Stadsvisie Heerlen 2026 Centrumstad Ondernemende stad Jeugdige stad Netwerkstad Energiek hart van Parkstad
Stadsvisie Heerlen 2026
Inhoud
5
Van stadsdebat naar stadsvisie
9
Van volgend naar sturend
-
Geschiedenis
-
Belangrijkste maatschappelijke ontwikkelingen
-
Van volgend naar sturend
-
Kans – samenwerking
-
Bedreiging – vervreemding
-
De afgelopen jaren – Op hete kolen en de Versnellingsagenda
-
Heerlen 2006: Het duurzaam winnen van Nieuwe Energie
-
Heerlen 2006: De mensen maken het verschil
25
Van Coriovallum naar Corioforum
-
Heerlen: Centrumstad
-
Heerlen: Ondernemende stad
-
Heerlen: Jeugdige stad
-
Heerlen: Netwerkstad
43
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
48
Bijlagen
< planten voor de toekomst
5
Stadsvisie Heerlen 2026
Van stadsdebat naar stadsvisie
Steden veranderen continu, Heerlen is daar in
De gemeente Heerlen en de regio hebben in de
de afgelopen 100 jaar een perfect voorbeeld
afgelopen jaren in het kader van o.a. de nota’s
van. Het is daarom van groot belang dat elke
Op Hete Kolen en de Versnellingsagenda meerdere
stad zijn best doet om het ontwikkelingsproces
malen de discussie over de visie van de stad en
te herkennen, te volgen en zo veel mogelijk in
de regio met de burgers en bedrijven gevoerd.
positieve zin te beïnvloeden ten gunste van de
Ook de gemeentelijke nota’s over de bin-
stad als geheel. Een stadsvisie geeft aan waar de
nenstad, economie, cultuur en het meerjarig
prioriteiten liggen. Dit betekent niet dat elke
bestuurlijk programma zijn in de afgelopen
stadsvisie van toepassing is op elke stad, elke
twee jaar aanleiding geweest voor meerdere
stad heeft dankzij haar ligging, geschiedenis,
gesprekken met de stad. De uitkomsten van
inwoners, cultuur, bedrijven etc. een unieke
die gesprekken en de inhoud van die nota’s
combinatie van kansen en bedreigingen.
vormen, samen met eerdere visiedocumenten,
Dankzij de eigen kenmerken en identiteit kan
de basis van de uiteindelijke stadsvisie. Er is
elke stadsvisie de algemene doelstellingen
kortom al veel beleid maar nu is het tijd om de
(bijvoorbeeld het stimuleren van bedrijvigheid)
centrale regie, de samenhang en de prioriteiten
voorzien van specifieke speerpunten of thema’s
te bepalen. Deze prioriteiten moeten wederom
voor de betreffende stad.
in gesprek met de stad tot stand komen en om die reden zijn in januari 2006 een Vertrekpunten-
Een stadsvisie geeft antwoord op de lange-ter-
nota en een Dilemmanota beschikbaar gesteld
mijnvragen: ‘wat willen wij’ en ‘wat moeten wij
en heeft er op basis van deze nota’s in februari
daarvoor realiseren’. De visie vormt daarmee de
2006 een openbaar stadsdebat plaatsgevonden.
basis van de ‘hoe gaan wij het doen’, ‘wanneer
Naast het stadsdebat is er in meerdere media en
gaan wij wat doen’ en ‘wat mag dat kosten’
gremia actief gesproken over de Vertrekpuntenno-
discussies in de maatschappelijke en politieke
ta en hebben veel burgers en partners de moeite
arena. Een stadsvisie is geen projectenlijst
genomen actief bij te dragen aan de discussie.
of uitvoeringsplan, het is een kaderstellend
Op basis van de reacties en de gevoerde gesprek-
document waarin duidelijk wordt aangegeven
ken is de Vertrekpuntennota aangepast en heeft
welke randvoorwaarden gerealiseerd moeten
het de vorm gekregen van de Stadsvisie Heerlen
worden om de stad zich zo goed mogelijk te
2026 die nu voor u ligt.
durven en doen
laten ontwikkelen. Het is nadrukkelijk een visie van en voor de hele stad, de gemeente neemt als
Een visie van en voor Heerlen kijkt niet alleen
facilitator en stimulator van de stad het voor-
naar de rol en verantwoordelijkheid van de
touw. Het is uiteindelijk in de samenwerking
gemeente, ook de rollen en verantwoorde-
met burgers, werkgevers, instellingen, regionale
lijkheden van burgers, werkgevers, regionale
partners en de politiek waar de stadsvisie gaat
partners en de politiek komen aan bod. Juist
<
leven en haar sturende rol waar kan maken.
omdat het de burgers en bedrijven/instellingen
oud treft nieuw
Van stadsdebat naar stadsvisie
zijn die een stad haar identiteit geven moeten zij de visie ondersteunen en uitdragen. De gemeente heeft naast haar dienstverlenende en regulerende taken de rol van ondersteuner voor kwetsbare inwoners, facilitator van de gemeenschappelijke voorzieningen en stimulator van kansrijke ontwikkelingen. Door samen met de stad een visie op te stellen is het voor de gemeente helder hoe zij deze taken moet invullen. Het is vervolgens een gemeenschappelijke taak van alle partijen om elkaar aan de visie te houden. Het gaat hier niet alleen om het extra stimuleren van bepaalde zaken maar ook om het tegenhouden van ontwikkelingen die in strijd zijn met de afgesproken uitgangspunten en de afspraak dat bij het maken van keuzes en prioriteiten telkens de doelstellingen van de visie leidend zullen zijn. Juist deze vervolgstap geeft de visie de meerwaarde die wij zoeken in de overgang van een stad die ontwikkelingen ‘volgt’ naar een stad die ontwikkelingen ‘stuurt’.
> bomen onderweg
6
Stadsvisie Heerlen 2026 Van stadsdebat naar stadsvisie
7
9
Stadsvisie Heerlen 2026
Van volgend naar sturend
Geschiedenis
achteruit. Met behulp van steun uit Den Haag en Europa is werkgelegenheid gecreëerd om de
Heerlen is een jonge en dynamische gemeente,
economie weer op gang te krijgen en de
centrumstad van de regio Parkstad Limburg
voormalige monocultuur om te vormen tot een
gelegen in het Zuidoosten van Nederland. De
meer heterogene economie. Ten gevolge van dit
stad ligt aan de grens met Duitsland en is
beleid zijn het Algemeen Burgerlijk Pensioen-
buurgemeente en partner van Aken. Heerlen
fonds, de Belastingdienst, het Centraal Bureau
vormt tezamen met twee andere middelgrote
voor de Statistiek en de Open Universiteit in
Zuid-Limburgse steden, Maastricht en Sittard-
Heerlen gevestigd.
Geleen het ‘Tripool Zuid-Limburg’. Tripool vormt de kern van één van de 6 Nationale
De stad Heerlen is door de mijngeschiedenis en
Stedelijke Netwerken en 13 Economische
de daaropvolgende rijkssteun steeds afhankelijk
Kerngebieden die door het Rijk zijn benoemd in
geweest van grote werkgevers. Waar de
de Nota Ruimte. Ook is Heerlen als grensgemeen-
mijnkoloniën en de in die periode prominente
te actief in de Euregio Maas-Rijn en het stedelijk
plaats van de kerk in de samenleving juist een
netwerk Maastricht, Aken, Hasselt, Heerlen en
sterke sociale band tot stand brachten in de
Luik (MAHHL).
buurten, brachten de ‘rijksdiensten’ vooral kantoorbanen en sociale versnippering. Het
Heerlen kent een lange geschiedenis als
‘wij’ gevoel ging grotendeels verloren, de
vestigingsplaats, maar is een jonge stad, zij
identiteit van Heerlen vervaagde waardoor ook
heeft in de 20e eeuw een onstuimige groei tot
de trots van de inwoners afnam. Het centrum
stad gekend als gevolg van de komst van de
van de stad kon deze leegte niet vullen omdat
mijnindustrie. Het aantal inwoners steeg in de
zij vanuit het verleden die rol niet had
periode van 1900 tot 1965 van 7.000 naar
ontwikkeld, de binnenstad is in de mijntijd
75.000 inwoners. De stad is in deze jaren
nooit de functie van koopcentrum ontstegen
opgebouwd rondom de mijnen en heeft zich
doordat de cohesie in de buurten zo sterk was.
jonge stad
daarmee feitelijk ontwikkeld als een stad van buurten in een netwerk en niet zoals de meeste
Ondanks een groei in de bevolking tot ca.
steden in Nederland als een stad die zich vanuit
96.000 in 2000, de maatregelen op economisch
een historisch hart (bijvoorbeeld een Kerk of
terrein, de investeringen (conversie) in de
gemeentehuis) concentrisch ontwikkelt.
fysieke omgeving en het investeren in de sociale infrastructuur, is Heerlen er niet helemaal
Eind jaren ‘60 ontstond er een zware crisis ten
bovenop gekomen en kent de gemeente in
gevolge van het sluiten van de mijnen. De
vergelijking met andere middelgrote gemeen-
economie van de gehele regio werd zwaar
ten (G27) nog relatief veel achterstanden. Vooral
<
getroffen en de werkgelegenheid holde
op de indicatoren bevolkingsgroei, werkgele-
eigentijdse inspiratie
Van volgend naar sturend
11
Stadsvisie Heerlen 2026
genheid, veiligheidsbeleving, ondernemers-
regio in Nederland, al sinds 1997 te maken met
Individualisering van de samenleving
niet meer voor op Nederlandse schaal maar op
schap, opleidingsniveau en inkomen scoort
een daling van het inwoneraantal, een trend
De individualisering van de samenleving heeft
mondiaal niveau. De schaalvergroting betekent
Heerlen lager dan het gemiddelde.
die nog jaren zal doorzetten (26.000 minder
een vermindering van de sociale contacten
voor steden dat zij steeds meer met andere
inwoners in 2026 t.o.v. 2006 oftewel -11%). Voor
binnen de woonomgeving als gevolg gehad.
steden moeten gaan samenwerken terwijl er
stad en regio is deze ontwikkeling een
Voor Heerlen heeft dit een groot effect gehad,
ook steeds meer aandacht moet zijn voor het
Belangrijkste maatschappelijke ontwikkelingen
koploper
10
bepalende factor als het gaat om de visie. De
onze stad is namelijk gebouwd op het funda-
onderscheidend vermogen van de eigen stad
Vergrijzing en bevolkingsdaling
bevolkingsaantallen dalen al, in de afgelopen
ment van de sociale cohesie binnen buurten. De
ten opzichte van de steden in een steeds wijdere
Heerlen staat niet op zichzelf, de regionale,
10 jaar (1996-2006) is het aantal inwoners van
individualisering heeft destijds tot een
omgeving. In een economie waar steden steeds
nationale, Europese en mondiale maatschappij
Heerlen met 5000 gedaald tot 91.500. De stad
verminderde sociale controle geleid met als
moeten concurreren voor de vestiging van
staan niet stil. De vergrijzing en ontgroening
kan deze ontwikkeling niet ontkennen en
gevolg toenemende criminaliteit en overlast en
bedrijven en mensen moet een stad een
slaan toe, in 2006 was 62% van de Nederlandse
gezien de demografische prognoses moet de
dus een groeiend gevoel van onveiligheid.
duidelijke en onderscheidende visie hebben.
bevolking tussen de 20 en 65 jaar oud, in 2026
stad accepteren dat deze ontwikkeling realiteit
De afgelopen jaren is hard gewerkt aan de
Heerlen heeft wat betreft haar ligging, binnen
is dat nog maar 57%. In diezelfde periode is de
is. De stad moet anders gaan denken, maar de
bestrijding van criminaliteit en overlast, met
Tripool en MAHHL, hierbij een groot voordeel
bevolking in de leeftijdscategorie 50-80 jaar
onstuimige groei van de afgelopen 100 jaar
veel succes, en wij zien op dit moment dat het
ten opzichte van veel Europese steden. In de
gegroeid van 14% naar 21% van de totale
maakt die omschakeling erg lastig. De focus van
veiligheidsgevoel bij de burger weer toeneemt.
economie van de 21ste eeuw draait het niet
bevolking (in Zuid-Limburg 25%). Ter verduide-
een krimpende stad is anders dan die van een
Ook hier kan de geschiedenis van onze stad
meer om individuele steden maar om stedelijke
lijking: waar wij nu een verhouding 65-plussers
groeiende stad, maar daarom niet minder
onze toekomst versterken. De sterke binding die
netwerken en regio’s. Het is geen toeval dat de
tot beroepsbevolking hebben van 1:5 zal die
kansrijk. Op het moment dat de stad accepteert
Heerlenaren van oudsher hebben met hun
13 economische kernregio’s die door het Rijk
verhouding in 2026 naar verwachting 1:3 zijn.
