STA M
T + 3 2 ( 0 ) 9 2 6 9 87 9 0
B I J LO K E S I T E
F + 3 2 ( 0 ) 9 2 3 3 07 0 9
GO D S H U I Z E N LAAN 2
S TA M @ G E N T. B E
9000 G E NT
W W W. STA M G E N T. B E
Nr. 1 Stadsmuseum Gent
de deur op een kier
1
BB 08035 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
BB 09283 ⁄ 01 ⁄ 00
Dienstenopdracht veiligheidscoördinatie
Levering en plaatsing verwarmingsinstallatie, verluchting en sanitaire installaties
BB 07967 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00 Studieopdracht technieken
BB 09290 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
BB 07968 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
Levering en plaatsing elektrische installatie (sterk- en zwakstroom), inclusief beveiligings installatie
het STAM zet de deur op een kier
Dienstenopdracht museum- en interieurinrichting
BB 100022
BB 09289 ⁄ 01 ⁄ 01 ⁄ 00 Liften nieuwbouw en abdijrefter
Studieovereenkomst opmaak lichtontwerp
BB 09285 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
BB 09071 ⁄ 02 ⁄ 00 ⁄ 00
Conceptonwikkeling cultureel-toeristisch onthaal
Grafisch ontwerp, ontwikkeling en installatie interactieve programma’s
BB 09450 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
BB 09313 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
Ontwerp inrichting toegangsgebouw
BB 07997 ⁄ 00 ⁄ 00
Uitvoer en opbouw museuminrichting en museummeubilair
Wie regelmatig langs de Godshuizenlaan in Gent passeert kan er niet naast kijken. Op de Bijlokesite heerst een bouwactiviteit van jewelste. De hospitaalsite van weleer wordt tegen medio 2010 een cultuurcampus met spelers uit alle mogelijke hoeken van het culturele veld. De sluitsteen van dit hele transformatieproces dat eind de jaren tachtig begon, is de realisatie van het STAM. Het Stadsmuseum Gent gaat open op 18 juni 2010. De bouwwerken tonen evenwel enkel de buitenkant. Alle voorbereidingen op het vlak van inhoudelijke presentatie, wetenschappelijk onderzoek, collectie, inrichting, vormgeving, iconografie enzovoort, zijn tot op heden vooral een zaak van de betrokkenen. Dit STAMblad nr.1 doorbreekt dit. In een 0-nummer werd de filosofie die het hele Stadsmuseum schraagt geduid. In dit nummer 1 zetten we de deur op een kier voor een blik op de werkzaamheden achter de schermen. En wie weet inspireert deze inkijk u wel … het verhaal van een stad is namelijk nooit af en iedereen schrijft mee! Hoe het STAM dit zal stimuleren, is voer voor een STAMblad nr.2 waarin de hele publiekswerking aan bod zal komen.
Restauratie daken, refter- en slaapzaalvleugel, pandgangen en noordelijke bijgebouwen
BB 09314 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
BB 08031 ⁄ 02 ⁄ 00
BB 09315 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
Lieven Decaluwe
Hardware, software en toebehoren: levering, plaatsing en programmering multimediale toepassingen
Schepen van Cultuur
Aanpassingswerken bestaande gebouwen
BB 09367 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00
Maquette Gent centrum
Afwerking abdij- en kloostergebouw
BB 09021 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00 BB 09329 ⁄ 01 ⁄ 00 Restauratie daken en gevels abdij- en kloostergebouw
Rioleringswerken binnentuin abdij
GD 10 ⁄ 2008 Renovatie binnentuin abdij
BB 08898 ⁄ 01 ⁄ 00 ⁄ 00 Nieuwbouw inkomgebouw, ruwbouw en afwerking
AR 9000-08-008, 07 ⁄ 029 TMVW
STAMteam:
scenografie, inhoudelijk
Hans Kerrinckx, Marie Christine
Niets uit deze uitgave mag
Christine De Weerdt, coördinatie
concept en research voor
Laleman, Gustavo Mulhall,
vermenigvuldigd worden zonder
Hendrik Defoort, coördinatie
vast STAMcircuit: Tijdsbeeld
Johan Van de Wiele, Hedwig
toestemming van de uitgever
& Pièce Montée, Gent
Van den Bossche, Astrid Van
en de rechthebbenden.
Jeannine Baldewijns, collectie
Ingelgom, Sylvia Van Peteghem,
Roger Cloetens, logistiek
architect nieuwbouw:
Wout De Vuyst, onderzoek
Koen Van Nieuwenhuyse
concept: STAMteam
& documentatie Maria De Waele, onderzoek
projectleiding infrastructuur:
Sarah Maréchal, communicatie
Erik Bonte
Nazmiye Sönmez, administratie Kris Uyttersprot, infrastructuur Thierry Van Gheyt, techniek Véronique Van Goethem, ICT & financiën Frederik Verstraete, educatie
Piet Veldeman, Jan Vermassen
raad van bestuur Gent Cultuurstad vzw voorzitter: Lieven Decaluwe leden: Frank Beke, Ignace Bolle, Lieven Daenens, Chantal De Smet, Marc Jacobs,
redactie: Mark Vanvaeck & STAMteam
grafisch ontwerp: Dooreman & Dams
coverfoto: Phile Deprez druk: Sintjoris, Merendree v.u.: Lieven Decaluwe, Gent Cultuurstad vzw, Bijlokekaai 7b, 9000 Gent
2
bouwhistorisch onderzoek en infrastructuurwerken
3
een hedendaags museum op een historische site De Bijlokesite bloeit open. Op de hoek van de Godshuizenlaan en de Bijlokekaai zie je het STAM vorm krijgen. De sleutelwoorden die de museumdeuren straks zullen openen zijn: terreinkennis, overleg, coördinatie en passie.
