spiritualiteit en pastorale zorg

Pastorale adviezen Nr. 1 – mei 2014

s

piritualiteit en pastorale zorg

in een christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum

Sector(en): Ouderenzorg Commissie pastoraal in de ouderenzorg. Redactie: Dominiek Lootens Een uitgave van Caritas Vlaanderen vzw, Liefdadigheidstraat 39, 1210 Brussel Verantwoordelijke uitgever: Dominic Verhoeven, directeur

2 |

pastorale adviezen visietekst

s

piritualiteit en pastorale zorg

in een christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum

1. inleiding Dit advies richt zich tot allen die een specifieke verantwoordelijkheid dragen op het gebied van spiritualiteit en pastorale zorg, gezien vanuit de context van een christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum. We denken hierbij in eerste instantie aan pastores, directies en raden van bestuur binnen christelijk geïnspireerde voorzieningen, maar ook aan beleidsverantwoordelijken op diocesaan of interdiocesaan niveau en aan opleidingsverantwoordelijken. Dit document kan dienen als basis voor het uitstippelen van een eigen beleid en werking. Het stelt duidelijk dat spirituele en pastorale zorg integraal deel uitmaken van de totaalzorg voor ouderen en hun naasten en dat een pastor een specifieke bijdrage en meerwaarde biedt binnen een christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum. Het eerste hoofdstuk biedt een inleiding in het thema spirituele zorg. Het kan als achtergrond dienen voor stafmedewerkers, zorgverleners en leden van pastorale stuurgroepen of werkgroepen. We staan eerst stil bij de diverse aspecten van spiritualiteit in de zorg. Daarna spitsen we ons toe op de context van een christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum, met nadruk op interdisciplinaire samenwerking. Het hoofdstuk sluit af met enkele inspirerende benaderingen voor spirituele zorg. Het tweede hoofdstuk is praktisch-theologisch opgevat. Het gaat in op de specifieke rollen van een pastor, hierbij uitgaande van een breed profiel, en op de taak van een pastoraal medewerker.1 Er wordt aandacht besteed aan enkele organisatorische aspecten, die ondermeer relevant zijn bij de aanwerving van een pastor. Doorheen de tekst wordt consequent zij/haar gebruikt, wanneer er over de pastor wordt gesproken. Hiermee willen we de lezer uitnodigen om het spontane beeld los te laten dat wordt opgeroepen wanneer er over pastoraat in de ouderenzorg wordt gesproken. Een pastor kan een man of vrouw zijn, leek, diaken, religieuze of priester. In deze adviestekst focussen we op pastores die als professional werkzaam zijn in de ouderenzorg. In het derde hoofdstuk worden een aantal beleidsmatige reflecties gemaakt rond spiritualiteit en pastorale zorg. Beleidsmakers en professionals van woonzorgcentra staan in de spanningsverhouding tussen economische en technische rationaliteit enerzijds, en medemenselijkheid en sociale rechtvaardigheid anderzijds. Geïntegreerde aandacht voor spiritualiteit helpt om verantwoord om te gaan met deze spanningsverhoudingen. Daarnaast wordt er een analyse gemaakt van een onderzoek rond de spiritualiteit van ouderen in woonzorgcentra. Pastores kunnen ertoe bijdragen om spiritualiteit een geïntegreerde plaats te geven op alle niveaus van de organisatie. Wanneer beleidsverantwoordelijken expliciet kiezen voor spiritualiteit en pastorale zorg, geven zij blijk van sociaal ondernemerschap. De adviestekst begint met enkele samenvattende stellingen. Per stelling wordt er verwezen naar de betreffende paragrafen. Op die manier kan de lezer de tekst thematisch doornemen. Dominiek Lootens, Redacteur

spiritualiteit en pastorale zorg in een christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum

| 3

4 |


1. inhoudsopgave 1.

spiritualiteit in de zorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1.1. Ouderen en spiritualiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.1.1. Ouderen in onze samenleving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.1.2. Personalistische en christelijke mensvisie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.1.3. Verlies van autonomie, verlies van waardigheid?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.1.4. Waardigheid en dementie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.1.5. Zingeving en spiritualiteit

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.1.6. Levensverhaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.1.7. Belang van sacramenten en rituelen in de ouderenzorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.1.8. Samen wonen en zorg rond het levenseinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.1.9. Vroegtijdige zorgplanning. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.2.

Christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.2.1. Wat is een christelijk woonzorgcentrum? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.2.2. Aandacht voor de spirituele dimensie in het woonzorgcentrum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.2.3. Interdisciplinaire samenwerking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.3.

Inspirerende benaderingen voor spirituele zorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.3.1. Presentiebenadering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.3.2. Belevingsgerichte zorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.3.3. Werken met levensverhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.

pastorale zorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.1. Pastor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.1.1. Professionalisering: verdieping, verbreding en pragmatisering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.1.2. Pastor en spirituele zorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.1.3. Inspiratie: barmhartigheid, sacraliteit en gerechtigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.1.4. Dubbele binding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.1.5.

Basisrollen van een pastor in relatie tot bewoners en naasten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2.1.6. Pastor als liturgische voorganger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2.1.7. Pastorrollen in relatie tot de voorziening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2.1.8. Zorg voor bewoners met een andere levensbeschouwing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2.1.9. Samenwerken met pastorale vrijwilligers, scholen en parochies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2.1.10. Werkgroepen en commissies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.1.11. Interdisciplinaire samenwerking en beroepsgeheim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19


| 5

6 |


2.2. Pastoraal medewerker. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.3. Organisatorische aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.3.1. Aanwerving, verloning en normering

stellingen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.3.2. Plaats binnen het organigram en logistieke omkadering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2.3.3.

Competentiemanagement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. beleidsmatige reflecties bij spiritualiteit en pastorale zorg

in de ouderenzorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.1.

Maatschappelijke ontwikkelingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

AANDACHT VOOR SPIRITUALITEIT IN EEN WOONZORGCENTRUM IS BELANGRIJK, WANT 1.

vanwege de pastor, medewerkers, vrijwilligers en het beleid van de voorziening. (3.4) 2.

door medewerkers te ondersteunen op vlak van zingeving wordt hun werk gekaderd in een ruimer perspectief, waardoor de intrinsieke motivatie stijgt en personeelsverloop, stress en ziekteverzuim verminderen.

3.2. Normatieve professionaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

(3.2.2.)

3.2.1. Spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.2.2. Normatieve professionalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

ouderen zoeken naar zin en vragen hiervoor respect en ondersteuning, vanwege hun naasten, maar ook

3.

beleidsmakers en medewerkers leren beter omgaan met de spanning tussen economische en technische rationaliteit enerzijds en rechtvaardigheid en medemenselijkheid anderzijds, en werken zo

3.3. Organisatiespiritualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

concreet aan kwalitatief hoogstaande zorg met een menselijk gelaat. (3.3.)

3.4. Spiritualiteit bij ouderen: beleidsmatige reflecties op onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3.4.1. Belangrijkste spirituele behoeften van bewoners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3.4.2. Prioritaire spirituele veranderingsbehoeften van bewoners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.5.

Kiezen voor pastorale zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3.6.

Kiezen voor sociaal ondernemerschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

DE FUNCTIE VAN EEN PASTOR CREËERT EEN MEERWAARDE, WANT 1.

de pastor fungeert als deskundige en referentiepersoon voor de spirituele dimensie van de zorg. De zorgverleners kunnen naar de pastor doorverwijzen wanneer ze geconfronteerd worden met spirituele noden van bewoners en hun naasten. De pastor beschikt over een praktisch-theologisch referentiekader en is

eindnoten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

vertrouwd met psychologische inzichten en vaardigheden. (1.2.2., 1.2.3. en 2.5.) 2.

de pastor schenkt aandacht aan het levensverhaal van de bewoner en toont respect voor de persoon in al zijn broosheid. Zo geeft zij uitdrukking aan de waardigheid van de oudere en toont dat deze even waardig is in de gemeenschap en voor God. Door zorgvuldig om te gaan met het levensverhaal, draagt de pastor bij tot het welzijn van de oudere. (1.1.3. en 2.1.2.)

3.

de pastor kan wanneer gewenst verbindingen maken tussen het levensverhaal van de oudere en het verhaal van de Bijbels-christelijke traditie. Pastorale zorg werkt ondersteunend, helpt bij de verwerking van gebeurtenissen en is gericht op het verdiepen van de spirituele dimensie. (1.3.3. en 2.1.2.)

4.

door haar manier van aanwezig zijn en door haar omgaan met de oudere met dementie toont de pastor dat hij even waardevol is als iedere mens. Door de oudere met dementie nabij te zijn, toont zij dat er een God is die blijvend aanwezig is, drukt zij ‘Ik zal er zijn voor u’ uit, ook in de schijnbaar zinloze leegte van het bestaan. (1.1.4.)

5.

doordat zij voortdurend afweegt wat zij al dan niet communiceert met de andere professionals, wordt zij door bewoners, naasten en medewerkers ervaren als iemand aan wie men persoonlijke thema’s kan toevertrouwen. (2.1.11.)


| 7

8 |


6.

de pastor ziet het als één van haar taken om de samenwerking op de werkvloer te stimuleren. Ze wil op die manier mee bouwen aan de gemeenschap. Daarom streeft ze ernaar om de taal van de bewoners, naasten en medewerkers te spreken en te verstaan. (2.1.5., 2.1.7.)

7.

de pastor kan meewerken aan vormingsinitiatieven voor medewerkers. Ze kan voor hen een ondersteunende en motiverende rol vervullen bij het omgaan met de spirituele en ethische dimensie van de zorg. (2.1.7.)

8.

de pastor heeft oog voor de sacrale dimensie van de werkelijkheid: voor ontmoetingen, handelingen en symbolen die verwijzen naar God, naar datgene wat ons overstijgt.(2.1.3.)

9.

de pastor zorgt voor een liturgisch aanbod dat aansluit bij de kerkelijke liturgische traditie. Ze zorgt voor rituelen bij eenmalige of terugkerende gebeurtenissen, waardoor ouderen aan die momenten betekenis kunnen geven. Dit werkt gemeenschapsvormend. (1.1.7., 2.1.5. en 2.1.6.)

10. de pastor speelt een rol bij de palliatieve zorg, waarvan de spirituele zorg integraal deel uitmaakt. Ze is aanwezig bij momenten van onmacht, afscheid, eenzaamheid en verdriet. Ze biedt troost en is nabij. Na een overlijden biedt ze rouwzorg voor de naasten. (1.1.8. en 2.1.5.) 11. de pastor kan gevraagd worden om zich te verdiepen in bepaalde ethische thema’s en die kennis binnen te brengen in het ethisch overleg. (2.1.7. en 2.1.11) 12. de pastor betekent een meerwaarde in het proces van vroegtijdige zorgplanning: ze kan o.m. helpen om de bewoner meer zicht te laten krijgen op de waarden die hij voorop stelt en de naasten begeleiden bij het ten uitvoer brengen van de wensen van de bewoner. (1.1.9.) 13. het aanwerven van een pastor is onderdeel van de concretisering van de christelijke identiteit. De pastor reikt impulsen aan die kunnen bijdragen tot de humanisering van het zorgaanbod en de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de organisatie. (1.2.1., 2.1.7., 3,5) 14. de pastor werkt in overleg met de pastorale werkgroep of stuurgroep haar werking uit. Ze kan betrokken worden bij de begeleiding van vrijwilligers en de samenwerking met scholen en parochies. (2.1.7., 2.1.9. en 2.1.10.) 15. de pastor kan doorverwijzen naar andere levensbeschouwelijke zorgverleners. Ze kan dus bijdragen aan het diversiteitbeleid binnen de voorziening. (2.1.8.)