dat ‘krimp’ en ‘vergrijzing’ realiteit zijn, is zij
eigen buurt kan het fundament zijn van een
zijn benoemd allemaal in of tegen een van de 6
ook in staat om daarop in te spelen. Door zich
hernieuwde sociale binding van mensen met
stedelijke netwerken liggen. Op een Europese
De Vergrijzing is het gevolg van de geboortegolf
te richten op de kansen die deze ontwikkelin-
elkaar. Daar waar andere steden deze verbon-
schaal valt verder op dat Heerlen in een gebied
na de Tweede Wereldoorlog, deze babyboomers
gen bieden (ruimtelijk, economisch, sociaal etc.)
denheid binnen de buurten nog moeten
ligt (Eindhoven-Leuven-Aachen Triangle) dat
worden de komende jaren senioren. De
kan de stad werken aan de aantrekkelijkheid,
kweken zullen wij in Heerlen een beroep
bekend staat als Technologische Topregio en
senioreneconomie zal er komen en een hele tijd
economische structuur en de leefbaarheid van
kunnen doen op de bestaande netwerken en
omringd wordt door Europese economische
blijven, maar ook weer gaan. Als deze vergrij-
de stad. Door te investeren en de kansen te
principes van saamhorigheid.
kernregio’s zoals de Randstad, de Vlaamse Ruit
zingsgolf eenmaal voorbij is zullen wij weer een
benutten die andere steden (nog) niet hebben,
gelijkmatigere demografische bevolkingsop-
zullen wij het migratiesaldo positief beïnvloe-
Mondialisering van de economie
bouw krijgen. De verwachting dat de Neder-
den, waarschijnlijk niet in voldoende mate om
De mondialisering van de economie heeft
landse beroepsbevolking vanaf 2011 en de totale
de geprognosticeerde bevolkingsafname meteen
enorme gevolgen voor onze regio. Arbeid is in
bevolking vanaf 2035 zal gaan dalen, betekent
te neutraliseren maar wel dusdanig dat de
Nederland duur en de grondprijs hoog, met als
dat onze regio voorloper is en daardoor een
bevolkingsaantallen zich eerder dan verwacht
gevolg dat de landbouw en de maakindustrie
De regio en met name Heerlen hebben in de
unieke kans heeft om zich als kennisregio op
zullen stabiliseren. Het doel is om de cyclus van
onder steeds grotere druk komen te staan om te
vorige eeuw een volgend karakter gekend. De
dit gebied te ontwikkelen.
krimp naar groei zo veel mogelijk te verkorten
vertrekken. Juist deze twee sectoren zijn
ontwikkelingen kwamen zo snel en waren zo
en de krimp in absolute getallen zo te beperken.
bovengemiddeld vertegenwoordigd in onze
onvoorspelbaar dat de stad nauwelijks kon
Heerlen en Parkstad Limburg lopen voorop in
provincie. Grootschalige economische kansen
anticiperen. In de groeiperiode van de stad wist
de ontvolking en hebben, als eerste stedelijke
op basis van comparatief voordeel doen zich
niemand waar het zou eindigen en dus ging
en het Ruhrgebied. Mondialisering biedt vanuit dit perspectief kansen voor Heerlen. Van volgend naar sturend
topregio
Van volgend naar sturend
12
men pragmatisch te werk, de ontwikkelings-
doelstellingen bleven ongrijpbaar en om die
druk was zo enorm dat het ook niet anders kon.
reden is het stadsvisie traject opgestart. De stad
De gemeente had er vooral belang bij om de
en de gemeente moeten harde doelstellingen
groei niet te frustreren en deed er alles aan om
afspreken en deze vastleggen in beleid. De
de mensen en bedrijven de mogelijkheid te
kracht van de stadsvisie ligt niet in de inhoud
geven zich te vestigen en te groeien met als
van het beleid, deze wordt immers in de
gevolg dat er op het gebied van bijvoorbeeld
afzonderlijke beleidsnota’s vastgelegd, maar in
ruimtelijke ordening amper naar de samen-
de verknoping van de inhoud naar integrale
hang werd gekeken. Woonbuurten werden in
doelstellingen.
rap tempo gerealiseerd daar waar er ruimte was, om de steeds aanhoudende vraag aan te
Sturing geven is meer dan alleen aangeven
kunnen. De werkgelegenheid was leidend in
welke kant wij op moeten, het is vooral ook
het Heerlen van de mijnen.
aangeven wat wij niet moeten doen. Kiezen is opties verliezen. Dit vereist enorme bestuurs-
een kwestie van kiezen
Na de sluiting van de mijnen was er vooral de
kracht en daarom hebben de gemeenten in Park-
angst voor leegloop van de stad, met name ten
stad Limburg op 15 november 2005 gezamenlijk
behoeve van de werkgelegenheid was men
gekozen voor de WGR+ status. Deze stap is van
bereid alles te doen om bedrijven te behouden
groot belang omdat zaken niet meer alleen op
en/of aan te trekken. Vanuit de gedachte ‘nood
lokale effecten, maar ook op basis van hun
breekt wet’ werd bijna elk investeringsinitiatief,
regionaal effect worden beoordeeld. De
hoofdzakelijk van fysieke aard, met open armen
gemeente zal in samenwerking met alle
ontvangen. De stad hunkerde naar vernieuwing
partners in de stad moeten zorgen voor
en duurzaamheid in een periode waarin
dynamiek die past bij de uitgangspunten van
weinigen bereid waren om in Heerlen te
deze visie. Er is een belangrijk aandachtspunt:
investeren, het kapitaal was leidend.
in een stad gebeurt heel veel op initiatief van allerlei actoren, de stadsvisie wordt (hopelijk)
> nieuwe energie in de praktijk
Sinds het einde van de twintigste eeuw kent
vaak gebruikt als onderbouwing van de
Heerlen een relatieve stabiliteit. De stad is
noodzaak van een initiatief. Vanuit de ervarin-
begonnen aan de invulling van de randvoor-
gen in de vorige eeuw is echter duidelijk dat de
waarden voor haar economische basis en er
kracht van integraal beleid ligt in het aangeven
ontstaat daardoor een beginnend zelfvertrou-
wat men vooral niet moet doen. In het verlengde
wen in de stad. De gemeente heeft de afgelopen
daarvan zou de stad de afspraak moeten maken
jaren steeds meer invulling gegeven aan haar
dat er geen initiatieven worden ondernomen of
sturende rol door op verschillende terreinen
worden toegestaan die de speerpunten van deze
beleid te ontwikkelen en ook door te zetten. Het
visie op enigerlei manier aantasten.
beleid is echter sectoraal van aard, de integrale
Niet alleen de overheid moet deze omschake-
Van volgend naar sturend
14
ling realiseren, samen met de burgers en
worden op operationeel, tactisch en strategisch
Parkstad Limburg actief deel aan o.a. de
deels direct en deels via de regionale schaal,
bedrijven van deze regio zullen wij door keuzes
niveau.
samenwerkingsverbanden Tripool Zuid
kent twee speerpunten Nieuwe Energie en
Limburg, Heerlen-Aken, MAHHL, Eurocities en
bereikbaarheid. Optimale weg- en spoorverbin-
De ontwikkeling van Heerlen kan niet los
de G27 (de 27 middelgrote Nederlandse steden).
dingen zijn voor Aken en Parkstad Limburg
worden gezien van de ontwikkeling van
Deze samenwerkingsverbanden zijn gericht op
randvoorwaarden om verdergaande samenwer-
Parkstad Limburg en visa versa. Heerlen is het
het samen, vaak ook met de provincie,
king te realiseren op bijvoorbeeld het gebied
centrum van Parkstad Limburg en is dan ook
optrekken richting Den Haag en/of Brussel, de
van de ruimtelijke ordening (bijvoorbeeld een
Heerlen kent een groot aantal kansen en heeft
deels imagobepalend. Het centrum kan echter
uitwerking van stedelijke thema’s en de
grensoverschrijdend structuurplan) en met
veel potentie. Heerlen heeft zich de afgelopen
niet bestaan zonder de omliggende gemeenten
uitwisseling van best-practices. Door de
name het economisch terrein waar grote
jaren sterk gemaakt voor samenwerking, zowel
die de centrumstad haar draagvlak bieden. De
komende jaren actief deel te nemen aan deze
kansen liggen binnen het thema Nieuwe
binnen de gemeentegrenzen als daarbuiten.
kracht zit in de steeds verdergaande samenwer-
samenwerkingsvormen zorgt de stad voor een
Energie.
Heerlen is een stad van sterke buurten met een
king tussen partijen uit allerlei sectoren; van
optimale middelen-multiplier ten gunste van
gezamenlijk stedelijk centrum. Door sterk in te
bestuurlijke samenwerking in een WGR+,
de projecten en ontwikkelingen in de stad en de
Onze stad en regio liggen ver van onze
zetten op buurten koestert Heerlen haar kracht
institutionele en inhoudelijke samenwerking
regio. Als de agenda’s van de deelnemende
nationale hoofdstad, een situatie waar onze
en identiteit en door daarnaast hard te werken
tussen onderwijsinstellingen, woningbouwcor-
partijen eenmaal zijn afgestemd kan er
(buitenlandse) buursteden zich ook in
aan de binnenstad wordt gewerkt aan het
poraties, de regionalisering van culturele
vervolgens, dankzij een krachtige gezamenlijk
bevinden. De perifere ligging in de verschil-
versterken van de Euregionale koopstad
instellingen zoals Parkstad Limburg Theaters
lobby, voor subsidiemiddelen worden gezorgd.
lende landen betekent dat deze steden en
Heerlen.
tot de samenwerking tussen bedrijven in
Deze middelen kunnen vervolgens zo efficiënt
regio’s niet de volledige aandacht hebben van
bijvoorbeeld de toeristische sector. Ook
mogelijk worden ingezet dankzij de kennisuit-
hun nationale overheden. Door samen te
Op bovengemeentelijk niveau doet Heerlen mee
programmatische afstemming en krachtenbun-
wisseling tussen de partners.
werken over de nationale grenzen heen kan er
op meerdere schaalniveaus. Op de eerste plaats
deling met de provinciale overheid is een
Parkstad Limburg. Dit regionaal samenwer-
alliantie die extra krachten vrij moet maken. In
Tripool Zuid-Limburg is een in de Nota Ruimte
ontstaan. Met ruim 1,7 miljoen inwoners is
kingsverband geeft Heerlen de benodigde
elk van deze allianties zoekt men met name
erkend Economische Kerngebied en richt zich
MAHHL een Europees stedelijk netwerk van
massa om samen met haar partners regionale
naar een maximale complementariteit. Het
op dit moment op de thema’s bereikbaarheid
formaat, tellen wij daar de inwoners van het
problemen aan te pakken en kansen op te
eigen product wordt sterker door het te
en economie. Kijkend naar de toekomst is het
ommeland bij dan spreken wij over een Euregio
pakken. Parkstad Limburg is een sterk
koppelen aan een ander top-product, de
voor alle partijen van belang dat steeds meer
met bijna 4 miljoen inwoners.
verstedelijkt gebied met veel gemeenschappe-
befaamde ‘1+1=3’ formule wordt veelvuldig
wordt gedacht vanuit het Zuid-Limburgs
lijke kansen en problemen vanuit de gezamen-
toegepast. Deze samenwerking is geen luxe,
perspectief, het Nationaal Stedelijk Netwerk.
Ten slotte zijn er in Europees verband voor
lijke geschiedenis van de mijnen. Heerlen, als
onze regio kent veel problemen en de kansen
Tripool is daarvoor de ideale schaal. Elk van de
Heerlen volop mogelijkheden in de sfeer van
centrumstad van Parkstad Limburg kent 91.500
liggen niet voor het oprapen. Het aanpakken
drie centrumsteden behartigt binnen Tripool
samenwerking met vergelijkbare Europese
inwoners, 4.000 bedrijven en 46.000 banen.
van regionale problemen zoals de relatief hoge
de belangen van ieders eigen stad maar ook van
gemeenten of vergelijkbare projecten, hetzij via
Vanuit Parkstad Limburg perspectief zijn het
mate van armoede en het hoge percentage
haar eigen regio. Deze vorm van samenwerking
rechtstreekse contacten hetzij via het instru-
245.000 inwoners, 10.000 bedrijven en 80.000
mensen dat niet deelneemt aan het arbeidspro-
zorgt er voor dat de belangen van zowel ‘stad’
ment Eurocities. Voorbeelden van succesvolle
banen. Mede gezien de regionalisatie van
ces kan alleen regionaal omdat het gebied als
als ‘ommeland’ worden gewaarborgd.
bestaande operaties in dit verband zijn het
allerlei instellingen betekent deze schaalgrootte
één stedelijke entiteit gezien moet worden.
dat er veel slagvaardiger samengewerkt kan
Op interstedelijk niveau nemen Heerlen en
en afspraken te maken kansen moeten creëren voor de stad als geheel. Kans – samenwerking
1+1=3
15
Stadsvisie Heerlen 2026
echter een metropool van Europese schaal
mijnwaterproject, de samenwerking in het De samenwerking met de buurgemeente Aken,
kader van vergrijzing en de ontwikkelingen
Van volgend naar sturend
aangaande (eu)regionale lightrailverbindingen.
