Stereotype beeldvorming in fotografie Moslimvrouwen met hoofddoek Afstudeerproject

Stereotype beeldvorming in fotografie Moslimvrouwen met hoofddoek Afstudeerproject

Auteur: A.G. Jansen 1

Studentnummer: 9470085 Vrij tracé Mediapsychologie Begeleider: dr. M. Häfner Universiteit Utrecht, Sociale Psychologie Stagebegeleider: mr. S.V. Kraus E-Quality, kenniscentrum voor emancipatie, gezin en diversiteit

Augustus 2007

2

Intermezzo - inhoud 1) Vooronderzoek fotografen en stereotype beeldvorming 2) Overzicht analyse beeldmateriaal 3) Profielen van stereotype en niet-stereotype foto´s van moslima´s met hoofddoek.

Het overzicht kan geheel of gedeeltelijk gehanteerd worden als analyse-instrument bij de inhoudsanalyse van beeldmateriaal1. De volgende fotografische technieken zijn erin verwerkt: -

modelkeuzes, enscenering, gebruik van rekwisieten, situatieschets/setting

-

kleurgebruik, compositie, perspectief, standpunt, beelduitsnede

-

fotografische stijl

-

portrettering model: pose, blik, handeling, rol

1

Tijdens de stage is onder andere gewerkt aan de opzet en gedeeltelijke uitvoering van een dergelijk onderzoek. Hiervoor is het overzicht gebruikt en aangepast. Onderzoeksvraag: Hoe worden moslima´s met hoofddoek geportretteerd in foto´s in Nederlandse kranten?

3

Vooronderzoek fotografen In aanvulling op het literatuuronderzoek zijn in december 2006 zeven fotografen geïnterviewd. Hierbij is gezocht naar diversiteit onder de fotografen: vier vrouwen en drie mannen, twee vrouwelijke fotografen hadden een andere etnische afkomst dan de Nederlandse, waarvan één niet-westers. Het interview duurde gemiddeld anderhalf à twee uur2. In deze korte samenvatting komen de volgende punten aan de orde: 1) Attitude van fotografen; 2) Methoden en technieken die van invloed kunnen zijn op stereotypering, 3) Stereotiepe foto´s van moslimvrouwen, 4) Niet-stereotiepe foto´s van moslimvrouwen, 5) Benadering van modellen. De samenvatting is geïllustreerd met tekstfragmenten waaruit het perspectief van de fotografen in hun eigen woorden naar voren komt. Stereotypering: attitude van fotografen De gesproken fotografen gaan ambivalent om met het al dan niet op stereotype wijze portretteren van mensen. Enerzijds geven zij aan dat zij dit niet graag willen, en dat ze bij willen dragen aan het tegengaan van stereotypering. R4 (vrouw, niet-westerse afkomst) Ik bedoel als het gaat om vrouwen in de achtergrond, of als steunpilaar van zo´n gezin, of weet ik veel wat, dan zou je het juist zelf in de voorgrond zetten, als je zo´n gezin zou portretteren, en de man een beetje toekijkend [beetje lachend gezegd].

Anderzijds zijn zij zich ervan bewust dat ze soms kiezen voor symbolische elementen die bijdragen aan stereotypering. Ze geven hiervoor als reden de communicatieve kracht van stereotypen. R3 (man) ..als dat wil laten zien, moet je naar stereotypen gaan grijpen, automatisch, want dat werkt nou eenmaal, als je een bepaald verhaal moet vertellen, dan kan het niet anders gewoon´ R4/hoofddoek Ja het is heel flauw, maar het communiceert wel natuurlijk. Want eh, ja voor verschillende publicaties ook van eh bijvoorbeeld een Radar of een bureau voor discriminatiezaken, die willen vaak communiceren dat ze voor verschillende etnische minderheden, of meerderheden, maar hoe laat je dat op een foto zien; ik bedoel het is toch wel heel makkelijk als een Jood een grote hoed op heeft of een zwarte jas of iets, waardoor je dat kunt laten zien of zo. R6 (man): volgens mij voelen wij ons allebei wel vrij om de waarheid, om de waarheid ehm beter tot z´n recht te laten komen door eh, door kleine ingrepen te plegen. R7 (vrouw, niet-Nederlandse afkomst): maar echt om een beeld te versterken. R6: om je verhaal te vertellen. R7: om je beeld te versterken en om je verhaal te vertellen. Maar eigenlijk niet om te liegen of zo, maar ja soms ook wel een beetje om ergens de nadruk, en misschien ook wel een stereotype eh. [korte pauze] R6: Kijk als er, kijk je kan een portret maken, en je moet een foto maken van eh van een boer, nou, dan kan je hem binnen fotograferen, in z´n huis, maar je kan ook zeggen als je twee koeien erbij hebt da´s heel fotogeniek. 2

De interviews zijn opgenomen op band en vervolgens helemaal uitgeschreven. Omdat het onderzoek uiteindelijk slechts gebruikt is als aanvulling op het literatuuronderzoek en als voorbereiding op het experimenteel onderzoek, is slechts een selectie van het materiaal gebruikt. 4

Soms dragen ze onbewust bij aan stereotypering, omdat ze om andere (soms triviale) redenen kiezen voor elementen in een foto die kunnen bijdragen aan stereotypering. R3: Nou dat als ik dan eh een of andere [korte pauze] Turkse persoon moet fotograferen, bijvoorbeeld dat ik het dan leuk vind om zo´n afschuwelijk schilderij met zo´n klok erin erbij te doen. [korte pauze]. Maar dat hangt daar dan natuurlijk gewoon. Maar dat vind ik dan juist erg grappig.