evenwicht is het credo
Sinds de verhuis van het ziekenhuis in de jaren 1980 zijn diverse stadsdiensten actief op de Bijloke. De jarenlange in situ ervaring van Stadsarcheologie, Monumentenzorg, Bouwprojecten en de Groendienst is mooi meegenomen bij de opbouw van het Gentse Stadsmuseum. Hoe kan je in beschermde gebouwen binnen een beschermd stadslandschap respectvol een museum van de 21ste eeuw inpassen? Met het STAM is een goed evenwicht gevonden tussen de noden van het museum en de historische waarde van Bijlokeabdij en -klooster. Volgens Marie Christine Laleman en Gunter Stoops van de Dienst Stadsarcheologie en Dirk Boncquet van de Dienst Monumentenzorg heeft dit alles te maken met de verzamelde kennis van de verschillende diensten op de site, met hun betrokkenheid bij het project en de uitstekende samenwerking. Misschien lijkt de Bijlokeabdij, met een bouw geschiedenis vanaf de dertiende eeuw, niet de ideale plek voor een hedendaags museum. Dankzij bouwhistorisch onderzoek werd de abdij dit tóch, en zelfs zonder ingrijpende aanpassingen aan het gebouw. Was een nieuwe doorgang nodig, dan is gekozen voor de heropening van een zeventiendeeeuwse dichtgemetselde deur. Voor het uittekenen van de bezoekerscirculatie is optimaal gebruik gemaakt van de oude assen die verweven zitten in het patrimonium. Soms waren ingrepen noodzakelijk. De brandveiligheid heeft zijn vereisten en om het STAM toegankelijk te maken voor rolstoelgebruikers is de zuidelijke pandgang verlaagd, al gaf dat dan
weer de gelegenheid om er opgravingen uit te voeren en elf kistbegravingen te ontdekken afb.1. Anderzijds werd bijvoorbeeld beslist de grond buizen voor de warmtepomp, die heel diep gaan en oorspronkelijk gepland waren in een archeo logisch beladen zone, te verplaatsen om een deel van het bodempatrimonium te behouden voor latere generaties. Archeologisch werk loont de moeite op de Bijloke, die altijd een moerasgebied is geweest. Nu pakt men met eigentijdse technieken dit probleem aan en ook de recente rioleringswerken zullen verbetering brengen, maar eeuwen geleden deed men het anders. Sinds de dertiende eeuw leverden de cisterciënzerzusters strijd tegen het stijgende grondwater door laag op laag het vloerniveau te verhogen afb.2. Al die lagen zijn terug te vinden en bijna elke spadesteek levert interessant materiaal op. Vaak zijn het fragmenten die de stadsarcheologen kunnen kaderen in het geheel, die het historische verhaal van de Bijloke bevestigen, vernieuwen of nuanceren. De meest interessante stukken van dit verhaal zullen in het STAM verteld worden.
1. kistbegravingen in de zuidelijke pandgang 2005 © Phile Deprez
2. vloerniveaus in de abdij 1
nieuw zoals vroeger
Toen de plannen voor het STAM vorm kregen, was het snel dui delijk dat het poortgebouw niet kon dienen als entree voor het museum. Een nieuw inkomgebouw moest de abdij en het klooster bereikbaar maken. Bovendien was er het aanvoelen dat de Bijlokesite een duidelijker toegang verdiende. Wat volgde was een lang denkproces waarin steeds een juist evenwicht tussen oud en nieuw voor ogen werd gehouden. Stap voor stap rijpten de plannen van architect Koen Van Nieuwenhuyse. Nu staat het inkomgebouw er perfect. Op de Godshuizenlaan heb je een goed zicht op de uitgekiende balans tussen een functioneel inkomgebouw en respect voor de oude abdij en het klooster.