16
blikvangers in de stad, zowel in zin van de
De afgelopen jaren – Op hete kolen en
bedrijfsleven, het ondernemingsgestuurd
fysieke ontwikkeling als de invulling daarna.
de Versnellingsagenda
onderwijs, de versterking van groen in en om
Netwerken is niet voorbehouden aan de
De levendigheid die zich hierdoor ontwikkelt
overheid, ook de bedrijven en instellingen in
zal op zijn beurt bedrijvigheid aantrekken met
In het voorjaar van 2004 is in het bestuur van
relatie tot bedrijfsleven/onderwijs enerzijds en
onze regio werken goed samen. De Ontwikke-
een positieve cyclische ontwikkeling als gevolg.
Parkstad Limburg de structuurvisie Op hete kolen
burgers/leefbaarheid anderzijds, de versterking
lingsmaatschappij Parkstad Limburg, de Corio
Met een sterk vergrijzende bevolking en een
vastgesteld. Deze nota bevat een duidelijke visie
van de cultuur met nieuwe activiteiten/
League en MKB Parkstad zijn hier goede
laag gemiddeld inkomen moet de stad echter
voor de ontwikkeling van de regio voor de
voorzieningen en het creëren van ruimte voor
voorbeelden van. Het samenwerken met
extra waken voor vervreemding. De stad is er
komende decennia. De nota gaat uit van vijf
kunstenaars en ten slotte de ontwikkeling van
branchegenoten is al jaren een gewoonte maar
primair voor de eigen inwoners en niet voor
noodzakelijke regionale keuzes, zijnde:
hoogstedelijke woonmilieus.
wij zien steeds meer dat de samenwerking met
toeristen. De doelstelling is om meer mensen in
i)
leveranciers, afnemers of zelfs onverwante
de binnenstad te krijgen, dit betekent niet dat
organisaties ook vruchten oplevert. Hier gaat
wij alleen nieuwe mensen moeten aantrekken,
het niet om het bundelen van krachten maar
onze grootste potentie zit juist in het vaker
het samenbrengen van kennis. Juist deze
trekken van de eigen inwoner naar hun eigen
kruisbestuiving levert meerwaarde op doordat
de stad, de positie van de zorginstellingen in
het leidend zijn van het landschap (de kracht van beekdalen en groene ruimte);
Vastgesteld kan worden, dat de doelstellingen
samenhang en samenwerking in de
van Parkstad Limburg die van Heerlen zijn en
regio;
omgekeerd. De regionale woonvisie en het
eenheid door verscheidenheid qua
structuurplan sluiten hier nauw op aan en
centrum. Als, bijvoorbeeld, elke inwoner van
bevolkingsgroepen, woonmilieus,
geven Heerlen de ruimte en de opdracht om
nieuwe product-markt combinaties worden
Zuid Limburg een keer per jaar, elke inwoner
economische activiteiten en culturele
zich daadwerkelijk te ontpoppen tot centrum
bedacht. Juist op de gebieden van productinno-
van Parkstad Limburg een keer per maand en
mogelijkheden;
van de regio met een hoogstedelijk woon- en
vatie en procesinnovatie liggen onze kansen,
elke inwoner van Heerlen een keer per week het
ecologische, economische en sociaal-
leefmilieu.
dit soort samenwerking is de voedingsbodem
centrum van Heerlen zou bezoeken dan praten
voor innovatie en is derhalve onmisbaar.
wij over ongekende aantallen. De werkelijkheid
ii) iii)
iv)
maatschappelijke duurzaamheid; v)
zal een realistischer beeld geven, maar toch, Bedreiging – vervreemding
trots
17
Stadsvisie Heerlen 2026
een meer extroverte houding (uitgaan
Op economisch gebied is in 2005 de Provinciale
van eigen kracht, kansen en potenties).
Versnellingsagenda 2012 opgesteld, in dit document worden de drie ‘Clusters van Kracht’
niet alle dromen zijn bedrog. Op basis van deze keuzes zijn zeven regionale
van Zuid-Limburg/Tripool voor de komende
Een gezonde stad ‘leeft’, de gezondheid van een
Het is van belang dat de eigen inwoners zich
ontwikkelingsrichtingen geschetst, te weten:
jaren beschreven: Maastricht – Health Care en
stad is dus niet primair afhankelijk van
samen met de stad ontwikkelen. Doen zij dit
1)
Breineconomie en kennisactivering;
Cure, Sittard-Geleen – Chemie, en Parkstad
bijvoorbeeld het aantal inwoners of het
niet dan verliest de stad haar identiteit en zal er
2)
Groene revitalisering;
Limburg – Nieuwe Energie. Heerlen wordt
gemiddeld opleidingsniveau. De binnenstad
nooit een gevoel van trots en zelfvertrouwen in
3)
Zorg voor welzijn;
nogmaals expliciet genoemd in relatie tot de
van Heerlen heeft een aantal uitdagingen als
de stad ontstaan. Een stad moet het hebben van
4)
Veelzijdige recreatie;
databank van Nederland in het kader van de
het gaat om het verlevendigen van de stad. De
de eigen inwoners, zijn zij trots op hun stad en
5)
Centrum voor cultuur;
inkomensgerelateerde dataverwerking en
belangrijkste zijn aantrekkelijkheid en
bezoeken zij vaak de binnenstad dan volgen
6)
Regionalisering;
opslag. De kansen en mogelijkheden van de
veiligheid, alleen een veilige en aantrekkelijke
spoedig de bedrijven en vervolgens ook de
7)
Regionale ordening.
Tripool Zuid-Limburg liggen in de uitstekende
(binnen)stad zal mensen de straat op krijgen.
dagbezoekers.
In de uitwerking van deze richtingen heeft
Europese ligging, het arbeidspotentieel, de
Met de veiligheid zit het objectief gezien erg
Heerlen een centrale plaats gekregen als
economische flexibiliteit, het kennispotentieel
goed en er zit een positieve ontwikkeling in de
energiek hart van de regio. Kansen voor
en het leefklimaat. De kansen voor Heerlen en
>
veiligheidsbeleving. Wat betreft de aantrekke-
Heerlen worden met name gezien in de
Parkstad Limburg binnen dit kader liggen op
een fantastische stad
lijkheid wordt er hard gewerkt aan een aantal
samenwerking tussen kennisinstellingen en
het economische vlak niet alleen binnen
om in op te groeien
Van volgend naar sturend
20
Nieuwe Energie en databanken (hoe belangrijk
en een zeer aantrekkelijke omgeving is Heerlen
daartussenin een kernachtig centrum met een
uit. De dynamiek en de trots op de stad onder
ook), ook op het gebied van toerisme, senioren-
de perfecte broedplaats voor nieuwe economi-
natuurlijke ‘bloedsomloop’. In de buurten is en
de inwoners in algemene zin ontbreekt nog.
economie/pensioenen, innovatief en grensover-
sche ontwikkeling. Het cluster nieuwe energie
wordt geïnvesteerd in veiligheid, leefbaarheid
Heerlen is sinds de mijnsluitingen een stad die
schrijdend onderwijs en toepassingen in
speelt hierin een grote rol, een thema dat niet
maar ook in buurtvoorzieningen en woning-
aantoonbaar weinig ondernemingszin toont,
sectoren medische technologie/zorg en
zomaar uit de lucht komt vallen.
bouw.
waar een substantieel deel van de beroepsbevol-
Heerlen en de gehele regio Parkstad Limburg
Heerlen 2006:
laag gemiddeld opleidingsniveau kent en
Deze potentie wordt versterkt door een zeer
zijn onlosmakelijk verbonden aan het thema
De mensen maken het verschil
waarvan de bevolking relatief arm en ongezond
aantrekkelijk vestigingsklimaat in de vorm van
energie. In de twintigste eeuw betrof het
de groene omgeving (ook binnen het verstede-
fossiele brandstoffen. Deze verbondenheid heeft
De enorme potentie van onze stad zit niet
ring bij velen, brak het weerstandsvermogen en
lijkt gebied Parkstad Limburg) en een zeer
de regio destijds een enorme impuls gegeven en
zozeer in de genoemde fysieke ontwikkelingen
veroorzaakte financiële en psychische proble-
levendig cultureel aanbod. In deze stadsvisie
heeft van deze regio de grootste stedelijk
maar vooral in de inwoners zelf. In de mijntijd
men in veel gezinnen. Hoewel Heerlen
wordt met name ingezet op het verder
agglomeratie van Limburg gemaakt. In de
was Heerlen het bruisend koopcentrum van
langzaam opkrabbelt is onze sociale structuur
versterken van de sterke kanten van Heerlen en
eenentwintigste eeuw ligt de nadruk voor deze
Zuid-Limburg, in de periode daarna bleven de
nog niet sterk genoeg. Er wonen nog altijd veel
het aangrijpen en benutten van de gesignaleer-
regio op de innovatie, productie en toepassings-
bezoekers weg en verzwakte het centrum. Sinds
mensen die het moeilijk hebben, die te maken
de kansen. Uitgaan van de eigen kracht en
mogelijkheden van milieuvriendelijke
de nieuwe impulsen van de afgelopen jaren
hebben met langdurige armoede, met een laag
dynamiek levert immers de beste basis voor het
brandstoffen. In samenwerking met onze
zien wij weer een stijgende lijn. Heerlen is weer
opleidingsniveau, met een slechte gezondheid
teniet doen van de zwaktes en bedreigingen.
partners in Nordrhein Westfalen, met name
een winkelhart van de regio en is naast Aken en
en met beperkte sociale contacten.
Stadt Aachen, Städte Region Aachen, IHK
Luik de derde winkelstad van de Euregio. Het
Heerlen 2006:
Aachen, RWTH Aachen en Forschungszentrum
centrum van Heerlen beschikt over een steeds
Versterking van de sociale structuur vereist
Het duurzaam winnen van Nieuwe Energie
Jülich, is de overgang naar deze ‘nieuwe’
grotere diversiteit aan winkels en is goed
langdurige investeringen in (de uitvoering van)
duurzaamheid staat deze regio sterk. potentie
21
Stadsvisie Heerlen 2026
king buiten het arbeidsproces staat, die een
is. De sluiting van de mijnen bracht ontredde-
energie in gang gezet. Dit zal de komende jaren
bereikbaar, het wordt ook steeds drukker en
sociaal beleid. Preventief beleid moet er op
Heerlen is een moderne stad waar experimen-
een impuls zijn voor deze regio met een
gezelliger in onze stad. De komende jaren moet
gericht zijn om verdere achterstanden te
ten en vernieuwing mogelijk zijn. Heerlen past
uitstraling naar de gehele Eindhoven – Leuven –
hard gewerkt worden om deze status te
voorkomen en te bestrijden. Het grijpen van de
in het rijtje steden Rotterdam, Tilburg en
Aken Triangle (ELAT). Met de vestiging van
behouden. Indien wij de aantrekkingskracht
kansen van onze stad kan enkel als wij
Enschede, steden met een (mono-)industrieel
Nederlands eerste zonnecellenfabriek en de
van het centrum, ‘t Loon, de woonboulevard en
investeren in de duurzame ontwikkeling van
verleden die een aanzienlijke verandering
uitvoering van het Mijnwaterproject zijn de
de autoboulevard kunnen versterken en
onze burgers. Heerlen is sociaal, Heerlen
(hebben) ondergaan en tegenpolen zijn van
eerste grote stappen gezet.
bundelen ten gunste van het geheel door deze
investeert in alle Heerlenaren.
gebieden beter aan elkaar te verbinden kunnen
meer historische steden als Amsterdam, Breda, Hengelo en Maastricht. Het rijtje steden waarin
Ook de stad krijgt steeds meer nieuwe energie.