Methoden en technieken De volgende methoden en technische kenmerken zijn genoemd die kunnen bijdragen aan stereotypering: Kadrering: waarop richt je je camera R1 (vrouw): En eh [korte pauze], ja, en, en, waar je je camera op richt is jouw keuze wat jij belangrijk vindt. R3: En als fotograaf haal je een klein stukje uit de wereld zeg maar, en dat benadruk je doordat je de rest afkadert, en daar zitten de grootste mogelijkheden in. En als je slim bent als fotograaf, kan je een ander verhaaltje in een foto stoppen, dan er op dat moment in het grotere geheel te zien is. Door een detail eruit halen, of, kan je het verhaaltje aanscherpen, of eh manipuleren.

Keuze van het model In navolging op kadrering kun je als fotograaf ook expliciete keuzes maken als het gaat om modellen. R4: En je kan natuurlijk ook de persoon uitkiezen die meer aan het stereotype voldoet, dus in ieder geval geen kleurige hoofddoek bijvoorbeeld, liefst zo stevig mogelijk ingepakt, of zo´n oudere dikke dame, met eh, die helemaal in het zwart is, dat ziet er veel zwaarder uit dan eh een jonger iemand of die alleen een hoofddoekje heeft. Zo zou je richting stereotype, die stereotype kunnen gaan, er zijn natuurlijk een heleboel stereotypen, ik weet niet welk stereotype het moet zijn. Maar als het negatief moet zijn.

Regie R7: dus regisseren vind ik eigenlijk. Wat heel belangrijk is bij dat soort foto´s denk ik om ook de foto goed te regisseren, dus dat je echt, ja de eerste foto zowiezo denkt van nou zal wel, dat moet even ontdooiingsproces zijn, en de laatste foto´s worden het misschien wel, ook echt wel de tijd nemen, is ook wel een techniek van mij. Niet te snel proberen, denken,van o dat. Meerder standpunten, en dan misschien dat je bij de derde locatie denkt ´hé hier moet ik zijn´ en niet daar weet ik.

Afstand tot de geportretteerde Hoe meer afstand je neemt tot de geportretteerde, hoe meer symbolische elementen je kunt toevoegen om bij te dragen aan stereotype beeldvorming (of om stereotype beeldvorming tegen te gaan). R5: Nou ja bijvoorbeeld een vrouw die ik heb gefotografeerd die thuis aan het bidden is. Dan eh, [korte pauze] eh heb ik een foto gemaakt met wat meer afstand waardoor je de woonkamer heel goed ziet, en waardoor je ook, waar je ook nog een spreuk van eh [korte pauze] aan de muur ziet hangen. Ja je ziet het al, maar waardoor het nog duidelijker is dat zij aan het bidden is.

Geen van de fotografen geeft hierbij overigens aan of de afstand tot de geportretteerde ook iets kan zeggen over de symbolische afstand tot een gestereotypeerde groep.

5

Standpunt Door verandering van het standpunt ten opzichte van de geportretteerde kun je de status van het model beïnvloeden. R2: Ja als je een laag camerastandpunt inneemt en je fotografeert iemand die dan naar beneden kijkt, dan krijgt diegene die krijgt een soort superieure uitstraling kan die krijgen dus die wordt groter, die kijkt naar beneden en jij bevindt je beneden dus jij bent kleiner,..

Pose Ook de pose van het model kan bijdragen aan stereotypering. R2 : […] superieure uitstraling kan die krijgen dus die wordt groter, die kijkt naar beneden en jij bevindt je beneden dus jij bent kleiner, en dat kan je een beetje uitmelken, dat kan je groter maken door iemand ook nog eens een keer een houding te laten aannemen die daarbij past. Als je die z´n vuisten laat ballen bijvoorbeeld, ja dan ben je toch snel als toeschouwer degene die op de grond ligt met een gapende hoofdwond.

Gezichtsuitdrukking R3: Ehm, [korte pauze] Nou je zou bijvoorbeeld in de gezichtsuitdrukking kan je ook bepaalde dingen doen natuurlijk. Als je een moslima zou moeten fotograferen met het idee dat ze dus zielig is en eh onderdrukt omdat ze een hoofddoekje draagt, dan zou je dat natuurlijk in de gezichtsuitdrukking ook eh, of als eh, weet ik veel, daar kan je dus ook bepaalde, een bepaald gevoel inleggen van, jeetje.

Context Een fotograaf kan met zijn of haar keuze voor de achtergrond bijdragen aan stereotypering, bijvoorbeeld door in of bij een moskee te fotograferen, of het model in een bepaalde rommelige omgeving neer te zetten, waardoor je het idee van ´achterstandswijk´ krijgt. R2: Als je uit Hollands Spoor komt en je wilt naar de tram dan moet je toch even door het Haagse Straatnieuws heen en vier husselaars die daar staan en een paar fietsen die op de grond liggen, dan zit je toch even in een omgeving waar je een kader omheen kan zetten.

