Stappenplan voor een streekfonds
Samen investeren in de streek
Polderland • foto: Henry Buter
Hoe publieke en private partijen samen kunnen bijdragen aan de kwaliteit van de eigen streek De samenleving heeft veel waardering voor een mooie omgeving en ze willen die kunnen beleven. Dit draagt bij aan het welbevinden van de mens en van de aanwezige natuur, maar ook aan de economische vitaliteit.
2
wilgen knotten • foto: idde lammers fietsers in spaarnwoude • foto: r. okker
Behoud en versterking van die kwaliteit is helaas niet vanzelfsprekend. Verrommeling en vervlakking van het landschap en het verdwijnen van karakteristieke cultuurhistorische en landschapselementen zijn bijvoorbeeld een veelgehoorde zorg. Zuinig zijn op dat waardevolle en kwetsbare landschap vraagt een gezamenlijke inzet en verantwoordelijkheid van overheden, burgers, agrariërs en bedrijven. Daarvoor is inzet nodig, betrokkenheid, draagvlak, beleid… en geld. Fondsvorming kan helpen om zowel uit publieke als private bronnen financiering te vinden en deze zo optimaal en doelmatig mogelijk in te zetten. Door bij een streekfonds de gebiedspartijen actief te betrekken, wordt de zorg voor onze omgeving ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid, die verder gaat dan (mede)financiering. Deze brochure biedt handvatten voor het opzetten en inrichten van een streekfonds.
Investeren in het landschap betaalt zich terug Voor de provincie Overijssel heeft KMPG uitgerekend wat het landschap in economisch opzicht voor de provincie Overijssel betekent. De economie van natuur en landschap blijkt daar een totaalomzet van meer dan 500 miljoen te zijn; dit betreft alleen opbrengsten direct gerelateerd aan natuur en landschap. Ecosysteemdiensten en werkgelegenheid zijn hier nog niet in meegenomen. De opbrengsten zijn daarmee een veelvoud hoger dan de kosten van natuur en landschap, zelfs in de meest ongunstige scenario’s. Kortom: investeren in het landschap loont.
3
boomgaard Beemster • foto: archief Landschap Noord-Holland
Stap 1 Betrek de juiste partners Een goed streekfonds heeft draagvlak in de regio. De maatschappelijke partners zijn nodig voor het genereren van de gelden, maar daarnaast ook voor een daadwerkelijke betrokkenheid bij en bijdrage aan herstel, beheer en onderhoud van het gebied. Betrek daarom de gebiedpartners in een vroeg stadium en werk doelen en visie van het streekfonds samen uit.
Kies voor een herkenbaar gebied
duinrel • foto: Jos Teeuwise
Mensen voelen zich betrokken bij een voor hen herkenbaar afgebakend gebied. De grootte verschilt. Mensen voelen zich bijvoorbeeld wel ‘Texelaar’, maar geen ‘Noordkopper’. Burgers kunnen zich echter wel duidelijk ‘Westfries’ voelen, terwijl dit toch ook een grote regio betreft. Denk daarom goed na over een logische gebiedsafbakening, waarin mensen zich herkennen. Kies een naam voor het streekfonds die daarbij past.
Zorg voor een enthousiaste trekker De ontwikkelfase van een fonds kost tijd, energie en door zettingsvermogen. Zorg voor een trekker die hierover beschikt en die ook enthousiasme en draagvlak in de streek heeft. Faciliteer en koester de trekker.
Los van de politiek Om private partijen vertrouwen te geven en bij te laten dragen, is het belangrijk dat het fonds ‘los van de politiek staat’, zodat een veranderend politiek klimaat geen invloed heeft op de ingelegde gelden.
4
’U hebt ze allemaal nodig’: Agrarische natuurvereniging, bedrijfsleven, banken, natuur- en landschapsorganisaties, gemeente, provincie, waterschappen, belangengroepen, recreatieondernemers, MKB, Kamer van Koophandel, etc.
Stap 2 Doelen formuleren
Start concreet en aaibaar Vaak zal een fonds met bescheiden middelen starten. Kies daarom bij de start voor een paar aansprekende en goed afgebakende doelen: deze vormen ook een ambassadeursrol voor verdere ontwikkeling van het fonds.
Landschapselementen Landschapselementen als duinrellen, boomgaarden, erf beplanting en lanen zijn hooggewaardeerde onderdelen van het landschap, waar groot draagvlak voor is. Er is veel voor te zeggen een fonds in eerste instantie te richten op karakteristieke cultuurhistorische en landschapselementen, inclusief het duurzaam beheer ervan. Voor beheer hiervan zijn namelijk relatief weinig subsidies beschikbaar en de subsidies die er zijn, zijn bij lange na niet toereikend of afgestemd op de in Noord-Holland geldende situatie.