2
2008 © Phile Deprez
3
bouwhistorisch onderzoek en infrastructuurwerken 5
4
7
4
5
Het nieuwe gebouw is aangebouwd tegen de wachtgevel van het zeventiende-eeuwse klooster, die duidelijke sporen vertoont van (niet gerealiseerde) bouwplannen. Door het deze richting mee te geven, versterkt het de geplande noord-zuid-as van de Bijlokesite. De nieuwbouw bewaart ook bewust afstand van de beeldbepalende gevels van de abdij. In diezelfde beweging herwaardeert de nieuwe architectuur de zestiende-eeuwse verbindingsgalerij: enerzijds ligt de inkom in het verlengde van deze overdekte gang, anderzijds wordt de lijn ervan doorgetrokken naar de andere kant van de nieuwbouw waar een glazen passerelle de verbinding maakt met de abdij afb.3. Erik Bonte, project leider infrastructuur voor het STAM, benadrukt dat de nieuwbouw niet enkel een voorbeeld is van de ideale onthaal- en introductieruimte, maar ook van ecologisch verantwoord bouwen, met aandacht voor alle opgelegde normen en voorschriften. In de nieuwbouw start het museale circuit op de eerste verdieping. Het gelijkvloers is rondom beglaasd en garandeert een prachtig zicht op de omliggende gebouwen en tuinen afb.4. Naast
een ruime inkomhal met balie is er een café met een schitterend terras, grenzend aan een vijver die precies aangeeft waar een negentiende-eeuwse ziekenzaal heeft gestaan afb.5.
groen en andere kleuren
Dergelijke verwijzingen naar de bouw- en verbouwingsgeschiedenis van de Bijloke zullen de STAMbezoekers ook elders terugvinden. Binnen de ontwerpen van de Groendienst komen er in de museumtuin groentebanken afb.6 want dit was de moestuin van het klooster. Karen Reddé van de Groendienst wijst ook op de kasseien met grasvoegen in de binnentuin van het klooster die zullen verwijzen naar de oorspronkelijke dertiende-eeuwse abdijkerk, die na de Beeldenstorm in de zestiende eeuw verviel tot een ruïne. De Groendienst heeft nog meer in petto voor de andere open ruimten rond het STAM, zoals trouwens voor de hele Bijlokesite. Het plan van de omgevingsaanleg van landschaps architect Jurgen De Waegemaeker stippelt uit dat het hart van de site het aanwezige groen opwaardeert en er nieuwe partijen aan toevoegt.
Ook de binnentuin van de abdij zal aan bod komen. Daarvoor is het nog even wachten op de restauratie van de binnengevels van de abdij en het klooster en van de kloosterdaken afb.7. Pascal Jacobs van de Dienst Bouwprojecten volgt deze werken op. Er is gekozen voor een zachte restauratie, in tegenstelling tot de zware ingrepen in de jaren 1920-30. De binnenmuren rond de abdijtuin vertonen duidelijke kapsporen uit die tijd. Kleuronderzoek geeft aanwijzingen dat deze muren in baksteenrood waren geschilderd. Die kleur krijgen ze terug. De nieuwbouw, de rioleringswerken, de buiten restauraties, de aanleg van de vijver, de aanpassingswerken ín het gebouw … Al deze werken zijn tegelijkertijd aan de gang en worden vanuit het STAMteam op de voet gevolgd door Kris Uyttersprot.
6
3. passerelle in glas
2009
© Phile Deprez
4. café 2009 © Phile Deprez 5. vijver 2009 © Phile Deprez 6. groentebank schets 2009 © Jurgen De Waegemaeker
7. dakrestauratie © Phile Deprez
2009
6
de collectie
7
1
stof voor specialisten 3
Niet alleen de historische gebouwen van het STAM zijn in de aanloop naar de opening het voorwerp van restauratie, maar ook de collectiestukken die zullen getoond worden ín deze gebouwen. Wanneer het Stadsmuseum in 2010 opengaat, zal het een collectie in topvorm presenteren. Dat is geen eenvoudige klus want het gaat om vele en waardevolle museumstukken, vervaardigd in heel diverse materialen.
met zorg behandelen
Het behoud en beheer van de meer dan 17.000 stukken van de Bijlokeverzameling is een continu proces. Met de opening van het STAM in zicht, wordt ook op dit vlak een paar versnellingen hoger geschakeld. Jeannine Baldewijns en Wout De Vuyst kennen de collectie door en door. Zij onderzoeken de stukken die zijn geselecteerd zorgvuldig en bepalen in welke staat deze zich bevinden, welke ingrepen nodig zijn en wat de condities zijn waaronder ze in het museum kunnen opgesteld worden. Voor restauraties werkt het STAM uiteraard samen met ervaren en gerenommeerde vaklui, die
gekozen worden naargelang materiaal en periode. De specialisatie van restaurateurs gaat ver. Zo komt een verlucht handschrift in andere handen dan een manuscript zonder miniaturen. Handschriften vragen trouwens evenzeer bijzondere aandacht op het vlak van presentatie. Even delicaat zijn de eeuwenoude archiefstukken die het STAM zal exposeren. De waardevolle samenwerking met tal van partners biedt de mogelijkheid om mijlpalen in de geschiedenis te illustreren met authentieke documenten. Dat gaat van de oorkonde van 819 van keizer Lodewijk de Vrome uit het Rijksarchief afb.1 tot het Groot Privilegie van Maria van Bourgondië van 1477 uit het Stadsarchief. Wat natuurlijk niet kan ontbreken, is de Concessio Carolina, de keure die Karel V in 1540 oplegde, na de opstand, en waarbij Gent alle privileges en vrijheden verloor. De bezoekers kunnen kennis maken met stukken die anders, veilig opgeborgen, enkel voor wetenschappers toegankelijk zijn. De opgevouwen documenten moeten zorgvuldig uitgevlakt worden en bevestigd op een zuurvrije drager. De zegels vereisen een speciale fixatie.