Kenmerkende symbolen Als fotograaf kun je gebruik maken van herkenbare symbolen als de hoofddoek, en deze symbolen kun je meer of minder nadruk geven, door bijvoorbeeld kadrering, standpunt of keuze van het model. R2: Ik denk dat als je iemand fotografeert met een hoofddoek dat je hebt van ´dat is een moslima´ en als je iemand fotografeert zonder hoofddoek dat je hebt van ´nou dat is een meisje wat daar staat´, en ja en wat het dan is daar gaat het dan niet over. Die hoofddoek die, die zet iemand heel erg duidelijk in een hokje, wat op zich helemaal niet erg hoeft te zijn. R2: En als je dan een hoofddoekje hebt, aan de ene kant zou je kunnen proberen om dat zo min mogelijk te laten zien, dus een beetje recht van voren te fotograferen. Aan de andere kant zou je ook kunnen zeggen nou ik fotografeer iemand ‘en profiel’, waardoor je een heel klein stukje neus ziet, en een stukje oog, en voor de rest eigenlijk alleen maar stof, waardoor je juist weer iemand gaat verstoppen.

Benadrukken onherkenbaarheid Fotografen geven aan dat zij gebruik (kunnen) maken van technieken om de herkenbaarheid van modellen te verminderen, zoals door het gebruik van silhouetten of door modellen vanaf de rug te fotograferen. Zij geven hierbij redenen aan waarom ze hiervoor hebben gekozen, maar niet wat de effecten op de toeschouwer kunnen zijn.

6

R4 :[..]….en toen is me wel gevraagd om portretten te maken, maar dat waren illegale mensen, dus ze mochten er niet herkenbaar opstaan, dus dan moest je wel zien dat ze van een bepaalde geloofsovertuiging waren of van een andere etnische achtergrond, maar ze mochten niet herkenbaar zijn……[…]….dus dan kom je al snel op silhouetten, of juist handen. Op andere manieren moet je dan juist gaan zoeken.

Licht Door belichting kan de boodschap van de foto aangezet of verzwakt worden, bijvoorbeeld de pose of de gezichtsuitdrukking van de geportetteerde, of zijn of haar status. R4: Ik maak veel gebruik van daglicht, minder geënsceneerd. Wel bijvoorbeeld tegenlicht, in de deuropening, om dominantie aan te geven. R4: Ja, belichting, bijvoorbeeld een streng iemand met een harde gezichtslijn, dan gebruik ik dat in m´n belichting, geen blond lichtje. Of juist bij een opgewekt iemand, die licht denkt over dingen, zacht licht gebruiken, dus benadrukken m.b.v. belichting.

Atmosfeer Bij buitenopnames kan de atmosfeer in de foto (zoals regen of zonneschijn) bijdragen aan het gevoel dat de rest van de foto uitstraalt. R2: Ja het is natuurlijk wel zo als je een foto maakt in de druilregen, met heel grijs vlak licht en plassen op de grond, dat je als toeschouwer wellicht ook iets sombers over je heen krijgt he; terwijl als je foto´s maakt in mooie heldere kleurtjes, maar ook weer in in een omgeving die helder geverfd is en daar laat je twee moslimmeisjes doorheen huppelen dan krijg je daar gelijk daar een heel wat positiever beeld mee.

Groepsdeelname Hiermee kun je zowel in- of uitsluiting aangeven, maar ook een soort van dominantie aangeven, waarbij de voorste persoon als dominanter wordt gezien dan achtergeplaatste personen. R2: En als je één, een, een moslimmeisjes tussen allemaal West-Europese meisjes zou zetten om daar te gaan handballen, dan zou je die in isolement kunnen fotograferen he, of je zou die juist op kunnen laten nemen in het hele geheel. In een isolement zonder bal en op laten gaan in het geheel door haar juist een bal te laten gooien en [pauze] door de kadering daar ook aan te passen.

Culturele elementen Door toevoegen of benadrukken van culturele elementen ten gunste van andere elementen in de foto kun je bijdragen aan stereotypering. Dit kan zowel gaan om attributen als een theeservies, als om achtergrondkenmerken die de cultuur kunnen weerspiegelen, zoals behang. R3: Of als een tafel te vol is, stel, een, stel een [korte pauze] Turks gezin of zo, dan zou ik wel willen, en het gaat ook om dat culturele deel, dan zou ik bijvoorbeeld wel kunnen zorgen dat die tafel wat rustiger wordt of zo, en dat er iets staat wat te maken heeft met hun, een theeservies, setje of zo, liefst, iets wat leuk oogt en wat ermee te maken heeft, liever dan allemaal papierenzooi of zo wat er ligt, of wat dan ook. Dus dat zou ik dan wel beïnvloeden. R3: Of een wandkleed met een religieuze persoon erop, dat zoek ik dan wel op.

Religieuze tekens Naast culturele elementen kunnen ook specifieke religieuze elementen een rol spelen in de beïnvloeding van het beeld van de geportretteerde.