wij nog meer mensen verleiden en zelfs
Binnen de welzijnsector zijn in dit opzicht veel
Heerlen thuis hoort is te kenmerken als
Met de renovatie van het Glaspaleis en de
voorzichtig omhoog kijken in de eerdergenoem-
positieve ontwikkelingen te zien. Er zijn veel en
moderne steden met een vernieuwende
realisatie van de Woon- en autoboulevard is al
de rangschikking.
uiteenlopende culturele activiteiten en Heerlen
uitstraling op het gebied van onder andere
veel energie opgewekt. De stad trekt steeds
architectuur. Door de aanwezigheid in Heerlen
meer bezoekers. Over vijf tot tien jaar kent onze
Ondanks deze kansen moeten wij de problemen
infrastructuur. De cultuursector moet een van
en Parkstad Limburg van een enorm arbeidspo-
binnenstad drie blikvangers van formaat
van deze stad niet uit het oog verliezen, de
de krachtbronnen van de ontwikkeling van de
tentieel, bedrijventerreinen die bouwrijp zijn
(Glaspaleis, Schouwburg, Maankwartier) met
potentie die in de stad zit komt er niet vanzelf
stad worden.
beschikt inmiddels over een goede culturele
welzijn
Van volgend naar sturend
Heerlen heeft daarnaast ook uitstekende onderwijsinstellingen, vanaf het basisonderwijs tot en met universitair niveau. Onder andere vanwege de bestuurlijke schaalvergroting is de slagkracht van het onderwijs groot en zijn er de laatste jaren goed functionerende netwerken opgebouwd. De problemen waarmee het onderwijs geconfronteerd wordt zoals onderwijshuisvesting in een krimpende regio, voortijdige schoolverlaters, gebrek aan betastudenten, de aansluiting vmbo – mbo et cetra worden voortvarend aangepakt. In de buurten, en dan met name in de buurten met de grootste achterstanden, wordt door een breed scala aan maatregelen, met name gericht op de jeugd, gewerkt aan de kwaliteit van de omgeving, de sociale binding, de gezondheid en veiligheid. Andere steden zien Heerlen, op het gebied van welzijnsbeleid en met name de concrete toepassing er van, als voorbeeld. Dat moet in de toekomst zo blijven.
> Europa naast de deur
22
25
Stadsvisie Heerlen 2026
Van Coriovallum naar Corioforum
Een stad is een geconcentreerde verzameling van mensen, gebouwen, wegen en organisaties die is ontstaan omdat die plek voldeed aan een aantal randvoorwaarden. Wat zijn deze randvoorwaarden, waarom ontstaat er ergens een stad? Dit is samen te vatten onder het begrip ‘forum’: de Romeinse term voor een (markt) plein en ontmoetingsplaats. De randvoorwaarden voor een ontmoetingsplek zijn al eeuwen hetzelfde: aantrekkelijkheid, bedrijvigheid, activiteit en bereikbaarheid. De oorspronkelijke naam van Heerlen, Coriovallum, heeft betrekking op de ‘goed gelegen legerplaats’ die zich hier twee duizend jaar geleden vestigde, op de kruising van twee Romeinse ‘Heerwegen’. De legervesting is al lang verdwenen. Om de doorontwikkeling van de stad te stimuleren/faciliteren moet de stad vooral aan de instandhouding en optimalisatie van de genoemde randvoorwaarden werken. Deze randvoorwaarden worden namelijk steeds door de groei van de stad aangetast waardoor de stad doorlopend aan zichzelf moet werken om deze op peil te houden. Deze stadsvisie legt de focus op juist die voorwaarden, zodat Heerlen een ontmoetingsplaats kan worden en blijven. Van Coriovallum tot Corioforum.
De genoemde randvoorwaarden gelden voor elke stad, voor de specifieke kansen en bedreigingen van Heerlen kunnen deze vertaald worden naar vier speerpunten: • Heerlen: Centrumstad • Heerlen: Ondernemende stad • Heerlen: Jeugdige stad • Heerlen: Netwerkstad
Deze speerpunten delen één centraal visiethema, een thema dat onderscheidend is voor Heerlen als centrumstad van Parkstad Limburg: ‘Nieuwe Energie’. Het verbindend en onderscheidend karakter van dit thema maakt het een uitstekende basis voor de visie van onze stad:
verbinden
• Heerlen 2026: Energiek hart van Parkstad
< oase in het centrum
Van Coriovallum naar Corioforum
26
27
Stadsvisie Heerlen 2026
Heerlen: Centrumstad
De functie van de centrumstad als ontmoetings-
overlast. Het schoon, heel en veilig houden van
plaats wordt het beste geïllustreerd door de
de hele stad is als het ware geen prioriteit, maar
markten op de pleinen van alle grote steden. Op
een vereiste, een keiharde randvoorwaarde.
elke marktdag is duidelijk te zien dat deze extra
in een steeds veranderende woningbehoefte. Net als bij de binnenstad moet de kwaliteit en
De binnenstad moet levendiger worden door
diversiteit centraal staan, zowel de woningen
het gebied duidelijk te begrenzen waardoor
als de woonomgeving dienen aantrekkelijk
bedrijvigheid elk centrum een extra impuls
Binnenstad:
er een duidelijk concentratiegebied ontstaat
te zijn voor zowel de inwoners als bezoekers.
geeft, hoe groter de markt hoe groter de impuls
kwaliteit, diversiteit en levendigheid
binnen de driehoek Maankwartier – Glaspaleis
Er dient een duidelijke relatie te zijn met de
– Schouwburg. Aanvullend hierop moeten er
binnenstad zodat de investeringen in de bin-
De binnenstad is het hart van stad en regio. Het
wekelijks evenementen te bezoeken zijn in het
nenstad niet tot een verzwakking maar juist tot
Heerlen staat niet op zichzelf, het centrum van
is voor Heerlen en Parkstad Limburg dus van le-
centrum of in een van de drie pilaren van het
een versterking van de buurten kunnen leiden.
Heerlen is en blijft het centrum van Parkstad
vensbelang dat het centrum van Heerlen bruist
centrum zodat de binnenstad niet alleen een
Met name op het gebied van woningbouw en
Limburg, een verzorgingsgebied van bijna een
en een enorme aantrekkingskracht heeft. De
fysieke aantrekkingskracht heeft maar ook de
woonmilieus dienen er op Parkstad Limburg ni-
kwart van de totale (Nederlands-)Limburgse
binnenstad voldoet op dit moment niet aan dat
cultureel/sociaal binding bevordert. Een bin-
veau (woonvisie/structuurplan) goede afspraken
bevolking. Heerlen heeft ook institutioneel een
beeld: de diversiteit in het winkelaanbod moet
nenstad bruist op de eerste plaats door de eigen
gemaakt te worden zodat er niet overal juist wel
nauwe relatie met haar regio en zal deze verder
verder uitgebreid worden, de winkels liggen ver-
inwoners, het is dus van belang dat zo veel
of juist niet voor een bepaalde doelgroep wordt
verstevigen door steeds te zoeken naar nieuwe
spreid over een te grote oppervlakte, er liggen
mogelijk inwoners van Parkstad deelnemen aan
gebouwd.
en verdergaande samenwerkingsverbanden die
te veel winkels op solitaire plekken, er wonen te
de ‘centrumstad’. De volwaardige participatie
gericht zijn op het aanpakken van de met name
weinig mensen in het stadshart en de binnen-
van allochtonen verdient hierbij nadrukkelijk
Parkstad Limburg staat bekend om haar ‘groene
sociale/stedelijke problemen, het verzilveren
stad heeft last van leegstand en onvoldoende
de aandacht. Het moet voor iedere inwoner
vingers’, dit zijn stukjes natuur en groen die
van de economische kansen en het creëren van
natuurlijke looproutes en hoogwaardige en
mogelijk zijn deel te nemen aan de stedelijke
het stedelijk gebied penetreren. Daarnaast ligt
hoogwaardige fysieke (Euregionale) infrastruc-
aantrekkelijke verblijfplaatsen.
samenleving. Zorginstrumenten zoals bijvoor-
het gebied tegen het Heuvelland Zuid-Limburg
beeld thuishulp en vraagafhankelijk vervoer
aan. Via een uitgebreid netwerk aan recrea-
en hoe krachtiger de uitstraling.
tuur in de breedste zin.
levendig
vooral in de binnenstad uitdragen.
Het is daarom van belang dat de in de in 2006
zorgen er voor dat ook de zwakkeren de moge-
tieve routes kan men vanuit de steden binnen
Om haar rol als centrumstad te kunnen vervul-
vastgestelde integrale centrumvisie genoemde
lijkheid hebben om de binnenstad te bezoeken.
enkele minuten genieten van het platteland.
len zal Heerlen de regio moeten voorzien van
ambities met betrekking tot het aantrekken van
Het speerpunt centrumstad concentreert zich
In een samenleving waar mensen steeds meer
een levendig koop- en verblijfscentrum, leefbare
kleinschalige bedrijvigheid, het realiseren van
sterk op de ontwikkeling van de binnenstad als
en langer in steden moeten verblijven wordt
en aantrekkelijke hoogstedelijke woonmilieus,
een natuurlijke ‘bloedsomloop’ van looproutes,
verzamelplek, ontmoetingsplaats en winkel-
het belangrijker voor bedrijven en mensen dat
goede regionale bereikbaarheid en werkgele-
het stimuleren van wonen in en direct rondom
gebied voor inwoners en bezoekers. En plek
zij eenvoudig toegang hebben tot de natuur. In
genheid. Het gaat hier om de aantrekkelijkheid
de binnenstad en het realiseren van hoogwaar-
waar iedereen zich thuis kan voelen en waar de
deze regio moeten wij gebruik maken van de
van de stad voor de inwoners van de stad, de
dige pleinen en verbindingen met duidelijke
moderne/jeugdige architectuur en een breed
krimpende bevolkingsaantallen om juist in de
inwoners van de regio en bezoekers uit de Eure-
‘groene’ structuren worden nagestreefd om de
aanbod aan bedrijvigheid en culturele activiteit
dicht bebouwde gebieden ruimte te maken voor
gio met als ultieme trekpleister een binnenstad
naam ‘PARK-STAD’ kracht bij te zetten; sturend
bezoekers inspireert.
meer groen.
met een hoog voorzieningenniveau.
naar het toekomstbeeld en niet de waan van de Woon- en werkmilieus: de groene vingers
Voor bedrijvigheid zijn de groene vingers en de
dag volgend. Deze hoogwaardigheid moet ook Als basisvoorwaarde moet de stad altijd blijven
worden doorgetrokken naar de bebouwing in
letten op de aantrekkelijkheid als het gaat om
de binnenstad. Heerlen heeft een naam op het
Een centrumstad is veel meer dan een binnen-
waarden. Met name voor de kennisintensieve
de bestrijding van vervuiling, criminaliteit en
gebied van moderne architectuur en moet deze
stad, als centrumstad moet Heerlen voorzien
bedrijvigheid en bedrijvigheid in de sectoren
groene omgeving belangrijke vestigingsvoor-
Van Coriovallum naar Corioforum
best minds
Nieuwe Energie, zorginnovatie en ICT is het van belang dat zij de best minds kunnen aantrekken door hen die overal zouden kunnen werken juist naar hun bedrijf te trekken. Mensen die een keuze hebben gaan altijd naar de meest aantrekkelijke locatie. Het wonen tussen en aan het groen is al jaren een van de krachten van deze regio. Het verder ontwikkelen van aantrekkelijke woonmilieus moet deze kracht versterken. In samenwerking met onze partners moeten wij zorgen voor diverse types maar altijd kwalitatief hoogwaardige woonmilieus. Parkstad kan zich op dit gebied onderscheiden en ontwikkelen tot excellente woonregio. Parkstad is al de woonregio van Zuid-Limburg, bijna een kwart van alle Limburgers woont in Parkstad. Door het wonen in Parkstad nog aantrekkelijker te maken en de bereikbaarheid van de regio te versterken heeft de Regio de potentie om de woonregio van de Technologische Topregio te worden. De perfecte vestigingsplek voor jonge ondernemers en starters op de arbeidsmarkt, Parkstad weet aantrekkelijke woonmilieus om te zetten in economische groei.