zachte restauratie
Textiel, metaal, hout, steen … Elk materiaal vraagt een eigen aanpak. Neem nu het vijftiende-eeuwse krijgsvaandel met de voorstelling van de Maagd van Gent, toegeschreven aan de kunstenares Agnes vanden Bossche en terecht opgenomen in de Topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap. Dit unieke dubbelzijdig beschilderde stuk werd geconsolideerd en nu komt het er op aan het vaandel in de beste omstandigheden qua klimaat, licht en ondersteuning aan het publiek te tonen. Even omzichtig wordt omgesprongen met nog andere topstukken: de vroeg zeven tiende-eeuwse geborduurde wapenrok van een heraut met de wapenschilden van Filips II afb.2, de veertiende-eeuwse bronzen grafplaten van Willem Wenemaer en zijn echtgenote, het Panoramisch Zicht op Gent uit 1534. We opteren doorgaans voor een zachte restauratie. Voor de processietoortsen uit de zeventiende en achttiende eeuw volstaat een lichte reiniging afb.3. Dit geldt evenzeer voor de Wenemaer-grafplaten die aanvullend worden afgewerkt met een beschermend waslaagje. Soms is net de omgekeerde beweging aangewezen. Bij de romaanse doopvont, die uit het Museum voor Stenen Voorwerpen komt, wordt een vroegere behandeling met was ongedaan gemaakt om de Doornikse steen opnieuw tot zijn recht te laten komen. Ook recente stukken hebben aandacht nodig. Een recente aanwinst voor de STAMcollectie, de maquette ‘Gent Morgen’ van Jurg Lang en Helmut Schulitz uit 1971 afb.4, diende licht geretoucheerd. Vooral de monorail die in het model rond de historische Kuip werd gelegd, was aan reparatie toe.
2
4
collectiemobiliteit
Het is duidelijk dat het STAM niet alleen stukken uit de eigen collectie zal tonen, maar ook bruiklenen uit vele andere verzamelingen die samen de brede ‘collectie Gent’ vormen. Collectiemobiliteit is dan ook één van de credo’s van het Stadsmuseum. Er komen niet alleen objecten, er zijn er ook die vertrekken. Een honderdtal stukken uit de wapencollectie is sinds 2002 opgesteld in het veel toepasselijker kader van het Gravensteen. In 2005 verhuisden drie zestiende-eeuwse wandtapijten naar de SintPietersabdij, de oorspronkelijke opdrachtgever. De achttiende-eeuwse bozzetti voor de preekstoel van de Sint-Baafskathedraal van Laurent Delvaux kregen in 2007 een prachtige plek in het gerenoveerde Museum voor Schone Kunsten. Eind 2008 werd een reeks zeventiende-eeuwse schilderijen uit de Arcus Ferdinandi overgebracht naar de inkomsthal van het Stadhuis. Minder zichtbaar maar evengoed cruciaal is het iconografische materiaal dat uit vele verschillende instellingen naar het STAM komt. Deze immense hoeveelheid digitaal beeldmateriaal onderbouwt het verhaal van de stad en voedt zowel het vaste circuit als de multimedia.
1. oorkonde van keizer Lodewijk de Vrome betreffende de Sint-Baafsabdij 819, Rijksarchief Gent © Foto Michel Burez
2. wapenrok van een heraut met de wapenschilden van Filips II 17de eeuw, STAM © Foto STAM 3. processietoorts van het ambacht van Metselaars en Steenhouwers 1747, STAM © Foto Michel Burez
4. maquette voor de wedstrijd Gent Morgen
1971,
Jurg Lang en Helmut Schulitz © Foto Studio Claerhout
8
mobiliteit van collectie en iconografie
9
mobiliteit van collectie
mobiliteit van iconografie
fysieke objecten
digitaal beeldmateriaal Hallepoort Brussel 2
Gravensteen 3
Stadhuis 4
Hotel d’Hane Steenhuyse 5
—
MIAT
1
—
Bruggemuseum Brugge 6
—
MIAT 21
— —
MAS
Rijksarchief Gent 7
Antwerpen 20
—
—
Dienst Stadsarcheologie 8 MSK 19
Amsab —ISG Archief OCMW Archief Zusters van Liefde van Jezus en Maria AVS Departement Stafdiensten Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning Documentatiecentrum voor Streekgeschiedenis Dr. M. Gysseling Sint-Amandsberg
— — —
Stadsarchief Gent
9
Dienst Wegen, Bruggen en Waterlopen 18
— — —
— —
Universiteitsbibliotheek Gent 10
Kunsthal Sint-Pietersabdij 17
— — —
1. processietoorts van het ambacht van de Gentse Garentwijnders 1743, Gysbrecht Manildus en Jan van Paemel © Foto Michel Burez 2. portret van een koning van het Gentse Sint-Sebastiaansgilde 18de eeuw © Foto Dirk Antrop 3. driekwart harnas 16de eeuw ( ? ) © Foto Van Waesberghe 4. schilderij ‘De overwinning bij Nördlingen’ 1634, Cornelis Schut © Foto Michel Burez 5. kleerkast 1ste helft 18de eeuw © Foto Stad Gent, Dienst Monumentenzorg 6. scheepsmodel van ‘De Maegt van Ghendt’ (1674) 19de eeuw © Foto Musea Brugge 7. oorkonde van keizer Lodewijk de Vrome betreffende de Sint-Baafsabdij 819 © Foto Michel Burez 8. snorrebot opgegraven in de Gouverne mentstraat 9de — 11de eeuw © Foto Stad Gent, Dienst Stadsarcheologie 9. cartularium van de Gentse timmerlieden 1423 © Foto Stadsarchief, De Zwarte Doos