7

R5 (concrete foto): Nou ik dit geval was het wel, nee dat hoeft niet specifiek, maar in dit geval vond ik het wel heel mooi omdat zij, omdat je hier, op de achtergrond zie je de lijkauto zeg maar waarmee zij werkt, en je ziet daar nog een teken staan, een islamitisch teken, wat het betekent dat weet ik niet, en ik wilde haar wel, zij ziet er gewoon zo uit als zij voor een stoet uitloopt.

Stereotype foto´s van moslima´s Er zijn grofweg twee verschillende soorten stereotypen van moslima´s genoemd, die elkaar deels overlappen. De eerste heeft betrekking op de leeftijd, of de generatie van de geportretteerde dame. Heel stereotiep wordt de oudere, enigszins gezette, slecht of geen Nederlands sprekende vrouw genoemd, met hoofddoek en donkere lange overjas, voorzien van boodschappentas, die achter haar man loopt in een rommelige straat. R5: Een sterotiepe foto. [pauze] Ja, weet je, een stereotiepe. Dan denk ik toch aan een moslima, die, aan aan eh, een vrouw, een beetje een dikke vrouw, met veel lagen om zich heen, die met een boodschappentas van Dirk van den Broek loopt, in een, eh, in een eh een rommelige straat, weetjewel. In een, Schilderswijkachtig of zo. Dat is niet mijn eh, mijn soort van foto´s. R6: als je vraagt fotografeer een islamitische vrouw dan neem ik, even grof gezegd, zo´n beetje zo´n waggelend eendje, wat hier door de straat loopt met zo´n dikke, dikke jas, en eh een hoofddoek. Een vrouw van een jaar of vijftig. R7: Ja, stereotype foto, dat heb ik net ook gedacht, dat is een oudere, tussen aanhalingstekens niet geïntegreerde Arabisch sprekende waggelende. R6: en vaak in groepjes van drie. Ja het is ook, ik moet daar ook altijd wel een beetje om lachen, maar ik vind het ook een beetje triest. Heel wereldvreemd vind ik het.

Daarnaast onderscheiden de fotografen de jongere, hippe moslima, die studeert of werkt, en al dan niet in het bezit is van een mobiele telefoon en hoofddoek, met een open, spontane uitstraling. Dit zien ze als een positiever stereotype. Daarbij is er soms discussie of dit dan stereotiep is, of juist niet. R3: ´t zijn vaak heel erg bewuste meiden, die ergens mee bezig zijn, en die dat, ja, die dat erbij nemen, dat stukje cultuur willen laten zien. ´t heeft ook iets, ´t moderne afzetten te maken, zo van ´ik ben toevallig wel moslima, jammer voor jullie´. Weet je, dat ze dat graag tonen zeg maar. Dat het een beetje bij deze tijd hoort. Vaak zijn ze ook heel, of een groep daarvan, zijn ze ook heel modisch. Kom je bij een meisje en die heeft dan tien verschillende hoofddoeken hangen, kleurtjes, moet dan bij de kleding passen, en eh, dat vind ik wel mooi, dat het een combinatie is van identiteit en geloof, maar ook eigenlijk van persoonlijkheid ook. R7: Maar misschien is het ook wel stereotiep, juist dat leeftijdsverschil, van oud en lelijk zeg maar, en jong en fris maar toch dat hoofddoek als heel verschillend eh [korte pauze] attribuut gebruikt, bij die oudere vrouwen een beetje verlegen angstig, en bij die meiden wel zelfbewust en, terwijl er niet veel achter hoeft te zitten, ik bedoel het betekent niet dat ze heel erg vrijgevochten hoeven te zijn perse, maar het geeft wel een vrolijk beeld, een heel ander beeld dan dat van die verlegen oude vrouwtjes.

Een ander onderscheid dat de fotografen maken is die naar mate van hoofd- en lichaamsbedekking. Hierbij geldt voor hen in het algemeen: hoe meer bedekking, hoe stereotyper ze de moslima zien. R1: Tuttig. Ja een beetje, ja, tuttig. Een neiging naar zielig. En eh, nou ja, niet echt een uitstraling dat je zegt nou ja ik heb er zin in, weet je. Dat geloof ik wel. Van eh [langere pauze] [….] Nou ja met die lange jurken, en eh, weet je dat soort dingen. Ja, ik bedoel, die vrouwen zijn er natuurlijk wel. En als ze zo´n lange jurk aanhebben kun je natuurlijk ook alleen maar een

8

stukje de bovenkant doen, dan gaat het om de bovenkant en niet om wat er onder zit, bij wijze van spreken. [korte pauze]. Dus, ja, een beetje stereotiep, en ja, dan met die [korte pauze] doeken, ja het is natuurlijk wel zo dat van eh dat een stereotiep beeld is, met die hoofddoek en die discussie geen hoofddoek, wel hoofddoek.

