SPINO
83
winter 2011/12
Diner voor twee
Een tijdschrift in dialoogvorm
Colofon
Redactioneel Leiden, 12 februari 2012
Monoloog over dialogen, Spino is een uitgave van Jong HV (www.jonghv.nl) nummer 83, winter 2012
In een hele Spino die aan de dialoog- en interviewvorm is gewijd, lijkt het me een goed idee om de redactionele introductie gewoon in monoloogvorm te houden. Nu kunt u, lezer, denken: “Waarom zou je dat doen? Dit is juist zo’n mooie kans om het
ISSN: 0928-284X. Oplage: 200
saaiste deel van de Spino wat elan te geven! Hoe kun je daar nu aan voorbij gaan?” Redactieadres Spino
[email protected] 06-21 96 74 82 Hoofdredactie Jeroen Bouterse
Mijn antwoord is dan: het punt van de redactionele inleiding is juist dat die búiten de bijdragen staat, en niet zelf ook een literair karakter krijgt. Anders ontstaat het risico dat ze als zodanig in competitie treedt met de echte bijdragen. U zou zich kunnen afvragen: is dat wel erg? Waarom zou de inleiding niet een ‘stuk onder de stukken’ zijn? Waar ik u op wil wijzen is dan dit: de inleiding verwijst, dat is de functie ervan, uitdrukkelijk naar die andere stukken, en tracht die aantrekkelijk te maken. Die taak
Redactie Matthijs Koevoet Eric-Wubbo Lameijer Bas Jansen
komt in het gedrang als de inleiding ook de aandacht op zichzelf wil vestigen, door een onconventionele of anderszins opvallende vorm te kiezen. Misschien bestrijdt u die veronderstelling wel; misschien zegt u wel: “wat zijn die andere stukken dan, dat het verwijzen ernaar zo belangrijk is?”
Vormgeving Dorus Loijen Illustraties Dorus Loijen Verder werkten mee achter de
Welnu, leg ik u voor; we hebben een verzameling gesprekken waar je u tegen zegt. Een deel daarvan zijn interviews. Matthijs interviewt een docent Levenskunst (met door zijn medecursisten geschreven fragmenten ter illustratie); Martijn houdt een interview met Annie Leonard, schrijfster van The story of stuff; Evelyn vraagt een vertegenwoordiger van de Zeitgeistbeweging naar zijn ideeën, en Jesse (nieuw bij de Spino) interviewt zichzelf over zijn eigen denkbeelden. Dat klinkt interessant, hoor ik u zeggen; interviews zijn fijn, ik lees graag interviews,
schermen Bregje de Laat, Naomi Woltring, Martijn Ramaekers Lid worden van Jong HV?
en dit klinkt allemaal erg lezenswaardig. Dat is ook zo, maar wacht, onderbreek ik dan; er is namelijk meer. Naast de interviews hebben we ook nog een verzameling prachtige dialogen. Van Matthijs, die een gesprek over de crisis heeft opgeschreven tussen ene Martinus IJzergaren en
Mail je naam en adresgegevens naar
een Griekse humanist; van Bas, die in een therapeutisch gesprek probeert allegorische personi-
[email protected] voor een infopakket.
ficaties van de politieke kampen ‘Links’ en ‘Rechts’ nader tot elkaar te brengen; en van mijzelf,
Meer info op JongHV.nl. (klik op
over dialogen.
“over Jong HV”) Gratis Spino-proefabonnement (3 nummers)
“Ah”, zegt u dan in mijn hoofd begripvol, “nu begrijp ik ook waarom je niet nóg een keer een dialoogvorm hebt gekozen om de artikelen te introduceren; dat zou immers nog een dialoog
Voor als je eerst beter kennis wil ma-
óver dialogen worden, en dan misschien ook nog eens met bestaande of fictieve personages die
ken met Jong HV en de Spino. Mail je
later in de Spino nog terugkomen als personage in een van de artikelen.”
postadres naar
[email protected]. Ook voor als je je vrienden wilt laten kennismaken en voor overige vragen, suggesties,
“Inderdaad”, luidt in dat geval mijn hypothetische bevestiging; “zoveel zelfreflectie en metavertoog lijkt me onverantwoord. Ik maak van de introductie liever een tekstje met maar één verteller.”
klachten en grapjes.
Dus, hooggeachte Spinolezer, wij danken u weer hartelijk voor uw Copyright © 2012 Spino Het volgende nummer verschijnt lente 2012. De artikelen zijn ter verantwoording van de
belangstelling in wat wij – deze keer steevast in meervoud – in deze Spino te vertellen hebben. Veel leesplezier gewenst namens de Spinoredactie,
schrijvers en geven niet automatisch de mening of visie van de redactie weer. De redactie beslist over plaatsing en behoudt zich tevens het recht voor om artikelen te redigeren, in te korten en (in overleg met de auteur, indien bereikbaar) inhoudelijk aan te passen. Op verzoek worden foto´s, tekeningen en handgeschreven teksten na plaatsing terug gestuurd.
2
| Spino winter 2012
Jeroen
Inhoudsopgave
In deze Spino...
4.
Levenskunst: filosofie en/of praktijk?
lang werden filosofen onder de loep genomen die fundamenten hebben gelegd voor wat velen tegenwoordig
met “Levenskunst” aanduiden. Door Matthijs Koevoet.
6.
Links en rechts; een therapeutische sessie
Spinoredacteur Bas Jansen om enkele zogenaamde A.P.-s (allegorische personificaties) van de beide denkwijzen
te traceren.
8.
Dialoog met Annie Leonard, maker van The Story of Stuff
consumentisme.
10.
Crisis versus het algemeen belang
Er wordt veel gepraat over Grieken en Griekenland. Hoe kijken Griekse Jonge humanisten zelf tegen hun crisis aan?
Martinus IJzergaren doet verslag.
12.
Dialoog over dialogen
Een Spino in dialoogvorm, is dat überhaupt een zinvol idee? Jeroen wijdt een Soliloquium aan deze vraag.
14.
De wereld is hier mij
Hoe verhoud je je als mens tot de wereld? Een fictieve interviewer interviewt Jesse Rietveld.
17.
De Zeitgeist Beweging
“De wereld heeft dringend behoefte aan een radicale manier van denken over de maatschappij die recht doet aan
menselijke potentieel en de beschikbaarheid van natuurlijke hulpbronnen.” Evelyn Bosma interviewt een vertegenwoor-
diger van de Zeitgeist Beweging, die hier invulling aan geeft.
20.
Activiteitenagenda
In oktober en november 2011 organiseerde JongHV een cursus “filosofie van de levenskunst”. Zes avonden
In de politieke arena verloopt de dialoog tussen links en rechts vooral in clichés en gemeenplaatsen. Reden voor uw
Martijn Ramaekers voert een dialoog met Annie Leonard, maker van The Story of Stuff over duurzaamheid en
pag. 8 en verder
Diner voor twee | 3
Levenskunst: filosofie en/of praktijk? In oktober en november 2011 organiseerde JongHV
voor jezelf met (zelf)onderzoek, de omgang met emoties en
een cursus “filosofie van de levenskunst”. Zes avon-
het helder krijgen van je eigen oordelen en vooronderstellingen
den lang werden filosofen onder de loep genomen
voorop. Inzichten van deze denkers blijken ook vandaag de dag
die fundamenten hebben gelegd voor wat velen te-
nog verfrissend en bieden inspiratie in het leven van ons moder-
genwoordig
Matthijs
ne mensen. Er zijn natuurlijk meer levenskunst-scholen (zoals
Koevoet volgde de cursus met veel genoegen en legt
die van Epicurus) en ook inspireren moderne denkers als Michel
een aantal vragen voor aan docent Martijn Rozing.
Foucault hedendaagse filosofen als Joep Dohmen tot een laat-
met
“Levenskunst”
aanduiden.
moderne levenskunst. Daarin ligt de nadruk op het goede kiezen Hoe is deze cursus er gekomen?
en het verwerven van een eigen stijl en een authentiek leven.
De cursus is het voorjaar van 2010 ontwikkeld door het HV in samenwerkingmet filosoof Dick Kleinlugtenbelt. Het HV was op
Hoe verloopt een gemiddelde avond?
zoek naar een aanbod rond levenskunst voor leden en geïnteres-
Elke docent heeft natuurlijk zijn eigen stijl en wijze van werken.
seerden. Het uitkomen van zijn nieuwste boek Levenskunst; be-
Ikzelf vind het fijn om enerzijds een duidelijke structuur te bie-
vriend raken met jezelf en de ander van Kleinlugtenbelt vormde
den, maar tegelijk veel open te houden voor het gesprek. Ik be-
een mooie aanleiding om een cursus op te zetten. Samen met
gin altijd met een introductie van de onderwerp of de denker die
de auteur hebben we een programma opgezet en een groepje
die avond centraal staat. Daarna doen we een levenskunstoefe-
van vijf deskundige docenten (waaronder ikzelf) samengesteld.
ning waarna een gesprek volgt. Vaak bespreken we de literatuur, het hoofdstuk dat iedereen gelezen heeft, waaruit eigenlijk altijd
Wat beoogt de cursus?
interessante vragen en gespreksthema’s naar voren komen. In
De cursus wil ten eerste meer inzicht geven in de filosofische
de laatste cursus heb ik ook gewerkt met een essay-opdracht.