— —
Museum voor Stenen Voorwerpen 11
MSK
16
Bisdom Gent 15 10. panoramisch gezicht op Gent 1524, Pieter de Keysere © Foto Universiteits bibliotheek Gent 11. kraagsteen met 3 hoofden 1300-1325, Gent © Foto Michel Burez 12. biconische pot Merovingisch © Foto Studio Claerhout 13. achthoekige relieklijst 19de eeuw © Foto Tijdsbeeld Pièce Montée 14. broodbon van S.M. Vooruit ca. 1900 © Foto Amsab — ISG 15. gebedenboek met aantekeningen van abdis Sabina Bruggheman 17de — 18de eeuw © Foto STAM
PAM Amsab — I SG 14
16. buste van Keizer Karel V 16de eeuw, Conrad Meit © Foto MSK 17. wandtapijt met het ‘Visioen van de H. Petrus’ 1563 — 1567, Atelier Frans Ghieteels naar ontwerp van Peter de Kempeneer © Foto Studio Claerhout 18. plattegrond van Gent met peilen 1912, Dienst van de Stadswerken © Foto Stad Gent, Dienst Wegen, Bruggen en Waterlopen
Velzeke 12
Huis van Alijn 13
19. bozzetti voor de preekstoel van de SintBaafskathedraal ca. 1740, Laurent Delvaux © Foto KIK Brussel 20. donderbus 15de eeuw © Foto MAS, Vleeshuis 21. publiciteitsbord voor Gentse mokken 20ste eeuw © Foto Tijdsbeeld Pièce Montée
— —
—
—
Dronghine Drongen Gidsenbond Gent Huis van Alijn KADOC Leuven KIK Brussel Koninklijke Bibliotheek Brussel Liberaal Archief Marka Mariakerke MIAT MSK Rijksarchief Gent School van Toen SOMA Brussel Stadsarchief Gent Universiteitsarchief Gent Universiteitsbibliotheek Gent VRT
Bayerische Staatsbibliothek München : Bibliothèque de l’agglomération Saint-Omer : Bibliothèque de l’Arsenal Parijs : Bibliothèque municipale de Rouen Rouen : Bibliothèque nationale de France Parijs : Bibliothèque publique & universitaire Genève : Bodleian Library Oxford Oxford : British Library Londen : Collection Duke of Devonshire Chatsworth : Holkham Estate Trustees Wells-next-the-Sea : Oesterreichische Nationalbibliothek Wenen : Pierpont Morgan Library New York : Rijksmuseum A’dam Amsterdam : Staatsbibliothek SMPK Berlijn : Universitätsbibliothek Leipzig
10
de inrichting
11
de bezoeker heeft gelijk 3
‘Vertel in de Bijloke-abdij het boeiende verhaal van Gent en de Gentenaars’. Een fantastische uitdaging voor het STAM en het team van Tijdsbeeld & Pièce Montée …
Gent leesbaar maken
Bezoekers van musea en tentoonstellingen kennen ongetwijfeld enkele realisaties van Tijdsbeeld & Pièce Montée. Het bureau tekende voor het inhoude lijke en vormelijke concept, de scenografie, productie en opbouw van het recent met de Museumprijs bekroonde BELvue Museum (2005) en de Hallepoort (2008). Wat het bureau in zijn mars heeft bleek ook uit tentoonstellingen als De laatste getuige (In Flanders Fields Museum, 2006) of de mise-en-scène van Karel de Stoute (Groeningemuseum, 2009). Die deskundigheid en ervaring zijn primor diaal voor het STAM. Ronny Gobyn en Rik Jacques, de gedreven tandem van gedelegeerde
bestuurders, zijn bijzonder enthousiast over het nieuwe Gentse Stadsmuseum. Samen met hun medewerkers startten ze vier jaar geleden met de zoektocht naar een sterk inhoudelijk concept, niet het minst aangedreven door maandenlang onderzoek van historica Kristin Van Damme in Gentse collecties. Snel groeide de consensus om het circuit te laten starten met het Gent van vandaag. De historische gelaagdheid van de hedendaagse stad vraagt erom haar geschiedenis leesbaar te maken. Het uitgangspunt werd vertaald in het motto: van het heden naar het verleden en terug. Het circulatieplan van de reis door de tijd werd meteen een cruciaal onderdeel van het inhoudelijke concept. De abdij is een interessant gebouw met vele moge lijkheden, maar ook met beperkingen. Het parcours dat is uitgestippeld laat alle puzzelstukken perfect in elkaar passen. In een tweede fase diende het concept concreet vertaald en ingevuld. De kerncollectie van het STAM bevat heel wat stukken die aansluiten bij het inhoudelijke concept en er zijn ook stukken die voor de hand lagen omdat ze onmisbaar zijn, zoals de zestiende-eeuwse buste van Karel V door Conrad Meit uit het MSK afb.1. Toch was er ook nog flink wat research nodig om hiaten op te vullen of nuanceringen aan te brengen. Het jarenlange onderzoek resulteerde in samenwerkingen met vele partners, niet enkel met musea, maar ook met Gentse archieven, de Universiteitsbibliotheek, het Bisdom en vele andere. Sturend selectiecriterium was telkens weer: kan dit de bezoeker aanspreken? Iemand die snel door het museum loopt zal de essentie meekrijgen en zij die wat meer tijd uittrekken zullen geboeid de vele verhaallagen ontdekken. Zo krijgt de STAMbezoeker altijd gelijk.