Erven als belangrijk landschapselement Noord-Holland is een open landschap en veel karakteristieke cultuurhistorische en landschapselementen staan op de erven. Daarmee d oelen we op boomgaarden, hakhoutbosjes en bomenrijen, niet de particuliere tuinen. Erven zijn daarom beeldbepalende elementen in het landschap. Ze hebben een kenmerkende structuur en beplanting die hoort bij bepaalde landschapstypes.
Beheer is cruciaal voor duurzaam behoud Financiering van de kosten voor beheer van natuur en landschap wordt één van de grote uitdagingen de komende jaren. Voor duurzaam behoud van het landelijk gebied is de basis duurzaam beheer. Het is raadzaam deze zogenaamde ‘groenblauwe diensten’ mee te nemen in de planvorming, afspraken en het financieringsplaatje als een totaalpakket. Zorg dat het beheer langjarig geborgd wordt, liefst 20-30 jaar als groenblauwe dienst. Dit geeft zekerheid aan de beheerders (vaak agrariërs) en zorgt dat het landschapselement lange tijd behouden blijft en de investering daarmee een duurzame besteding is.
Voorkom staatssteun Bij de inzet van overheidsgelden is het belangrijk dat de doelen Europaproof zijn: Voor langjarig beheer moeten regels in achtgenomen worden, met betrekking tot het voorkomen van ongeoorloofde staatssteun. Belangrijk is om aan te sluiten bij de ‘Catalogus groenblauwe diensten’. Hierin staan de door de Europese Unie goedgekeurde vergoedingen voor beheermaatregelen aan natuur- en landschapselementen.
fluistervaren ilperveld • foto: katinka krijgsman
Kies voor duidelijke en heldere doelen en kaders van het fonds: gaat het om het ondersteunen van eenmalige projecten, of ook om het aangaan van beheerovereen komsten voor onderhoud? Gaat het alleen om het landschap? Of gaat het ook om bijvoorbeeld cultuurhistorie, recreatieve ontsluiting en leefbaarheid, ofwel om een inte grale gebiedskwaliteit van de streek? In het eerste geval spreekt men meestal van een landschapsfonds, in het tweede van een streekfonds of gebiedsfonds. In deze brochure gebruiken we het begrip streekfonds. Hieronder volgen een aantal aandachtspunten bij de keuzes.
5
Stap 3 Inrichting van een fonds Een publiekrechtelijk of privaatrechtelijk fonds? Zowel publieke als private partijen kunnen een fonds starten. In beide gevallen wordt door de oprichters meestal gekozen voor een privaatrechtelijk model als vorm. In een privaatrechtelijk model kunnen zowel overheden als private partijen participeren. Daarmee maak je het landschap tot een gedeelde verantwoordelijkheid. Als gemeenten het initiatief nemen tot een streekfonds geven zij het signaal af dat zij het landschap belangrijk vinden en zich ervoor verantwoordelijk voelen. Streekfondsen kunnen ook starten vanuit het initiatief van private partijen, met bijvoorbeeld de Rabo Streekrekening als eerste geldstroom. Soms is een grote gebiedsingreep zoals de aanleg van een weg een trigger voor het oprichten van een fonds.
Richt de organisatie pragmatisch in
polderland • foto: Henry Buter
De meeste streekfondsen kiezen voor de stichtingsvorm, vanwege de slagvaardigheid en efficiëntie.
6
Het nadeel dat een stichting minder transparant en demo cratisch toetsbaar is, is grotendeels te ondervangen door de vormgeving van bestuur, raad van advies, organisatie en heldere communicatielijnen. Ook is het mogelijk een coöperatie aan de stichting te koppelen. Organiseer de uitvoering doelmatig en efficiënt (admini stratieve en financiële ondersteuning, loket) Zorg voor een transparante administratie, zeker als er ook publiek geld instroomt. Het Nationaal Groenfonds kan hierin adviseren en desgewenst een rol spelen.
Fondsvorm De meeste streekfondsen starten als een doelfonds met een onbepaalde looptijd. Alle middelen in het fonds worden in dat geval besteed aan de doelen. Wanneer het fonds veel draagvlak krijgt in het gebied en er daardoor steeds meer middelen beschikbaar komen, kan het zich ontwikkelen tot een vermogensfonds, waarbij alleen middelen uit het rendement worden ingezet.