levenskunst. Het is voor velen een boeiend onderwerp en de
Dit werkte erg goed: voor de laatste avond had iedereen een per-
cursus probeert zicht te geven op wat levenskunst - volgens
soonlijk essay geschreven dat veel weergaf over de persoonlijke
verschillende klassieke filosofen - nu eigenlijk is. Daarnaast
levenskunst van de deelnemers. Elke avond loopt weer anders
wordt er niet alleen aan kennis gewerkt, maar ook aan de
dan gepland: maar altijd is er sprake van een bijzonder en ver-
vaardigheden die bij de levenskunst horen. Daarin staat zelf-
diepend gesprek naar aanleiding van de stof waarbij iedereen be-
onderzoek, de kunst van het vragen stellen, vrijuit leren den-
trokken is. Dat maakt het geven van deze cursus ook zo boeiend.
ken en spreken over het eigen leven voorop. Ook komen verschillende levenskunstoefeningen aan bod die licht werpen
Er waren nu twaalf deelnemers, tevens het maximum. Waar-
op de omgang met emoties, het verdiepen van zelfkennis, en
om kies je ervoor om niet meer deelnemers toe te laten?
zo meer. Het doel is uiteindelijk dat men gaat zien dat het bij
Door voor zo’n groepsgrootte te kiezen, is er genoeg ruimte
levenskunst om een bewuste omgang met het eigen leven
om de persoonlijke uitwisseling centraal te zetten. Er kan ver-
gaat en dat de klassieke filosofen inspirerende ideeën had-
trouwen in de groep ontstaan waardoor mensen persoonlijk be-
den over het leven die vandaag nog steeds van betekenis zijn.
trokken raken op het thema. Dat is belangrijk, want de levenskunst moet gaan over de eigen ervaringen en het eigen leven.
Aanvankelijk heette de cursus “levenskunst”, maar na de tweede keer is ie herdoopt naar “filosofie van de levens-
Je benadrukt, net als de filosofen die in de cursus worden
kunst”. Waarom?
behandeld, dat filosofie primair bedoeld is om in praktijk
Onder de term levenskunst kan van alles verstaan worden.
te brengen. Bedoel je dat je het ook anders kan opvatten?
Door sommigen is het spiritueel ingevuld of gaat het om de
Filosofie is lange tijd een wetenschappelijke of in ieder geval
‘psychologie’ van de levenskunst. Voor anderen is het verwant
academische traditie geweest waarin allerlei fundamentele vra-
aan een modieus begrip als ‘lifestyle’ en staan kiezen en het
gen aan de orde komen: wat kan ik weten? wat is de mens?
ontwikkelen van goede smaak voorop. In deze cursus gaat het
etc... De praktijk van de filosofie beperkte zich tot het lezen,
om een filosofische leefwijze. Die leefwijze gaat terug op oude
schrijven, becommentariëren en bediscussiëren van teksten. De
Grieken als Socrates en Aristoteles, voor wie filosoferen bete-
paradox is dat de vader van de westerse filosofie - Socrates - zelf
kende: stilstaan bij je manier van leven en proberen voor je-
nooit een letter op papier heeft gezet. Voor hem was filosofie een
zelf een goed leven te verwerven. Hoe ze dat doen en welke
manier om, kritisch en bewust, in het leven te staan. Hij was
‘tips en tricks’ ze daarvoor hebben, daarover gaat de cursus.
het toonbeeld van een wijze; iemand die zijn verstand (en zijn intuïtie) gebruikte voor het begrijpen van zichzelf en de manier
Er zijn vier filosofische stromingen aan bod gekomen, So-
waarop hij beste met de dingen om kon gaan. Ook was hij een
crates, Aristoteles, de Stoïcijnen en Michel de Montaigne.
voorbeeld voor vele filosofen na hem, bijvoorbeeld de stoïcij-
Zijn dit de belangrijkste grondleggers van de levenskunst?
nen, omdat hij niet alleen zelfkennis of inzicht had, maar deze
Ik weet niet of dit de belangrijkste zijn, maar ze vertegenwoor-
ook in de praktijk bracht. Wat hij van belang vond, dat deed hij
digen wel belangrijke levenskunst-scholen. De cursus gaat daar-
ook. Hij leefde in overeenstemming met zijn waarden of idealen.
mee vooral in op de klassieke levenskunst. Daarbij staat de zorg 4
| Spino winter 2012
Thema-artikel
Is levenskunst vrijblijvend? Nee, juist niet. Vooral in de klassieke levenskunst is zorg
Fragment 1: door Sophie Niemansbrug
dragen voor jezelf en verantwoordelijkheid willen nemen
Het waren ontspannen sollicitatiegesprekken, maar toch met een zekere zakelijkheid. De dag na het eerste gesprek kwam ik een van de vrouwen bij het gesprek op de fiets tegen. Zij was gekleed in sportkleding en ik had mijn gympen aan in plaats van mijn nette schoenen bij de sollicitatie. Een week later kwam ik haar tegen op de dansvloer van Tivoli, allebei dansend en lachend. Beide keren trof het mij dat ik zulke andere kanten van haar zag en zij ook van mij. Ik had het idee dat het mij voordeel deed, dat zij mij ook in andere hoedanigheden zou zien. Dat ik meer ben dan een (potentiële) werkneemster. Die grilligheid van het leven fascineert mij. Veranderingen hebben we soms in de hand, maar de loop van het leven is vaak ook toevallig of een samenloop van gebeurtenissen. Mij doet het beseffen dat we (gelukkig)niet alles in ons leven hoeven te beslissen. Sommige dingen gebeuren. We kunnen ons leven slechts gedeeltelijk sturen. Dat ik solliciteer, naar een feestje ga, op de fiets stap in plaats van in de auto en daarmee de kans loop iemand tegen te komen die mijn leven een andere wending doet geven.
voor je eigen leven het centrale doel. Levenskunst gaat ergens over en er staat iets op het spel, namelijk je eigen leven. Natuurlijk is het wel zo dat je dit vrijwillig op je neemt. Er is niemand die je ertoe dwingt. De levenskunstfilosofie doet vooral een appèl. Filosofen laten zien hoe je op een andere manier, dat wil zeggen: beter of intenser, kunt leven. En daardoor meer uit het leven kunt halen voor jezelf of daardoor een bepaalde vorm van geluk of gemoedsrust kan vinden. Hiernaast publiceren we fragmenten uit twee essays die geschreven zijn door de deelnemers. Welke rol vervulden deze essays? De essays zijn geïnspireerd op de essays van Michel de Montaigne. Dat was voor hem een belangrijke ‘geestelijke oefening’ om zichzelf te begrijpen en zijn filosofie in de praktijk te brengen.
Hij was in staat om vanuit zijn eigen doorleefde erva-
ring zijn standpunt en visie op de dingen te verwoorden. Dat ‘verwoorden’ is een belangrijk aspect van de levenskunst. Het verwijst ook naar expressie, jezelf uitdrukken, en naar een
Fragment 2: door Lot van Hooijdonk
bewuste omgang met de taal. In de cursus kwam het belang
Ik kan nu teerhartig verder filosoferen over dat ‘kleine bloempjes’ genoeg zijn in het leven als je er maar oog voor hebt. Of me afvragen of naast kleine schoonheid de grote schoonheid van Kunst met een grote K nog wel nodig is. Maar laat ik eerst mezelf confronteren met het feit dat ik geen oog heb voor de kleine schoonheid. Ik heb mijn ogen in mijn zak. Als ik ga wandelen kijk ik alleen naar de grond. Het is maar goed dat er kauwgomkunstenaars zijn. Het zou me een hoop musea en reiskosten schelen als ik in het dagelijks leven beter uit mijn doppen zou kijken. Maar hoe train je jezelf daarin? Je kunt moeilijk de hele dag tegen jezelf zeggen: kijk, neem waar, let op!
van taal aan de orde, in bijvoorbeeld het zoeken naar de juiste woorden om iets te beschrijven. De essays vormden een mooie afronding waarin de deelnemers de gelegenheid kregen om een eigen ervaring te onderzoeken in het licht van inzichten en filosofen die hen gedurende de cursus geïnspireerd hadden.
Diner voor twee | 5
Links en rechts; een therapeutische sessie
In de politieke arena verloopt de dialoog tussen links en
grens tussen wie straf verdient en wie niet, totdat alle ellen-
rechts vooral in clichés en gemeenplaatsen. Reden voor
de op de hele wereld is veranderd in ‘eigen schuld, dikke bult.’
uw Spinoredacteur Bas Jansen om enkele zogenaamde A.P.-s (allegorische personificaties) van de beide denk-
Rechts: Is het zo vergezocht om mensen verantwoordelijk te
wijzen te traceren. We nodigden hen uit voor een in-
houden voor wat ze doen?
tiem en medemenselijk gesprek. U weet wel, in zo’n non-descript, kantorig kamertje dat iemand door toe-
Links: Wel als je geen rekening houdt met de omstandigheden
voeging van een koffiezetapparaat en twee sanseve-
waar ze in zitten.
ria’s heeft willen veranderen in een ‘gezellige ruimte.’ Rechts: Ach, kom nou toch! Die Marokkaantjes voor mijn deur, Na kennismaking met Links en Rechts hebben we nog
die er zo’n zootje van maken, die hebben het echt niet zo slecht
niet direct vertrouwen in hun vermogens om samen een
hoor. Niks niet arm. Wonen in een rijk land. Hebben alles.
tot een constructieve dialoog te komen. Gelukkig hebben we een relatietherapeut bereid gevonden het gesprek
Therapeut: Aha.
op cruciale momenten bij te sturen. Op het moment dat we mee beginnen te schrijven is de discussie al losge-
Rechts
barsten. Het gaat over een nogal zwaar-op-de-hand on-
rond de veertig in een trui waaraan vele kleuren wol
derwerp, namelijk de aanblik van lijden. De therapeut
een bijdrage hebben geleverd. Terwijl hij praat ver-
verzoekt de beide partijen over dit onderwerp eens niet
andert Links meer en meer in een vrouw met lang
hun meningen, maar hun gevoelens te verwoorden.
grijs haar, dat los over haar rechterschouder ligt.