door de ogen van een middeleeuwer
De interactie tussen STAMteam en vormgevers resulteerde in een aparte aanpak voor elke zaal. De eerste bevindt zich op de verdieping van de nieuwbouw afb.2. De bezoekers stappen op een indrukwekkende lichtvloer met een luchtfoto van Gent en zijn deelgemeenten anno 2008. Centraal komt een driedimensionale maquette van het centrum, die niet minder dan vijftig van de meest in het oog springende gebouwen tot in de details uitwerkt. Dankzij de Dienst Stafdiensten zal het STAM beschikken over de nodige digitale bestanden om dit te verwezenlijken. Verder is er een introductiefilm die beelden van het verleden verwerkt in het Gent van vandaag. Regisseur van deze film, en van alle projecties in het museum, is Filip Martin van Fijne Beeldwaren. Kom je de volgende maan-
den in Gent een cameraploeg tegen of zit die in een overvliegende helikopter, dan is de kans groot dat je volgend jaar in het Stadsmusuem de verrassende invalshoek zal kunnen delen. Van op de eerste verdieping wandelen de bezoekers dan over de glazen passerelle naar het Gent van toen. Via het doksaal van de abdijkerk komen ze in het dormitorium waar ze eerst in de prestedelijke en vroegmiddeleeuwse tijd aan belanden. Blikvanger zijn holografische reconstructies van vijf gebouwen zoals ze er oorspronkelijk, rond 1200, hebben uitgezien. Fascinerend om door de ogen van een middeleeuwer te kijken naar het Gravensteen, de Sint-Janskerk (voor loper van de Sint-Baafskathedraal), de Sint-Baafs abdijkerk afb.3, de Sint-Pietersabdijkerk en het Geeraard de Duivelsteen. De muren van het dormitorium blijven vrij en de oude slaapzaal komt volledig tot haar recht.
1. buste van Keizer Karel V 16de eeuw, Conrad Meit, MSK © Stad Gent, Foto MSK
2. introductieruimte schets © Rik Jacques, Tijdsbeeld Pièce Montée
3. holografische reconstructie van de Sint-Baafsabdijkerk naar Firmin De Smidt © Filip Martin, STAM
1
2
4
de inrichting 13
12
6
5
7
Dan volgt een absoluut hoogtepunt in het circuit: de veertiende-eeuwse refter afb.4 met de pre-Eyckiaanse muurschildering Het laatste Avondmaal. De sublieme akoestiek werkte inspirerend: er zal Vlaamse polyfone muziek weer klinken en de tafels met banken zijn in een handomdraai om te bouwen tot een serene miniconcertzaal. De pandgang op het gelijkvloers afb.5 vormt als open circulatieruimte een tijdslijn. Het enige wat er staat, zijn enkele banken waarop de bezoeker kan luisteren naar verhalen van Gentenaars over hun stad. Het levende Gent van vandaag, waar het verleden tastbaar aanwezig is, wordt aan de muren gevisualiseerd door nieuw werk van Carl De Keyzer. Zijn gefotografeerde herkenningspunten volgen in de pandgang de tijdslijn van het tentoonstellingsparcours.
het parcours van de pandgang
Via de pandgang komt men eerst in de oude voorraadkamers van de abdij, de ideale plek voor het verhaal van de volle Middeleeuwen. Het is de tijd dat Gent versteende. Kijk maar naar het originele schilderij uit 1534 met een panoramisch zicht op de stad
of naar de houtgravures van Pieter de Keysere uit de Universiteitsbibliotheek Gent afb.6. Omringd door metershoge plooibeelden wandelt de bezoeker onder de torens van de rijke middeleeuwse stad. Het is ook de tijd van vele conflicten tussen de Gentenaars en het centrale gezag. De stadsmilities op oude muurschilderingen, wapentuig en portretten van de protagonisten maken het duidelijk. En oorkonden — met afspraken en verordeningen — die vaak werden verscheurd nog voor de inkt was opgedroogd. Gent was een stad van steen, van strijd en vooral van mensen. Zij komen kleurrijk tot leven in schitterende miniaturen en beeldhouwwerk. De volgende zaal, ‘zaal 1715’, is dé locatie om het Gent van de barok te duiden. Centraal in de ruimte staat een torenkiosk die uitzicht geeft op prachtige stadsgezichten. De uitbundige zaal is het ideale decor om de vrolijke kant van de Gentenaars te illustreren met stoeten, feesten, optochten en blijde intredes. Links en rechts van ‘zaal 1715’ liggen twee themazalen met onderwerpen die buiten het chronologische verhaal liggen, maar wel onlosmakelijk met Gent verbonden zijn en in het buitenland zelfs groter zijn dan Gent zelf: Keizer Karel en het Lam Gods.