Tegelijkertijd noemen ze de verschillende varianten ook gewoon als kenmerk van de verscheidenheid onder moslima´s. R2: Nou ja, je zou dan een soort trapje moeten maken. Dus je begint bij heel erg in burqua als het ware en je eindigt met lippenstift, met de tussenvormen daartussen. En na de burqua krijg je zwart en grijs en donkerblauw en somber, want van Allah mag je niet lachen, en voor de lippenstift krijg je zo´n meissie wat gewoon, dan ziet het hier zo strak en dan komt hier zo´n ding overheen, en die ogen zo opgemaakt, heel vrouwelijk, en dan ziet het er zo uit en dan denk je als man van ´nou nou, die heeft dan wel een hoofddoekje op, maar volgens mij gaat die zo wild als wat´ [ingehouden lach], ja want de volgende stap is dikke tieten en blond haar en ook moslima. Dus, dus…[stilte] En zie je dat dus ook als een ontwikkeling? Nee dat is de verscheidenheid dan, dat is de verscheidenheid die er bestaat, want die mensen die zijn natuurlijk niet zo, dat is mijn dirty mind natuurlijk.

Qua stereotype rollen van moslima´s zijn alleen genoemd zwangerschap en achter de kinderwagen lopen. R1: Sjokkend achter die kinderwagen, bijvoorbeeld. Dat. Of met een dikke buik. Want ze lopen toch veel vaak zwanger te wezen, dat is natuurlijk wel zo.

Niet-stereotype foto´s Bij het aangeven wat zij als niet-stereotype foto van een moslima zagen werden zowel uiterlijke kenmerken (of juist het ontbreken van uiterlijke kenmerken) als activiteiten genoemd. Bij de uiterlijke kenmerken ging het vooral om de hoofddoek. R2: Dan krijg je een foto van op het strand of zo, waarin zo iemand zich zo van haar hoofddoekje bevrijdt, en dat je dat zo in de wind ziet wegwapperen, ja en dat je die haren zo ziet wapperen en ja. R6: Eh, [korte pauze] toch een wat schaarser geklede dame denk ik. Dat is een nietstereotiep beeld. R1: Nou ja bijvoorbeeld [loopt naar haar foto´s toe], ehm, [pauze], kijk dit is ook een moslima, maar dan gewoon op de opleiding he,[foto van moslima met microscoop], dat vind ik er eentje van he die timmert aan de weg,.. R3: Nou ja, zelf zit ik ook een beetje in m´n achterhoofd dat ik vaak bijvoorbeeld foto´s maak van eh, een serie zou maken van moslima´s met hoofddoek, maar dan in zo goed mogelijke banen. En dat vind ik dan eh, daardoor juist niet-stereotiep. Want het lijkt me zo leuk als ze dan daardoor wel dat hoofddoekje ophebben, maar dat ze dan maatschappelijk het gemaakt hebben, op een bepaalde manier. En dat vind ik dan juist ergens niet-stereotiep, omdat ze er wel heel erg als moslima uitzien met een hoofddoekje. R6: Ja, eh, [korte pauze], niet stereotiep is onopvallend. Volgens mij is een stereotiep beeld van een moslima is een onopvallend beeld.

Benadering van modellen Tijdens de interviews, en soms al bij het maken van de afspraak voor het interview, maakten enkele fotografen spontaan opmerkingen over de benadering van moslima´s als model, en over de omgang met modellen met een islamitisch geloof. Vooral de mannelijke fotografen gaven aan dat de kans dat ze moslima´s in beeld brengen kleiner is, door hun ervaringen en overtuigingen. Ze gaven aan moeite te hebben met het benaderen van moslima´s, of het 9

vragen van toestemming bij het fotograferen van moslima´s, vooral als het gaat om het fotograferen op straat. Daarnaast gaven ze aan dat moslima´s soms spontaan wegduiken als ze een fotograaf met camera zien lopen. R2: Nou, ja om te fotograferen wil ik een beetje contact hebben met mensen, en als ik stereotype weggedoken hoofddoekmoslima wil fotograferen moet ze eerst toch iets terugzeggen als ik zeg ´goedemorgen´; en als ik hier de deur uitstap, loopt het hier naar die school toe, sommigen zeggen ´goejemorgen´ of ´hoi´ en anderen die, die lopen als een, kijken nog verder naar beneden als ik ´goedemorgen´ zeg. R2 …en ja, als er dan twee hoofddoekjesmevrouwen aankwamen, ja dan weet je als fotograaf ook, daar ga je geen foto van maken, voordat je het weet stoot je die mensen voor hun hoofd of je wordt aangesproken. R3 (over moslima´s): En zij zien er dan, dit soort types zijn over het algemeen wat zwaarder uit het geloof geïnspireerd. Maar kan je over het algemeen uitstekend mee praten. En in het begin, toen dat opkwam zeg maar, hadden wij, en ik, best wel moeite om eh, om ze aan te spreken zeg maar, want je voelt zo´n barrière. […] Maar het valt me mee dat het helemaal niet zo is dat ze dus niet op de foto willen omdat ze een hoofddoekje op hebben. Als je ze als persoon aanspreekt, en hun persoonlijke mening vraagt. En dat vind ik gewoon heel leuk om dat te merken, en nu, nu heb ik daar dus ook helemaal geen problemen meer mee, ik dan, om die mensen te vragen, joh, wil je iets zeggen over dit onderwerp, en er hoort ook een foto bij. Dat is, dat verdwijnt als het ware, dat verschil. Je, je treedt ze wel tegemoet van ´o, dat is een moslim, ze laat zichzelf heel erg duidelijk zien, dus je weet precies waar je op afstapt, dat wel, maar dat doen ze zelf, dat willen ze zelf blijkbaar, maar dan vervolgens blijkt dat het voor hun, dat het ook heel divers is binnen die groep moslima´s met hoofddoekjes, hoe ze daar op reageren, en dat het vaak, heel vaak heel erg vaak meevalt, heb ik gemerkt, dat ze het wel prima vinden, of leuk of. Dat proces ook precies verloopt als bij autochtonen. Dan zit er een groep, en dan gaan ze eerst met elkaar giebelen, en ´o jee´, dat is precies hetzelfde, en op een gegeven moment staat er een op ´oké, ik vind het wel goed ja´. Dat niet, ondanks dat ze, vanuit het geloof misschien, liever minder graag gefotografeerd worden, afgebeeld worden, is het toch blijkbaar niet zo, veel minder zwaar dan ik dacht eigenlijk, heel grappig. R6: …Bij complex 103 zag ik in ieder geval dat er een foto van een Islamitische man met z´n kind opstaat […]. Maar dat was, het moest allemaal via de buurtregisseur, of in ieder geval een wijze man die daar weer een soort van bemiddelende functie had, moest dat dan geregeld worden, want dat was heel moeilijk, om zomaar aan te bellen,dat zou zowiezo mis gaan. Het is een boekje uit ´98. En uiteindelijk is één man bereid gevonden om met zijn kind op de foto te gaan, maar vrouwen was zowiezo ‘nicht im Frage’, dat zou, absoluut niet.