Links: Ja, kut! Machteloos.
Links: Maar jij ziet de Mens niet, Rechts. Jij ziet niet de Hele
is
ondertussen
veranderd
in
een
man
van
Mens in die Marokkaanse jongen. Hoe kun jij nou in het hart Rechts: Nou, laten we wel even precies aangeven waarover we
van zo iemand kijken en zien wat het is om je zo buitengesloten
het dan hebben.
te voelen? Hoe weet jij nu wat voor energieën dat losmaakt?
Therapeut: Mm.
Rechts: Mens, vlieg op met je energieën. Ze hoeven alleen maar spullen met rust te laten die niet van hen zijn en de boel niet
Links: Hoe bedoel je? We hebben het over mensen die lijden.
te versjteren. Daar is echt geen stopcontact voor nodig, hoor!
Of over mensen en dieren die lijden. We hebben het dus zeg maar niet over een stadsgezicht van Leiden. Is dat moeilijk?
Links: Daar word ik nou echt verdrietig van; die hardvochtigheid, dat gebrek aan inlevingsvermogen. Wat is er nou gebeurd
Rechts: Nou, Links, foei! Jij bent toch altijd zo van de con-
met die empathie van jou en met dat omzien naar elkaar?
ceptuele precisie? Kijk, ik wil dan weten, één, hoe definieer je lijden, en twee, is lijden altijd slecht? Als iemand
Terwijl Links zo praat haalt ze in Rechts een man naar boven
een oud vrouwtje heeft beroofd, dan mag hij wat mij be-
met een zijscheiding, een rond brilletje en een pak van C&A.
treft rustig een tijdje brommen. Is brommen ook lijden? Rechts: Natuurlijk moet er ruimte zijn voor mededogen. NatuurWat voor een ingewikkelde begrippen Links en Rechts
lijk laat je de ander niet zomaar aan zijn lot over. Maar er is ook
eigenlijk zijn wordt snel duidelijk als je hun personi-
eigen verantwoordelijkheid. Je mag fatsoen vragen van mensen
ficaties bekijkt. Hoewel ze moeite doen om consistent
en respect.
over te komen, houden ze nooit lang dezelfde vorm. Op dit moment is links een slungelige jongen met een
Therapeut: Zozo.
kleurig shirt onder een jasje. Hij kijkt wat ongemakkelijk toe hoe de imposante man tegenover hem laconiek
Links neemt nu de vorm aan van een professorabele figuur.
wat sigarenas van zijn pantalon klopt. Over enkele se-
Zijn sokken zijn gebreid van onvervalst geitenwol en wor-
conden zullen ze er allebei compleet anders uitzien.
den deels aan het oog onttrokken door lederen sandalen.
Links: Ik voel alweer helemaal aankomen hoe je dit gaat
Links: Vooruit, wederzijds respect, dat is natuurlijk prachtig,
spelen. Eerst wil je dat ik erken dat hele erge misdaden be-
maar met een oproep tot normen en waarden verander je niets
straft moeten worden, alsof ik dat niet zou vinden. En dan
aan de maatschappij. Gegeven dezelfde omstandigheden han-
ga je vervolgens een beetje geniepig lopen trekken aan de
delen individuen misschien verschillend, maar grote groepen
6
| Spino winter 2012
e
Thema-artikel mensen niet. De verschillen in dispositie verdwijnen in de statis-
Rechts: Nee.
tische ruis. Als het ons ernst is met de aanpak van problemen, dan moeten we de omstandigheden van mensen verbeteren.
Links: Nee.
Therapeut: Hm.
Tot onze grote verbazing lijken Links en Rechts dan toch tot een soort van overeenstemming te zijn gekomen. verantwoordelijk-
Wij kijken verwachtingsvol naar de therapeut. Nadat
heid van mensen wel heel erg onder de tafel! Jij wilt niet
hij nog een paar seconden op zijn blocnote heeft ge-
eens van mensen vragen dat ze zich aan de wet houden?
krabbeld, ziet hij dat er iets van hem verwacht wordt.
Links: Natuurlijk vraag ik dat wel. Een ethisch discours binnen de
Therapeut: Goed. Juist. Nou, wat we hier zonneklaar zien is
samenleving beschouw ik als gegeven. We hebben normen voor
dat Links en Rechts met de aanblik van lijden omgaan naar
wat toelaatbaar is en wat niet. Maar als het gaat om de vraag hoe
gelang
je dingen verbetert, dan is moraliseren volstrekt zinloos. Maar
zien dat Links progressief is, dus gericht op de toekomst, en
jammer genoeg wordt de politiek van nu gekenmerkt door een
dat hij een abstracte denker is, die goed overweg kan met
complete onwil om over oplossingen na te denken. Het gaat alle-
het grote plaatje. Rechts is meer gericht op het verleden en
maal over wij tegen zij en het is altijd de ander voor wie de ethi-
op het behoud van dingen. Rechts is ook meer praktisch ge-
sche verplichtingen gelden. ‘Wij hardwerkende burgers’ hebben
richt en bekijkt problemen vaak in een kleinere, plaatselijke
er recht op dat anderen ons niet lastigvallen met hun problemen.
context. Links gaat met het ongemak van de aanblik van lij-
Rechts:
Maar
nu
veeg
je
de
eigen
hun
verschillende
persoonlijkheidsstructuren.
We
den om door te vluchten in hemelbestormende theorieën Rechts: Dus jij vindt dat ik een slecht mens ben! Dat
over een wereldwijde oplossing van alle problemen in de toe-
zeg je eigenlijk met al die moeilijke woorden. De proble-
komst, terwijl Rechts zich afsluit voor het grote geheel door
men van anderen kunnen mij zogenaamd niets schelen.
zich te richten op nostalgie en de eigen directe omgeving.
Rechts verandert van verongelijktheid in een vrouw in
Links: Maar jij ziet de Mens niet,
een oudroze jasje. Ze begint al op leeftijd te raken, maar haar nagels zijn verzorgd en haar haar zit goed in de krul.
Rechts.
Rechts: Nou, ik zeg vast iets heel doms, maar ik vind dat je
Therapeut: Hm
maar makkelijk praten hebt met je dure woorden en de theorieën die je verzint terwijl je lekker in die goeie wijk van je
Rechts: Is het zo vergezocht om men-
zit. Want ik loop morgen weer langs een groepje Marok-
sen verantwoordelijk te houden?
kaantjes naar de buurtwinkel. En dan ben ik bang. Dat mag je gerust weten. En ik snap echt wel dat mijn buurvrouw uit
Rechts: Chapeau!
Somalië het niet makkelijk heeft. En ik probeer ook echt wel een praatje te maken als ik haar zie op de galerij. Maar het is gewoon niet makkelijk, want ze praat drie woorden Neder-
Is dat nou wel zo? Wij zijn er niet van overtuigd, maar
lands en die versta je niet. En die Marokkanen en Somaliërs
Rechts denkt van wel. Hij haalt een nieuwe sigaar tevoor-
en Antillianen hebben onderling ook niks met mekaar, want die
schijn.
verstaan mekaar ook niet. Dus die maken het niet gezellig. En ik heb nog meegemaakt dat de buurt gezellig was. Zo oud ben
Rechts: Chapeau! Uitstekende samenvatting. Ik ben ge-
ik al. Maar het gaat alleen maar de verkeerde kant op en dan
woon praktischer. Want je kunt wel de hele wereld willen ver-
moet je gewoon zorgen dat er niet meer van die mensen komen.
beteren, maar als je alles wilt doen bereik je per saldo niks.
Links kijkt Rechts inmiddels wat vriendelijker aan. Hij
Links: Ja maar wacht eens even, nadenken over oplossingen
zakt een beetje uit en neemt de vorm aan van een dikkige
is niet hetzelfde als wegvluchten voor de aanblik van lijden!
kale man in een windjack.
Nadenken over oplossingen is nodig om dingen beter te maken.
Links: Nou, dat zeg ik ook vaak, dat het ook niet makkelijk is.
Rechts: Welnee, je hebt gewoon helemaal niet op zitten letten. Al dat gediscussieer en die luchtfietserij van jou haalt niets uit,
Rechts: En dan moet je niet tegen mij zeggen dat ik gewoon die
met
mijn
mensen
in
armen hun
over eigen
mekaar sop
zit
gaar
en
vind
mogen
jongen!
dat
koken!
En terwijl de discussie zo opnieuw oplaait trappen wij de beide personificaties de deur uit, want de Spino
Therapeut: Hm.
kan slechts een sessie van een half uur met deze therapeut betalen. We gooien de restjes van ons drink-
Links: Dat is ook zo. Je moet het in de buurt samen
water bij de sanseveria’s en sluiten de kamer af.
zien te rooien. En dat is helemaal niet altijd makkelijk. Diner voor twee | 7
Dialoog met Annie Leonard, maker van The Story of Stuff Martijn Ramaekers voert een dialoog1 met Annie Leonard,
val en vervuiling, is het streven naar economische groei
maker van The Story of Stuff over duurzaamheid en con-
een
illusie
op
een
planeet
met
beperkte
hulpbronnen.
sumentisme. M: Hoe zou onze houding ten opzichte van spullen en afval moeMartijn: Waar zijn we hier?
ten veranderen?