Stap 4 Gelden genereren Het mooie van een streekfonds is dat het de mogelijkheid biedt om private en publieke financiering te combineren en elkaar te laten aanvullen. Afhankelijk van de verschillende doelen kunnen financieringsstromen op maat worden ingezet. Dit zorgt er bijvoorbeeld voor dat gelden ‘Europaproof’ kunnen worden ingezet en dat niet toegestane staatssteun voorkomen wordt. Het schema op pagina 8 geeft – niet limitatief – een aantal financieringsbronnen.
Stel een helder go-no go moment vast Spreek van te voren af hoeveel inleg in het streekfonds nodig is voordat besloten wordt tot een go-no go van het fonds. Dit kan bijvoorbeeld door te starten met de streekrekening en een minimaal te realiseren bedrag op de rekening als doel vast te stellen. Het starten van een streekrekening is een mogelijkheid om de eerste inleg te genereren.
Label de ingelegde gelden Zorg dat het mogelijk is in te leggen gelden te labelen. Inleggers dragen graag bij aan duidelijke en voor hen herkenbare of zinvolle doelen. Zo kan een ‘Vrienden van’ groep besluiten haar geld bij het streekfonds te parkeren voor bijvoorbeeld het opknappen van een bijzondere boomgaard of duinrel. Gemeenten zullen juist weer willen bijdragen aan doelen die in hun eigen beleid of uitvoeringsprogramma staan.
Zorg voor lage drempels Zowel de inleg als de toedeling van gelden moet laag drempelig en niet bureaucratisch georganiseerd zijn.
Ambassadeurs zijn onontbeerlijk
overstapje omgeving oosthuizen • foto: henry buter
Voor het genereren van betrokkenheid en private gelden is inzet onontbeerlijk van mensen met aanzien en goede ingangen bij publiek en /of bedrijfsleven. Zij zijn de ambas sadeurs van het fonds en kunnen een actieve lobby ver zorgen. Spoor ze op, betrek ze en houd ze vast door hun inzet te koesteren en te waarderen.
7
Enkele instroommogelijkheden streekfonds
Rood voor groen
Sponsoring
Giften & Legaten
Toeristenbelasting
Streekloterij
Ontwikkelingstax
Opt-in regeling
Streekfonds Adoptie
Subsidies (o.m. GLB en SNL)
Streekproducten & arrangementen
Uitzichtgarantie
Publieksacties
Landschaps hypotheek
Braken bij Katwoud • foto: Dutchphoto
Streekrekening
Planbatenheffing
Gemeentelijk grondbedrijf
8
Natuur compensatie
Terreinbeheerders & erfdienstbaarheid
Particuliere fondsen
Landschapsveiling
Inventariseer de kansrijke geldbronnen Het is belangrijk om samen met de gebiedspartijen en ambassadeurs in kaart te brengen welke overheden, organisaties en bedrijven in de omgeving benaderd kunnen worden voor fondsenwerving. Doe dit systematisch.
Benut de energie in de streek De gebiedspartijen zijn niet alleen belangrijk voor de financiering van het landschap, maar ook voor daadwerkelijke realisering van de gebiedskwaliteit en voor het draagvlak. Maak daarom gebruik van de energie, plannen en w ensen van lokale initiatieven, onder andere van vrijwilligersgroepen. Ook zij zijn belangrijke ambassadeurs.
Zorg voor een eerste substantiële inleg Een streekrekening koppelen aan het fonds is een goed instrument om private gelden te genereren. Zorg voor een paar eerste substantiële inleggers op de streekrekening. Voor dit laatste zijn provincies een mogelijke partij. Ook gemeenten kunnen een eerste (gelabelde) inleg doen voor doelen die hun gemeentebeleid dienen. Een gevuld fonds haalt makkelijker andere partijen over de brug. Gemeenten kunnen ook hun subsidiepotten (ook voor andere beleidsterreinen) stallen op een streekrekening of een ‘stamvermogen’ inleggen in het fonds, als langlopende achterstelde renteloze lening. Het rendement op dit ver mogen kan dan ingezet worden voor beheercontracten.
Trigger money Overheden kunnen eigen in te leggen gelden inzetten als ‘trigger money’, als cofinanciering of door middel van gebiedscontracten: ‘als u bijdraagt, doen wij het ook’. In Overijssel verdubbelt de provincie bijvoorbeeld het bedrag dat ingelegd wordt in de regionale fondsen.
Streekrekening De streekrekening is een eenvoudig, maar ingenieus concept. Uitgangspunt is dat overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties kunnen sparen tegen aantrekkelijke voorwaarden: zij krijgen minimaal een marktconforme rente en alle vrijheid om geld kosteloos op te nemen of te storten. Het bijzondere is dat de bank een bedrag van de uitgekeerde rente doneert aan het streekfonds. De rekeninghouder kan desgewenst een zelfde gebaar maken en 5% tot 100% van de rente aan het streekfonds doneren. Partijen kunnen dus naar keuze gratis of inclusief inzet van eigen rente bijdragen aan hun directe omgeving. Dit is een mooie invulling van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.