Daarnaast geven sommige fotografen aan dat zij weinig moslima´s fotograferen omdat ze er niet zo makkelijk mee in aanraking komen. R7: ik heb bijna nihil moslima´s, omdat dat toch ook moeilijker is, of, eh, daar kom je toch moeilijker mee in aanraking, en met Surinaamse vrouwen bijvoorbeeld, dat ik echt denk ´klik´, en die zijn ook heel enthousiast om te poseren, echt een verschil vond ik. […] Ik werd onlangs nog afgewezen. Echt een hele leuke, open, glimlachende, moslima, met een hele mooie hoofddoek, en … We hebben naar elkaar gelachen, en ik haar aangesproken. …[…] Ja dat was ook wel een dumper, dat ik dacht van eh, o, die zou ik wel graag voor een vrij project, en dan heel mooi in beeld zetten, maar die zei een keer ´nee´. Dus daar kwam het niet eens tot een afspraak. R6: ja fotografen zijn wat dat betreft volgens mij niet bewuster dan een niet-fotograaf. En eh, heeft ook te maken, wij hebben ook te maken met deadlines. En als er wordt gevraagd van, ´joh, wil je een zakenman fotograferen, het moet morgen af´. Dan vraag ik eerder van eh 10

´moet het ergens op kantoor zijn, of mag ik ook iemand verzinnen´, en als ik iemand moet verzinnen, dan kijk ik in m´n vriendenkring, en als ik in m´n vriendenkring kijk, dan zie ik geen moslims. Of weinig, weet je wel, die mensen kennen wij wel, maar als buren, of kennissen, of, natuurlijk niet als familie.

Sommige fotografen hebben ze expliciete ideeën over de redenen waarom moslims niet op de foto zouden willen. Zo worden onder andere genoemd stigmatisering, het geloof, en dat ze minder bekend zijn met Westerse kunst en de rol van fotografie. R6: Maar eh, ik heb het idee dat in eerste instantie moslims gewoon niet, eh, niet echt ´camerageil´ zijn zeg maar, gewoon liever niet op de foto gaan, en ik heb ook het idee dat dat komt omdat het maken van afbeeldingen, vroeger was dat, wat ik aan de telefoon ook verteld heb, dat je eigenlijk geen afbeelding van de profeet Mohammed mag maken, nou ja we hebben allemaal gezien wat er vorig jaar gebeurd is in Denemarken natuurlijk. Maar eh als fotograaf krijg je daar ook mee te maken, dat mensen zeggen ´ja dat hoort, dat past niet bij mijn geloof´. Nu hoor ik dat niet meer zo, maar vroeger hoorde ik dat echt, ´dat mag niet van mijn geloof, er mag geen afbeelding van mij gemaakt worden, want dan word je geest gestolen´. R6: Nou ja je weet niet wat er meespeelt. Misschien heeft ´t wel te maken dat het juist, als die mensen ook denken, ja we willen niet gestigmatiseerd worden en we willen juist niet op de foto daardoor. R7: ik heb juist met mijn okselhaar (serie foto´s waarin de geportretteerde met of zonder okselhaar op de foto staat, AJ) echt juist gekeken dat ook verschillende [korte pauze] ehm niet alleen maar Nederlandse vrouwen fotografeer, maar ook Surinaamse, twee Surinaamse, een Aziatische, nou ja Marokkaanse ben ik niet op gekomen dat ik die zou durven te vragen met haar blote oksel op de foto te gaan. Vast een beetje cultuurtaboe misschien.