Annie: We staan hier bij de Fresh Kills vuilnisbelt in Staten Is-
Vergeet niet dat ons consumptiegedrag iets van de laat-
land, New York. Fresh Kills bestrijkt een oppervlak van ruim ze-
ste decennia is. We zullen de waarden moeten herstel-
ven vierkante kilometer. Het was daarmee een van de groot-
len die voor onze opa’s en oma’s normaal waren: res-
ste afvalbergen ter wereld, voordat het in 2001 gesloten werd.
pect
M:
Wat
betekent
deze
vuilnisbelt
voor
jou
wat er met onze spullen gebeurde. Waar waren al die bomen rond mijn ouderlijk huis bleven? Ze lagen hier. Toen ik hier voor het eerst was, stond ik perplex. Zover ik kon kijken meubilair, huishoudelijke apparaten. Het heeft veel indruk op me gemaakt. M: Wat is er zo erg aan een gewone vuilnisbelt? A: Hoe mooi een vuilnisstort ook ontworpen is, er lekt altijd vloeistof weg. Die sijpelt door het droge afval en neemt verontreinigende stoffen mee om uiteindelijk te veranderen in een sterk verontreinigd brouwsel. Dit kan rechtstreeks het grondwater inlopen, met als gevolg milieuproblemen. Daarnaast is de vuilnisbelt het eindstadium van onze productiesystemen, die meer gericht zijn op verbruik dan op hergebruik. Kijk, het papier dat hier ligt is afkomstig van bomen. Om die computer daar te maken is zeventig maal zoveel materiaal nodig. Dit een dure vuilnisbelt. Duur in milieukosten.
De vuilnisbelt is het eindstadium van onze productiesystemen die meer gericht zijn op verbruik dan op hergebruik M: In Nederland zijn we al jaren aan het recyclen. Daarmee gaan we het probleem oplossen. De
eu
zijn
voordelen duidelijk;
Anderzijds len
soms
van we
staat in
de
recycling
moeten het
weg.
het
voor zeker
het
mili-
blijven
doen.
verdergaande Recyclen
maatrege-
hergebruikt
33%.
Als we producten echt ontwerpen voor hergebruik, kunnen we de 100% halen. Daar word ik pas echt enthousiast van! M: Maar consumeren is toch goed voor de economie? En die heeft het al zo moeilijk. A: Volgens mij is een groot deel van het probleem dat ons
economische
systeem
groei
als
een
doel
op
zich-
zelf ziet, boven al het andere. Zolang dit leidt tot meer af8
| Spino winter 2012
spullen,
hergebruik,
zuinigheid,
bezinning.
persoonlijk?
A: Toen ik een jong meisje was, begon hier mijn zoektocht naar
A:
voor
Mensen zijn te bang om een stapje terug te doen, terwijl de welvaart zo hoog is
Thema-artikel
M: Wie moet deze problemen aanpakken?
Door je boek begrijp ik nu veel
A: Het is een complex probleem dat we alleen met zijn al-
beter de waarde van tweede-
len kunnen oplossen. We hebben inspirerende voorbeelden
hands spullen en lenen. Ik
van voortrekkers nodig op allerlei niveaus: buurt, stad, be-
zie ook meer positieve kan-
drijf. Het goede nieuws is namelijk dat er veel aan te doen
ten van het samen gebruiken
is! Maar het moet van gewone mensen komen, zoals jij.
en hergebruiken van spullen.
Hé, ik heb een idee! Zal ik je een aantal vragen over duur-
Maar ik kan nog veel meer
zaamheid stellen, zodat het duidelijk wordt wat ik bedoel?
doen.
Duurzaamheid
heeft
wel voet aan de grond gekreM: Eh, ja dat is goed, dan draaien we het om. Ik heb dit niet
gen in Nederland. En internet
voorbereid hoor…
maakt het eenvoudig om tips te delen en gelijkgestemden te vinden. A: Wat vind je moeilijk aan een duurzaam leven leiden?
A: Dat geeft niet. Wat betekent duurzaamheid voor je?
M: Zoals je al zei is het bijna ondoenlijk als ik mezelf zie als
M:
Minder
een klein schakeltje in een groot vervuilend systeem. Maar
ken
voor
je
en je
voetdruk.
bewust
wat
koopt.
Meer
in
consumeren. Nadenken
harmonie
met
Meer
over de
naden-
afval, natuur
over
als ik mezelf zie als meewerker aan het bouwen van het al-
leven.
ternatief, dan ervaar ik meer hoop en ruimte. Je moet echter over alles nadenken. Het leven wordt er soms lastiger van.
A:
Dat
is
wel
erg
vaag.
Welk
effect
had
het
bekij-
ken van mijn filmpjes en lezen van mijn boek op je?
A: Je vertelde me net dat je een boek van de Dalai Lama
M: In het begin bezorgde het me een rotgevoel over de ge-
aan
volgen van ons consumptiegedrag. Maar ik was ook erg ge-
M: Hij maakte de vergelijking met een sporter. Een training
fascineerd door al het inzicht in hoe het allemaal werkt.
vereist een bepaalde inspanning. Dit is op zich zwaar. Het
Verder heeft het vooral mijn wil gesterkt om meer met
wordt echter een stuk makkelijker om te dragen als je een
duurzaamheid te doen. Ik probeer het in kleine stapjes
doel hebt, zoals een sportwedstrijd. Dan is de training in-
op te bouwen. We gaan nu een compostbak kopen, om-
eens minder zwaar, omdat je weet waarvoor je het doet.
het
lezen
was.
Wat
vertelde
hij
over
opoffering?
dat ze in Rotterdam, waar ik woon, geen gft-afval ophalen. A: Waarvoor doe je het?
Ik heb nog hoop in de veranderkracht van mensen
M: De vergelijking met een sport gaat hier wel op. Het is best een sport om je milieubelasting omlaag te brengen! Ik doe het om mijn eigen integriteit te behouden. Om geen spijt te hebben als we over twintig jaar echt in de problemen zitten door de door onszelf veroorzaakte milieucrisis. Omdat ik nog hoop heb in de veranderkracht van mensen.
A: Vind je zelf dat je genoeg doet? M: Nee, in die zin dat als we allemaal doen wat ik doe, de wereld waarschijnlijk nog steeds te veel vervuiling en consump-
The Story of Stuff is begonnen als een youtubefilm:
tie kent. Dat vind ik verwarrend. Voor mijn gevoel doe ik
http:www/storyofstuff.org/movies-all/story-of-stuff/
niets bijzonders en toch is het te veel. Ik weet het vaak niet. Er is nu ook een boek uit, in het Nederlands vertaald, dat je hoofdstuk voor hoofdstuk meeneemt langs alle proble-
A: Dat bedoel ik met een systeemprobleem. De
consumenten
kunnen
het
niet
alleen
oplossen.
men. Het boek is gedrukt op FSC-papier.
Als bijna alle producten driedubbel verpakt worden, moeten we niet verbaasd zijn als consumenten dat kopen. Hoe zie jij dit? M: Ja, dat ben ik met je eens. We zouden meer mogen verwachten van andere schakels in de keten zoals de industriële bedrijven. We moeten niet bang zijn wat vervuilende prehistorische bedrijven failliet te laten gaan om er een duurzamere variant voor terug te krijgen. Mensen zijn te bang om een stapje terug te doen, terwijl de welvaart zo hoog is.
1
Deze fictieve dialoog is uit praktische overwegingen tot stand
A: Doe je ook samen met anderen zaken? Dat kan heel inspire-
gekomen zonder medewerking van Annie, maar de antwoorden
rend zijn.
zijn zoveel mogelijk in lijn met haar gedachtegoed en gebaseerd
M: Op het gebied van spullen probeer ik meer te lenen.
op haar boek. Diner voor twee | 9
De crisis versus het algemeen belang Er wordt veel gepraat over Grieken en Griekenland. Hoe
D: Je noemt nu drie dingen: onwetendheid, haast, en gebrek
kijken Griekse Jonge humanisten zelf tegen hun crisis
aan afstemming. Zijn dit allemaal voorwaarden voor een slechte
aan? Martinus IJzergaren doet verslag.
beslissing? Of is één van die kenmerken al genoeg? M: Ze staan niet los van elkaar. Onwetendheid leidt vaak tot het
De economische crisis begint ook in Nederland flink toe te slaan.
niet de tijd nemen om de beslissing goed te onderzoeken en tot
Maar we mogen nog in onze handjes wrijven vergeleken met
gebrek aan afstemming.
een land als Griekenland, zowel oorzaak als lijdend voorwerp
D: Maar ze hoeven niet alle drie samen te gaan? Kun je ook
van deze crisis. Wat is dan precies die oorzaak? Een gebrek aan
bijvoorbeeld gebrek aan afstemming hebben zonder haast en
discipline? Een gebrek aan visie? Omdat praten mèt mensen in
onwetendheid?
mijn ervaring meestal meer oplevert dan praten óver mensen
M: Tja, eens kijken. Je kunt in alle rust en weloverwogen een
heb ik contact opgenomen met de Griekse Jonge Humanisten
beslissing nemen die in je eigen voordeel is, zonder afstemming;
(Ελληνική νέους ανθρωπιστές) om te onderzoeken hoe zij zelf
bij corruptie bijvoorbeeld.
tegen de crisis aankijken. De voorzitter van deze vereniging,
D: Is dat voor de persoon zelf dan een slechte beslissing?