Koop voor de natuur Gratis de natuur steunen, wie wil dat nou niet? Mensen kunnen gratis een steentje bij aan de natuur door een aankoop te doen bij een van de aangesloten webwinkels van ‘Koop voor de Natuur’. De webwinkel draagt vervolgens gemiddeld 4% van het aankoop bedrag af aan een natuurorganisatie. Een streekfonds kan het verzoek indienen mee te doen aan ‘Koop voor de natuur’.
9
Fort bij Krommeniedijk 17 • foto: xxxx
Stap 5 Organisatie en administratie
Organisatieaspecten Het bestuur van het op te richten streekfonds zal keuzen moeten maken over de wijze waarop de financiering van de doelen zal worden geregeld, zoals keuze maken tussen: • Pro-actieve werkwijze of loket voor donatie-aanvragen. • 100% financiering, of cofinanciering. • Bevoorschotting na donatieverlening, of uitkeren na overleggen van rekeningen • Deelbudgetten, of niet (en de bewaking ervan) • Mandaat van een eventuele uitvoeringsorganisatie (welke stappen aan het bestuur moeten worden voorgelegd voor akkoord, wie betalingsbevoegdheid heeft). • Onderzoeken of BTW-vrijstelling voor het Streekfonds mogelijk en aantrekkelijk is. • Rapportage en verantwoording aan het bestuur.
Koppeling aan streekrekening Het ligt voor de hand aan het streekfonds een streekrekening van de bank te koppelen en de bank daarom vanaf het begin bij de ontwikkeling van het fonds te betrekken. Hiermee wordt niet alleen geld gegenereerd, maar dit is tegelijk een ingang om het bedrijfsleven actief te betrekken.
Het Nationaal Groenfonds Het Nationaal Groenfonds (NGF) draagt streekfondsen een warm hart toe, beschikt veel kennis en kan verschillende administratieve faciliteiten bieden. Het NGF is soms ook bereid om als spaarder in te stappen in een streekrekening. Wanneer het Streekfonds ook gaat werken met publieke
10
1
geldstromen is (daarnaast) een bancaire relatie met het Nationaal Groenfonds aan te bevelen.
Zorg voor ANBI-status Het is belangrijk dat het streekfonds een ANBI-status1 krijgt en bij voorkeur ook een CBF keurmerk, of een verklaring van geen bezwaar. Het is immers van belang dat het gebiedsfonds een betrouwbare, fondsenwervende entiteit is. Een bank stelt dit overigens als randvoorwaarde voor het openen van een streekrekening.
Nationaal Groenfonds Nationaal Groenfonds is in 1994 opgericht door het Rijk en de provincies. De aanleiding was om één financieel loket te maken voor de realisatie van de EHS-doelstelling. Maar de rol van het Groenfonds gaat verder. Het verleent en ontwikkelt financiële faciliteiten voor realisatie en beheer van natuur, bos en landschap, zowel voor publieke als private partijen. Het Nationaal Groenfonds is een stichting met een ideële doelstelling. De kernactiviteiten zijn kassieren, financieren, markt- en productontwikkeling rond gebiedsfinanciering, strategische advisering op het gebied en fondswerving. www.nationaalgroenfonds.nl
Algemeen Nut Beogende Instelling, organisaties kunnen dit als status aanvragen bij de belastingdienst
11
vogelkijkhut ilperveld • foto: nico dekker
Colofon Deze brochure is een initiatief van Landschap Noord-Holland.
Auteurs Els Zwartendijk, Kees Holland en Filippien Koornneef. Met dank dan Nelly Zuidam en Jac. Meter voor hun commentaar en aanvullingen
Bronnen onder andere:
Rechte Hondsbosschelaan 24a 1851 HM Heiloo Postbus 222 1850 AE Heiloo Tel. 088 - 006 44 00 Fax 088 - 006 44 01 www.landschapnoordholland.nl
[email protected]
Keurmerk voor verantwoorde fondsenwervingen besteding
boerenerf schermer • foto: archief lnh
Streekfonds.nl, de 12Landschappen Reiswijzer streekfonds, Nationaal Groenfonds Start document streekrekening en streekfonds, Bernard Heijdeman Consult/Nelly Zuidam Advies Beslisdocument bij het opstarten van Streekfonds Krimpenerwaard, Nelly Zuidam Advies