> Cultura Nova
28
Van Coriovallum naar Corioforum
30
31
Stadsvisie Heerlen 2026
Heerlen: Ondernemende stad
aanjagers
Het zelfstandig ondernemersschap is in onze
Heerlen en de mijnstreken zijn jarenlang de
1)
Nieuwe Energie;
energiecentrale van Nederland geweest, de
2)
Toerisme;
mijnen en de koempels hebben Heerlen op de
3)
Detailhandel;
De kwaliteit van het onderwijs bepaalt het
zo veel hoogwaardige opleidingsinstituten en
kaart gezet waardoor binnen enkele decen-
4)
Zorginnovatie en de toepassing ervan;
onderscheidend vermogen van de kenniseco-
de enorme afzetmarkt in de Euregio zou het on-
nia een stad van bijna 100.000 inwoners is
5)
Databanken/ICT.
nomie. De (productie)technieken van vandaag
dernemersschap moeten bloeien. Ondernemers-
ontstaan. De ondernemende stad draait om de
Deze clusters vormen de kern van de economi-
zullen over vijf jaar verouderd zijn, de mede-
schap is de bron van een stedelijke economie
bedrijvigheid en zelfontplooiing; de innovatie
sche agenda van Heerlen en Parkstad Limburg
werkers van vandaag zijn echter ook de mede-
met dynamiek. Vanuit de opleidingsinstituten
en de kracht van een gebied met bijna 250.000
en zijn complementair aan de prioriteiten van
werkers van over vijf jaar. Naast de startkwa-
kan dit gestimuleerd worden maar het is, net
inwoners.
onze stedelijke partners in de Euregio.
lificatie bij het toetreden tot de arbeidsmarkt
als bij om- en bijscholing, vooral de burger
Op dit moment zien wij steeds vaker dat pro-
wordt het steeds belangrijker dat men zich
die kansen moet krijgen, zien en nemen. Deze
De mijnsluiting was een voorspelbare, maar
ductie naar lagelonenlanden wordt verplaatst.
continu laat bij-/ omscholen om de ontwikkelin-
cultuurwisseling is zeker niet eenvoudig maar
toch enorme klap voor deze regio. Nu, meer als
Onze arbeidsmarkt staat daardoor onder zware
gen bij te kunnen houden.
wel broodnodig voor een stad waar creativiteit,
40 jaar later, willen wij ons niet langer schik-
druk om meer kennisintensief te worden. Er
ken in de rol van achtergestelde regio, een regio
is een duidelijke relatie tussen productie en
Onze regio kent een laag gemiddeld opleidings-
ligt bij het bieden van perspectief op werk, dat
waarover besloten wordt. De afgelopen 10 jaar
productinnovatie. Door vooral in te zetten op
niveau en een lage arbeidsparticipatie, niet de
betekent naast het genereren van banen ook
is er veel gebeurd, het begin is gemaakt in de
onderzoek en ontwikkeling in combinatie met
kenmerken van een technologische topregio.
het nadrukkelijk communiceren dat er banen
draai van volgend naar sturend, en regio die
onderwijs kunnen wij in ieder geval de eerste en
Het economisch succes van de regio hangt niet
zijn en het actief begeleiden van mensen naar
over zichzelf beslist. Parkstad Limburg is nu een
tweede productiereeksen van nieuwe producten
zozeer af van bedrijven, maar van mensen. De
duurzaam werk eventueel middels opleidings-
regio die werkt aan een duidelijk positief dag-
in de regio behouden. Deze eerste twee reeksen
beschikbaarheid van gemotiveerde, flexibele
trajecten.
recreatief en cultureel imago, die op onderwijs
vergen immers goed geschoold en flexibel perso-
en gekwalificeerde arbeid is de belangrijkste
gebied de thuisbasis mag zijn van een aantal
neel, op het moment dat de productietechniek
vestigingsvoorwaarde voor bedrijven. Hier ligt
hoogwaardige instellingen en sinds kort met
uitontwikkeld is zal de productie hoogstwaar-
de grootste uitdaging voor de regio.
volle kracht inzet op de economische thema’s
schijnlijk naar het buitenland vertrekken.
zorg, ICT, toerisme en natuurlijk het cluster
Onderwijs, arbeidsmarkt en ondernemersschap
regio onderontwikkeld. Juist in een regio met
innovatie en jeugd belangrijk zijn. De kern
Vergrijzing als bron van energie
De vergrijzingsgolf die de komende jaren over De ketenpartners moeten daarom blijven
Parkstad Limburg slaat, wordt vaak als een
Nieuwe Energie. Dit zijn de motoren van de eco-
De noodzaak van het behoud van productie-
samenwerken om zaken als het voortijdig
negatieve en imagobepalende ontwikkeling
nomie. Zij kunnen zich echter niet ontwikkelen
capaciteit is onmiskenbaar, het is immers
schoolverlaten intensief aan te pakken, steeds
gezien. Velen hebben een verkeerd beeld bij
zonder een flexibele en grensoverschrijdende
enerzijds niet voorstelbaar dat de kenniseco-
beter gekwalificeerde mensen af te leveren, de
de vergrijzing, senioren zijn nog vele jaren na
arbeidsmarkt.
nomie in Nederland te handhaven zou zijn
aansluiting van het onderwijs bij de (toekom-
het bereiken van hun pensioenleeftijd uiterst
op het moment dat er geen productie meer in
stige) vraag van de arbeidsmarkt te verbeteren
actief. Deze senioren hebben een enorme
Nederland plaats zou vinden en anderzijds is
en het onderwijs zo aantrekkelijk mogelijk te
ervaring opgedaan tijdens hun leven en zijn
niet iedereen geschikt voor een baan in de ken-
maken. In overleg met de bedrijven kunnen ver-
dus van grote waarde voor de maatschappij. In
In de afgelopen jaren is in de regio een aantal
nisindustrie. De nadruk op de kenniseconomie
volgens zeer gerichte opleidingen en stageplek-
het verenigingsleven en het vrijwilligerswerk
kernthema’s benoemd die de basis moeten gaan
en de technologische topregio betreft dus niet
ken worden gegeven aan zowel starters op de
kunnen zij hun tijd en ervaring inzetten om de
vormen van de economische ontwikkeling.
alleen het stimuleren van innovatie maar ook
arbeidsmarkt als doorstromers. De prikkel om
stad juist te verlevendigen. Voor jonge startende
het veiligstellen van de daaraan gekoppelde
te gaan en te blijven werken moet vooral een
ondernemers kunnen zij als mentor en stimu-
maakindustrie.
prikkel zijn om continu jezelf te ontwikkelen.
lator optreden. Ook voor de economie zijn de
Economische speerpunten
Van Coriovallum naar Corioforum
senioren een aantrekkelijke doelgroep, op het
32
De inwoners aan zet
gebied van leisure ontwikkelt zich al een heuse
Stadsvisie Heerlen 2026
vrijwilliger, mantelzorger, organisator/deelnemer aan buurtactiviteiten of zelfs alleen een
senioreneconomie waarin standaardproducten
De afgelopen jaren is er door meerdere partijen
buurtgenoot op een of andere manier helpen,
worden aangepast om deze specifieke doelgroep
geïnvesteerd in de bestrijding van een aantal
ondernemen actie waar de stad behoefte aan
aan te spreken.
problemen in de stad. Hierbij is steeds de focus
heeft. Het komt echter ook nog te vaak voor dat
geweest op een aantal investeringsbuurten.
mensen zichzelf ten onrechte tot de allerzwaks-
Op het moment dat senioren niet meer zelf-
Dit zijn de buurten die ten opzichte van de
ten rekenen. Juist voor deze mensen is het van
redzaam kunnen zijn, zullen zij afhankelijk
stedelijke gemiddelden van de 27 grootste
belang om weer bij de economie betrokken te
worden van de zorg door anderen. Doordat
steden (G27) van Nederland het slechtst scoren
worden om zo hun trots, terug te winnen.
onze zorginstellingen door vergrijzing moeten
op sociale indicatoren. Vanuit de gemeente is
en kunnen innoveren kunnen zij voor de ken-
met cofinanciering vanuit het grootstedenbe-
Heerlen kan de overige kansen die zijn
nisontwikkeling en werkgelegenheid zorgen
leid en de Europese fondsen flink geïnvesteerd
genoemd nooit optimaal benutten zonder de
die vervolgens vanuit deze regio geëxporteerd
in verschillende investeringsbuurten en in
inzet van de inwoners. Fundamenteel gaat het
kan worden naar de rest van Nederland waar de
verschillende projecten die de sociale betrok-
om het gevoel van zelfvertrouwen en trots van
vergrijzingsgolf pas later toeslaat. De focus van
kenheid van de inwoners bij hun buurt en hun
de inwoners, ten eerste in en op zichzelf en
de samenwerkende zorginstellingen op nieuwe
stad bevorderen.
vervolgens op de eigen buurt, stad en regio. De
zorgconcepten en producten in de brede zin
basis van een energieke stad is een bevolking
van health care & cure is voor de regio een
Het is de bedoeling dat de inwoners de kansen
die ondernemendheid nastreeft, zichzelf wil
grote economische kans, niet als grijze stad of
die dergelijke projecten bieden oppakken. Deze
ontplooien en bereid is zich in te spannen voor
regio maar als zorgspecialisten.
projecten hebben niet tot doel om mensen met
zichzelf, zijn buren, zijn buurt en zijn stad.
subsidiegelden te onderhouden maar om juist De jeugd is onmisbaar, zeker in een regio die
de laatste barrière weg te halen, mede als voor-
zich richt op cultuur, dynamiek, innovatie
beeldfunctie voor anderen. De energieke stad
en een levendige binnenstad. De stad moet er
moet zijn energie voornamelijk uit de eigen
voor waken dat de vergrijzing niet het imago
inwoners laten komen.
van de stad gaat bepalen, dit zou immers een uitstroom van jeugd op gang kunnen brengen
Natuurlijk zijn er mensen die niet in een posi-
en de ontgroening verhevigen. De vergrijzing
tie zijn om actief deel te nemen aan de onder-
moet er juist voor zorgen dat de jeugd meer
nemende stad in economische zin. Voor deze
perspectief ziet in deze regio in de vorm van
mensen zullen er altijd vangnetten zijn om een
banen en opleidingskansen.
menswaardig bestaan te garanderen. Dat betekent niet dat deze mensen geen plek hebben in de ondernemende stad. De ondernemende stad heeft immers ook een sociaal gezicht, Heerlen is een stad waar mensen met respect met elkaar omgaan. Burgers die actief zijn als
33
35
Stadsvisie Heerlen 2026
Heerlen: Jeugdige stad
Heerlen is een jonge stad, zij bestaat als stad
wijsaanbod te behouden liefst verder uit te brei-
nog geen honderd jaar. De jonge stad kan de
den. Toch wordt Heerlen door bijna niemand
jeugd echter niet voldoende binden, met de ont-
als studentenstad gezien. Dit heeft vooral te
groening van de bevolking als gevolg. De vraag
maken met het feit dat de meeste studenten uit
waarom de stad de jeugd niet weet te binden
de regio thuis blijven wonen tijdens hun stu-
heeft vele antwoorden. Van de perifere ligging
dententijd en niet op kamers gaan in Heerlen.
ten opzichte van de randstad tot het gebrek
Daarnaast liggen de grootste onderwijsinstellin-
aan een jeugdcultuur tot een slecht imago, een
gen niet in maar bij Heerlen-centrum waardoor
ondermaats voorzieningenniveau, onvoldoende
de student van elders de instelling veel minder
werkgelegenheid en dus weinig ontplooiings-
associeert met Heerlen. Tot voor kort maakte
mogelijkheden. Het gevolg van deze situatie is
het negatieve imago van de binnenstad van
dat vaak juist de veelbelovende jeugd de stad
Heerlen het niet tot een van de populairste
verlaat. Het behouden van de jeugd voor de stad
uitgaanscentra. Het imago wordt beter en dat
moet een van de prioriteiten zijn indien wij van
geeft Heerlen de potentie om uit te groeien
Heerlen het bruisend hart van een innovatieve
tot studentenstad voor MBO en HBO. Door met
regio willen maken.
name in te zetten op het trekken van studenten
toekomst
en jongeren naar de stad kan deze ontwikkeling De jeugd van vandaag is heel anders dan die
worden versneld. Naarmate Heerlen haar rol
van 30 jaar geleden en kan zeker niet als een
als centrumstad oppakt en verwezenlijkt wordt
homogene groep bestempeld worden. Het is
vanzelf voldaan aan de eisen van de jeugd (win-
daarom van belang dat de jeugd direct betrok-
kels, pleinen, cultuur, horeca). Daarnaast zijn
ken wordt bij de ontwikkeling van de jonge
de huurprijzen in Heerlen beduidend lager dan
stad, meer van hetzelfde werkt niet meer. Het
de omliggende studentensteden Aken en Maas-
is tijd voor iets nieuws. De jeugd is steeds meer
tricht, een eigenschap die vooral bij studenten
op zoek naar activiteiten, met name activiteiten
en pas afgestudeerden aanslaat.
gericht op de eigen belevingswereld. Door een brede vertegenwoordiging van de jeugd de mo-
De onderwijsinstellingen en studentenvereni-
gelijkheid te geven om mee te denken en mee
gingen moeten hun relatie met de binnenstad
te beslissen over de jeugdige stad zullen zij een
uitbouwen om er zo voor te zorgen dat studen-
binding krijgen met de stad en daardoor ook na
ten en scholieren regelmatig de binnenstad
hun studie in stad willen blijven wonen.
bezoeken. Een goed cultureel, sportief, vrijetijds, woon- en winkelaanbod maakt dat de stad
Studenten en het onderwijs
aantrekkelijk is voor studenten, ook om er te wonen. Het evident belang van de jeugd, zeker
Heerlen heeft een regionale onderwijsfunctie,
in een gebied dat krimpt, betekent dat het aan-
<
en moet deze behouden door het brede onder-
trekkelijk houden van de stad voor de jeugd en
studentenstad
Van Coriovallum naar Corioforum
36
het daadkrachtig aanpakken van jeugdproble-
en geeft mensen een reden om hun huis uit te
gebied, de dagrecreatie, zeer actief en krijgt
matiek speerpunten voor de stad moeten zijn.
gaan. Doordat mensen elkaar beter leren ken-
steeds meer het imago van een gebied waar veel
nen binnen een buurt ontstaat er een binding
te doen en te beleven is voor jong en oud.