Dimitri Socrátes (D), stond zeer welwillend tegenover een te-
M: Als die persoon er geen gewetensprobleem mee heeft mis-
lefonisch interview met redacteur Martinus IJzergaren (M).”
schien niet, maar wel voor de gemeenschap. D: Dus je hebt het bij goede beslissingen over goede beslis-
M: Dimitri, zou je iets kunnen zeggen over hoe jij aankijkt tegen
singen niet voor een selecte groep, maar voor een grote groep?
de crisis in je land?
M: Nou, “een grote groep”, ik bedoel gewoon iedereen, het alge-
D: Dat wil ik zeker wel. Maar kun je nog iets specifieker zijn over
meen belang, de wereldeconomie.
wat je bedoelt met de crisis in mijn land?
D: Bedoel je dat de belangen van iedereen, ook wel aangeduid
M: Dat de economie van Griekenland er nogal slecht voor staat:
Dus je richt je aandacht op iets dat je minder aan het hart gaat omdat het realistischer is om te bereiken?
het Bruto Nationaal Product keldert, de staatsschuld is extreem, de werkloosheid groeit. Wellicht heb je als Grieks burger waardevolle ideeën over de achtergronden, oorzaken en eventuele oplossingen? D: En wanneer zou iets dat ik daarover zou zeggen waardevol zijn? M: Misschien zou het behulpzaam kunnen zijn om de crisis te
met ‘het algemeen belang’ en ‘de wereldeconomie’ overeenko-
lijf te gaan, voor iedereen die iets met die ideeën kan doen: de
men?
Griekse regering, de Europese leiders die de Griekse regering
M: Ja, nou ehh, ze hebben heel veel met elkaar te maken.
steunen, de financiële machthebbers.
D: Wat is de invulling van dat algemeen belang dan?
D: En hoe zouden die ideeën voor deze personen behulpzaam
M: Nou, basisbehoeften zoals voedsel, een dak boven het hoofd,
zijn om de situatie te verbeteren?
veiligheid, medische zorg, onderwijs. En een eerlijke verdeling
M: Nou, wanneer ze zouden helpen met het nemen van goede
daarvan, zodat er geen onrust tussen bevolkingsgroepen ont-
beslissingen.
staat.
D: Bedoel je daarmee dat er nu geen goede beslissingen geno-
D: Bedoel je dat je veranderingen die gunstig zijn voor de we-
men worden?
reldeconomie in het algemeen ook gunstig zijn voor dat alge-
M: Nou, blijkbaar niet, anders zou er toch geen crisis zijn?
meen belang?
D: Is deze crisis volgens jou een rechtstreeks gevolg van slechte
M: Ja, zeker!
beslissingen?
D: Waarom denk je dat daar zo’n sterk verband tussen is?
M: Het is natuurlijk complex, en daardoor moeilijk om stellige
M: Waarom? Nou, een gezondere wereldeconomie zorgt voor
oorzaak-gevolg-relaties te leggen. Maar toch geloof ik dat je een
meer welvaart.
onderscheid kunt maken tussen meer en minder verstandige be-
D: En meer welvaart is in het algemeen belang?
slissingen.
M: Nou, in elk geval voor degenen die ervan profiteren. Het is
D: Hoe onderscheid je zo’n minder verstandige beslissing dan?
natuurlijk niet zo eerlijk verdeeld op dit moment.
M: Nou, zo’n beslissing is gemaakt met minder kennis, minder doordacht, en met minder of geen afstemming met partijen die
D: Dus je zoekt ideeën die bijdragen aan meer welvaart die op
met de beslissing of de gevolgen ervan te maken hebben.
een eerlijke manier verdeeld is?
10 | Spino winter 2012
Thema-artikel M: Nou ja, dat is wel heel ambitieus. De welvaart is al sinds
mogelijkheden zien. Angst voor het nieuwe. Door die angst mist
mensenheugenis oneerlijk verdeeld. Het zou mooi zijn dat te
een stuk welwillendheid. Als dat niet verandert zal herstel van
veranderen, maar het lijkt me realistischer om de verdeling weer
de wereldeconomie geen verbetering van het algemeen belang
op het niveau van voor de crisis terug te brengen.
voor iedereen betekenen.
D: Dus je richt je niet op het algemeen belang maar op welvaart
D: Als je die welwillendheid als belangrijker voorwaarde ziet voor
voor mensen zoals jijzelf, omdat dat realistischer is?
het algemeen belang dan de wereldeconomie, en als het alge-
M: Ja, eigenlijk wel.
meen belang je meer aan het hart gaat dan de die economie, is
D: Maar je zei net dat een betere wereldeconomie toch juist ook
het dan niet beter je aandacht te richten op die welwillendheid,
in het algemeen belang was?
in plaats van op de wereldeconomie?
M: Ja, dat is het ook, maar ik richt me niet direct op dat al-
M: Nou ja, het een sluit het ander niet uit.
gemeen belang, het is meer een waarschijnlijk gevolg van een gezondere economie. Om het algemeen belang te dienen moet eerst de motor van de wereldeconomie weer op gang komen. D: Omdat je dat realistischer vindt? M: Nou, de situatie van voor de crisis heeft werkelijk bestaan, terwijl een eerlijke verdeling nooit bestaan heeft. D: Dus iets uit het verleden opnieuw creëren lijkt je realistischer dan iets heel nieuws? M: Inderdaad. D: Betekent dat je je richt op de wereldeconomie ook dat deze je meer aan het hart gaat dan dat algemeen belang, voedsel, een dak boven het hoofd, veiligheid, medische zorg, onderwijs? M: Nee, dat zou ik niet zeggen, eerder omgekeerd.
Als kranten vol staan met zaken die je minder belangrijk vindt dan zaken die je aan het hart gaan, geef je dan toch meer aandacht aan die minder belangrijke zaken?
D: Dus je richt je aandacht op iets dat je minder aan het hart gaat omdat dat realistischer is om te bereiken? M: Ja, nou ja, nee. Ja. Of, nee, maar je moet toch ergens begin-
D: Maar gaat de aandacht voor het minder belangrijke niet ten
nen.
koste van het meest belangrijke?
D: Bedoel je dat het dienen van datgene wat je het meest aan
M: Ehm, nou, ja. Nee, dat hoeft niet. Nou, een beetje misschien
het hart gaat gediend is met het richten van je aandacht op iets
wel. Maar het is ook dat de kranten er vol mee staan hè, je kunt
dat daaraan voorafgaat?
er niet onder uit.
M: Ja, dat is mooi gezegd! Inderdaad!
D: Bedoel je dat als kranten vol staan met zaken die je minder
D: En dat je vertrouwen hebt dat herstel van de wereldeconomie
belangrijk vindt dan zaken die je aan het hart gaan, je toch
ten goede zal komen aan dat algemeen belang?
meer aandacht geeft aan die minder belangrijke zaken dan je
M: Ehhhh, nou... Herstel naar de situatie van voor de crisis is
zou willen?
wellicht mogelijk, en een voorwaarde voor dat algemeen belang,
M: Ja, zo gaat dat toch.
maar dat wil niet zeggen dat dat algemeen belang er ook mee
D: Bedoel je dat je niet echt een keuze ervaart?
gediend zal zijn. Er zijn nog meer voorwaarden, die belangrijker
M: Nee, het is zeker een keuze, ik kies ervoor om het nieuws
zijn.
bij te houden, maar het blijkt achteraf niet allemaal evenveel je
D: Zoals?
aandacht waard.
M: Politieke wil. Bereidheid van welvarende burgers een stukje
D: Bedoel je dat de economische crisis een uitzondering is, en
welvaart in te leveren. Vertrouwen van burgers in elkaar, in de
dat veel nieuws wel je aandacht waard is?
mogelijkheden en inzet om er samen wat van te maken.
M: Nou ja, je wilt toch weten wat er om je heen gebeurt. D: Waarom?
Is deze crisis een direct gevolg van slechte beslissingen?
M: Zeg beste Dimitri, volgens mij kunnen we nog wel even doorgaan zo, maar de deadline voor de komende Spino is erg dichtbij, dus we moeten maar eens gaan stoppen. Mag ik je danken tot zover? D: Danken voor wat?
Als je leest hoe Nederlanders over Griekse burgers denken, dat
M: Nou dit interview?
ze allemaal niet willen werken en afspraken niet na willen ko-
D: Maar we waren toch nog steeds pas met de eerste vraag
men. Dan is hier in Nederland dat vertrouwen nog niet optimaal.
bezig?
Men wil vooral behouden wat men kent in plaats van nieuwe
Diner voor twee |11
Over dialogen Een Spino in dialoogvorm, is dat überhaupt een zinvol
dode klassiek Grieks met zijn nu ver-
idee? Jeroen wijdt een Soliloquium aan deze vraag.
stijfde vocabulaire kan ons dieper in een persoon laten kijken dan wat dan ook.”
“Ik ben er trots op dat we een Spino hebben die grotendeels in dialoogvorm is. Er zou meer gepraat moeten worden.”
-“Voor zover Plato het toelaat, weten we wat Socrates zei. Misschien weten we daarmee ook wat hij dacht,
- “Waarom?”
en dan moeten we bovendien nog maar hopen dat die gedachten iets van Socrates zelf waren. Maar we weten door die woorden
“Praten leidt tot wederzijds begrip waar dat anders ontbreekt.
en bewuste gedachten van Socrates nog niet wie hij was. Een
Door praten leer je anderen kennen. Taal is het medium bij uit-
mens is meer dan zijn gedachten, het cogito minder dan het
stek waardoor mensen kunnen communiceren over wie ze zijn
sum. Daarom ook is praten een beperking; Ronald Goedemonts
en wat ze beweegt.”
eerste theatershow geeft dat treffend weer – “zodra je nadenkt over wie of wat je bent, ben je meteen minder dan je kunt zijn”.