Dan volgt de werkkamer met de negentiende eeuw en haar ingrijpende veranderingen. De industrialisatie, de grondige modernisering en hoe de middeleeuwse stad wordt afgebroken … of van ‘middeleeuws Manhattan’ tot ‘Manchester van het continent’. Heel deze evolutie is geprojecteerd in tunnels, een scenografische verwijzing naar de talloze grote infrastructuurwerken van die tijd. En er zijn massa’s beelden van mensen in de stad. Daarbij wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van de verzameling glasnegatieven van Arnold Vander Haeghen uit het Huis van Alijn afb.7. De aankleding van de muren weerspiegelt deze thema’s: plannen die tonen hoe Gent veranderde, vliegende bladen en affiches die illustreren wat de Gentenaars bezig hield, … Het parcours van de pandgang eindigt in de bogenzaal die de periode na 1950 behandelt. Hier is gekozen voor een lounge met interactieve toepassingen. De bezoekers kunnen films bekijken op een individueel scherm of ze kunnen ze naar het megascherm sturen. Er is keuze uit een enorme thematische beeldbank over de meest uiteen lopende onderwerpen, van beelden uit het VRTarchief tot amateurfilmpjes. Meer nog, er is ook ruimte om de stedenbouwkundige evoluties van de Gentse agglomeratie
op de voet te volgen. De stad is namelijk nooit af en voortdurend in evolutie. Die blik op de toekomst is dan ook een must. Voor het STAM en Tijdsbeeld & Pièce Montée was van bij de aanvang duidelijk dat het chronologische circuit verbreed en verdiept moest worden via interactieve multimedia-applicaties.
4. refter Bijlokeabdij
© Stad Gent, Dienst
Voorlichting
5. pandgang gelijkvloers Bijlokeabdij © Phile Deprez
6. panoramisch gezicht op Gent
1524,
Pieter de Keysere, Universiteitsbibliotheek © Universiteitsbibliotheek Gent
7. kinderen met speelkoets op de Kouter 1890 — 1895, Arnold Vander Haeghen © Huis van Alijn
14
de multimedia
15
Gent H/T
2
Het concept van de reis door de tijd is perfect vertaald in de digitalisering van vier kaarten van Gent. De bezoekers duiken met deze ingenieuze multi mediatoepassing de geschiedenis in en keren terug in de tijd, verrijkt met beelden en informatie.
STAMtijden
De oudste van de vier kaarten is het Panoramisch Zicht op Gent uit 1534, het oudste geschilderde beeld van de stad. Hoewel de hoogdagen van Gent in 1534 voorbij waren, toont het schilderij de stad toch zoals deze er tijdens haar glorieperiode uitzag. Dit beeld werd pas fundamenteel gewijzigd na de bestraffing van Keizer Karel in 1540 en twee verwoestende beelden stormen in de tweede helft van de zestiende eeuw. De tweede kaart dateert uit 1641, werd gemaakt door Henricus Hondius en wordt bewaard
in de Universiteitsbibliotheek. Opvallend ten opzichte van 1534 is de omwalling van de stad. De Zuidelijke Nederlanden gingen toen gebukt onder voortdurende oorlogsdreiging en ook Gent had haar bastions. De Plattegrond van Gent met peilen dateert van 1912 en is afkomstig uit het archief van de Dienst Wegen, Bruggen en Waterlopen. Ze toont de moderne industriestad Gent. De stadsomwalling is verdwenen, fabrieken en beluiken zijn alomtegenwoordig. De vierde ‘kaart’ is een luchtfoto van het hui dige Gent. Hiermee kan de bezoeker van het STAM het eerst aan de slag. De digitale kaart zal opgesteld zijn in de introductieruimte, op de eerste verdieping van de nieuwbouw, met de luchtfoto op de lichtvloer. Gent ligt er aan je voeten en in je handen.