Cultuur, uitstraling en evenementen
met de buurt en voelt men zich niet meer zo alleen, ook op straat, waardoor het subjectieve
Het speerpunt jeugdige stad slaat vooral op de
Cultuur is de verbindende schakel in de samen-
veiligheidsgevoel verbetert. Sport speelt hierin
levendige uitstraling van de stad en dan zeker
leving, Parkstad Limburg is als regio jong maar
een grote rol, naast de positieve effecten op de
niet alleen voor of door jongeren. De stad moet
beschikt over een enorme culturele potentie.
gezondheid is gebleken dat met name sportpro-
de frisheid van moderne architectuur en het
Met de renovaties van onder andere het Glas-
jecten gericht op de jeugd heel effectief zijn in
energieke van de moderne cultuur uitstralen.
paleis en de Schouwburg heeft Heerlen haar
het bevorderen van een saamhorigheidsgevoel.
De stad kan zich zo goed onderscheiden van
rol als kloppend hart van de regio op cultureel
Het organiseren van evenementen is geen
andere (vaak historische) steden in de omgeving
gebied opgepakt. Binnen Parkstad Limburg is
taak voor de gemeente, het zijn juist de eigen
waardoor zij ook andere mensen en bedrijven
het van belang dat er wordt samengewerkt en
inwoners die gestimuleerd en geholpen moeten
kan aantrekken. Hoewel dit speerpunt bedoeld
afgestemd op een dusdanig manier dat mid-
worden om dingen te organiseren.
is om de stad aantrekkelijk te maken voor alle doelgroepen is het nadrukkelijk de bedoe-
delen zo effectief mogelijk worden ingezet en
creatieve broeinesten
evenementen zo goed mogelijk op elkaar aan-
Heerlen barst van de creativiteit, voor de stad
ling om de enorme potentie van het gebied,
sluiten. Vanuit deze professionalisering moet
een enorm kapitaal dat niet alleen de stad
de jeugd die nu te vaak de regio verlaat, te
het cultureel aanbod steeds verder kwalitatief
gaat stimuleren maar ook nieuwe mensen en
behouden.
en kwantitatief toenemen waarbij wel de couleur
bedrijven moet aantrekken die steeds meer de
locale een prominente plek moet behouden.
creatieve broeinesten opzoeken. Evenementen en cultuur vormen een belangrijk deel van de
De jeugdige stad kenmerkt zich door vooral
basis van de economische en sociale ontwikke-
in te zetten op moderne en spraakmakende
ling van onze stad, het draait om het binden en
cultuur. Dit uit zich niet alleen in tentoon-
boeien van mensen.
stellingen en evenementen maar ook in de architectuur en de inrichting van de openbare
37
Stadsvisie Heerlen 2026
Levendigheid
ruimte. De stad moet veel meer haar jeugdigheid uitbuiten en uitstralen. Heerlen moet juist
Een stad moet bruisen van verschillende
niet nog meer van hetzelfde zijn als het gaat
soorten activiteiten waarbij vooral de mensen
om cultuur, durf te kiezen voor het afwijkende
centraal staan. Markten, kermis, evenementen,
en liefst ook het lokale.
detailhandel, horeca en de gezellige drukte zorgen er allemaal voor dat mensen naar het
Voor de inwoners van alle buurten is het van
centrum komen. Leisure is een term die niet
groot belang dat er veel laagdrempelige activi-
meer weg te denken is uit onze samenleving,
teiten worden georganiseerd op lokaal niveau.
mensen hebben behoefte aan vertier en ver-
Dit soort activiteiten zorgt voor sociale cohesie
maak. Parkstad Limburg is met name op dit
moderne architectuur
39
Stadsvisie Heerlen 2026
Heerlen: Netwerkstad
Op de plekken waar (water)wegen elkaar krui-
de aandacht voor dit thema mag daardoor niet
sen ontstaan ontmoetingsplekken voor reizigers
verslappen.
en handelaren die vervolgens uitgroeien tot steden. Deze kruispunten hebben een enorme
Steeds meer bedrijven zijn afhankelijk van toe-
strategische waarde waardoor machthebbers er
leveranciers en afnemers op zeer grote afstand,
in het verleden vestingen, legerplaatsen, kaste-
de luchtvaart en met name de scheepvaart zijn
len en kerken lieten bouwen. Dit alles zorgde
daarom nog steeds van eminent belang voor ste-
voor een snelle groei van steden op deze loca-
den. Omdat niet elke stad kan beschikken over
ties. Heerlen is 2000 jaar geleden vanuit deze
een eigen vliegveld en/of zeehaven is het van be-
randvoorwaarde ontstaan als nederzetting bij
lang dat de bovenregionale en vaak grensover-
het kruispunt van twee belangrijke heerwegen
schrijdende ontsluiting met deze voorzieningen
Boulogne-sur-Mer naar Keulen en Xanten-Heer-
over de weg en het spoor optimaal is. Een goede
len-Aken-Trier. De bereikbaarheidsnetwerken
bovenregionale ontsluiting is onmisbaar, met
zijn echter niet de enige netwerken die voor een
name de A76/E314 speelt hierin een cruciale rol
moderne stad in een globaliserende economie
als de as die van Aken langs Heerlen richting
belangrijk zijn.
de A2/E314, Maastricht-Aachen airport, haven
verbinden
Born en de steden Sittard-Geleen, Hasselt, Genk, Fysieke bereikbaarheid en openbaar vervoer
Antwerpen, Leuven en Brussel voert. Het verder uitbreiden en optimaliseren van de spoorver-
Bereikbaarheid betreft de harde infrastruc-
bindingen voor zowel goederen als passagiers,
tuur tussen en binnen de steden. Een optimale
met name richting Aken en Parijs moet een
bereikbaarheid ontstaat op het moment dat
speerpunt zijn voor de komende jaren.
mensen en/of goederen snel (tijd) en direct (afstand) naar hun bestemming gebracht kun-
Met de toenemende vergrijzing zijn er steeds
nen worden. De grootste vijand van bereikbaar-
meer mensen aangewezen op het openbaar
heid zijn files en omwegen. Maatregelen die
vervoer inclusief het vraagafhankelijk vervoer.
de bereikbaarheid bevorderen zijn dan ook
De kwaliteit van deze diensten moet hoog zijn
voornamelijk gericht op het voorkomen van
en de gebruiksdrempel moet tot een absoluut
deze negatieve verschijnselen. De buurten en
minimum beperkt blijven om de mobiliteit van
toegangswegen verwerken gedurende de spits
alle inwoners op peil te houden. In een stad
steeds meer verkeersbewegingen, met de nog
waar maar 2% van de inwoners in de binnen-
steeds toenemende automobiliteit is het van be-
stad woont is het voor de binnenstad essentieel
lang dat de hoofdaders van het kloppend hart
dat er goede verbindingen zijn met de buurten.
van de regio niet verstopt raken. Met de bin-
Op het niveau van Parkstad Limburg woont
<
nen- en de buitenring wordt flink geïnvesteerd
zelfs nog niet 1% van de bevolking in het klop-
Heerlen - Aken
in de lokale en regionale bereikbaarheid maar
pend hart van de regio, een goede regionale
verbonden
Van Coriovallum naar Corioforum
grenzenloos
40
41
Stadsvisie Heerlen 2026
OV-dekking is van levensbelang indien de bin-
mijnindustrie te werken. Heerlen bestaat hier-
kristallisatiepunt: nieuwe energie in Parkstad
Naast de individuele en commerciële belangen
nenstad van Heerlen haar rol als grootstedelijk
door bijna uitsluitend uit mensen uit andere
Limburg, chemie in Sittard-Geleen, health care
bij het samenwerken mogen wij niet vergeten
centrum wil waarmaken.
regio’s. Families die ook vóór 1900 in Heerlen
& cure in Maastricht en agro/food in Venlo.
dat de samenwerking soms gewoonweg nodig
woonden zijn nu zwaar in de minderheid. Onze
Door deze clusters geografisch toe te kennen
is om gezamenlijke sociale problemen op te
Sinds eind jaren tachtig van de vorige eeuw
internationale oriëntatie en cultuur is ook in
aan een regio ontstaan er in de gedachten van
lossen. Dit levert vaak geen winst op, het kost
is er een nieuwe vorm van bereikbaarheid
de toekomst een enorme troef. Doordat wij, ook
mensen grenzen aan de mogelijkheden. Juist
meestal zelfs geld en moeite. Vaak haken er
ontstaan, naast mensen en goederen worden nu
historisch gezien, open te staan voor mensen
nu dat onze regio zich moet gaan richten op
dan ook partijen af en ontstaat het free-riders
ook kilobytes en megabytes vervoerd maar dan
uit andere landen en de culturele invloeden
innovatie is het van belang dat vooral cluster-
gedrag (laat de anderen maar betalen). In een
via communicatielijnen. Deze nieuwe elektro-
die zij meebrengen zijn wij als stad prima in
overstijgend wordt samengewerkt, het is de
regio zoals Parkstad Limburg is er geen plaats
nische snelweg kent dezelfde problemen als de
staat de multiculturele samenleving niet alleen
combinatie van de vier clusters die onze regio
voor partijen die weglopen voor de gezamen-
klassieke snelweg (files en omwegen), het goed
in sociale zin maar ook in economische zin te
binnen de Technologische Topregio zo uniek
lijke verantwoordelijkheid. Onze regio heeft
ontsluiten van datalijnen is daarom een inte-
verzilveren. Dit historisch feit gecombineerd
maakt en daardoor ook het voortbestaan van de
enorme problemen die niet door één partij
graal onderdeel van de bereikbaarheidsdiscus-
met onze internationale ligging maakt dat de
individuele clusters waarborgt.
opgelost kunnen worden en enorme kansen die
sie geworden. Vooral de economische kansen
internationale dimensie aan de kern ligt van
die de stad en de regio hebben op het gebied
onze identiteit en onze toekomstvisie.
van ICT en inkomensgerelateerde databanken
niet door een partij tot bloei kunnen komen. In Schakelen tussen schalen en de gezamenlijke
een echte netwerkstad wordt de samenwerking
verantwoordelijkheid
gezocht en wordt het maximale rendement
vereisen een hoogwaardig datanetwerk om hun
Veel mensen, waaronder ook onze onderne-
nationale potentie waar te kunnen maken.
mers, zien hun regio als zijnde (Zuid) Limburg.
Heerlen is een netwerkstad en schakelt steeds
in de vorm van geld of werkgelegenheid maar
De grensoverschrijdende dimensie, voor Heer-
tussen schalen; van het strategische niveau van
ook in de vorm van meer sociale cohesie en een
De bereikbaarheid moet continu de hoogste
len en Parkstad Limburg vooral richting Aken
Eurocities tot het stoeptegel niveau van buur-
toename van de trots op de eigen buurt, stad
prioriteit krijgen aangezien bereikbaarheids-
maar in principe het gehele MAHHL gebied
ten. Dit is ook de kracht van een netwerkstad,
en regio.
maatregelen vaak jaren van voorbereiding kos-
wordt op dit moment nog onvoldoende door
op elk niveau actief meedoen zodat ook op elk
ten. Op het moment dat zaken vast beginnen te
bewoners beleefd of door ondernemers benut.
niveau een optimaal resultaat wordt behaald.
Wat betreft samenwerking is het streven dat
lopen is het in feite al te laat om in te grijpen.