- “Is dat zo ja? Ik heb veelal de indruk dat het vocabulaire waarin mensen zich uitdrukken uitermate beperkt en repetitief is, en
“Is denken je zo weinig waard? Ik snap ook wel dat het niet al-
daarmee meer verhult dan het toont. Mensen die menen een
les is; toch identificeer ik me meer met wat zich in mijn hoofd
ander te kunnen vertellen wie zijzelf zijn, praten meestal in de
afspeelt dan met wat erin mijn kleine teen gebeurt; toch ben ik
eerste persoon even oneerlijk, selectief en onnozel als mensen
in hoge mate mijn gedachten, al bedoel ik daarmee niet alleen
die in de derde persoon roddelen.”
alle logische gedachten, of alle heldere en welonderscheiden gedachten, maar ook alle emoties en eigenaardige associaties.”
“Er is veel oppervlakkigheid en leeg taalgebruik, als je dat bedoelt. Dat bevalt mij ook niet; maar dat is toch niet de schuld
-“Laat ik eens een eindje met je mee gaan en die gedachten be-
van de taal zelf?” - “Ik zou de taal in dit opzicht niet graag losmaken van de handeling van de taalgebruiker. Als ik zeg dat taal verhult bedoel ik daarmee ook niet dat taal werkt als een soort hogere macht die mensen dwingt om slecht te communiceren; ik bedoel dat wat mensen bewust proberen over te brengen, meestal zeer gesti-
“Taal is misschien niet volkomen doorzichtig, maar verhult zeker niet”
leerd en clichématig is. Het is niet een authentiek product van henzelf maar van structuren buiten hen. Dat ze gebruik moeten
langrijk noemen. Dan nog: zodra je ze in taal wilt vatten, moet
maken van een vooraf gegeven vocabulaire van slechts enkele
je die gedachten juist wél helder en welonderscheiden maken,
duizenden woorden helpt daarbij niet. Inderdaad, het is mis-
en in een mal gieten waar ze voorheen niet in zaten. Dus ver-
schien niet de schuld van de taal zelf dat mensen slecht com-
vormen.”
municeren; maar dan net zo min als het de schuld van een fa-
“Maar is dat altijd een slechte zaak? Onze ogen bevatten niet
cebookwall is dat mensen er oppervlakkig op communiceren. De
voor niets lenzen om het licht te focussen dat de voorwerpen in
conclusie is even onontkoombaar: het medium doet gewoon niet
onze omgeving verspreiden; anders kunnen we er gewoon geen
wat het belooft.”
helder beeld van krijgen. Doen de lenzen dan onrecht aan de voorwerpen?”
“Maar is er een medium dat het beter doet dan? Mijn ervaring is dat, alle selectiviteit en zelfmisleiding ten spijt, taal en dia-
- “Als je je gedachten al bent, waarom zou je ze dan willen ver-
loog wel degelijk informatie overbrengen. Taal is misschien niet
helderen?”
volkomen doorzichtig, maar verhult zeker niet. Ik heb, moet ik bekennen, ook weinig geduld met mensen die beweren dat er
“Omdat dat kan helpen jezelf te verbeteren. Net zoals je in dia-
andere media zijn die wel kunnen wat taal niet kan – die denken
loog met anderen niet per se een korrelig zelfbeeld presenteert,
dat “een beeld meer zegt dan duizend woorden”, of dat een mooi
maar je beeld van jezelf ook scherper kunt krijgen, kun je jezelf
muziekstuk meer ‘overbrengt’ dan een lang gesprek. Ik ben daar
door dialoog met jezelf onder de loep nemen.”
zeer sceptisch over: ik geloof dat wij Socrates bijvoorbeeld beter kennen dankzij de dialogen die Plato over hem geschreven heeft dan dankzij de buste in het Louvre. En ook beter dan wanneer Plato een symfonie over hem gecomponeerd had. Zelfs het nu
12 | Spino winter 2012
- “En dat is zinvol?”
Thema-artikel
“Ja, op zichzelf, en omdat je door zelfreflectie verbetert. De voornaamste premisse van de klassieke en westerse filosofie is toch dat het niet onderzochte leven niet de moeite waard is! En dat is in wezen ook de premisse van humanistische Levenskunst.”
“Uiteindelijk is het altijd praten en denken over”
-“Dat zegt Socrates inderdaad in een van die teksten van Plato - de enige die níet in dialoogvorm is trouwens. Hij zegt daar ook dat het grootste goed in het leven praten over deugd is. Praten over deugd het beste wat je kunt doen? Mooi is dat! Je kunt evengoed zeggen dat praten over voetbal het meest sportieve is wat je kunt doen.” “Wat kun je dan beter doen?” - “Het doen is op zichzelf al beter. Praten, taal, denken, zijn altijd secundair – uiteindelijk is het altijd praten en denken over. Het grote probleem niet alleen met de klassieke en christelijke wijsbegeerte maar ook met de zogenaamd humanistische mentaliteit van jou en je Spino, is dat daarin een pragmatisch hulpmiddeltje bij het bestaan wordt verheven tot het hoogste goed ervan. Bij jou als postmoderne humanist is dat in zekere zin nog het ergst, omdat de morele imperatief uit de Levenskunst verdwenen is: alles mag eigenlijk, als er maar over nagedacht is. Dat is gratuit, niet alleen in het privéleven maar ook in de publieke ruimte: hoe afstotelijk een politieke beslissing ook is, we doen er altijd minder moeilijk over als er maar in goede sfeer over gesproken is, als de boel maar uitgelegd wordt, als er maar een prettige dialoog is gevoerd. Het is gewoon decadent!” “Voor iemand die beweert dat praten zinloos is, zet je nu een vrij luid retorisch register open. Moet je niet iets gaan doen?” - “Je hebt gelijk. Ik ga die Spino van je lezen.”
Diner voor twee |13
De wereld is hier mij Hoe verhoud je je als mens tot de wereld? Een fictieve
manier, in een hemel bijvoorbeeld.’
interviewer interviewt Jesse Rietveld. Maar de denkfout zit ‘m in dat ‘ik-beeld’. Je had het over je ervaringen in een psychose dat het leek of je
Ten diepste ben je namelijk niet een mens, maar ten diepste ben
communiceerde met geesten, met een hiernamaals. Geloof je
je slechts ‘wereld’.
zelf in een leven na de dood, van je geest of ziel? Nee, ik geloof daar niet in.
Een stukje wereld, een fragmentje wereld, dat ben je, en zelfs jouw zelfbewustzijn is dat. Het is een creatie van de wereld, ge-
Ik ben een mens, mijn naam is Jesse Rietveld, en die persoon
maakt van het materiaal van de wereld.
kent een begin en een eind. In 1985 ben ik ontstaan als een klein vruchtje in het vruchtwater
Alleen is de creatie gaan denken dat hij iets onafhankelijks, op
in mijn moeders buik; ook het toen nog prille bewustzijn is daar
zichzelf staands is; want dat ervaren we in het dagelijks leven.
ontstaan.
Maar dat concept is eigenlijk een illusie, dat wil zeggen, op een dieper niveau. Het is alsof een stripfiguur in conclaaf gaat met
Datzelfde bewustzijn zal verdwijnen wanneer ik sterf. Het ver-
de striktekenaar: ‘ik heb geen zin om weer een verhaal met een
huist niet naar een andere plek of zoiets. De persoon die ik ben
konijn te spelen, tekenaar, bedenk maar wat anders!’ Hier is het
met de naam die ik van mijn ouders gekregen heb, is gebakend
komische en onmogelijke van de situatie meteen duidelijk, maar
tussen twee jaartallen. Maar dat hoeft niet erg te zijn.
zelf hebben we in ons dagelijks leven niet in de gaten dat we ook maar zo’n stripfiguur zijn. En hier is de tekenaar moeder natuur…
Wat maakt dat je het niet erg vindt slechts tijdelijk te bestaan,
Je bent een gebeurtenis, een natuurverschijnsel, zoals een blik-
te leven?
semschicht, met het verschil dat de ene gebeurtenis een fractie
Het is niet erg om een voorbijgaande vorm te zijn in de wereld.
van een seconde duurt en dat jij een gebeurtenis bent van mis-
Waar het om gaat is dat die voorbijgaande vorm, mijn lichaam
schien wel 80 of 90 jaar.
bedoel ik daarmee, inclusief het zelfbewustzijn dat het voortbrengt, wel een onlosmakelijk onderdeel is van de wereld.
Maar we zijn niets dan wereld, en dat bedoel ik zeker niet negatief, integendeel. Denk aan de song ‘We are the world’!
“Je bent een gebeurtenis, een natuurverschijnsel, zoals een bliksemschicht”
Wat heeft die gedachte voor consequenties voor het mensbeeld dat we dagelijks bezigen, als een ethisch en verantwoordelijk wezen? In praktische zin is dat een heel goed model, want het beant-
Je bent niet zomaar een vreemd object in de wereld; nee, je
woordt heel sterk aan onze
bent een deel van de wereld. Je bent een deel van alles wat er
alledaagse ervaring. Zonder ethiek en verantwoordelijkheid zou
bestaat. Dat geheel kun je wereld noemen, zoals ik gemakshalve
de hele juridische sector geëlimineerd kunnen worden, en nog
vaak doe, maar ook moeder natuur, of de kosmos.
veel meer.