1. spiritualiteit in de zorg 1.1. Ouderen en spiritualiteit 1.1.1. Ouderen in onze samenleving2 In onze huidige samenleving wordt op tegenstrijdige wijze gekeken naar de groep van ouderen. Enerzijds is er het beeld van de actieve senior, anderzijds denkt men spontaan aan de kwetsbare oudere die zorgbehoevend en afhankelijk wordt. De term ‘ouderdom’ klinkt statisch (‘oud zijn’) terwijl het eigenlijk over een dynamisch proces gaat (‘ouder worden’), waarbij verschillende factoren uit evenwicht kunnen raken en de oudere kwetsbaar wordt. Ouderen kunnen vervreemd raken van de samenleving omdat ze niet meer mee kunnen of geïsoleerd raken. De samenleving heeft daarom als taak om ouderen in hun uniciteit te respecteren en te bekrachtigen. Wanneer we spreken over spiritualiteit bij ouderen, heeft die voor de meesten onder hen een uitgesproken religieus karakter. Uit sociologisch onderzoek blijkt dat in België van de vooroorlogse generatie (vόόr 1940) 81 % religieus is en van de naoorlogse generatie (1940-51) 69 %.3

1.1.2. Personalistische en christelijke mensvisie4 Wanneer we nadenken over zorg, is het mensbeeld van fundamenteel belang. In deze visietekst baseren we ons op een personalistisch en christelijk mensbeeld. Dit mensbeeld stelt voorop dat mens-zijn een dynamisch gebeuren is waarin lichamelijke, psychische, spirituele, sociale, contextuele, historische en materiële factoren een rol spelen. Deze onderscheiden zich van elkaar, maar zijn niet van elkaar te scheiden en verdienen elk de nodige aandacht. De spirituele dimensie verwijst naar datgene wat de mens zin geeft, wat hem drijft in het leven. Iedere mens geeft op een unieke manier gestalte aan die dimensie door de keuzes die hij maakt en de betekenis die hij geeft aan wat hem overkomt. Bij het spirituele hoort ook de relatie met wie of wat de mens overstijgt, gelovig geduid als God, het heilige of sacrale.5 Belangrijk in dit mensbeeld is de overtuiging dat elke mens leeft in een dynamisch netwerk van relaties die hem maken tot wie hij is. Ouder worden heeft hierop een belangrijke impact. Bepaalde relaties kunnen aan belang winnen, terwijl andere relaties verdwijnen of minder betekenis krijgen. De relatie met eventuele kinderen wijzigt naarmate de generaties schuiven. De partnerrelatie wijzigt grondig wanneer één van beide partners zorgvrager wordt. Ook de relatie met de materiële omgeving waarin men leeft, verandert met het ouder worden. Het verhuizen naar een woonzorgcentrum betekent voor een oudere dat hij afscheid moet nemen van de vertrouwde omgeving.


| 9

10 |


1.1.3. Verlies van autonomie, verlies van waardigheid? Ouderen kunnen het verlies van hun zelfstandigheid ervaren als een verlies van waardigheid. Maar wat is waardigheid? Er zijn verschillende vormen van waardigheid te onderscheiden. Er is de fundamentele waardigheid die iemand heeft louter op grond van zijn mens-zijn (Menschenwürde). In religieuze taal: elke mens is een kind van God. Dit maakt dat we allen dezelfde waardigheid en dezelfde rechten hebben. Er is daarnaast de sociale waardigheid die men bezit op grond van verdiensten, verbonden met sociale status en prestige. Ten slotte heeft elke mens een persoonlijke waardigheid op basis van zijn identiteit, zijn uniek levensverhaal. Vanuit deze drievoudige benadering van waardigheid hoeft het geen betoog dat iedere mens waardigheid bezit.6 Een cruciale vraag is echter in welke mate erkenning gegeven wordt aan de waardigheid van ouderen. Heeft men respect voor de ander als zijn gelijke (fundamentele waardigheid)? Waardeert men iemands verdiensten in de samenleving (sociale waardigheid)? Gaat men behoedzaam om met de uniciteit van elke persoon (persoonlijke waardigheid)? Wanneer iemand ouder wordt, kan zijn sociale waardigheid eventueel meer naar de achtergrond schuiven, maar de fundamentele en de persoonlijke waardigheid blijven altijd nog aanwezig. Hierin kan de pastor een belangrijke rol spelen: door aandacht te geven aan het levensverhaal en respect te tonen voor de oudere in al zijn broosheid, geeft zij uitdrukking aan de evenwaardigheid van elke oudere in de gemeenschap en voor God.

1.1.4. Waardigheid en dementie Uit deze definiëring van waardigheid volgt dat ook elke oudere met dementie waardigheid bezit. Ondanks verlies van rationaliteit en communicatieve vaardigheden blijft hij steeds een kind van mensen en van God (fundamentele waardigheid), een persoon die een eigen bijdrage leverde aan de samenleving (sociale waardigheid), iemand met een uniek levensverhaal (persoonlijke waardigheid). Het is aan alle zorgverleners om hier respectvol mee om te gaan en erkenning te geven aan de persoon met dementie.

relaties en ervaringen die voor iemand belangrijk zijn. Zingeving en zinvinding veronderstellen elkaar.10 Als men geen zin meer kan ervaren in zijn leven, dreigt er wanhoop. Ouderen worden sterk geconfronteerd met verlieservaringen en het naderende levenseinde. Deze levensfase roept levensvragen op en vraagt om ‘spirituele arbeid’: wat was de zin van mijn afgelopen leven, en heeft dit leven nu nog zin? Ouderen proberen de rode draad in hun leven te zien en maken een balans op: wat was af en wat niet? Hoe ga ik om met de zwarte pagina’s uit mijn levensverhaal? Hoe geef ik deze een plaats? 11 Ook bij ouderen met dementie speelt de spirituele dimensie een belangrijke rol.12 Omdat hun taligheid voor een groot deel wegvalt, zijn de nodige deskundigheid en fijngevoeligheid vereist om doorheen hun gedrag en emoties de uniciteit van hun spiritualiteit te achterhalen.

1.1.6. Levensverhaal13 In het levensverhaal van mensen komen alle dimensies van het mens-zijn samen. Een mens schrijft geschiedenis, leeft vandaag en hoopt op morgen. Bij het levensverhaal gaat het niet louter om feiten, maar om de betekenis die aan gebeurtenissen en relaties gegeven wordt en om de beleving hiervan. Door het levensverhaal te beluisteren kan men ontdekken wie de persoon is en inzicht krijgen in de spiritualiteit van een bewoner. Voor een christelijke bewoner vormt het geloofsverhaal een belangrijk onderdeel van het levensverhaal.14 Het delen van het levensverhaal vraagt om een veilige context waar de bewoner zich in zijn uniciteit erkend weet. De oudere heeft het recht om te kiezen wie zijn vertrouwen krijgt, wie zijn verhaal mag horen, wie hem ten diepste mag leren kennen. Het is aan de zorgverlener om met de nodige schroom en discretie met het aangebrachte verhaal om te gaan. Ouderen vertellen vaak dezelfde fragmenten uit hun verhaal. Het is door die te herkauwen dat zij de balans kunnen opmaken en er mogelijk zin aan kunnen geven. Door het verhaal te vertellen,

Zorgverleners doen de oudere met dementie recht wanneer zij hem als mens en unieke persoon benaderen. Op zijn beurt appelleert de oudere met dementie de zorgverleners in hun mensen naaste zijn. Het gelaat van de ander, van de oudere met dementie, nodigt uit om deze ander te erkennen en liefdevol te bejegenen zoals wij zelf zouden willen dat aan ons gebeurt. Aanwezig zijn bij een oudere met dementie roept zorgverleners op om de gerichtheid op zichzelf los te laten en de kern van het mens-zijn te zien: liefhebben. Dat is de ultieme opdracht die ze hebben: de ander liefhebben, warme en menslievende zorg geven aan de kwetsbare ander. De pastor heeft hierin een belangrijke rol te vervullen. Door de wijze waarop zij aanwezig is bij en omgaat met ouderen met dementie toont zij dat deze ouderen even waardevol zijn als elk ander mens. Door de oudere met dementie nabij te zijn, toont zij dat er een God is die blijvend aanwezig is - “Ik zal er zijn voor u” -, ook in de schijnbaar zinloze leegte van het bestaan.

1.1.5. Zingeving en spiritualiteit7 Ieder mens is een zinzoekend, zingevend en zinbelevend wezen. Wat beweegt de mens ten diepste? De spirituele dimensie is vaak moeilijk onder woorden te brengen en uit zich doorheen de andere dimensies van het mens-zijn. “Met spiritualiteit bedoelen we het levenbeschouwelijk en eventueel godsdienstig functioneren van de mens, waartoe wij ook de vragen van zinervaring en zingeving rekenen.”8 De spirituele dimensie “raakt de kern van het menselijk bestaan: de verhouding tot het Absolute.”9 Spiritualiteit is de drijfveer, datgene wat zin geeft in ons leven, geestkracht (‘spirit’). Zij vormt een fundament voor de kleine en grote keuzes die mensen maken. Zingeving verwijst naar de waarden, opvattingen, gedragsnormen,

beleeft men het verleden opnieuw. Dat kan confronterend zijn wanneer het om traumatische gebeurtenissen of onverwerkt verdriet gaat. Het is mogelijk dat de bewoner ervoor kiest bepaalde delen van haar verleden onbesproken te laten. Wanneer een zorgverlener zorgvuldig aandacht besteedt aan het levensverhaal van een oudere, draagt dit bij tot zijn welzijn.

1.1.7. Belang van sacramenten en rituelen in de ouderenzorg15 Net als iedereen hebben ouderen nood aan rituelen. Bij eenmalige of terugkerende gebeurtenissen kunnen zij rituelen als zinvol ervaren. Dankzij rituelen kunnen ouderen aan specifieke momenten betekenis geven en hier rond samenkomen. Zowel bij blije als bij moeilijke momenten zijn rituelen zinvol. In de christelijke traditie is er een veelheid aan sacramenten en gebedsvormen terug te vinden. Hieraan kunnen deelnemen, kan voor een gelovige oudere een belangrijk aspect vormen van zijn spiritualiteit.

1.1.8. Samen wonen en zorg rond het levenseinde16 In de residentiële ouderenzorg wordt gespecialiseerde zorg aangeboden. Tegelijk is er sprake van een wooncontext: de zorgbehoevende oudere ‘woont’ in de voorziening. Dit brengt specifieke noden en aandachtspunten met zich mee. De oudere heeft een eigen ruimte nodig om ‘thuis’ te kunnen zijn. Daarnaast is het belangrijk dat de oudere zich kan integreren in de voorziening en relaties kan uitbouwen met medebewoners. Wonen in een woonzorgcentrum is een bijzondere vorm van samen wonen.


| 11

12 |


De evolutie binnen de ouderenzorg maakt dat er een verschuiving komt in het takenpakket van medewerkers. Het aanbod in een woonzorgcentrum ziet er nu anders uit dan tien jaar geleden. Medewerkers hebben toenemend de taak van begeleiding naar het levenseinde toe. Stervensbegeleiding en rouwzorg nemen steeds meer ruimte in. Woonzorgcentra concentreren zich meer en meer op zwaar zorgbehoevenden en ouderen met dementie. Het gaat om ouderen die binnen afzienbare termijn zullen komen te overlijden. Medewerkers en bewoners worden zeer regelmatig geconfronteerd met de dood. In woonzorgcentra speelt de palliatieve zorg een belangrijke rol. Dit is een interdisciplinaire zorg, waarbij de palliatieve bewoner en zijn naasten op een warme en deskundige wijze worden begeleid en ondersteund. Aandacht voor de spirituele dimensie maakt integraal deel uit van de palliatieve zorg en de zorg rond het levenseinde.

1.1.9. Vroegtijdige zorgplanning17 Zorgverleners gaan samen op weg met de bewoner. Belangrijk hierbij is het proces van ‘advance care’ of ‘vroegtijdige zorgplanning’. Hierbij wordt de zorg afgestemd op de individuele bewoner door in de loop van verschillende gesprekken te peilen naar de waarden die voor hem belangrijk zijn, na te gaan welke zorg hij wenst, hoe hij aankijkt tegen zijn levenseinde en welke hieromtrent zijn wensen en verlangens zijn. Deze zaken worden schriftelijk gedocumenteerd zodat, zeker in het geval van een crisissituatie en/of of wilsonbekwaamheid, zijn visie gekend is en gerespecteerd kan worden. De medewerking van een pastor is een meerwaarde in het proces van vroegtijdige zorgplanning. De pastor wordt ervaren als iemand aan wie men persoonlijke thema’s kan toevertrouwen, onderlegd in het voeren van gesprekken en nauw betrokken bij het levenseinde van bewoners. Ze bezit de deskundigheid om bewoners meer zicht te laten krijgen op de waarden die ze voorop stellen en op de voorkeuren en wensen die ze hebben met betrekking tot hun levenseinde. Zij waakt er tevens over dat de waardigheid van de bewoner, zoals hierboven geschetst, niet veronachtzaamd wordt in het proces. Zeker indien de bewoner wilsonbekwaam wordt, speelt zij in die zin een belangrijke rol.

1.2.