Als het gaat om het fotograferen van moslima´s in opdracht, of bij bijeenkomsten, dan ervaren de meeste fotografen dat het vrij makkelijk is om foto´s te maken waarop moslima´s staan. R2: Een portret in opdracht van een gesluierde vrouw is geen enkel probleem, die staat er dan zelf ook achter. R4 (n.a.v. concrete foto): Ja deze, zij staat op een podium te presenteren, dus het spreekt voor zich dat het gefotografeerd kan worden, ook omdat ik toen ook voor die organisatie al fotografeerde.

11

OVERZICHT ANALYSE BEELDMATERIAAL 1.Uiterlijke kenmerken geportretteerde

2.Context in foto, algemeen

3.Symbolische attributen

4.Techniek: fotografische kenmerken

5.Context buiten foto

1.1 Geslacht

2.1 Setting

3.1 Props die verwijzen naar gender

4.1 Standpunt

5.1 Verhouding tekst/beeld

Kwantificeerbaar: Variabele=geslacht. Waarden: man/vrouw (meetniveau: nominaal).

Kwantificeerbaar Huiselijk (moeder/dochter/zus/partner) Beroep (en soort beroep: afhankelijk van doel) Publieke functie Straat

Lastig te kwantificeren Kikvorsperspectief/vogelpersp ectief

Kwantificeerbaar Grootte foto: oppervlakte Grootte artikel: oppervlakte Ratio foto/artikel

4.2 Kleur foto

5.2 Plaatsing

Kwantificeerbaar, waarden bv - kleur - zwart-wit - sepia - blauw - anders

Kwantificeerbaar, uitwerking afhankelijk van doel Pagina (Binnenland, Buitenland, Sport, Entertainment, Economie e.d.).

4.3 Sociale afstand

5.3 Onderwerp artikel

Kwantificeerbaar Intiem: alleen het hoofd/ gezicht Persoonlijk, dichtbij: hoofd en schouders

Kwantificeerbaar Integratie, inburgering, geloof, onderwijs, arbeid, migratie, oorlog e.d.

1.2 Etniciteit

2.2 Enscenering/groep

Lastig kwantificeerbaar Variabele=etniciteit. Waarden: niet visueel af te leiden.

Lastig te kwantificeren

1.3 Leeftijd Kwantificeerbaar Variabele=leeftijdscategorie. Waarden: afhankelijk van doel, bijvoorbeeld: kinderen-tieners-

Diversiteit/homogeniteit Geslacht/etniciteit/leeftijd/beroep etc. Verhouding tot geportretteerde - fysieke/symbolische afstand - macht/dominantie (formeel bv baas-politieagent, dan wel informeel via houding, plaatsing e.d.) - in/uitsluiting (wel/niet onderdeel van groep) - context die de nadruk legt op contrast (bv één man tussen veel vrouwen). 2.3 Straatbeeld Kwantificeerbaar: afhankelijk van doel Voorbeeld: Woningen. Waarden: oud/nieuw

Voorbeelden Make-upset, scheerapparaat, pin-up-poster Kwantificeerbaar, uitwerking afhankelijk van doel. Bv. benoemen aantal specifieke categorieën en voorbeelden 3.2 Props die verwijzen naar etniciteit Voorbeelden Schilderijtje met Hollandse taferelen, Marokkaans theeservies Lastig te kwantificeren Bv. (niet-religieus): muurbedekking (posters e.d.). , schotelantennes, servies/spullen Eventueel onderscheid maken binnen/buiten

3.3 Props die verwijzen naar religie Voorbeelden Bijbel, Koran, rozenkrans Kwantificeerbaar, uitwerking

jonge meiden, middel, oude dames). Zo omschreven ~ ordinaal meetniveau.

(nominaal) Rotzooi op straat

1.4 Pose

2.4 Rolpatronen

Kwantificeerbaar? Denk aan: schouders recht of afgehangen. Actief/passief

Kwantificeerbaar Rolpatronen vrouw achter man zwangerschap baby/kinderen (veel) niet werkzaam samen eten koken in keuken

1.5 Handelingen (in relatie tot contact maken/afwijzen? Dan nog check!) Kwantificeerbaar? Afweren (niet op de foto willen) Afweren (relatie met geweld) Zwaaien Hand uitsteken (hand schudden) Vuist ballen ´Middelvinger´ V-teken ´Halsdoorsnijdteken´ Handen verschrikt voor de mond

Geportretteerde duidelijk herkenbaar als behorende tot bepaalde groep door kledingkeuze? 2.5 Opleiding/school

Kwantificeerbaar, uitwerking afhankelijk van doel Verwijzing naar schoolsituatie. Waarden: Verwijzing naar soort vak. Waarden: exact (wis-natuur-schei), taal, overig

afhankelijk van doel Bv. Religieuze symbolen, zoals hoofdbedekking (nb geen petje oid, maar hoofddoek, chador etc.), kleding. Arabische teksten in beeld. Koran in beeld. Moskee in beeld. 3.3 Props die verwijzen naar cross-gender/etniciteit/religie

Persoonlijk, ver: vanaf de taille tot hoofd Sociaal, dichtbij: hele persoon ten voeten uit Sociaal, ver: de hele persoon met ruimte eromheen Publiek: torso van tenminste vier personen zichtbaar (deze laatste valt er wat mij betreft een beetje buiten). 4.4 Standpunt t.o.v. geportretteerde

5.4 Onderschrift Moeilijk te kwantificeren Bv. Ontkenning/bevestiging van foto of artikel Verklarend Individualiserend (bv met citaat van geportretteerde) Standpunt innemend: bv voorbeeld uit Posthoorn: 2 dames, waarvan 1 met hoofddoek: ambitieuze persoonlijkheden

Kwantificering: uitwerking afhankelijk van doel

Kwantificeerbaar Waarden: frontaal, en profiel, rug.