En dat geheel zal blijven bestaan, ook wanneer ik sterf.
Weet je, het zijn twee niveaus. Aan de ene kant het bruikbare praktische mensbeeld van het dagelijks leven, waar ook die ik bij hoort; en aan de andere kant een veel diepere waarheid, zo
Maar wat heb jij daar aan? Je maakt het dan immers niet meer
zie ik dat althans.
mee. Een mens is geen autonoom wezen. Hij bestaat in samenhang Het probleem zit ‘m er in dat we als mensen een ‘ik’ ontwikkelen
met de wereld en is afhankelijk van de wereld. Dus eigenlijk
in onze jeugd.
moeten we de ware autonomie zoeken in de wereld, en niet in een menselijk individu. De wereld is werkelijk autonoom.
Die ik maken we vervolgens heilig, die moet overleven. En dan stellen we ons de vraag: ‘waar zal mijn ik zijn als mijn lichaam
We zijn bang voor de dood omdat we onszelf een autonome
sterft, o, alsjeblieft laat hem voortleven en liefst op een prettige
identiteit aanmeten terwijl we niet autonoom zijn, eigenlijk. Dat
14 | Spino winter 2012
Thema-artikel
botst op een gegeven moment, bij het besef van de eigen sterfelijkheid. Maar wat is dan nog echt, wat is nog werkelijk? In mijn optiek is de wereld werkelijk. De wereld bestaat grofweg uit een klein aantal essentiële basisbouwstenen, te weten: ruimte, tijd, materie en energie. De wisselwerking van die vier grootheden resulteert in het dynamische geheel wat we waarnemen en tegelijk zijn, hier op moeder aarde.
“De wereld is werkelijk autonoom” Een dynamische wereld, natuur, kosmos, waarin dingen komen en gaan, waarin niets blijft zoals het is, behalve dan de ‘elementaire bouwstenen’ zelf, de eeuwige bron, of hoe je het wil noemen. Sommige mensen spreken van ‘God’. Wat ik wil zeggen komt alleen hier op neer. Wij mensen kunnen prettiger leven wanneer we ons overgeven aan het ritme van de natuur en ons verzoenen met de vergankelijkheid van alle vormen. Dat wat we liefhebben, dat wat we verafschuwen, zelfs de lichamen die we zelf zijn; al die dingen komen en gaan, niets blijft wat het is, behalve dan dat ene gegeven, het gegeven van een zich ontvouwende wereld. De enige werkelijk autonome aanwezigheid die er is, is de wereld. En om definitief af te rekenen met die fundamentele denkfout die we allemaal maken, moeten we dus niet zeggen: ik (Jesse) ben een stukje wereld. Nee, zeg liever: ‘de wereld is hier nu eventjes mij’. Dan zijn alle zorgen vervlogen…
Diner voor twee |15
De humanist
“Op de meeste datingsites kun je niet aangeven dat je humanist bent. Protestant, hindoe, jood, moslim, katholiek, dat kan allemaal. Een humanist valt in de categorie “anders” of “geen”. En dat terwijl meer dan een miljoen Nederlanders de humanistische waarden delen! Laat zien dat datingsites humanisme moeten opnemen als levensbeschouwelijke optie. Ga naar de facebookpagina van Jong HV en like en share dit plaatje! Op Valentijnsdag laten we datingsites weten hoeveel mensen vinden dat humanisme een optie moet zijn.”
16 | Spino winter 2012
Actueel
De Zeitgeist Beweging
Thema-artikel
“De wereld heeft dringend behoefte aan een radicale ma-
laten zien hoe we onze maatschappij kunnen veranderen. Hierin
nier van denken over de maatschappij die recht doet aan
wordt de oplossing van het Venus Project van Jacque Fresco
menselijke potentieel en de beschikbaarheid van natuur-
aangedragen: een futuristische stad in de vorm van een cirkel
lijke hulpbronnen.” Evelyn Bosma interviewt een verte-
met voedseltorens en duurzame energie. Seth: “De manier van
genwoordiger van de Zeitgeist Beweging, die hier invul-
denken van de Zeitgeist Beweging is gebaseerd op het Venus
ling aan geeft.
Project, maar de beweging heeft slechts het gedachtegoed overgenomen en niet de specifieke invulling. Wij geven alleen een
Waarom sterven er zoveel kinderen in deze wereld? “Niet door
richting aan.”
gebrek aan voedsel”, zegt Seth Lievense (26), coördinator van de Nederlandse afdeling van de internationale Zeitgeist Bewe-
Het aangeven van een richting is de belangrijkste taak die de
ging. “En ook niet door overbevolking. Ze sterven, omdat ze
Zeitgeist Beweging zichzelf ten doel gesteld heeft. Ze informeert
arm zijn.”
mensen over problemen in de wereld en geeft aan in welke richting oplossingen gezocht kunnen worden. Om mensen te infor-
Nog een vraag: waarom komt het gebruik van duurzame ener-
meren organiseert de beweging onder andere lezingen, discus-
giebronnen, zoals zonnepanelen, zo langzaam op gang? “Omdat
siebijeenkomsten en een maandelijkse documentaireavond in
er geen winst mee te behalen valt.”
Amsterdam. Zo’n 6500 mensen hebben zich geabonneerd op de Zeitgeist nieuwsbrief. Geïnspireerd door Zeitgeist ontstaan er in
Op het eerste gezicht lijken kindersterfte door armoede en het
het land initiatieven van individuen. Zo is iemand in Amsterdam
niet toepassen van duurzame energiebronnen weinig met elkaar
een radioprogramma begonnen waarin hij maatschappijkritische
te maken te hebben. De Zeitgeist Beweging probeert mensen er
mensen aan het woord laat en geeft iemand in Rotterdam regel-
echter bewust van te maken dat vele problemen, bijvoorbeeld
matig feestjes waarvan de opbrengst naar een goed doel gaat.
deze twee, voortkomen uit dezelfde onderliggende oorzaken. In dit interview legt Seth de ideeën van de beweging uit. Naast coördinator van de Zeitgeist Beweging was Seth een van de initiatiefnemers van Occupy Amsterdam. Hij is daar nu echter niet meer mee verbonden en benadrukt dat Occupy en Zeitgeist niet hetzelfde zijn. “Occupy roept uit onvrede om verandering zonder een eenduidige invulling te geven aan die verandering. Zeitgeist is ook ontstaan uit onvrede, maar wij geven duidelijk aan waar de problemen vandaan komen en in welke richting we oplossingen kunnen zoeken.”
Het afschaffen van het geld is niet het doel van de beweging, maar het zal het gevolg zijn van een wereld van overvloed”, aldus Seth
Wat is de Zeitgeist Beweging? Het woord Zeitgeist staat voor een bepaalde manier van denken
Welke problemen signaleert de beweging?
en handelen in een bepaalde tijd. De Zeitgeist Beweging pro-
“Van alles”, zegt Seth. “Er is armoede, corruptie, oorlog, hon-
beert de huidige dominante manier van denken en handelen te
gersnood, dakloosheid… Zet het journaal maar aan of open een
veranderen. Dit doet zij enerzijds door mensen bewust te maken
krant en je weet wat er niet werkt.”
van hoe onze maatschappij werkt, of beter gezegd niet werkt, en anderzijds door de mogelijkheden van vandaag de dag te laten
De beweging identificeert dergelijke problemen als symptomen
zien. De beweging is niet loyaal aan bepaalde instituten of per-
van een verouderde sociale structuur. Eind 18e eeuw kwam de
sonen, maar aan een gedachtegang, namelijk dat de problema-
industriële revolutie op gang. De productie van goederen werd
tiek op een wetenschappelijke manier benaderd moet worden in
geautomatiseerd en als gevolg hiervan ontstond de diensten-
plaats van op een monetaire of zelfs politieke manier.
sector, want mensen moesten toch ergens werk vinden. Op dit moment vindt er een nieuwe revolutie plaats. De dienstensector
In 2007 publiceerde Peter Joseph op youtube de film Zeitgeist:
wordt steeds meer geautomatiseerd en het gevolg daarvan is
The Movie. Een jaar later maakte hij een tweede film: Zeitgeist
dat veel mensen hun baan kwijtraken. Niet iedereen profiteert
Addendum. In deze film zoomt hij in op het monetaire systeem
van de voordelen van automatisering. De winst uit de automati-
en het alternatief hiervoor, een resource-based economy. Vanuit
sering gaat naar aandeelhouders. 1% van de mensen bezit 40%
het gedachtegoed van deze tweede film ontstond de Zeitgeist
van de bezittingen. Dit zorgt voor een concentratie van de macht
Beweging. Vervolgens werd er een derde film gemaakt, bestaan-
en een scheve maatschappij.
de uit vier delen. Het eerste deel gaat over het nature-nurture debat en de mens als individu. Het tweede deel zoomt vervolgens uit naar hoe onze maatschappij werkt. Deel drie en vier Diner voor twee |17
“Automatisering biedt ons de mogelijkheid om een maatschap-
Tot zover de problemen. Hoe denkt de Zeitgeist Beweging
pij in overvloed te creëren”, zegt Seth. “Het probleem is alleen
deze op te kunnen lossen?
dat we een schaarstemiddel gecreëerd hebben, geld, dat ons de
“De oplossing is eigenlijk heel simpel”, zegt Seth. “Als we met
toegang verschaft tot goederen die makkelijk in overvloed ge-
behulp van technologie en automatisering een maatschappij van
maakt kunnen worden. De vruchten gaan niet naar het creëren
overvloed kunnen creëren dan ondermijnt dat de machtsstruc-
van overvloed voor allen, maar concentreren de macht bij een
turen van schaarste die we vandaag de dag kennen.” Hij legt uit
steeds kleinere groep. We offeren acht uur van onze dag op om
dat de politiek de macht heeft, omdat de politiek de schaarse
te werken voor een schaarstegoed dat de positie van de banken
middelen verdeelt. “De Zeitgeist Beweging wordt soms verwe-
en multinationals enkel versterkt.”