Christelijk geïnspireerd woonzorgcentrum

1.2.1. Wat is een christelijk woonzorgcentrum? Woonzorgcentra vormen een weerspiegeling van onze huidige samenleving. Bewoners, medewerkers en beleidsverantwoordelijken zijn niet vanzelfsprekend christelijk. Het woonzorgcentrum wordt meer en meer een plaats waar ruimte wordt geboden aan authentiek pluralisme.18 Authentiek pluralisme veronderstelt het samengaan van het verlangen om de eigen identiteit te expliciteren met de bereidheid om de dialoog aan te gaan met andersdenkenden. De opdrachtverklaring van een christelijk woonzorgcentrum is geënt op het christelijk verhaal en de daarmee verbonden waarden. Zij krijgt concreet gestalte via de strategische beleidskeuzes, het personeelsmanagement, de omgang met financiële middelen, het ethisch overleg, de professionaliteit en medemenselijkheid van de medewerkers en de kwaliteit en toegankelijkheid van het concrete zorgaanbod.19 Het christelijk karakter van een woonzorgcentrum blijkt sterk uit de beleidskeuzes met betrekking tot het spirituele zorgaanbod. Wie neemt die zorg waar? Hoe integreert men spirituele zorg in het totaalpakket? Kiest men hierbij uitdrukkelijk voor de functie van een pastor?20 Het is voor de christelijke identiteit van een woonzorgcentrum eveneens essentieel om de opdrachtverklaring blijvend actueel te houden en om een degelijk ethisch beleid uit te stippelen.21

De rol van de directie en de raad van bestuur is uiteraard cruciaal voor de christelijke identiteit van een woonzorgcentrum. Het is tegelijk duidelijk dat alle medewerkers bijdragen aan de concretisering van deze identiteit. Pastores vervullen hierin een eigen voortrekkersrol. Al deze actoren samen bepalen hoe de christelijke organisatie-identiteit effectief gestalte krijgt.

1.2.2. Aandacht voor de spirituele dimensie in het woonzorgcentrum Het zorgaanbod weerspiegelt het relationeel mensbeeld dat wordt gehanteerd. Zorg verlenen is een relationeel gebeuren van mens tot mens. De medemenselijkheid van het zorgaanbod en de kwaliteit van de technische prestaties veronderstellen elkaar.22 Aangezien we in de zorg vertrekken vanuit een integraal mensbeeld, is zorg voor de spirituele dimensie belangrijk. Het spirituele uit zich doorheen de andere dimensies van de mens - het sociale, het contextuele, het historische, het materiële, het psychische en lichamelijke. Daarom is het belangrijk dat de diverse medewerkers aandacht hebben voor de spirituele dimensie van de zorg. Zij bieden hierin ondersteuning en verwijzen indien gewenst door naar de pastor. Wanneer men als zorgverlener gericht aandacht wil hebben voor de spirituele dimensie bij de bewoner en de naasten, is het relevant dat men zich bewust is van de eigen spirituele bronnen, de eigen spiritualiteit.23

1.2.3. Interdisciplinaire samenwerking Uit het relationele mensbeeld volgt dat de verschillende zorgdisciplines van elkaar onderscheiden kunnen worden, maar niet volledig te scheiden zijn. In het woonzorgcentrum wordt het zorgaanbod op een geïntegreerde wijze georganiseerd en is een goed op elkaar afgestemde interdisciplinaire samenwerking belangrijk. Een integraal en coherent zorgaanbod realiseren is geen gemakkelijke opgave. Het volstaat niet om iedereen een bepaalde taak toe te kennen. Het zorgaanbod kan niet worden herleid tot een aaneenschakeling van op zichzelf staande zorghandelingen. Wanneer fragmentatie in het professioneel handelen optreedt, verdwijnt de uniciteit van de bewoner naar de achtergrond. Zorgverleners hebben naast hun eigen taken en verantwoordelijkheid ook een basisverantwoordelijkheid voor het gehele zorgaanbod. Ook de pastor heeft naast haar specifieke opdracht een basisverantwoordelijkheid met betrekking tot de andere dimensies van de zorg. Het gaat om gezamenlijk gedragen integrale zorg die aan bewoners en hun naasten wordt gegeven. Aandacht voor spirituele zorg behoort tot de basisverantwoordelijkheid van medewerkers in de voorziening. Dit betekent niet dat er van alle medewerkers verwacht wordt, dat zij hierin een actieve rol opnemen.24 Het betekent wel dat men de zorg deelt voor het spirituele welzijn van bewoners, en dat men indien gewenst, zal doorverwijzen naar de pastor. De pastor fungeert als deskundige en referentiepersoon voor de spirituele dimensie in de zorg.

1.3. Inspirerende benaderingen voor spirituele zorg Spirituele zorg kan via verschillende wegen geboden worden.

1.3.1. Presentiebenadering25 De presentiebenadering vertrekt vanuit een relationele visie: de zorgverlener zal zich aandachtig en toegewijd op de ander betrekken. De presentiebenadering is geen specialisme van de pastor, maar een houding die elke


| 13

14 |


zorgkundige zich eigen kan maken en die de zorg aan de bewoner en de naasten ten goede komt: de nood van de oudere wordt gezien en gelenigd vanuit de nabijheid, de relatie, de aanwezigheid van de zorgverleners. Vanuit de presentie (relatie) vindt de interventie (zorg) plaats. “Er zijn” krijgt dus voorrang op “doen”.

2. pastorale zorg

1.3.2. Belevingsgerichte zorg26 De zorg voor ouderen is belevingsgericht. Dit wil zeggen dat de medewerkers de beleving van de bewoner ernstig nemen. Men erkent de emoties van de bewoner en vertrekt vanuit zijn beleving en ervaring. Van daaruit zal men de zorg aanpassen. Ook voor personen met dementie is dit een dankbare weg. Men gaat uit van de beleving van de bewoner: men gaat mee in zijn verhaal, in de emoties die hij op dat moment uit om deze zo te begeleiden.

1.3.3. Werken met levensverhalen27 Om de beleving van de bewoner beter te begrijpen verwijzen we opnieuw naar het belang van het levensverhaal. Het levensverhaal van bewoners is van onschatbare waarde om op weg te gaan met zingevingvragen en te werken rond de spirituele dimensie. Bij personen met dementie kan men het levensverhaal op het spoor komen met de hulp van de naasten. Indien mogelijk kan men samen met de bewoner, bijvoorbeeld aan de hand van reminiscentieoefeningen, het verhaal ontdekken. De pastor zal het levensverhaal van de bewoner interpreteren vanuit het christelijke verhaal. Vanuit die interpretatie tracht zij verzoenend en helend aanwezig te zijn, het verhaal met de bewoner te ‘herschrijven’ en nieuwe perspectieven te openen.

De huidige pastorale zorg in de woonzorgcentra kent twee opvallende evoluties. Er is de toenemende professionalisering van het beroep van pastor. Steeds vaker gaat het om pastorale werk(st)ers of diakens die een specifieke opleiding hebben gevolgd en net zoals andere zorgverleners werken vanuit hun eigen specialisatie. Dit hoofdstuk gaat over pastores die als professional werkzaam zijn in de ouderenzorg. Daarnaast zijn er een toenemend aantal pastoraal medewerkers. Naast hun takenpakket zijn zij een aantal uren vrijgesteld voor pastorale zorg. Zij maken gebruik van hun eigen professionele achtergrond en nemen dit takenpakket op vanuit een persoonlijke interesse. Hoewel in dit hoofdstuk de focus niet op hen ligt, geven we hen ook de nodige aandacht.

2.1. Pastor 2.1.1. Professionalisering: verdieping, verbreding en pragmatisering Het beroep van pastor is op drieërlei wijze volop aan het ontwikkelen.28 Er is sprake van verdieping: pastores maken in toenemende mate gebruik van specifieke pastorale concepten die ontwikkeld werden in de academische wereld en aan de praktijk zijn getoetst. Ze leggen zich toe op levenlang en levensbreed leren en maken gebruik van praktijkbegeleiding en een gespecialiseerd vormingsaanbod.29 Daarnaast is er een verbreding van het takenpakket: pastores worden betrokken bij interdisciplinair overleg, begeleiding van vrijwilligers, zorg voor medewerkers, vormingsinitiatieven, ethische besluitvorming en visieontwikkeling rond de organisatie-identiteit. Er is ook sprake van pragmatisering: van pastores, net zoals van andere professionals, wordt gevraagd om aan te tonen in hoeverre hun werk effectief en efficiënt verloopt. Deze toenemende professionalisering is op zich een positieve evolutie. Pastores worden uitgedaagd om hiermee vanuit hun referentiekader op een verantwoorde wijze om te gaan.

2.1.2. Pastor en spirituele zorg Pastorale zorg baseert zich op een personalistisch en christelijk mensbeeld en maakt deel uit van het integrale zorgaanbod.30 De pastor is een professional met betrekking tot de spirituele dimensie van het mens-zijn. De pastor verbindt zich hiervoor met de Bijbels-christelijke traditie. Doorheen het levensverhaal komt de pastor de spirituele beleving van haar gesprekspartner op het spoor.31 Wanneer zij dit beluistert, kan zij met haar gesprekspartner de uniciteit en samenhang ervan ontdekken. Eerbied en oprechte interesse voor het levensverhaal van de ander gelden als grondhoudingen voor de pastor. Indien mogelijk en gewenst verbindt de pastor dit levensverhaal met de Bijbels-christelijke traditie. Met haar aanbod wil de pastor recht doen aan de oudere, de naasten en de medewerkers. Pastorale zorg werkt ondersteunend, helpt bij de verwerking van gebeurtenissen en is gericht op het verdiepen van de spirituele dimensie bij de gesprekspartner.


| 15

16 |


De spirituele dimensie van de bewoners en de naasten vormt een aandachtspunt voor alle medewerkers. Het eigene van de pastor is dat zij hier vanuit haar kerkelijke zending, specifieke positie en eigen deskundigheid mee aan de slag gaat.

2.1.3. Inspiratie: barmhartigheid, sacraliteit en gerechtigheid.32 De pastor baseert zich op een Bijbels-theologisch referentiekader. De God van de Bijbel is een persoonsgerichte en bevrijdende God. Pastores laten zich inspireren door het optreden en heilshandelen van Jezus Christus.33

Net zoals andere medewerkers neemt de pastor de rol op van zorgverlener of helper. De pastor is een professional die zich naast haar eigen referentiekader ook laat inspireren door referentiekaders van andere zorgdisciplines. De pastor maakt in haar werk onder meer gebruik van psychologische inzichten en vaardigheden. In aansluiting hierbij zijn er binnen de praktische theologie specifieke pastoraal-psychologische concepten ontwikkeld. Het contextuele pastorale concept is hiervan een voorbeeld. Vanuit dit kader is het voor een pastor belangrijk dat zij zowel zorg biedt aan de bewoners als aan hun naasten. Een begrip dat in dit verband vaak genoemd wordt is dat van de meerzijdige partijdigheid. De doelstelling hiervan is dat er recht wordt gedaan aan alle betrokkenen.38 Vanuit haar rol als helper heeft de pastor ook aandacht voor echtheid, aanvaarding en empathie.39

Dit referentiekader kan worden verduidelijkt door middel van drie kernwoorden: barmhartigheid, sacraliteit en gerechtigheid. Barmhartigheid staat voor een geëngageerde, medemenselijke zorg voor de ander. Klassiek wordt hiervoor verwezen naar het verhaal van de barmhartige Samaritaan (Lc. 10, 25-37). Toegepast op pastorale zorg, kan uit dit verhaal worden afgeleid dat het voor een pastor belangrijk is om uit te gaan van de individuele noden van de ander die zij ontmoet. Het verhaal maakt duidelijk dat pastorale zorg niet los kan gezien worden van de lichamelijke, psychische, sociale en materiële zorg voor de bewoner en de naasten. Sacraliteit verwijst naar de heilige dimensie van de werkelijkheid. Het besef dat de werkelijkheid een heilig karakter heeft, roept eerbied op en vraagt om geëigende rituelen. De pastor behoedt deze dimensie. Zij heeft oog voor

De pastor neemt ook de rol op van getuige. Dit betekent dat zij optreedt als geestelijke begeleider. Het gaat erom de ander te ontmoeten in de spirituele weg die hij gaat. De pastor is een religieuze referentiefiguur die gebruik maakt van specifieke methoden die helpen om die weg verder te verkennen. Men kan hierbij denken aan spirituele teksten, symbolen, gebedsvormen en aangepaste rituelen.40 De pastor neemt de genoemde basisrollen in de eerste plaats op in relatie tot de bewoners en de naasten. Zij kan die rollen opnemen bij zowel individuele als gemeenschappelijke begeleiding.41 Daarnaast kan zij die rollen zinvol inzetten in relatie tot medewerkers. De rollen van metgezel, helper en getuige kunnen alle drie verbonden worden met de rollen van tolk en gids. De pastor is meertalig. Zij spreekt en verstaat de taal van de bewoners, naasten en medewerkers en weet die op een verantwoorde manier in verbinding te brengen met het christelijke verhaal.42

ontmoetingen, handelingen en symbolen die verwijzen naar datgene wat ons overstijgt, naar God.