Burgers, ondernemers, kennisinstellingen en
Voor de stad is het van belang dat de stad dit
burgers en bedrijven in Heerlen en Parkstad
Bereikbaarheid is in grote mate bepalend voor
overheden zouden veel meer over de nationale
ook blijft doen omdat op die manier middelen
het principe ‘samenwerking’ of het nu econo-
het succes van de ‘centrumstad’ en de ‘onderne-
grenzen heen moeten kijken als zij op zoek zijn
optimaal worden benut.
misch of sociaal van aard is, als vanzelfspre-
mende stad’.
naar personeel, producten, partners of nieuwe
Grensoverschrijdend denken en samenwerken
De enorme groei van Heerlen in de afgelopen
behaald. Samenwerkingsrendement niet enkel
kend beschouwen. Alleen dan kan deze regio
markten. In de provincie Nederlands Limburg
De meerwaarde van deze aanpak geldt niet
enerzijds haar economisch-innovatieve poten-
wonen 1,1 miljoen inwoners in de Euregio wo-
alleen voor de stad en de gemeente, ook voor
ties waarmaken en anderzijds de maatschappe-
nen er bijna 4 miljoen. De directe thuismarkt /
ondernemers en andere instellingen heeft het
lijke individualiseringsgolf bestrijden.
afzetmarkt is veel groter dan men denkt!
schakelen tussen schalen veel meerwaarde. Binnen Parkstad Limburg begint dit ook steeds
honderd jaar bepaalt in vele opzichten de identiteit van de stad. Ook onze internationale
Naast de geografische grenzen zijn er ook
verder vorm te krijgen doordat partijen zowel
oriëntatie komt hier uit voort. In die periode
grenzen tussen de verschillende economische
horizontaal (met concurrenten) als verticaal
van explosieve groei zijn mensen vanuit heel
clusters. Limburg kent momenteel vier econo-
(met toeleveranciers en afnemers) gaan samen-
Europa naar Heerlen gekomen om er in de
mische clusters van kracht elk met een eigen
werken om tot betere producten te komen.
simultaan
43
Stadsvisie Heerlen 2026
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
De geschiedenis van Heerlen maar ook de vier
Toekomstbeelden: Heerlen en Parkstad in 2026
speerpunten voor de toekomst: ‘centrumstad’, ‘ondernemende stad’, ‘jeugdige stad’ en ‘net-
Heerlen heeft zich in 2026 ontwikkeld als een
werkstad’ kennen allemaal het voor Heerlen
stad waar de omslag van groei naar krimp
onderscheidend thema nieuwe energie. Kop-
bewust is gemaakt en mede heeft geleid tot een
pelen wij dit thema aan de enorme onderlinge
stad waar voldoende werkgelegenheid is van
afhankelijkheid tussen Heerlen en haar directe
een adequaat niveau. Door snel en geconcen-
omgeving dan is het centrale gedachte van een
treerd aandacht te besteden aan de basisvoor-
stadsvisie voor Heerlen evident: Energiek hart
waarden werkgelegenheid, bereikbaarheid,
van Parkstad Limburg. Of het nu gaat om het
levendig centrum en sociale cohesie heeft de
opwindend effect van een bruisend centrum,
regio zich ontwikkeld tot aantrekkelijke vesti-
de motivatie van het hebben van perspectief,
gingsplaats voor mensen en bedrijven. Dankzij
de inspirerende werking van de moderne cul-
de versterking van deze voorwaarden heeft de
tuur/architectuur of de verassend innovatieve
regio zich op basis van haar unieke kenmerken
uitkomsten van een nieuwe samenwerking:
nog beter als excellente woonregio, economi-
alles draait in Heerlen de komende jaren om
sche grensregio en cultureel/creatief centrum
deze positieve energie. Een positieve energie die
kunnen profileren op provinciaal, nationaal en
vooral bedoeld is om de eigen inwoners weer
euregionale schaal.
positief gevoel
trots te laten zijn op hun buurt en hun stad. In een brede samenwerking hebben het bedrijfsDe stadsvisie is de basis voor de keuzes die de
leven en de opleidingsinstituten de omslag naar
komende jaren in Heerlen gemaakt worden.
de kenniseconomie gerealiseerd en functio-
Verder draagt de visie bij aan het beeld dat
neert Parkstad Limburg ook daadwerkelijk
Heerlen wil uitstralen en het imago dat daarbij
als onderdeel van de Technologische Topregio
past. In deze visie functioneert Heerlen in
Eindhoven-Leuven-Aken. Tripool Zuid Lim-
2026 als centrum van een regio van minimaal
burg heeft zich als gebied enorm versterkt in
216.000 inwoners, waarbij afhankelijk van
economische zin door ook nadrukkelijk over de
de problematiek en de benodigde aanpak en
landsgrenzen heen te kijken. Bedrijvigheid in
werkwijze op verschillende schalen geopereerd
de gehele euregio heeft zich weten te verenigen
wordt. Zowel het bestuur als de organisaties, in-
achter de clusters chemie, health care & cure en
stellingen, bedrijven en burgers weten optimaal
nieuwe energie. Men heeft het in dit verband
te profiteren van de mogelijkheden van Heerlen
ook steeds meer over de regio Aken-Parkstad, ze-
en functioneren nu eens op de schaal van de
ker als het gaat om de invulling van de thema’s
buurt of de stad en dan weer op de schaal van
nieuwe energie en mobiliteit.
de Parkstad, Tripool of de Euregio/MAHHL.
< ‘nieuwe energie’
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
44
De economische bedrijvigheid concentreert
De binnenstad van Heerlen, het centrum van
De bereikbaarheid van de stad is fors verbeterd.
een Europese grensregio’ ontwikkeld. Het
zich rond de Westcorridor, van De Horsel tot
Parkstad Limburg kenmerkt zich verder als
De investeringen vanuit de gemeente in de
gezamenlijk onderwijsveld zorgt, ondersteund
Avantis, van Logistiek, via de woon- en autobou-
een modern vormgegeven gebied, waarin de
stationsomgeving, de ringwegen en de stations
door het bedrijfsleven, voor een jaarlijks impuls
levard (In de Cramer) en de GDV-voorzieningen
centrumvoorzieningen zoals wonen, winkelen,
voor de light-rail zijn de aanjager geweest voor
van startende bedrijven waarbij grensover-
(stationsomgeving), via Zorgvallei Parkstad, via
cultuur en uitgaan voor de Euregio vorm en
het doortrekken van de intercity verbinding tot
schrijdende initiatieven eerder regel zijn dan
Leisure en pleasure (stadionomgeving), naar de
inhoud hebben gekregen. De binnenstad kent
het HSL-station Aken en de realisatie van een
uitzondering. Het relatief hoge aantal multi-
innovatieve industrie, duurzaamheid en handel
een geconcentreerd maar divers aanbod aan wo-
euregionale lightrail. De ontwikkelingen op
nationale starters in dit gebied heeft tot gevolg
(Avantis en Trilandis).
ningtypes, winkels en culturele voorzieningen.
Avantis hebben ertoe geleid dat een aftakking
dat de euregio steeds meer starters maar ook
De popscene, de galerieën, de open kunstpodia
van de spoorverbinding ook dit bedrijventerrein
bestaande bedrijven uit andere regio’s weet te
Ten gevolge van de vergrijzing en het aantrek-
op de pleinen, de continue reeks van activitei-
ontsluit. De ringwegen hebben de toeristisch-
trekken die op zoek zijn naar samenwerking,
ken van nieuwe bedrijven wordt de huidige
ten in Glaspaleis en Schouwburg en de groene
recreatieve functie van de regio verder
advies en inspiratie.
werkloosheid en uitkeringsafhankelijkheid
linten hebben gezorgd voor een mix van doel-
versterkt, waardoor ook de waterrecreatie in
minimaal gehalveerd. De innovatieve zorgsec-
groepen in de straten. Jong en oud, arm en rijk.
Parkstad mogelijk is geworden en tevens het
De inwoners van de stad voelen zich steeds
tor en de toepassingen op dat gebied hebben
Het hoogstedelijk hart van Parkstad, binnen de
aantal verblijfsaccommodaties in het hogere
meer Heerlenaar, zij bezoeken wekelijks de
bijgedragen aan groei van de werkgelegenheid.
driehoek Schouwburg-Glaspaleis-Maankwartier,
segment in Parkstad is toegenomen.
binnenstad en dragen de positieve boodschap
Avantis is ten gevolge van het cluster Nieuwe
heeft veel te bieden en heeft haar positie als
Energie een economisch hart van de Euregio,
Euregionale winkelstad weten te versterken.
waar inmiddels alle kavels gevuld zijn binnen
buurten
45
Stadsvisie Heerlen 2026
over Heerlen en Parkstad uit aan derden. Door De aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt heeft
de vele activiteiten in de stad en de buurten is
geleid tot het daadwerkelijk realiseren van het
het saamhorigheidsgevoel flink toegenomen
het concept van grensoverschrijdend werkende
De buurten scoren on-Nederlands hoog op het
fenomeen onderwijsstad. De aansluiting tussen
en het gevoel van onveiligheid verdwenen. De
bedrijven met veel werkgelegenheid op alle
gebied van sociale cohesie. De sociale binding
primair onderwijs, voortgezet en hoger onder-
jeugd heeft haar plek in Heerlen gevonden en
niveaus.
uit het verleden is in ere hersteld. De multifunc-
wijs en bedrijfsleven heeft geleid tot opleidings-
organiseert zelf een groot aantal evenementen
tionele buurtaccommodaties in combinatie met
activiteiten door bedrijven in de scholen en tot
met de steun van de gemeente, onderwijsinstel-
De burgers van Heerlen en de regio wonen in
sterke buurtverenigingen hebben niet alleen
onderwijsvormen in de bedrijven. Het principe
lingen en het bedrijfsleven. Partijen hebben
het centrum dan wel in de buurten in wonin-
gezorgd voor een brede mix van activiteiten
van een leven lang leren is ingebed, waardoor
elkaar gevonden en Heerlen is uitgegroeid tot
gen van hoge kwaliteit, woningen voor elke
voor diverse doelgroepen. Het mijnverleden,
de arbeidsmarkt snel en flexibel reageert op
een levendige studentenstad. Het compleet en
doelgroep en elk inkomen. Door de zeer aan-
een periode die gekenmerkt werd door hard
nieuwe technieken en zelfs stuwend is als het
aantrekkelijk aanbod van onderwijs, studenten-
trekkelijke en ruime woonmilieus, de unieke
werken, technologische ontwikkeling, welvaart
gaat om de innovaties. De regio Parkstad con-
woningen, activiteiten en horeca/detailhandel
nieuwbouwconcepten, de groene omgeving,
en sociale cohesie wordt nog steeds gezien als
curreert daardoor met de regio Eindhoven als
heeft Heerlen zelfs tot een van de belangrijkste
de nabijheid van meerdere stedelijke centra,
de oorsprong van het gebied. De genoemde ken-
het gaat om het aantal goedgekeurde patent-
onderwijssteden van de Euregio laten uit-
het hoge voorzieningenniveau, de levendige
merken van toen maken nog steeds deel uit van
aanvragen.
groeien.
sfeer en de goede bereikbaarheid is Parkstad
de cultuur van de regio. Deze geschiedenis deelt
de woonregio van Limburg geworden met een
de regio met de aangrenzende mijngebieden,
Ondernemerschap is zowel in het MBO, HBO
Cultuuromslag
uitstraling en aantrekkingskracht die nog
het gebied van Düren tot Beringen (Grünmetro-
als WO onderdeel van elke afstudeerrichting
verder reikt.
pole). Deze verwantschap wordt gekoesterd en
geworden en middels de samenwerking tussen
Deze visie bevat de speerpunten waar de stad
in samenwerking met partners in dit gebied is
OU, RWTH en UM is er ook op academisch
de komend twintig jaar mee aan de slag moet,
er voor gezorgd dat dit verleden zichtbaar blijft.
niveau een opleiding ‘Ondernemerschap in
het beantwoord de vragen ‘wat willen wij?’