Elementen die verwijzen naar discriminatie of racisme

4.5 Atmosfeer

5.5 Titel artikel

Kwantificeerbaar, afhankelijk van doel uitwerken Bv. waarden: zoning-sombersoft-focus (nominaal).

Moeilijk te kwantificeren. Bv. Ontkenning/bevestiging van foto of artikel Verklarend Stereotyperend

Voorbeelden Aanwezigheid hakenkruizen, skinheads, Londsdale-jacks (oppassen hiermee, geen universele symboliek)

1.6 Gezichtsuitdrukking

2.6 Beroep

4.6 Fotografische stijl

Kwantificeerbaar?

Kwantificeerbaar, uitwerking

Lastig te kwantificeren

Hoe? Alleen uitdrukking, of ook wel/niet richting camera. Camera inkijken. Waarden: ja/nee (nominaal) Hoe kijkt ze in de camera=recht van voren, geloken ogen= Emotie. Waarden: lachen, somber, huilen, agressief (nakijken!). 1.7 Huidskleur

afhankelijk van doel

Bv. waarden: snapshot, journalistieke foto, fotoportret, ´politiefoto´, ´amateur´, ´kunst´ (moeilijk te definiëren).

4.7 Tijdsperiode Lastig te kwantificeren

Kwantificeerbaar? In ieder geval lastig bij zwartwitfoto ?Waarden: wit….zwart (ordinaal, hoeveel stappen?)

Waarden bv: hedendaags, historisch (vorige eeuw) Of tijdsperiodes noemen (moeilijk te classificeren, tenzij je jaartallen hebt): 2000-2007: hedendaags 1990-2000: jaren negentig 1980-1990 na-oorlogs vooroorlogs

Moslimvrouwen met hoofddoek in foto´s: profielen*

Samenstelling groep

Stereotiep Nadruk op de groepsidentiteit.

Niet-stereotiep Individualiteit van de afgebeelde personen staat centraal; de foto laat ruimte voor meerdere interpretaties (legt niet eenzijdig de nadruk op geslacht, etniciteit of religie). Nadruk niet op hoofddoek. Individualiteit centraal, en niet associatie met groep; kan kleurrijk zijn.

Kleding

- Nadruk op religieuze kleding, zoals hoofddoek, donkere (zwarte) kleding, schouders bedekt. - (Schaars gekleed; doorschijnende sluier)*

Standpunt

Vogelperspectief (camera hoger dan geportretteerden).

Ooghoogte of kikkerperspectief.

Kleur

- Zwart-wit, donker of somber.

Bij voorkeur kleurrijke, heldere foto

Leeftijd

- Nadruk of uniformiteit, bij voorkeur ook oudere moslimvrouw. - (Jonge vrouw)* -Groot, model ten voeten uit in beeld (sociale/symbolische afstand groot). - (Op ´voyeuristische’ afstand) *

gemengd, jong

Associatie met zorgzaamheid: zorg voor kind, koken. - (Liggend op een sofa; andere vrouwen aanrakend; buikdansen) * - Binnenshuis (domein vrouw) of in rommelige straat. - (Slaapkamer, ´harem´)*

Gerelateerd aan nietstereotiepe activiteit, zoals (hooggeschoold) werk of studie

Afstand tot model

Activiteit

Locatie

Blik

Objecten

*

- Afgewend van camera; geen contact mogelijk met de afgebeelde personen. - (Verleidelijke blik, overdreven nadruk op sensualiteit, ogen een beetje geloken)* - Nadruk op objecten met religieuze symboliek, bv. Koran, Arabische teksten, moskee op achtergrond. Nadruk op objecten die geassocieerd worden met moederschap of zorg, zoals tekenen van zwangerschap, buggy met kind, eten, drinken. - (Objecten die een erotische/sensuele associatie kennen, eventueel gecombineerd met Oosterse symbolen)

Vrij close, bij voorkeur close-up (sociale/symbolische afstand klein).

Publieke domein, bijvoorbeeld gerelateerd aan werk of studie, vrije-tijdsituatie (bv bioscoop, uitgaan). Contact met de toeschouwer, door in de camera te kijken of gebaren richting de camera te maken. Nadruk op niet-stereotiepe objecten, bijvoorbeeld gerelateerd aan werk, studie.

Associatie met buikdanseres/haremdame staat in deze tabel tussen haakjes, omdat het in de fotojournalistiek nauwelijks nog voorkomt.