2.1.6. Pastor als liturgische voorganger Gerechtigheid heeft betrekking op rechtvaardige verhoudingen tussen mensen en binnen structuren. Een pastor laat zich hierbij inspireren door het Bijbelse visioen van gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping. De pastor handelt solidair vanuit een voorkeursoptie voor de zwakste.34 Zij richt zich op gemeenschapsvorming en zet zich mee in voor humanisering en duurzaamheid binnen het woonzorgcentrum.35

2.1.4. Dubbele binding Een pastor heeft twee opdrachtgevers. Een pastor wordt aangeworven door het woonzorgcentrum en is een medewerker zoals alle andere medewerkers, met dezelfde rechten en plichten. Zij weet zich verbonden met de organisatie en probeert te voldoen aan de specifieke verwachtingen. Tegelijk wordt zij gezonden door de Kerk. De katholieke pastor wordt door de plaatselijke bisschop gezonden om in een voorziening de pastorale zorg voor mensen te behartigen. Daarin verschilt zij van de andere werknemers van een woonzorgcentrum. Door haar band met de Kerk vervult de pastor een ambtelijke rol. Zij voelt zich geroepen om te handelen naar het voorbeeld van Jezus Christus. Zij is een referentiefiguur die werkt in opdracht

In het vorige hoofdstuk werd al vermeld dat sacramenten en rituelen in het leven van ouderen betekenisvol kunnen zijn. De pastor kan als liturgische voorganger een zinvolle rol vervullen in het woonzorgcentrum.43 In de context van pastorale zorg vervullen sacramenten en rituelen verschillende functies.44 Zij hebben in de eerste plaats een helende werking. Door deel te nemen aan liturgische momenten kunnen ouderen, naasten en medewerkers hun gedachten ordenen en hun emoties uitdrukken. Zij dragen ook bij tot het versterken van relaties: tussen naasten, medewerkers, vrijwilligers en bewoners, tussen gelovige medemensen. Liturgische momenten hebben ook een sacrale functie. Pastores hanteren woorden, beelden, handelingen en symbolen die verwijzen naar God, naar datgene wat ons overstijgt. Voor haar liturgisch aanbod sluit de pastor aan bij de kerkelijke traditie. De jaarkring, met de wekelijkse zondagsviering en de feestdagen, geldt voor de pastor als belangrijk referentiepunt. Ook andere kerkelijke gebruiken, waaronder bedevaarten, de rozenkrans en het lof, kunnen in het aanbod worden opgenomen. Vanuit haar specifieke deskundigheid en aangepast aan de mogelijkheden binnen de voorziening, brengt de pastor op een verantwoorde manier verbindingen tot stand tussen de kerkelijke liturgische traditie en de noden en verwachtingen van bewoners, bezoekers en medewerkers.

van de kerkgemeenschap en verwijst naar de religieuze traditie.

2.1.7. Pastorrollen in relatie tot de voorziening 2.1.5. Basisrollen van een pastor in relatie tot bewoners en naasten De praktische theologie onderscheidt een aantal rollen, die kenmerkend zijn voor een pastor: metgezel, helper en getuige.36 De pastor is iemand die bewust de rol opneemt van medemens of metgezel. Deze rol is door de presentiebenadering volop terug in de aandacht gekomen.37 Medemenselijkheid betekent dat de pastor zichzelf mee inzet als instrument. Binnen de ouderenzorg zijn er momenten waarop het curatieve minder centraal staat: bij momenten van onmacht, afscheid, eenzaamheid en verdriet. De pastor beschouwt het als haar opdracht om troost te bieden en nabij te zijn vanuit een diep respect voor de waardigheid van de ander.

Op basis van het eigen referentiekader werkt de pastor mee aan de concretisering van de visie en identiteit van de voorziening en ziet ze het als haar taak om de samenwerking op de werkvloer te stimuleren. Zij beschouwt het als een belangrijke taak om een aantal professionele rollen te vervullen in relatie tot de voorziening. Het kan gaan om de rollen van manager, coach, visionair en katalysator van verandering. In overleg met de directie, met het oog op nieuwe uitdagingen en op basis van de eigen competenties zal de pastor hierbij specifieke keuzes maken.45 Van de pastor wordt meer en meer verwacht dat haar aanbod aansluit bij het kwaliteitsdenken. De pastor neemt in die zin de rol op van organisator of manager. Zij beheert de tijd en de middelen die haar ter beschikking staan


| 17

18 |


op een verantwoorde wijze, in functie van de tevredenheid van de bewoners, de naasten en de medewerkers. Vanuit haar rol als manager kan aan de pastor gevraagd worden om mee te werken aan het elektronisch bewonersdossier. Dit roept de vraag op van het beroepsgeheim.46 De pastor neemt daarnaast vaak de rol op van praktijkbegeleider of coach.47 We denken hierbij aan het bemoedigen, inspireren en vormen van medewerkers met betrekking tot spirituele zorg, aan werkbegeleiding en het deelnemen aan en opzetten van overlegmomenten, aan het aanscherpen van de ethische attitude van medewerkers, en aan het begeleiden van pastorale vrijwilligers. Meer en meer worden pastores gevraagd om de rol op te nemen van visionair. Deze rol is belangrijk wanneer de pastor betrokken wordt bij ethische besluitvorming. Aan de pastor kan worden gevraagd om zich te verdiepen in bepaalde ethische thema’s en die binnen te brengen in het ethisch overleg. De ethische vragen kunnen betrekking hebben op de zorg, maar ook op het functioneren van de organisatie zelf. Bij de rol van visionair kan men ook denken aan het actueel interpreteren van de opdrachtverklaring van de voorziening, waarbij de pastor tracht om het verhaal achter de opdrachtverklaring in het licht te stellen. In relatie tot de voorziening kan de pastor ook optreden als katalysator van verandering.48 Deze rol veronderstelt bij de pastor het vermogen om zowel kritisch als loyaal ten opzichte van haar werkcontext te staan. Als katalysator reikt de pastor impulsen aan die kunnen bijdragen tot de humanisering van het zorgaanbod en de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de organisatie.49

2.1.8. Zorg voor bewoners met een andere levensbeschouwing Onze samenleving heeft een multireligieus en pluralistisch karakter.50 Indien een bewoner dit wenst, zal de pastor doorverwijzen naar levensbeschouwelijke zorgverleners die worden gezonden vanuit een andere denominatie. Op die manier kan zij op een respectvolle manier tegemoet komen aan specifieke wensen van bewoners of naasten en draagt zij bij aan het diversiteitbeleid binnen de voorziening.

2.1.9. Samenwerken met pastorale vrijwilligers, scholen en parochies Vrijwilligers zijn onmisbaar in de zorg.51 Ze vormen een belangrijke schakel in de kwaliteit van zorg. Ook binnen de pastorale dienst kan men zinvol samenwerken met vrijwilligers. Zij kunnen mee instaan voor vervoer van bewoners, bezoek aan bewoners, zorg voor stervende bewoners en hun naasten, communiebedeling, liturgische taken, ondersteuning bij groepsactiviteiten, enz. Het is belangrijk om vrijwilligers goed te screenen. Naar welke deeltaak gaat de interesse van de vrijwilliger uit? Wat is zijn motivatie? Het opvolgen van de pastorale vrijwilligers (informeren, vormen, ondersteunen, evalueren) vraagt de nodige aandacht van de pastor.52 Het is zinvol dat zij hiervoor overleg pleegt met de verantwoordelijke voor de vrijwilligers binnen het woonzorgcentrum.53 Sommige ouderen namen voor hun opname actief deel aan het parochieleven. Het is een taak van de pastor om te toetsen in hoeverre een bewoner nood heeft aan contact met zijn parochiegemeenschap. De pastor kan aan de parochie de wens van een bewoner tot bezoek melden. Daarnaast zijn er nog andere mogelijkheden om de band met de parochiegemeenschap te versterken. Zo kan een pastor samenwerken ter gelegenheid van kerkelijke feestdagen, eerste communie of vormsel, ze kan parochiale bewegingen uitnodigen, samenwerken met de ziekenzorgkernen, OKRA trefpunten enz. Ook samenwerking met omliggende scholen behoort tot de mogelijkheden.

2.1.10. Werkgroepen en commissies De voorziening kan aan de pastor opdracht geven om deel te nemen aan bepaalde interdisciplinaire werkgroepen en/of commissies, gericht op palliatieve zorg, ethiek, VTO,54 identiteit, enz. Vanuit haar expertise en positie kan zij hierin immers een specifieke bijdrage leveren. In veel voorzieningen werkt men met een pastorale werkgroep en/of stuurgroep en/of liturgische werkgroep die desgevallend een belangrijke rol vervullen in de communicatie en organisatie van de pastorale zorg. De pastor bouwt haar werking uit in goed overleg met deze organen.

2.1.11. Interdisciplinaire samenwerking en beroepsgeheim De pastor neemt haar rol op in de totaalzorg en werkt interdisciplinair. Een regelmatig overleg met medewerkers is daarom belangrijk. De concrete uitwerking hiervan hangt af van het overlegklimaat en de beleidsmatige keuzes binnen de voorziening. Eén van de vragen die zich hierbij stelt, is of en wanneer de pastor deelneemt aan interdisciplinair overleg.55 Een pastor is gebonden aan het beroepsgeheim.56 Er is het beroepsspecifieke beroepsgeheim waardoor de pastor bepaalde inhouden niet openbaar maakt. Een bewoner of naaste vertrouwt haar soms delicate dingen toe uit de levensloop. Door velen wordt de pastor ervaren als iemand aan wie men in vertrouwen moeilijke thema’s, onafgewerkte zaken, breuken enz. kan vertellen. Daarnaast is er het gedeelde beroepsgeheim waarbij de pastor met andere zorgverleners bepaalde informatie deelt. Zij doet dit opdat de zorg voor de bewoner en de naasten zo optimaal mogelijk verloopt. Het is voor de pastor een voortdurende afweging om enerzijds de vertrouwensrelatie met de gesprekspartner te beschermen en anderzijds interdisciplinair informatie uit te wisselen.

2.2. Pastoraal medewerker De pastoraal medewerker is een zorgverlener die naast haar beroepsspecifieke takenpakket een aantal uren is vrijgesteld voor spirituele of pastorale zorg. Een pastor kan in vergelijking met haar een breder takenpakket op zich nemen, omdat die vanuit haar specifieke achtergrond, zending en opdracht makkelijker nieuwe uitdagingen kan aangaan, aangepast aan de actuele ontwikkelingen binnen de organisatie. Een pastoraal medewerker richt zich op welbepaalde deelaspecten van het pastorale zorgaanbod. Vaak heeft een pastoraal medewerker een organisatorische opdracht. Zij zit bijvoorbeeld een pastorale werkgroep of stuurgroep voor of zorgt ervoor dat er materiaal beschikbaar is voor de invulling van de kerkelijke jaarkring. Soms is een pastoraal medewerker verantwoordelijk voor het uitwerken van liturgische momenten. De taken die een pastoraal medewerker opneemt worden mee bepaald door haar professionele achtergrond en persoonlijke interesses. Zij heeft voor het opnemen van haar spirituele of pastorale taak nood aan bijkomende vorming en een goede omkadering.

2.3. Organisatorische aspecten 2.3.1. Aanwerving, verloning en normering Een pastor ontvangt een zending vanuit de Kerk om als professional zorg te dragen voor zieken en kwetsbaren. Zij wordt door een voorziening aangeworven vanuit een integrale visie op zorg, om een specifieke verantwoordelijkheid op te nemen voor het spirituele zorgaanbod. Het bisdom treedt bij de aanwerving als gesprekspartner op voor de voorziening.


| 19

20 |


In 1999 werd door het VVI een statuut uitgebracht voor de priester, de diaken en de pastoraal werk(st)er in een christelijk geïnspireerd rusthuis en rust- en verzorgingstehuis. Artikel 14 vermeldt: “Qua bezoldiging wordt barema 2.55 B als minimumbarema aanbevolen. Omwille van diploma- of werkgeversvereisten kan een andere schaal bedongen worden.”57 In 2010 beschreef Zorgnet Vlaanderen in GPS 2021, Nieuwe navigatie voor ouderenzorg de ideale personeelsbezetting van een woonzorgcentrum. Per 30 bedden wordt 0,125 VTE aan inzet van een pastor aanbevolen.58

3. beleidsmatige reflecties bij spiritualiteit en pastorale zorg in de ouderenzorg

2.3.2. Plaats binnen het organigram en logistieke omkadering In dit tweede hoofdstuk werd duidelijk dat het beroep van pastor zich volop aan het ontwikkelen is. Er is sprake van verdieping, verbreding en pragmatisering. De pastor heeft zowel een taak naar bewoners en naasten als naar de andere disciplines en het geheel van de organisatie. Deze omvattende typering van het pastorale beroep vraagt om een geëigende structurele inbedding. In een christelijk woonzorgcentrum is de pastor lid van een pastorale dienst.59 Deze dienst heeft een specifieke plaats in het organigram van het woonzorgcentrum. Hierbij kan men kiezen uit twee modellen: •

De pastorale dienst in stafverhouding. Dit model geniet onze voorkeur. Het biedt ruimte voor de integratie van de pastorale dienst in de gehele organisatie en een specifieke samenwerking met het beleid van het woonzorgcentrum.

•

De pastorale dienst in lijnverhouding De pastorale dienst wordt ingedeeld zoals andere paramedische diensten. Dit model biedt ruimte voor de integratie van de pastorale dienst in de organisatie en een specifieke samenwerking met de paramedische diensten, waaronder ergo en animatie.