Energiek Hart van Parkstad Limburg in 2026
46
en ‘wat moeten wij daarvoor realiseren’. Het
bedoeling dat alle projecten en besluiten wor-
gevaar is dat deze visie alleen gebruikt wordt
den getoetst aan de uitgangspunten, niet alleen
om zaken die er in passen te stimuleren. Het
of ze bijdrage aan een onderdeel van de visie
is ook belangrijk dat deze visie als instrument
maar ook of ze niet op een eenvoudige manier
gebruikt wordt om zaken die er niet in passen
kunnen worden uitgebreid om zo aan te haken
tegen te houden. Hier ligt de gezamenlijke ver-
bij meerdere visiedoelstellingen.
antwoordelijkheid van alle partijen in de stad om elkaar aan te spreken op gedrag dat niet in
De gemeente zal in al haar dienstverlenende,
de lijn van de Stadsvisie ligt. De omslag van vol-
regulerende, faciliterende, ondersteunende en
gend naar sturend is mede aanleiding geweest
stimulerende taken de visiethema’s uitdragen.
voor het maken van deze stadsvisie, het succes
De vraag aan de stad is om dit voorbeeld te vol-
van de visie is echter sterk afhankelijk van het
gen en samen mee te werken aan de ontwikke-
vermogen van de stad om ook daadwerkelijk
ling van ‘Heerlen: Energiek hart van Parkstad!’
de cultuuromslag van volgende naar sturend te verwezenlijken. De uitgangspunten van deze visie zullen steeds meer deel gaan uitmaken van onze identiteit en imago. De dynamiek die al is ontstaan en die de komende jaren gegenereerd gaat worden zal dit verder versterken waardoor het vanzelfsprekend wordt wat wel en niet in Heerlen past. Tot dat moment blijft het bewaken van de uitgangspunten en de focus van deze stadsvisie actueel. De gemeente heeft hierin een duidelijke voorbeeldfunctie. De eerste stappen zijn gezet, het Meerjarig Bestuurlijk Programma 2007-2010 en de Programmabegroting 2007 zijn geheel in de lijn van de beginselen van deze stadsvisie opgesteld en kunnen worden beschouwd als de eerste antwoorden op de vragen ‘hoe gaan wij dat doen?’, ‘wanneer gaan wij dat doen?’ en > jeugd zet Heerlen op de kop
‘wat mag dat kosten?’. De gemeente en de regio zullen deze voorbeeldfunctie vertalen naar concrete toepassingen. Daarbij is het telkens de
47
48
Stadsvisie Heerlen 2026
Bijlagen
Bijlage 1
Thema 0
Inventarisatie reacties op de ‘Vertrekpuntennota’ en de ‘Dilemmanota’
Algemeen - Stadsvisie Heerlen 2026 ‘Energiek hart van Parkstad’
Sinds het beschikbaar stellen van de Vertrekpuntennota en de Dilemmanota in januari 2006 zijn op
•
Brede steun voor de vier gekozen thema’s, nadruk ligt op het thema Centrumstad;
meerdere manieren reacties verzameld:
•
Heerlen had te veel top-prioriteiten, de focus op 4 thema’s zorgt voor meer identiteit;
1)
via een reactieformulier op de website van de gemeente
•
Maak lange termijn keuzes en blijf erbij, toon daadkracht en vasthoudendheid;
2)
via e-mail
•
Zaken worden te vaak niet afgemaakt, zorg dat de Stadsvisie er komt;
3)
per reguliere post
•
Gebruik de positieve energie die het Stadsvisie debat genereert, vergooi deze kans niet;
4)
videoverslag stadsdebat
•
Benadruk het onderscheidend vermogen van de regio, de internationale omgeving;
5)
na het stadsdebat verzamelde
•
Plaats Heerlen duidelijk in zijn omgeving: Parkstad, Zuid Limburg en Aachen;
‘hartenkreten’
•
Heerlenaren zijn trots op hun stad, durf positief te zijn, heb ambitie, communiceer;
gesprekken met maatschappelijke
•
Het succes hangt ook af van het opstaan van natuurlijke leiders die het voorbeeld geven;
partners
•
Er moet aandacht komen voor waarden en normen in de stad, respect voor elkaar;
7)
stadsdeelgesprekken
•
Maak van energie het centrale thema, dit thema raakt de ziel van de stad en de inwoners;
8)
media-inventarisatie (m.n. artikelen Limburgs Dagblad)
•
De stadsvisie moet concreter, specifieker, tastbaarder;
9)
reacties afdelingen en programma’s
•
Diverse opmerkingen over de dienstverlening van de gemeente, moet klantvriendelijker.
6)
binnen de gemeentelijke organisatie De reacties variëren enorm qua inhoud en elke vorm van inventarisatie heeft daardoor eigen vooren nadelen. Het feit dat er geen alternatieven voor, of wijzigingen van, de vier centrale thema’s is voorgesteld is besloten om die indeling te gebruiken voor dit overzicht. Dit overzicht toont naast de zaken die in de stadsvisie verwerkt zijn ook de zaken die niet verwerkt zijn om inhoudelijke redenen of omdat ze eigenlijk het niveau van concrete uitvoering en dus een MBP benaderen.
49
Bijlagen
50
Stadsvisie Heerlen 2026
Thema 1
Thema 2
Centrumstad
Ondernemende stad
•
Zorg voor een sterke concentratie van het winkelgebied, waar dat niet kan zorg voor goede
•
Alles draait om werkgelegenheid, eigenlijk binnen elk thema;
en aantrekkelijke verbindingen;
•
Economische clusters ontwikkelen duurt decennia, kies en hou vol;
•
Het centrum heeft meer bewoners nodig maar niet alleen in het top-segment;
•
Maak keuzes, je economische clusters bepalen je imago, acquisitie moet gerichter;
•
Het draait om levendigheid, creativiteit en kwaliteit voor jong en oud;
•
Ondernemerschap is de bron van de dynamiek in de economie;
•
Zorg dat het centrum plekken heeft voor jeugd maar ook voor ouderen;
•
Vrijwilligerswerk en mantelzorg zijn ook werk;
•
Wonen in het centrum heeft veel voordelen, beperkte overlast mag geen probleem zijn;
•
De kosten van het onderwijs moeten omlaag;
•
Zorg dat de buurten niet de dupe zijn van het stimuleren van centrumbewoning, zorg ook
•
De participatiegraad moet omhoog, draai de bezuinigingen op welzijn terug;
voor nieuwe inwoners en waak voor te veel grote en dure projecten;
•
Duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen is in elke stad belangrijk;
•
Zorg dat de doorsteek Saroleastraat - Oranje Nassaustraat er komt;
•
In overleg met bedrijven zorgen voor meer stageplekken;
•
Buurten buiten het centrum verdienen ook aandacht, met name de investeringsbuurten;
•
Geef toerisme een plek, al is het maar vanuit de potentie van Zuid-Limburg en Parkstad;
•
Er is behoefte aan een of meerdere bewaakte fietsenstallingen in de stad;
•
Toerisme en de potenties rondom de Sigrano Groeve;
•
Pak de eigenaren van verloederde panden en plekken hard aan, leegstand bestrijden;
•
Werk samen maar laat je niet leiden (met name door projectontwikkelaars).
•
Kies voor kwaliteit en creativiteit in de ruimtelijk inrichting en architectuur;
•
Geef wonen en de uitstekende woonmilieus een duidelijkere plek;
•
Onderwijsinstellingen (ook Arcus en de Hogeschool) horen in het centrum;
•
Sluit het centrum af voor verkeer, haal parkeerplaatsen weg creëer ruimte voor activiteit;
•
Een mijnmonument of museum in het centrum;
•
Een krachtig centrum is ook goed voor de buurten en de hele regio.
51
Bijlagen
52
Stadsvisie Heerlen 2026
Thema 3
Thema 4
Jeugdige stad
Netwerkstad
•
Geef duidelijk aan hoe wij vergrijzing en bevolkingskrimp gaan gebruiken;
•
Openbaar vervoer tussen dorpen/buurten onderling en naar de stad moet beter;
•
Heerlen is een jonge stad, wij zijn dus bijna allemaal allochtonen;
•
Openbaar vervoer zou gratis moeten zijn;
•
Ook ouderen houden van een jeugdige stad, gebruik onze mijngeschiedenis;
•
Verlies jezelf niet in de abstractie, zorg dat ambtenaren de buurten kennen;
•
Zwembad in het centrum;
•
Steden die niet bereikbaar zijn of te veel activiteiten buiten het centrum concentreren wor-
•
Moderne architectuur is goed maar koester de (kleine) parels uit het verleden;
•
Realiseer ruimtes waar studieverenigingen en jongerengroepen kunnen vergaderen;
•
Er liggen miljoenen in Brussel, er is misschien meer mogelijk dan we denken;
•
Veel meer laagdrempelige culturele activiteiten, kleinschaligheid is een pré;
•
Inspireer elkaar;
•
Perspectief bieden aan de jeugd om ze te binden;
•
De treinverbinding naar Aachen (via Avantis) moet een speerpunt zijn;
•
Maak van het van Grunsvenplein een creatieve verzamelplek voor jeugd(cultuur);
•
De verschillende netwerken zijn in een steeds verder regionaliserende economie en arbeids-
•
Spanning en beleving;
•
Een basisschool in het centrum;
•
Het is te stil in de stad na 19:00;
•
De jeugd heeft de toekomst.
den woonkernen en lopen langzaam leeg;
markt van steeds groter belang; •
Heerlen, Parkstad en Zuid-Limburg zijn niet los van elkaar te zien, voeg daar de steden over de grens aan toe en je moet positief zijn over onze kansen.
Bijlagen
54
55
Stadsvisie Heerlen 2026
Bijlage 2 Statistische gegevens
Kernindicatoren G27-steden 2006
HRLN MAAS SITT
ALKM ALMO AMER ARNH BRED DEVE DORD EIND
EMME ENSC
Bevolking 91528 120221 96576 94293 72031 137236 142217 169943 96808 118889 209310 108638 154267 65-plussers 18% Bevolkings-groei 2005 -1057 Allochtonen 7%
17%
17%
13%
15%
12%
13%
-1235
-479
+27
-262
+2330 +896
7%
6%
12%
13%
13%
17%
15%
14%
42%
60%
56%
57%
54%
38%
15%
12%
15%
15%
12%
9%
13%
+1889 +1188 -374
+855
+21
+588
+509
+177
-214
+184
+20
-452
+658
10%
15%
4%
14%
9%
13%
11%
10%
9%
14%
17%
53%
48%
48%
46%
58%
47%
Werkloosheid* 11% Bijstand* 7% Huishoudens laag inkomen 14%
TILB
VENL ZAAN ZWOL
Bevolking
11%
17%
SCHIE sHER
181113 146916 85615 81340 91769 118111 71518 159425 75399 134875 200251 92098 140138 112972
14%
Werkgelegenheid 44863 64159 47956 41238 33437 64204 80883 77478 38400 51449 119674 40672 64753 Bedrijven 4082
NIJM
16%
Woningen 44837 55554 43225 42363 30722 57169 64970 73975 40799 52752 94361 45976 66543 Aandeel koopwoningen 46%
LELY
15%
12%
14%
GRON HAAR HELM HENG LEEU LEID
15%
14%
13%
65-plussers
+1183 -165
+321
+1072
Bevolkingsgroei 2005
13%
15%
8%
Allochtonen
13%
13%
+1210 -88
+897
12%
10%
23%
16%
11%
82713 67323 36123 36219 44325 50809 29096 68023 35290 58323 84970 40625 60076 49144
Woningen
45%
Aandeel koopwonen
48%
50%
55%
56%
46%
64%
40%
42%
49%
52%
53%
49%
52%
101236 57996 29729 35966 54671 50512 25902 79585 28016 79785 85354 47696 49472 65442
Werkgelegenheid
6010
4550
5920
3350
7470
7800
9150
4320
4400
11800 5550
7080
8550
11200 3360
4000
4670
4030
4160
7610
2750
9810
7680
4790
7720
4950
Bedrijven
8%
9%
5%
10%
6%
11%
8%
7%
7%
7%
10%
11%
9%
6%
9%
8%
10%
5%
8%
9%
8%
7%
6%
9%
6%
6%
Werkloosheid*
5%
4%
3%
5%
3%
7%
4%
3%
5%
4%
4%
5%
7%
3%
4%
4%
6%
4%
4%
6%
5%
4%
4%
4%
3%
3%
Bijstand*
13%
10%
10%
13%
8%
10%
9%
10%
12%
11%
9%
14%
14%
9%
11%
9%
13%
10%
12%
14%
12%
10%
11%
11%
8%
9%
Huishoud. laag inkomen
Inkomen (in euro) 16800 17200 18000 18100 16800 19800 18000 18800 17500 18300 18100 16200 16500
* in een percentage van de 15-64 jarigen
16700 18900 17500 17800 16900 19100 17800 17500 18200 18600 17300 16900 18300 18000
Inkomen (in euro)
Stadsvisie Heerlen 2026
Colofon
Uitgave: Gemeente Heerlen november 2008 Coördinatie stadsvisie: afdeling Strategie & Control Fotografie: Guy van Grinsven, Arnaud Nilwik, Arjen Schmitz, Klaus Tummers e.a. Vormgeving: Zuiderlicht, Maastricht Drukwerk: Andidruk, Beek
56