even naar de Muinkmeersen
Tijdsbeeld & Pièce Montée ontwikkelde het inhoudelijke concept van deze multimedia, het STAM zorgt samen met 9000 Studios voor de uitwerking. Maria De Waele (STAM) verzamelt de inhoud, Yann Tavernier (9000 Studios) verzekert de technische uitwerking. De kaarten zijn heel eenvoudig leesbaar. Door met de muis te navigeren, lichten straten, pleinen en belangrijke gebouwen op. Eén muisklik volstaat voor het openen van een scherm met informatie. Er is een gebalde tekst en een tijdsbalk die in vele beelden laat ontdekken hoe straten en gebouwen door de eeuwen heen veranderen van uitzicht en van functie. Neem nu de Muinkmeersen. Vandaag omvat dit gebied de Zuid, het Koning Albertpark en de buurt tussen het park, de Muinkkaai en de SintLievenslaan. In het begin van de negentiende eeuw waren dit nog moerassige bleekweiden. Met de aanleg van spoorwegen en de bouw van het Zuidstation in de jaren 1830 verloor de wijk snel zijn landelijk karakter. Vanaf 1851 werd in de open vlakte tussen het Zuidstation en de Schelde een dierentuin uitgebouwd. Rond de zoo werd een mooie tuin aangelegd met een paviljoen, waar ’s zomers concerten plaats vonden. Bij gebrek aan
belangstelling ging de dierentuin al in 1904 dicht. Het stadsbestuur kocht het terrein aan en verkavelde de gronden. Ter herinnering aan de zoo kregen de straten van de nieuwe wijk namen als Leeuw-, Tijger- en Olifantstraat. Na de opening van het Sint-Pietersstation in 1912 verloor het Zuidstation, tot dan het belangrijkste van Gent, sterk aan belang. Het werd in 1929-1930 afgebroken. Op de terreinen van het voormalige station werd in de jaren 1930 het Koning Albertpark aangelegd. Beeld na beeld vult het scherm, gebouwen komen en verdwijnen, en altijd zijn er veel mensen. Hier wordt de geschiedenis van Gent verteld met aandacht voor de manier waarop de Gentenaars woonden, werkten, leefden.
3
1. graslanden gebruikt als bleekweiden begin 19de eeuw © Stadsarchief Gent, Atlas Wijnants
2. zuidstation vooraanzicht
1853
© Stadsarchief Gent, Fonds De Keyser
3. zuidstation binnenzicht
ca. 1920-1925
© Stadsarchief Gent, Stedelijke Commissie van Monumenten en Stadsgezichten
4. zuidstation 1
rond 1900 © Stadsarchief Gent,
Fonds De Keyser
4
de multimedia 17
16
achter de grote schermen
En zo gebeurt dat voor elke straat, elk plein, elk monument of gebouw op de vier kaarten. En dan te bedenken dat op de hedendaagse luchtfoto 2.800 straten voor komen. Onder de oplichtende hotspots ligt een reusachtige berg gedigitaliseerd materiaal. Dat zijn schilderijen, aquarellen, plannen, tekeningen, etsen, miniaturen, affiches … en heel veel foto’s. Ook de informatieve teksten vragen veel opzoeken leeswerk. De teksten bij een vijftigtal ‘toppers’, waar de toeristen het meest in geïnteresseerd zijn, worden vertaald in het Frans, Engels en Duits. De voorbije jaren zijn STAM en Tijdsbeeld & Pièce Montée intensief aan het verzamelen en zoeken in collecties, aanwezig in archieven, bibliotheken, documentatiecentra en heemkundige kringen. Ondanks het feit dat Gent heel vroeg de grootste stad van de Nederlanden is geworden, ligt de iconografie voor de middeleeuwse bloeiperiode niet voor het grijpen. Gelukkig zijn de collecties van het Gentse Stadsarchief bijzonder rijk en gevarieerd en in weinig andere steden is het middeleeuwse huizenbestand zo grondig bestudeerd. En voor het invullen van informatie en beelden over de deelgemeenten heeft het STAM bij de heemkundige kringen bijzonder interessant materiaal gevonden. Stukje voor stukje groeit dit enorme werk uit tot een unieke ervaring voor de bezoeker. Die zal trouwens moeiteloos met de multimedia overweg kunnen. Gebruiksvriendelijk en laagdrempelig zijn immers de aangewezen adjectieven bij de navigatie. Overzichtskaartjes zorgen er voor dat de gebruiker nooit verdwaalt, om het even waar hij zich bevindt in Gent of hoe diep hij in de geschiedenis is gedoken. Een stratenindex maakt de kaarten ook voor niet-Gentenaars makkelijk toegankelijk. Men kan naar hartelust in- en uitzoomen, de schermen zijn groot, alles werkt supersnel. Een echte teletijdmachine. Deze toepassing wordt hoedanook één van de blikvangers van het STAM.
5
6
5. gentse dierentuin reclameprent 1853 © Stadsarchief Gent, Atlas Goetghebuer
6. betsy , de populaire olifant uit de Gentse zoo © Stadsarchief Gent, Stedelijke Commissie van Monumenten en Stadsgezichten
7. koning albertpark luchtfoto
2004 © Dirk Antrop
7
STA M
T + 3 2 ( 0 ) 9 2 6 9 87 9 0
B I J LO K E S I T E
F + 3 2 ( 0 ) 9 2 3 3 07 0 9
GO D S H U I Z E N LAAN 2
S TA M @ G E N T. B E
9000 G E NT
W W W. STA M G E N T. B E
Nr. 1 Stadsmuseum Gent
de deur op een kier