De pastor beschikt over de nodige logistieke omkadering om haar werk op een efficiënte manier te kunnen doen. Gedacht wordt aan een bureel, gespreksruimte, kapel, stille ruimte, budget voor bepaalde aankopen, computer, email en internet, telefoon enz.60

2.3.3. Competentiemanagement Zorgnet Vlaanderen heeft in 2011 een pastoraal advies uitgebracht dat betrekking heeft op de competenties van pastores.61 Hierin wordt een onderscheid gemaakt tussen beroepsspecifieke en generieke competenties. Dit model kan door het kerkelijk beleid en door de leidinggevenden van het woonzorgcentrum gebruikt worden bij de aanwerving van een pastor. Het kan voor een pastor en voor leidinggevenden als gespreksbasis dienen voor het selecteren van specifieke ondersteuning, specialisering en vorming. Een pastor ontvangt een zending vanuit de kerkgemeenschap. Het kerkelijk beleid is ervoor verantwoordelijk om in overleg met diocesane en academische opleidingscentra erop toe te zien dat mensen kunnen worden opgeleid tot professionele pastor in de zorg. Het is ook haar opdracht om voor hen verdere begeleiding en vorming te voorzien, gericht op hun professionele taak en hun geloofsgroei. In overleg met de voorziening en het bisdom neemt de pastor deel aan het (inter-) diocesane vormings- en begeleidingsaanbod.62 Specifieke uitdagingen binnen haar werkcontext zetten haar ertoe aan om gespecialiseerde vorming en begeleiding te volgen.63

In dit derde hoofdstuk willen we vanuit een beleidsmatig perspectief aantonen welke functie en waarde spiritualiteit en pastorale zorg kunnen hebben in christelijk geïnspireerde woonzorgcentra. We schetsen vooreerst een aantal maatschappelijke ontwikkelingen. De sociale filosoof Kunneman biedt ons hiervoor een kritisch denkkader. Die ontwikkelingen hebben ook een invloed op de ouderenzorg. Nadien schetsen we hoe de aandacht voor spiritualiteit de gerichtheid op rechtvaardigheid, solidariteit en medemenselijkheid bij medewerkers en beleidsmakers kan bekrachtigen. Daarna gaan we opnieuw kort in op de spiritualiteit van ouderen.64 Hiervoor doen we beroep op empirisch onderzoek. We bieden vervolgens de nodige argumenten om een functie van pastor te voorzien in ouderenvoorzieningen. Een beleid dat kiest voor de integratie van spiritualiteit en pastorale zorg in de eigen organisatie, beschouwen we als een voorbeeld van sociaal ondernemerschap.

3.1. Maatschappelijke ontwikkelingen Met zijn begrip van het ‘dikke ik’ geeft Kunneman woorden aan een dominante mentaliteit die we aantreffen op alle niveaus van onze samenleving. Het ‘dikke ik’ staat voor “onmatigheid, nooit genoeg hebben, jezelf dik maken ten koste van anderen en een dikke huid hebben voor hun ellende.” 65 De nadruk ligt op eigenbelang en het recht van de sterkste. In bedrijven is het ‘dikke ik’ bijvoorbeeld terug te vinden in “machtspelletjes, onverantwoordelijk handelen en voortwoekerende interne conflicten. Dit gebeurt in een sfeer van beheersing en controle.”66 Er is daarnaast ook een culturele onderstroom aanwezig, die gegroeid is vanuit het besef dat een leven in het teken van consumptie, controle en eigenbelang een arm leven is. Er is toenemend aandacht voor levenskunst. Zorgzaamheid, betrokkenheid, vriendschap, humor, intimiteit, inspiratie en trouw maken hier deel van uit. “Gelijkwaardigheid en wederzijds respect blijken dan heel belangrijk te zijn. Op dat punt beginnen diepere ervaringen van zingeving en ontstaat zicht op de betekenis van solidariteit.”67 Op organisatorisch niveau komen we dit bijvoorbeeld tegen in de toenemende aandacht voor ethisch leiderschap en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), waarbij er naar een balans wordt gestreefd tussen de zorg voor medewerkers en cliënten, voor milieu en omgeving, en voor economische rendabiliteit.68 Kunneman stelt dat de spanningverhouding tussen het ‘dikke ik’ en de aandacht voor levenskunst en solidariteit niet kan worden opgeheven. De Westerse mens wordt uitgedaagd om zich van deze spanningverhouding bewust te zijn en hiermee op een ethische manier om te gaan. Het is voor hem belangrijk dat hij ook in zijn professionele context kan werken aan het realiseren van zijn sociale waarden.69


| 21

22 |


3.2. Normatieve professionaliteit 3.2.1. Spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld De actuele ontwikkelingen binnen de ouderenzorg staan niet los van de genoemde maatschappelijke ontwikkelingen. Om een analyse te maken van sociale organisaties, doet Kunneman beroep op het klassieke onderscheid dat Habermas maakt tussen systeem en leefwereld.70 Beide begrippen hebben een tweevoudig karakter. Systeem staat zowel voor de gerichtheid op een economische en een technische logica als voor het streven naar sociale rechtvaardigheid en duurzaamheid. Leefwereld verwijst enerzijds naar individuele prestatie en consumptie, en anderzijds naar individuele zingeving, ruimte voor verschil en medemenselijkheid.

en-klare oplossingen, wordt de eigenheid van professioneel handelen onvoldoende gevat. De specificiteit van professionaliteit in de zorgen dienstverlening wordt vooral zichtbaar “wanneer er gehandeld dient te worden in omstandigheden waarin niet kan worden gegeneraliseerd en het doen en laten niet kan worden geprotocolleerd. Wanneer ik als cliënt vertrouwen heb in de zorg, dan is het juist vertrouwen hiérin: dat men alert is op het bijzondere dat mij hier en nu aangaat”.74 Aandacht voor het unieke van een bewoner veronderstelt bij professionals het vermogen “om uit te maken waar het in hun eigen leven, hun werk en de maatschappij waarin ze leven, uiteindelijk om gaat”.75 Dit vermogen kan worden ontwikkeld wanneer er in de zorgorganisatie ruimte is voor “onderlinge steun en betrokkenheid, op basis van inhoudelijk overleg, intervisie, kritische discussie en argumentatieve toetsing”.76 Dit ontwikkelingsproces wordt door Kunneman omschreven als normatieve professionalisering.

Sociale organisaties: spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld

MVO Mensenrechten

ECONOMISCHE & TECHNISCHE LOGICA

Het professionele handelen en de leefwereld van zorgverleners mogen niet van elkaar worden gescheiden. Zorgorganisaties kunnen volgens Kunneman de zingeving van medewerkers voeden “door ruimte te bieden om samen te werken aan een zaak die deugt, tegen een horizon van grotere maatschappelijke verantwoordelijkheid, duurzaamheid en mensenrechten”.77 Voorwaarde is dat dit op een integere manier gebeurt, en niet louter gericht is op de rendabiliteit op korte termijn. Zorgorganisaties kunnen hiermee een dam opwerpen tegen personeelsverloop, stress en hoog ziekteverzuim.78

3.3. Organisatiespiritualiteit

ZORG SOLIDARITEIT ZINGEVING

CONSUMENTISME AFSLUITING EIGENBELANG

Kenmerkend voor zorgen welzijnsorganisaties is dat zij zich volop situeren in de spanningsverhouding tussen deze vier krachtvelden. Zij ervaren de invloed van de markt en een neoliberale politiek, waardoor de nadruk komt te liggen op regelgeving, controle, efficiëntie en productiviteit. Tegelijk kunnen beleidsmakers in ouderenvoorzieningen er bewust voor kiezen om hun maatschappelijke rol op te nemen en aan bewoners en medewerkers een betekenisvolle, duurzame en sociaal verantwoorde omgeving te bieden.71 Wanneer zij er integendeel voor kiezen om eenzijdig de nadruk te leggen op controle, efficiëntie en productiviteit, ontstaat het gevaar dat de sociale missie van de organisatie hieraan wordt ondergeschikt of volledig uit het oog verdwijnt.72

3.2.2. Normatieve professionalisering Ook zorgverleners staan in de spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld. Met het begrip van ‘normatieve professionaliteit’ geeft Kunneman aan dat professionals worden uitgedaagd om binnen dit spanningsveld ethische keuzes te maken.73 Normatieve professionaliteit is een omvattend begrip dat een kader biedt voor technische professionaliteit. Wanneer eenzijdig de nadruk wordt gelegd op een technische logica en op kant-

In zorgorganisaties bevinden beleidsmakers en medewerkers zich in de spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld. Zij worden uitgedaagd om in de spanningsverhouding te gaan staan tussen enerzijds economische en technische rationaliteit en anderzijds solidariteit, rechtvaardigheid en medemenselijkheid. Zij kunnen zich slechts met hart en ziel inzetten voor sociale waarden, wanneer zij zich laten inspireren door iets wat hen diep raakt.79 Voor beleidsmakers en medewerkers kan spiritualiteit die betekenis hebben.80 Spiritualiteit kan binnen sociale organisaties echter niet overleven, wanneer het gereduceerd wordt tot een persoonlijke attitude. Wat nodig is, is een geïntegreerde spiritualiteit, die doorheen de organisatie gestalte krijgt. Dergelijke spiritualiteit kan zich enkel ontwikkelen, wanneer die belichaamd wordt in de structuren en de dagelijkse praktijk van de organisatie.81 Wanneer er op alle niveaus van de organisatie hiervoor bewust wordt gekozen, worden de beleidsmakers en medewerkers bekrachtigd om ethisch om te gaan met de spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld. Om de dimensies van deze organisatiespiritualiteit te verduidelijken, baseren we ons op een Bijbels fragment, dat een brede visie geeft op spiritualiteit.82 Voor gelovige medewerkers en directies kan deze visie een bindend karakter hebben. Voor zorgverleners en beleidsmakers die zich bewust willen richten op medemenselijkheid, solidariteit, sociale rechtvaardigheid en duurzaamheid, kan dit Bijbelfragment een inspirerend karakter hebben. In het Bijbels boek Micha (6,8) vinden we volgend fragment terug: “Er is jou, mens, gezegd wat goed is, je weet wat de Heer van je wil: niets anders dan recht doen, trouw te betrachten en nederig de weg gaan van je God.” De profeet Micha maakt duidelijk dat spiritualiteit vooral blijkt uit concreet handelen. Het deelnemen aan rituelen volstaat voor hem niet. Dit Bijbelfragment kan de basis vormen voor een uitgebalanceerde en omvattende spiritualiteit in zorgorganisaties. Er kunnen hierbij drie kernthema’s worden onderscheiden. Bij die thema’s horen spirituele aandachtsgebieden of competenties die voor leidinggevenden en medewerkers relevant zijn wanneer zij zich willen richten op medemenselijkheid, solidariteit en sociale rechtvaardigheid. Het zijn aandachtgebieden die zich bevinden op persoonlijk en organisatorisch niveau.


| 23

24 |


“Nederig de weg gaan” kan worden geconcretiseerd als persoonlijke integriteit en verantwoordelijkheid. Het is opvallend hoe in bepaalde actuele leiderschapstheorieën het begrip nederigheid of bescheidenheid een centrale plaats inneemt. “Bescheidenheid betekent dat je als leidinggevende weet waar je zwakke en sterke punten liggen en beseft wat je van anderen kunt leren. Als een leidinggevende in staat is te laten blijken dat hij/zij de kennis/mening van anderen nodig heeft om een project, afdeling of organisatie tot een succes te maken, zullen medewerkers zich waardevoller voelen.”83

recht doen

structurele rechtvaardigheid (5)

Ecologische gevoeligheid (6)

Persoonlijke integriteit & verantwoordelijkheid (1)

“Recht doen” kan worden geconcretiseerd als participatief leiderschap en structurele rechtvaardigheid. Deze spirituele dimensies zijn verbonden met de structuur van de organisatie. Het is cruciaal voor sociale organisaties dat zij de maatschappelijke uitsluiting niet herhalen, waarvan hun cliënten mogelijk slachtoffer zijn. Om dit te vermijden, is het continu verwerven van specifieke feedback van hun interne en externe stakeholders onontbeerlijk. De meerderheid van sociale organisaties blijven tot op heden hiërarchisch gestructureerd. Een sociale organisatie die eenzijdig hiërarchisch is, riskeert de opportuniteit te verliezen om op basis van concrete feedback ethisch te handelen. Zonder een adequate structuur, kunnen de visie en strategie van de organisatie niet gerealiseerd worden in de dagelijkse praktijk.87 Participatief leiderschap impliceert teamspirit, een ontwikkeld solidariteitsbesef en een sterke vertrouwensrelatie met de stakeholders. De samenlevingsopdracht van een zorgorganisatie bestaat ook in het verminderen van de ecologische voetafdruk. In de leefwereld van medewerkers kan een ecologische gevoeligheid ook een centrale rol vervullen. Het werkt voor hen motiverend wanneer zij in een organisatie kunnen werken die een zelfde bezorgdheid deelt.