ten dat ze een neomarxistisch systeem nastreeft, maar dat is
Volgens de Zeitgeist Beweging zijn er twee onderliggende oorzaken van de sociale problemen in de economie van onze wereld. De eerste oorzaak is het winstmechanisme van het marktsysteem. Bedrijven zitten in een concurrerende omgeving en moeten winst maken om te overleven. Dit gaat niet samen met zorg voor het milieu, het maken van duurzame producten en zorg voor personeel. Het winstmechanisme staat lijnrecht tegenover duurzaamheid, want duurzaamheid en overvloed zijn het tegen-
Uiteindelijk zal maar 3 of 4% van de mensen nodig zijn om de maatschappij draaiende te houden
overgestelde van wat ons marktsysteem beloont. We verbruiken al onze grondstoffen. Dat is goed voor de economie, want
verre van zo, want neomarxisme impliceert een nieuw systeem
daardoor ontstaat schaarste en schaarste creëert winst. Ook de
met een staat. Alle -ismes zijn gedateerde systemen uit de 19e
overheid is erbij gebaat om de schaarste in stand te houden. We
eeuw, toen het nog logisch was dat we een overheid nodig had-
hebben ieder jaar economische groei nodig, omdat onze staats-
den om het verdeelvraagstuk van de schaarse goederen te be-
schuld stijgt en die mag niet meer zijn dan 60% van het bruto
antwoorden. Tegenwoordig is die schaarste er niet en hebben
nationaal product. Het is voor het overleven van de staat dus
we geen overheid nodig die die schaarste verdeelt. Dat betekent
essentieel om de economische groei te waarborgen, ongeacht
niet dat we anarchistisch zijn, want er moet wel coördinatie zijn.
het milieu en sociale aspecten. Seth: “We moeten onze grond-
De besluitvorming moet alleen niet gebaseerd zijn op de macht
stoffen niet verbruiken, maar gebruiken naar de draagcapaciteit
van het geld, maar voortkomen uit gezag en participatie.”
van de grondstoffen. De wetenschap dicteert dat we duurzaam met onze omgeving omgaan, willen we op de lange termijn wel-
Belangrijke woorden binnen de Zeitgeist Beweging zijn ‘duur-
varend leven, of zelfs overleven. Het is geen keuze om groen te
zaamheid’ en ‘gemeenschapszin’. En dat die woorden niet alleen
zijn, maar een gevolg van de gedachtegang.”
bij linkse activisten horen, bleek eind december maar weer eens. “Zelfs de koningin had het erover in haar kersttoespraak”, zegt
De tweede oorzaak is het monetaire systeem zelf. Er vormt zich
Seth tevreden. Een ander kernwoord is decentralisatie, iets waar
een concentratie van macht in de banksector en in multinatio-
de technologie ons de mogelijkheid toe biedt. We kunnen zelf
nals. De bank heeft de mogelijkheid om geld uit niets te creëren
groene energie opwekken, zelf voedsel verbouwen in geauto-
en hier vervolgens rente over te vragen. De rente is winst voor de
matiseerde voedseltorens en zelf gebouwen of goederen maken
bank. Het geld dat je terug moet betalen als rente bestaat echter
met behulp van RepRap 3D-printing, een manier om met een
niet, omdat het altijd de oorspronkelijke geldcreatie waaruit het
druk op de knop 3D-producten te ‘printen’. Andere voorbeelden
betaald moet worden, overtreft. Er moeten steeds meer schul-
van geavanceerde technologie zijn auto’s die op stroom rijden,
den worden aangemaakt om de oorspronkelijke schuldenlast
geautomatiseerde mobiliteit, zoals zelfsturende auto’s, die zo
door rente af te betalen: een exponentiële ontwikkeling en niets
nauwkeurig en efficiënt zijn dat ze het aantal verkeersongeluk-
minder dan een piramidespel. Bovendien zorgt deze geldcreatie
ken drastisch omlaag kunnen brengen, en magneetzweeftreinen
voor geldontwaarding en dus inflatie. Doordat je geld minder
met mogelijke snelheden van 3500 kilometer per uur. “Waarom
waard wordt, kun je niet sparen. Je zult meer geld nodig heb-
zou je dan nog iets moeten kopen?” zegt Seth. “We vrijwaren
ben om je levensstandaard te behouden. Slechts voor enkelen
ons van arbeid en creëren een gedecentraliseerde wereld.” Het
creëert geld middels rente meer geld. De welvaart en het suc-
doel van de Zeitgeist Beweging is dan ook niet om de wereld
ces van deze mensen versterkt het geloof in ons economische
op internationaal niveau te veranderen, maar op lokaal niveau.
systeem. Uiteindelijk zijn er echter zoveel schulden gemaakt aan
“Uiteindelijk zal maar 3 of 4% van de mensen nodig zijn om
deze financiële overheersing dat overheden, bedrijven en indivi-
de maatschappij draaiende te houden. Dat moet haalbaar zijn,
duen moeten gaan bezuinigen. “Dit creëert nog meer schaarste
aangezien 40% van de mensen aan vrijwilligerswerk doet. De
en ongelijkheid”, zegt Seth. “Fictieve schulden, maar wel reële
rest van de mensen heeft dan de vrijheid om zich te ontwikkelen
bezuinigen.” En zo bezuinigen we met alle gevolgen van dien
waar zijn passies liggen.”
voor een fictief schaarstegoed in de mogelijkheid van overvloed. 18 | Spino winter 2012
Thema-artikel De beweging voorspelt dat de overgang naar een resourcebased economy, een economie die gebaseerd is op grondstoffen, ons monetaire systeem overbodig zal maken. “Het afschaffen van het geld is niet het doel van de beweging, maar het zal het gevolg zijn van een wereld van overvloed”, aldus Seth. Hoewel ik me kan vinden in de ideeën van de beweging, ben ik het niet overal mee eens. Zo vraag ik me af of een systeem waarin slechts 3 of 4% van de mensen hoeft te werken om het systeem in stand te houden, bevredigend zal zijn. Mensen hebben een doel nodig in hun leven en zolang je je eigen geld moet verdienen, heb je een doel. Seth zegt dat als je niet hoeft te werken, je de vrijheid hebt om je eigen passies te ontwikkelen. Dat zal waarschijnlijk gelden voor een paar mensen, maar ik denk dat bij veel mensen toch de verveling toe zal slaan. De gemiddelde Nederlander kijkt nu al zo’n 10 uur per week televisie en ik vermoed dat dat alleen maar meer zal worden als mensen niet meer hoeven te werken. Je kunt toch moeilijk beweren dat die mensen bezig zijn met het ontwikkelen van hun passies. Ook het idee dat een -isme per se een staat nodig heeft, lijkt me niet kloppen. Anarchisme is toch ook een -isme? Nou wil ik niet beweren dat de Zeitgeist Beweging anarchistisch is, want Seth heeft overtuigend laten zien dat dat niet zo is. Maar geen -isme? Ik denk het wel: idealisme! En daar is niks mee, als je mensen informeert en stimuleert om zelf na te denken. Seth wordt alleen maar enthousiaster van mijn kritiek. “Kritiek mag”, zegt hij. “Correctie: moet. Ieder mens kan een verschil maken. Iedereen kan de geschiedenis schrijven.” Voor meer informatie over de Zeitgeist Beweging Nederland, zie: zmnetherlands.com en www.zeitgeistamsterdam.nl. Alle drie de Zeitgeist films zijn gratis te bekijken via youtube.
Diner voor twee |19
Agenda
Activiteitenagenda Agenda Spino voorjaar 2012 20 en 27 februari en 5 maart:
Cursus persoonlijk humanisme, Amsterdam
9 maart:
Filmavond The Tree of Life, Amsterdam
27-29 april:
Voorjaarsweekend JongHV, Markelo
Kijk voor meer informatie over de verschillende activiteiten op de website van JongHV, op www.jonghv.nl.
Oproep voorjaarsweekend Reflecteren. Terug kijken op wat geweest is, kijken wat is en vooruit kijken naar wat misschien zal zijn. Dat is de kern van het aankomende JongHV Voorjaarsweekend, dat dit jaar gehouden wordt in Markelo van 27 tot en met 29 april aanstaande. Tijdens dit weekend zullen interessante sprekers met ons gaan reflecteren over humanisme, in het bijzonder het internationale humanisme. Wordt Europa ook voor ons JongHV belangrijker? Met lezingen van onder andere prof. Harry Kunneman (hoogleraar sociale en politieke theorie aan de Universiteit voor Humanistiek), workshops, onze traditionele wandeling in de prachtige bosrijke omgeving van het Hof van Twente en wellicht een feestje... Het internationale karakter van het weekend zal nog eens worden aangesterkt door de komst van delegaties humanisten uit verschillende landen. Dit weekend wordt een mooie gelegenheid om op de voor JongHV weekenden karakteristieke relaxte manier, kennis te maken met humanisme in binnen- en buitenland! Wij hopen je dan ook hartelijk te mogen ontvangen in Markelo! Verdere informatie volgt zo snel mogelijk op www.jonghv.nl. Hopelijk tot in april! De weekendcommissie
20 | Spino winter 2012