Participatief LEIDERSCHAP (4) ‘Shalom’ (7)

Het Bijbels fragment uit Micha levert concrete spirituele aandachtvelden op die leidinggevenden en medewerkers kunnen inzetten in het omgaan met de ethische spanningsverhouding tussen enerzijds rechtvaardigheid en medemenselijkheid en anderzijds eigenbelang en rendabiliteit. Het zet hen ertoe aan om die spiritualiteit ook organisatorisch te verankeren. De Joods-christelijke traditie nodigt hen uit om dit te doen vanuit het bekrachtigende visioen van gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping (‘shalom’).88

3.4. Spiritualiteit bij ouderen: beleidsmatige reflecties op onderzoek Transparantie (2)

INTER-PERSOONLIJK RESPECT (3)

Nederig DE WEG GAAN TROUW BETRACHTEN

Om een schets te geven van de spirituele behoeften bij ouderen, maken we gebruik van een onderzoek in Vlaams-Brabant rond spiritualiteit in de christelijk geïnspireerde ouderenzorg. Hierin wordt een onderscheid gemaakt tussen vijf dimensies van spiritualiteit.89 De ecologische dimensie heeft betrekking op de verbondenheid met de natuur. De sociale dimensie verwijst naar de verbondenheid tussen mensen. De beleving van tijd en eeuwigheid, verleden en toekomst, hier en nu wordt gevat in de tijdsdimensie. De verbondenheid met de Bron van het leven, de aandacht voor rituelen en symbolen komt aan bod in de religieuze of sacrale dimensie. Tot slot verwijst de waardedimensie naar de aandacht voor immateriële waarden, soberheid, vreugde en zin van het lijden. Binnen die dimensies werden telkens tien concrete behoeften onderzocht. Bij de weergave van de resultaten werd per onderzochte doelgroep een rangschikking gemaakt van de acht belangrijkste spirituele behoeften en de acht prioritaire spirituele veranderingsbehoeften.

Integriteit, verantwoordelijkheid en transparantie betekenen voor leidinggevenden en medewerkers het vermogen om authentiek te handelen en de bereidheid om in een veilige omgeving hun eigen leefwereld binnen te brengen in relatie met collega’s. In zorgorganisaties kan er geen strikte scheiding worden gemaakt tussen de leefwereld van medewerkers en leidinggevenden en hun professioneel handelen. Integriteit, verantwoordelijkheid en transparantie bieden een basis voor een ethische en inter-levensbeschouwelijke dialoog op de werkvloer en op niveau van het beleid.84 In de oorspronkelijke Bijbeltekst wordt voor “trouw betrachten” het woord ‘chesed’ gebruikt.85 Met dit begrip wordt het concrete handelen bedoeld dat gericht is op de behoeften van een gemeenschap. Trouw betrachten is hiervan een voorbeeld. ‘Chesed’ kan concreet worden ingevuld als inter-persoonlijk respect. Inter-persoonlijk respect in zorgorganisaties veronderstelt een mensgericht personeelsbeleid. Het gaat om het vermogen om de mens achter de functie te zien. Inter-persoonlijk respect betekent zorg, solidariteit, compassie en burgerschap en gaat in tegen consumentisme, afsluiting en eigenbelang.86

3.4.1. Belangrijkste spirituele behoeften van bewoners Uit het onderzoek blijkt dat de bewoners een brede interesse hebben voor spiritualiteit. Meer dan de helft van hun acht belangrijkste spirituele behoeften heeft betrekking op de sociale dimensie (5x). De rest heeft betrekking op de religieuze dimensie (2x) en de tijdsdimensie (1x).90 De verbondenheid tussen mensen wordt door de ouderen ervaren als de belangrijkste beleving van spiritualiteit. Dat de religieuze of sacrale behoefte bij hen op de tweede plaats komen is ook niet verwonderlijk. Zoals in hoofdstuk 1 al werd vermeld, blijkt dat in België van de vooroorlogse generatie (vόόr 1940) 81 % religieus is en van de naoorlogse generatie (1940-51) 69 %.91 Bij de religieuze dimensie valt op dat ouderen de nadruk leggen op het respect voor ieders levensbeschouwing. Ook directie/bestuur, personeel, pastores en bezoekers hechten hieraan grote waarde. De bevraagde ouderen blijven liturgische vieringen belangrijk vinden. De deelname eraan staat op de achtste plaats van de belangrijkste spirituele behoeften. De tijdsdimensie heeft bij ouderen betrekking op het contact met de kinderen en kleinkinderen.


| 25

26 |


Hoe moeten we dit spirituele profiel van de ondervraagde ouderen begrijpen? Hiervoor kunnen we beroep doen op het onderscheid tussen een ‘onderdak’ (dwelling) en een ‘zoekende’ (seeking) spiritualiteit.92 Het gaat hierbij niet om een nieuw onderscheid. Kenmerken van beide vormen zijn terug te vinden in alle grote religieuze tradities en ook daarbuiten. In het Bijbelse Hooglied bijvoorbeeld komen beide vormen expliciet aan bod. Dit is het lyrische liefdesverhaal van een vrouw die zich eerst koestert in de veiligheid van haar spirituele thuis: “Het groen is ons bed, de balken van ons huis zijn ceders, de binten zijn cipressen” (1, 16-17). Nadien trekt ze rond in de stad, op zoek naar haar geliefde: ”Laat ik opstaan, rondgaan in de stad, laat ik in de straten, op de pleinen, zoeken naar mijn allerliefste“ (3, 2). Ook in het Nieuwe Testament zijn beide vormen terug te vinden. In het verhaal van de Emmaüsgangers is er eerst sprake van een ‘zoekende’ spiritualiteit: “Diezelfde dag gingen twee van de leerlingen op weg naar een dorp dat Emmaüs heet … Ze spraken met elkaar over alles wat er was voorgevallen” (Lc. 24, 13-14). Jezus komt naast hen lopen en begeleidt hen in hun zoeken. Aan het slot van het verhaal nodigen de twee leerlingen hem uit om mee aan te zitten aan hun tafel: “Blijf bij ons, want het is bijna avond en de dag loopt ten einde” (Lc. 24, 29). Hier is er sprake van het verlangen naar een ‘onderdak’ spiritualiteit. Jezus biedt hen ook op dit vlak ondersteuning door voor te gaan in een ritueel: “Toen hij met hen aan tafel aanlag, nam hij het brood, sprak het zegengebed uit, brak het en gaf het hun. Nu werden hun ogen geopend en herkenden ze hem” (Lc. 24, 30-31). Het kunnen deelnemen aan liturgie kan ouderen ondersteunen in hun ‘onderdak’ spiritualiteit. Het kan hen veiligheid en herkenbaarheid bieden. Het sacrale is immers in sacramenten en rituelen terug te vinden. Dit volstaat voor hen echter niet. Zij hebben letterlijk hun huis verlaten en zijn zorgafhankelijk. Dit roept bij hen allerlei vragen op naar zin. Zij hebben ook nood aan een aanbod dat beantwoordt aan hun ‘zoekende’ spiritualiteit. Zij vragen op dit vlak naar respect en ondersteuning, niet alleen van hun naasten, maar ook van pastores, medewerkers, vrijwilligers en het beleid van zorgvoorzieningen.

3.4.2. Prioritaire spirituele veranderingsbehoeften van bewoners Bij de acht belangrijkste spirituele veranderingsbehoeften staan de ecologische dimensie (4x) en de tijdsdimensie (3x) centraal. De sociale dimensie komt nog één keer aan bod.93 Ouderen vragen bij de tijdsdimensie ondermeer naar een beleid tegen stress en overdrukte. De sociale dimensie heeft betrekking op de bereikbaarheid van de directie. Het belang dat wordt gehecht aan de ecologische dimensie valt op. Met de accenten die de ondervraagde ouderen leggen in hun veranderingsbehoeften, geven ze aan dat het niet voldoende is om enkel in de directe zorg aandacht te besteden aan spiritualiteit. Zij vragen om een breed gedragen spiritualiteit, op alle niveaus in de organisatie.

3.5. Kiezen voor pastorale zorg Het is als beleid niet evident om vandaag op een geïntegreerde wijze te kiezen voor pastorale zorg in de voorziening. Hiervoor kiezen betekent dat men een functie voorziet voor een pastor. Volgende tegenargumenten kunnen worden genoemd. Tegenstanders argumenteren dat men zich als organisatie neutraal moet opstellen en dat levensbeschouwing tot de strikte privésfeer behoort. Een pastoraal aanbod kan voor hen enkel op vraag worden aangeboden. Zij gaan er van uit dat de vraag naar pastorale zorg enkel zal afnemen en dat het niet meer de moeite loont om een pastor aan te werven. Anderen zijn sceptisch omdat ze vrezen dat pastores, door hun band met de Kerk, in een onduidelijke arbeidsverhouding komen te staan. Ten slotte wordt er door tegenstanders ook financieel geargumenteerd. Doordat in de ouderenzorg deze functie niet of nauwelijks wordt gesubsidieerd, is het voor hen onverantwoord om hiervoor geld vrij te maken.94

Op basis van het genoemde onderzoek kunnen de eerste twee tegenargumenten worden ontkracht. Er blijkt een brede interesse voor spiritualiteit aanwezig te zijn in de ouderenzorg.95 Men kan zich bijgevolg terecht de vraag stellen of het voor een zorgorganisatie voldoende is om enkel op vraag pastorale zorg te voorzien. De ondervraagde pastores beklemtonen zowel het belang van discretie en respect voor privacy als het respect voor ieders levensbeschouwing.96 Ze doen dit in dezelfde mate als de andere onderzoeksgroepen. Bijgevolg vraagt enkel het financiële tegenargument om verdere reflectie.97 Sommige beleidsverantwoordelijken argumenteren dat de spirituele en pastorale zorg niet mag toevertrouwd worden aan één gespecialiseerde functie. Deze zorg is een verantwoordelijkheid van iedereen binnen de organisatie. Positief aan dit argument is de expliciete keuze voor deze dimensie. Wij kunnen ons echter niet vinden in de of/of redenering die schuilt in deze argumentatie: of een geïntegreerd aanbod of het aanwerven van een pastor. Wij pleiten voor een en/en benadering. Kiezen voor een gespecialiseerd pastoraal aanbod sluit aan bij de vraag van de ondervraagden naar een innovatieve cultuur. Die wordt door de enquêteurs omschreven met de volgende uitspraken: “aanmoedigen van initiatief, openheid voor vernieuwing en persoonlijke creativiteit.”98 Tot voor kort werd de pastorale zorg vooral voorzien door aalmoezeniers. Met hun liturgisch aanbod sloten ze aan bij de vraag van bewoners naar een ‘onderdak’ spiritualiteit. Uit het onderzoek blijkt dat voor de huidige generatie ouderen deze spiritualiteit weliswaar nog belangrijk is, maar dat een service enkel op dit vlak zeker niet meer volstaat. Er is daarnaast ook een aanbod nodig voor een ‘zoekende’ spiritualiteit. Pastores zijn opgeleid om voor beide vormen van spiritualiteit een professioneel aanbod te voorzien. Zij hebben geleerd om in te gaan op de specifieke noden van bewoners, ook wanneer hun spiritualiteit niet expliciet christelijk is. Bovendien kunnen zij een brede invulling van hun opdracht aan. Zij zijn in staat om taken op te nemen in relatie tot de organisatie. Zij kunnen medewerkers en het beleid ondersteunen in het ethisch omgaan met de spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld, die kenmerkend is voor zorgorganisaties. Zij kunnen zich vanuit hun referentiekader mee inzetten voor een breed gedragen spiritualiteit, op alle niveaus binnen de organisatie.

3.6. Kiezen voor sociaal ondernemerschap We eindigen dit beleidsmatige deel met een kort besluit. Het kiezen voor spiritualiteit en pastorale zorg sluit aan bij de actuele noden van bewoners, naasten, medewerkers en beleidsverantwoordelijken. Het helpt hen in het omgaan met hun ethische en levensvragen. Het draagt duidelijk bij tot de humanisering en duurzaamheid van een zorgorganisatie. Wanneer het beleid van een ouderenvoorziening uitdrukkelijk kiest voor spiritualiteit en pastorale zorg, geeft het blijk van sociaal ondernemerschap. Sociale ondernemers zijn veranderaars uit de sociale sector die vooreerst bereid zijn om hun missie zodanig bij te stellen, dat zij maatschappelijke waarde kunnen creëren en behouden. Zij erkennen nieuwe kansen om die missie waar te maken en zetten zich hiervoor onafgebroken in. Zij engageren zich bovendien voor een proces van continu innoveren, aanpassen en leren. Zij handelen met moed, zonder zich te laten afschrikken door de huidige geldmiddelen. Ze zijn ten slotte bereid om rekenschap af te leggen over de bereikte resultaten ten aanzien van hun stakeholders.99


| 27

28 |


4. eindnoten 1 De pastorale medewerker kan ook pastorale animator worden genoemd. Een lekenpastor die specifiek aangeworven wordt om de pastorale zorg op zich te nemen en gezonden wordt door de bisschop noemt men in kerkelijke documenten een pastorale werk(st)er.

13 BOHLMEIJER, E., De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als methode, Boom, Amsterdam, 2007; BOHLMEIJER, E., MIES, L. & WESTERHOF, G., De betekenis van Levensverhalen. Theoretische beschouwingen en toepassingen in onderzoek en praktijk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2007; GANZEVOORT, R. & VISSER, J., Zorg voor het verhaal. Achtergrond, methode en inhoud van pastorale begeleiding, Meinema, Zoetermeer, 2007; HUIZING, W. & TROMP, T., Mijn leven in kaart. Met ouderen in gesprek over hun levensverhaal, Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2007; LOOTENS, D., Wonen in een herberg, p. 27-29; Themanummer Narratieve pastoraal, in Pastorale Nieuwsbrief, nr. 110, 2000; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 166-170; VAN KNIPPENBERG, T., In het spoor van het verhaal, Ouderen en pastoraat, Kok, Kampen, 1993.

2 LOOTENS, D., Wonen in een herberg. Een bijbels-christelijke kijk op ouderenzorg, in Pastorale Perspectieven, nr. 141, 2008, p. 25-29; VVI, Waarden-volle ZORG in partnerschap. Krachtlijnen voor een vernieuwd ouderen(zorg)beleid, Brussel, 2004. Zie vooral hoofdstuk 1: Leven in een toenemende kwetsbaarheid. Een visie op ouderenzorg.

14 LOOTENS, D., De pastor als verhalenverteller. Narrativiteit in de pastorale zorg, in LIÉGEOIS, A., DEMASURE, K. & DE FRUYT, K., Geestkracht, pastoraat en geestelijke gezondheidszorg, Halewijn, Antwerpen, 2004, p. 93-94.

3 DOBBELAERE, K., BILLIET, J. & VOYÉ, L., Religie en kerkbetrokkenheid: naar een sociaal gemarginaliseerde kerk? In ABTS, K., DOBBELAERE, K. & VOYÉ, Nieuwe tijden, nieuwe mensen. Belgen over arbeid, gezin, ethiek, religie en politiek, Lannoo, Tielt, 2011, p. 143-172, 159.

15 MENKEN-BEKIUS, C., Werken met rituelen in het pastoraat, Kok, Kampen, 2001; POLLEFEYT, D. & DE BOECK, E., Daadwerkelijk. Rituelen en zegeningen vandaag, Halewijn, Antwerpen, 2008; VAN DER HART, O., Afscheidsrituelen. Achterblijven en verdergaan, Swets & Zeitlinger, Lisse, 2003.

4 NAUER , D., Seelsorge. Sorge um die Seele, Kohlhammer, Stuttgart, 2010, p. 115-149; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H., FIVEZ, B., Verborgen diepte. Zorgen voor de spiritualiteit van ouderen met dementie, Davidsfonds, Leuven, 2008, p. 15-18, 98-102; VANLAERE, L. & GASTMANS, C., Zorg aan zet. Ethisch omgaan met ouderen, Davidsfonds, Leuven, 2010, p. 136-143.

16 HUIZING, W., Zorg rondom het levenseinde, Kok, Kampen, 2000; LEGET, C., Ruimte om te sterven. Een weg voor zieken, naasten en zorgverleners, Lannoo, Tielt, 2003; LEGET, C., Van levenskunst tot stervenskunst. Over spiritualiteit in de palliatieve zorg, Lannoo, Tielt, 2008; POLSPOEL, A., Eenzaam sterven. Communicatie in de palliatieve zorg, Davidsfonds, Leuven, 2004; POLSPOEL, A., Het was toch een mooi leven. Rouw van ouderen om het verlies van een partner, Davidsfonds, Leuven, 2008.

5 DILLEN, A. & POLLEFEYT, D. (red.), God overal en nergens. Theologie, pastoraal en onderwijs uitgedaagd door een ‘sacraal reveil’, Acco, Leuven, 2006; RINGOET, K., Vrijzinnigheid versus collectief onbewuste en sacraliteit?, in DE DIJN, H., KARTA, L., RINGOET, K. (e.a.), Van zelfontplooiing tot spiritualiteit, Moritoen, Brugge, 1998, p. 41-79. 6 DE LANGE, F., Waardigheid. Voor wie oud wil worden, SWP, Amsterdam, 2010, 45-51. 7 ANDRIESSEN, H., Een eigen weg te gaan. Ouderen en spiritualiteit, Ten Have, Kampen, p. 11-28; JOCHEMSEN, H. & VAN LEEUWEN, E., Zinervaring in de zorg, Van Gorcum, Assen, 2005, p. 1-18; LEEUWEN, R. & CUSVELLER, B., Verpleegkundige zorg en spiritualiteit. Professionele aandacht voor levensbeschouwing, religie en zingeving, Lemma, Utrecht, 2005; LOOTENS, D., Persoonlijke levensbeschouwing en spirituele zorg, in LOOTENS, D. (red.) Daar doe ik het voor! Zorg voor de hele mens, Halewijn, Antwerpen, 2007, p. 9-12; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 15-18; WAAIJMAN, K., Handboek spiritualiteit. Vormen, grondslagen en methoden, Ten Have, Baarn, 2010, p. 1-9, 424-478.

17 GHIJSEBRECHTS G., VAN DE WIELE M., DE LEIPELERE J., Vroegtijdige zorgplanning in de rusthuizen: een verkenning, in Tijdschrift voor geneeskunde, nr. 5, 2009, p. 180-185; HANSEN, B. & VANLAERE, L., Waarover maak je je zorgen? Vroegtijdige zorgplanning in woon- en zorgcentra voor ouderen, KULeuven; DELIENS, L. (e.a.), Advance Care Planning: overleg tussen zorgverleners, patiënten met dementie en hun naasten, Koning Boudewijnstichting, maart 2009; KEIRSE, M., Het levenseinde teruggeven aan de mensen. Over vroegtijdige planning van de zorg, Federatie palliatieve zorgen, Wemmel, 2009; KEIRSE, M., Later begint vandaag, Lannoo, Tielt, 2011. 18 Zie VVI, Ethisch Advies 8, Pluralisme en ethische dialoog in christelijke verzorgingsinstellingen, Brussel, 2003. Het advies zet ‘neutraal pluralisme’ tegenover ‘authentiek pluralisme’, en geeft argumenten en praktische aandachtspunten voor authentiek pluralisme.

8 JOCHEMSEN, H. & VAN LEEUWEN, E., Zinervaring in de zorg, p. 13.

19 Voor een concretisering van deze aspecten, zie MEIER-GERLICH, G., Organisationstheologie und Caritatives Management, Paulinus, Trier, 2001.

9 WAAIJMAN, K., Handboek spiritualiteit, p. 1.

20 Meer hierover in Hoofdstuk 2 en 3. De pastor kan een priester, diaken, religieuze of leek zijn.

10 Een zinervaring wordt mogelijk wanneer er een samenhang ontstaat tussen zin geven en zin ontvangen. Zin geven houdt in dat het de persoon zelf is die betekenis geeft aan een gebeuren, een relatie, enz. Tegelijk gaat het bij een zinervaring om iets wat de persoon ontdekt, wat hem gegeven wordt. Cfr. VAN UDEN, M., Tussen zingeving en zinvinding. Onderweg in de klinische godsdienstpsychologie, Tilburg University Press, Tilburg, 1996.

21 LIÉGEOIS, A., Christelijke identiteit van een zorginstelling. Een taak voor de pastor? in DEMASURE, K. & DEPOORTERE, K., Pastor zijn, geven wat je ontvangt, Halewijn, Antwerpen, 2002, p. 69-96.

11 Voor een bespreking van een empirisch onderzoek rond de spiritualiteit van ouderen in voorzieningen, zie 3.4; DEFESCHE, F., Voltooid leven in Nederland. Wat ouderen ervaren, willen en doen als zij het leven voltooid vinden, Van Gorcum, Assen, 2011. 12 Lezing R. BURGGRAEVE, Het kwetsbare lichaam en geïncarneerde zorgethiek, studiedag “Zorg aan zet”, Leuven, 23 september 2010; COLEMAN, P.G. & MILLS, M.A., Philosphical and Spiritual Perspectives, in CANTLEY, C. (Ed.) A Handbook of Dementia Care, Open University Press, Buckingham, 2001 p. 62-76; EGLIN A., Spirituelle Begleitung von Menschen mit Demenz im Pflegealltag, in KOTTNIK, K.-D., GIEBEL, A., Spiritualität in der Pflege, Neukirchener, Neukirchen-Vluyn, 2010, p. 91-97; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ B., Verborgen diepte. p. 18-24, 195-200; VANDERCREEK, L., Spiritual Care for Persons with Dementia. Fundamentals for Pastoral Practice, Haworth Pastoral Press, New York, 1999.

22 Zie hoofdstuk 3. 23 VANDERHAEGEN, B., Palliatief verpleegkundigen en spiritualiteit, in Pastorale Perspectieven, nr. 146, 2010, p. 50; werkmateriaal voor medewerkers om stil te staan bij de eigen spiritualiteit is te vinden op de cd-rom bij het boek van LOOTENS, D. (red.) Daar doe ik het voor!; zie ook VAN DEN BERG, M., ABC voor spiritualiteit in de zorg, Ten Have, Baarn, 2007. 24 VANDERHAEGEN, B., Palliatief verpleegkundigen en spiritualiteit, p. 57-58. 25 BAART, A., Een theorie van de presentie, Lemma, Utrecht, 2006; VAN HEIJST, A., Menslievende zorg. Een ethische kijk op professionaliteit, Klement, Kampen, 2006; VAN HEIJST, A., Iemand zien staan. Zorgethiek over erkenning, Klement, Kampen, 2008. 26 VAN DER KOOIJ, C., Gewoon lief zijn? Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie, Lemma, Utrecht, 2004, p. 24-25; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 56-58.


| 29

30 |


27 Zie voetnoot 13 en 14.

46 Zie 2.1.11.

28 VAN DELDEN, P., Professionals. Kwaliteit van het beroep, Veen, Amsterdam, 1991, p. 17.

47 De pastor als coach wordt hier gebruikt als synoniem voor de pastor als praktijkbegeleider. Voor een discussie over het verschil en de gelijkenis tussen deze rollen, zie STEVENS, J., HERREBOSCH, E. & VANDENHOECK, A., Praktijkbegeleiding van pastores, met het oog op kwaliteit van werk en leven, Halewijn, Antwerpen, 2006, p. 157-158.

29 In Vlaanderen is er een diocesaan en interdiocesaan vormings- en begeleidingsaanbod voor pastores. De bevoegde vicarissen en vormingswerkers bouwen dit aanbod uit in onderling overleg. Zij werken hiervoor samen met Zorgnet Vlaanderen, CCV regio Caritas, Caritas Vlaanderen en het Leuvens Academisch Centrum voor Praktische Theologie. 30 Zie ook hoofdstuk 1. 31 GANZEVOORT, R. & VISSER, J., Zorg voor het verhaal, p. 100-127; LOOTENS, D., Wonen in een herberg, p. 27-29; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 108-110. 32 BURGGRAEVE, R., Passie voor barmhartigheid en gerechtigheid. Bijbelse en ethische perspectieven over profetisch pastorale zorg en begeleiding, in DILLEN, A., LIÉGEOIS, A. & VANDENHOECK, A., De moed om te spreken en te handelen. Profetisch pastoraat, Halewijn, Antwerpen, 2009, p. 16-69; BURGGRAEVE, R. & VAN HALST, I., Gedreven tussen goed en kwaad. Inspiratie om recht in het leven te staan, Lannoo, Tielt, 2010, p. 119-135; DILLEN, A. & POLLEFEYT, D., God overal en nergens, p. 9-24; LOOTENS, D., Wonen in een herberg, p. 25-29; RINGOET, K., Vrijzinnigheid versus collectief onbewuste en sacraliteit?, p. 41-79. 33 VAN GERWEN, J., Onderweg. Over de navolging van Jezus Christus in de 21ste eeuw. Lannoo, Tielt, 2003. 34 Vgl. VVI, Ethisch advies 11, Privatisering en commercialisering in de gezondheidszorg: ethische reflecties vanuit het privaat social profit initiatief, Brussel, 2008, p. 16-21. 35 Zie hoofdstuk 3. 36 GANZEVOORT R. & VISSER J., Zorg voor het verhaal, p. 68-99; MENKEN-BEKIUS, C. & VAN DER MEULEN, H., Reflecteren kun je leren. Basisboek voor pastoraat en geestelijke verzorging, Kok, Kampen, 2007, p. 129-232. 37 Zie voetnoot 25.

48 HEIFETZ, R. A., Leadership Without Easy Answers, Harvard University Press, Cambridge/London, 2000 (11de); MEYERSON, D., Rocking the Boat. How to Make Change Without Making Trouble, Harvard Business Press, Boston, 2008, p. 168; NAUER, D., Profetisch-kritisch handelen vanuit het perspectief van de pastorale zorg, in DILLEN, A., LIÉGEOIS, A. & VANDENHOECK, A., De moed om te spreken en te handelen, p. 132-172. 49 Zie hoofdstuk 3. 50 Vgl. VVI, Ethisch advies 8, Pluralisme en ethische dialoog in christelijke verzorgingsinstellingen; ZORGNET VLAANDEREN, Ethisch advies 15, Goede zorg bij etnisch-culturele diversiteit, Brussel, 2011. 51 HUIZING, W., Werk maken van vrijwilligerswerk, in DOOLAARD, J. (red.), Nieuw handboek geestelijke verzorging, Kok, Kampen, 2006, p. 532-543; Pastorale zorg en zorgende vrijwilligers, in Pastorale Perspectieven, nr. 141, 2008. 52 LOOTENS, D., ‘Schone herder ben ik.’ Pastores en pastorale vrijwilligers in conflict, p. 69-83. 53 De vrijwilligersorganisatie Present Caritas vrijwilligerswerk biedt specifieke vorming, begeleiding en ondersteuning aan voor verantwoordelijken en vrijwilligers in de zorgsector. Zie L. Coorevits, De waarde van vrijwilligerswerk voor Caritas. Caritas Cahier 11 (2011). 54 VTO staat voor vorming, training en opleiding. 55 MEULINK, H. F., Geïntegreerde geestelijke verzorging, in DOOLAARD, J., (red.), Nieuw handboek geestelijke verzorging, p. 511-522. 56 LIÉGEOIS, A., Pastoraat tussen vrijplaats en integratie, in LIÉGEOIS, A., DEMASURE, K. & DE FRUYT, K. Geestkracht, Pastoraat en geestelijke gezondheidszorg, Halewijn, Antwerpen, 2004, p. 65-86; Voor alle duidelijkheid. Deontologie van de pastor, in Pastorale perspectieven, nr. 148, 2010.

38 DILLEN, A., Ongehoord vertrouwen. Ethische perspectieven vanuit het contextuele denken van Ivan Boszormenyi-Nagy, Garant, Antwerpen, 2004, p. 126-130.

57 Bijlage 1 van de Verbondsnota 99/124 (3 augustus 1999).

39 MENKEN-BEKIUS, C. & VAN DER MEULEN, H., Reflecteren kun je leren, p. 23-32.

58 ZORGNET VLAANDEREN, GPS 2021, Nieuwe navigatie voor ouderenzorg, ACCO, 2010.

40 VAN DAM, G., Dichter bij het onuitsprekelijke. Over geestelijke begeleiding voor en door pastores, Ten Have, Baarn, 2003; VAN DEN BERK, T, Mystagogie. Inwijding in het symbolisch bewustzijn. Meinema, Zoetermeer, 1999.

59 In openbare en commerciële voorzieningen zijn pastores lid van een pastorale dienst of een levensbeschouwelijke dienst. In een levensbeschouwelijke dienst werken gewoonlijk vertegenwoordigers uit verschillende levensbeschouwingen. Voor een discussie rond de benaming van de pastorale dienst, zie LIÉGEOIS, A., Uitdagingen voor het pastoraat in de gezondheidszorg. Over de identiteit van pastorale zorg in de spirituele en integrale zorg, in Collationes, nr. 4, 2009, p. 387-400.

41 VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 116-172, 184-192. 42 DILLEN, A., LIÉGEOIS, A. & VANDENHOECK, A., Pastores als spirituele zorgverleners: identiteit, professionaliteit en uitdagingen, in DILLEN, A., LIÉGEOIS, A. & VANDENHOECK, A., De moed om te spreken en te handelen, p. 220; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 212-213. 43 JOOSSE, K., Liturgie met ouderen. Over de betekenis en praktijk van liturgie vieren met oudere mensen, Gooi & Sticht, Baarn, 1995; JOOSSE, K., Wat is liturgie? Betekenis en achtergronden van de christelijke eredienst, Berne, Heeswijk, 2007; VANDENHOECK, A., DE CLERCQ, H. & FIVEZ, B., Verborgen diepte, p. 172-183; VAN EDOM, G., Een boog tussen hemel en aarde, in Tijdschrift voor liturgie, nr. 91, 2007, p. 293-303. 44 MENKEN-BEKIUS, C., Rituelen in het pastoraat, p. 39-70. 45 VAN LOON, R., Het geheim van de leider. Zoektocht naar essentie, Van Gorcum, Assen, 2006, p. 8-28; voor een concrete invulling van deze rollen, zie LOOTENS, D., ‘Schone herder ben ik.’ Pastores en pastorale vrijwilligers in conflict, in DILLEN, A. & POLLEFEYT, D., Ga nu allen heen in vrede. Omgaan met macht en conflicten in pastorale contexten, Davidsfonds/Pax Christi Vlaanderen, Leuven, 2010, p. 69-83.

60 Voor het belang van een kapel, zie VAN DEN BERG, D., BRUSSEE, D., EVERS, S. & VERHOEF, J., De kapel: een goede collega geestelijk verzorger, in DE VRIES, A., Zinnig verband. Veertig jaar Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen, Valkhof, Nijmegen, 2011, p. 37-46. 61 ZORGNET VLAANDEREN, Competentieprofiel pastores, Brussel, 2011. 62 Zie voetnoot 29. 63 LOOTENS, D., Leven in tegenspraak. Perspectieven op pastorale vorming, Halewijn, Antwerpen, 2008; STEVENS, J., HERREBOSCH, E. & VANDENHOECK, A., Praktijkbegeleiding van pastores, met het oog op kwaliteit van werk en leven; VAN DAM, G., Dichter bij het onuitsprekelijke. Over geestelijke begeleiding voor en door pastores. 64 Zie ook hoofdstuk 1. 65 VERHEYEN, T., Het dikke ik voorbij. Harry Kunneman over solidariteit en uitsluiting, in Nederlands Tijdschrift voor Coaching, nr. 2, 2006, p. 14-17, 15.


| 31

32 |


66 VERHEYEN, T., Het dikke ik voorbij, p. 17. 67 VERHEYEN, T., Het dikke ik voorbij, p. 16. 68 ELKINGTON, J., Cannibals With Forks. The Triple Bottom Line of 21st Century Business, Capstone, Oxford, 1997. 69 KUNNEMAN, H., Van theemutscultuur naar walkman-ego. Contouren van postmoderne individualiteit, Boom, Amsterdam, 1996, p. 281-325. 70 KUNNEMAN, H., Postmoderne moraliteit, Boom, Amsterdam, 1998, p. 115-130, 116; VAN DEN ENDE, T. & KUNNEMAN, H., Normatieve professionaliteit en normatieve professionalisering. Een pleidooi voor conceptuele verdieping, in JACOBS, G., MEIJ, R. TENWOLDE, H. & ZOMER, Y., Goed werk. Verkenningen van normatieve professionalisering, Humanistics University Press/SWP, Amsterdam, 2008, p. 68-87. 71 DECRUYNAERE, F., “Waarden binnenbrengen op het werk.” Mogelijkheden van MVO in de zorgen welzijnssector, in Zorgwijzer, nr. 26, 2012, p. 24-25. 72 WEEREWARDANA, J., McDONALD, R.E. & SULLIVAN MORT, G., Sustainability of Nonprofit Organizations: An Empirical Investigation, in Journal of World Business, nr. 45, 2010, p. 346-356. 73 KUNNEMAN, H., Normatieve professionaliteit: een appel, in Sociale interventie, nr. 3, 1996, p. 107-112. 74 VAN DARTEL, H. & JEURISSEN, R., Professionaliteit als normatief organisatiekenmerk, in JACOBS, G., MEIJ, R. TENWOLDE, H. & ZOMER, Y., Goed werk, p. 252-266, 254. 75 KUNNEMAN, H., Normatieve professionaliteit, p. 109. 76 KUNNEMAN, H., Normatieve professionaliteit, p. 111. 77 VERHEYEN, T., Het dikke ik voorbij, p. 17. 78 Vgl. ZELLARS, K. L., PERREWÉ, P. L. & BREES, J. R., The Multiple Roles of Spirituality in Occupational Stress and Well-Being, in GIACALONE, R. A. & JURKIEWICZ, C. L., Handbook of Workplace Spirituality and Organizational Performance. Second Edition, 2010, Armonk, New York, p. 227-240.

88 DORR, D., The Social Justice Agenda. Justice, Ecology, Power and the Church, Orbis Books, Maryknoll, New York, 1991, p. 75. 89 BOUCKAERT, L., DEPUYDT, A. & HUTSEBAUT, D., Spiritualiteit, Fundament van zorg. Een spirituele audit in Vlaamse woon- en zorgcentra, SPES/Caritas Vlaams-Brabant en Mechelen, Leuven/Mechelen, 2008, p. 13-14. 90 BOUCKAERT, L., DEPUYDT, A. & HUTSEBAUT, D., Spiritualiteit, Fundament van zorg, p. 30. 91 DOBBELAERE, K., BILLIET, J. & VOYÉ, L., Religie en kerkbetrokkenheid: naar een sociaal gemarginaliseerde kerk? In ABTS, K., DOBBELAERE, K. & VOYÉ, Nieuwe tijden, nieuwe mensen, p. 143-172, 159. 92 HILL, P. C. & SMITH, G. S., Coming to Terms With Spirituality and Religion in the Workplace, in GIACALONE, R. A. & JURKIEWICZ, C. L., Handbook of Workplace Spirituality and Organizational Performance, p. 171-184; WUTHNOW, R., After Heaven. Spirituality in America Since the 1950s, University of California Press, Berkeley/Los Angeles, California, 1998, p. 1-18. 93 BOUCKAERT, L., DEPUYDT, A. & HUTSEBAUT, D., Spiritualiteit, Fundament van zorg, p. 30. 94 Voor meer juridische achtergrond over de financiering van pastorale functies, zie DE POOTER, P., De rechtspositie van erkende erediensten en levensbeschouwingen in Staat en maatschappij, Larcier, Gent, 2003, p. 447-476. 95 BOUKAERT, L., DEPUYDT, A. & HUTSEBAUT, D., Spiritualiteit, Fundament van zorg, p. 45. 96 BOUKAERT, L., DEPUYDT, A. & HUTSEBAUT, D., Spiritualiteit, Fundament van zorg, p. 33. 97 Ondermeer door de Beroepsvereniging voor Katholieke Pastores in de Gezondheids- en Welzijnszorg worden hierrond stappen gezet. 98 BOUKAERT, L., DEPUYDT, A. & HUTSEBAUT, D., Spiritualiteit, Fundament van zorg, p. 41. 99 DEES, J.G., The Meaning of Social Entrepreneurship, 2001. http://www.caseatduke.org/documents/ dees_sedef.pdf

79 Freire spreekt in dit verband over een ‘generatief thema’. Zie FREIRE, P., Pedagogie van de onderdrukten, In den Toren, Baarn, 1972. 80 DORR, D., Bringing Ethics and Spirituality into Business, in Pontifical Council for Justice and Peace (ed.), Work as a Key to the Social Question. The Great Social and Economic Transformations of the Subjective Dimension of Work, Libreria Editrice Vaticane, Rome, 2002, p. 203-205. 81 DORR, D., Time for a Change. A Fresh Look at Spirituality, Sexuality, Globalisation and the Church, Columba, Dublin, 2004, p. 166. 82 DORR, D., Integral Spirituality. Resources for Community, Peace, Justice, and the Earth, Orbis Books, Maryknoll, New York, 1990, p. 1-11.; LOOTENS, D., “Er is jou, mens, gezegd wat goed is.” Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en Bijbelse inspiratie, in Zin in zorg, nr. 2, 2011, p. 10-11. 83 NUYTEN, I., De weg naar succes. Alles begint bij vertrouwen. In Nieuwe leiders, nr. 1, 2009, p. 32-35, 35. 84 LIÉGEOIS, A., Christelijke identiteit van een zorginstelling: een taak voor de pastor? in DEMASURE, K. & DEPOORTERE, K., Pastor zijn, geven wat je ontvangt, p. 69-96. 85 MICHEL, D. (e.a.), Aufmerksam mitgehen. Der Prophet Micha. Auslegungen und Gestaltungsvorschläge, Aussaat, Neukirchen-Vluyn, 1995, p. 70. 86 VAN DEN ENDE, T. & KUNNEMAN, H., Normatieve professionaliteit, p. 73. 87 DOPPELT, B., Leading Change Toward Sustainability. A Change-Management Guide for Business, Government and Civil Society, Greenleaf, Scheffield, 2003, p. 81.


| 33

spiritualiteit en pastorale zorg

Recommend Documents