Spelen met de gulden snede

Spelen met de guld e in het Eems-estuar n snede ium Kompas voor natuur l



ijke verhoudingen

+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+

-+-+ + + -+-+-+ +-+-++-+-++-+-++-+-+ -+-++-+ -++ -++-+ -+-+-+-+ -+-+-+-+-+-+

Inhoudsopgave Nu het nog kan

4

Van Herbrum tot Borkum

5

Eems-estuarium in goeden doen

6

Eems-estuarium nu

8

Inspiratie voor verbetering

10

Literatuur 14 Bijlage: de inspiratiekaart

2

Spelen met de gulden snede in het Eems-estuarium

15

Voorwoord grotendeels prachtig uit. Toch is dit gebied, dat er ium tuar s-es Eem het ziet jk jnli Ogenschi elijk gebruik verre van gezond. De natuur en het mens tot het Werelderfgoed Waddenzee behoort, toord. Veel vers k ster processen en leefgebieden zijn zijn in onbalans geraakt. Natuurlijke volwassen een nog s. Welke visser treft bijvoorbeeld dieren voelen zich hier niet meer thui steur of fint in zijn netten aan? ddels volop ns tussen ecologie en economie is inmi Het gesprek over een hernieuwde bala om de natuur natuurorganisaties zoeken naar kansen en ers eerd rbeh wate en, rhed Ove de. gaan vragen zich ens, industrieën en andere bedrijven Hav en. eter verb te ium tuar s-es Eem e wijze van het en met het ecologisch systeem en op welk houd nen kun ning reke zij hoe af er steeds vak achteruitgang te voorkomen is. zoektocht te enzee heeft de vraag gekregen deze Het Programma naar een Rijke Wadd ontsluiten te che kennis over het Eems-estuarium vraag ondersteunen, enerzijds door de ecologis deze van efbeeld op te stellen. Het eerste deel en ium en anderzijds door een ecologisch stre s-estuar ‘De ecologische toestand van het Eem ent cum isdo Kenn het met vuld inge hure is ende broc vraag heeft geresulteerd in de voorligg mogelijkheden voor herstel’. De tweede oudingen’. verh jke urli natu s-estuarium, kompas voor ‘Spelen met de gulden snede in het Eem ter inspiratie asrichting voor ecologisch herstel en Met deze brochure bieden we een komp einddoel ligt, het n we niet. We weten niet waar een kaart met ideeën. Een einddoel geve de regio, met ook af van andere ontwikkelingen in hoe ver of hoe dichtbij. Dat hangt programma en lingen vallen buiten het domein van ons name sociaaleconomische. Die ontwikke blijven hier buiten beschouwing. t mee de ecologische peiler voor de zoektoch hier t bied e enze Wadd e Rijk een r naa ma Het Program ns komt zeker en duurzaam menselijk gebruik. Die bala naar een goede balans tussen ecologie ganisaties, uror natu rek aangaan: waterbeheerders, andere in zicht als alle partijen samen het gesp alle en n industrieën, omwonenden, toeriste havenbedrijven, vissers, agrariërs, betrokkenen. Programma naar een Rijke Waddenzee, Kees van Es programmamanager Kompas voor natuurlijke verhoudingen

3

Nu het nog kan Op de grens van zoet en zout, van rivier en zee, van land en water is het leven hard. Binnen een tijdsbestek van enkele uren veranderen de omstandigheden ingrijpend. Van bremzout in brak, van snelstromend in stilstaand, van kletsnat in kurkdroog. Weinig planten en dieren zijn zo flexibel dat ze hier kunnen bestaan. In de loop van miljoenen jaren is een unieke planten- en

Ook in Nederland zijn in de afgelopen eeuw vele estuaria

dierenwereld ontstaan die heeft leren leven op deze wonderlijke

afgedamd. Denk aan Haringvliet, Grevelingen, Oosterschelde,

overgang van rivier naar zee. Het ecosysteem van zo’n over­

Lauwerszee en Zuiderzee. Slechts twee estuaria heeft ons land

gangs­gebied, ook wel estuarium genoemd, is in vergelijking

nog over, beide op de grens met onze buren: de Westerschelde

met andere ecosystemen niet rijk aan soorten. Maar de soorten

en het Eems-estuarium.

die hier leven, leven in groten getale. Het is een uitzonderlijk productief systeem.

Ook het Eems-estuarium vertoont symptomen van verval: de stroming is sterk gekanaliseerd, de vloed loopt hoog op, het

Ook mensen houden van estuaria. Het visrijke water en de

water is extreem troebel, de getijdenrivier zit in een veel te

vruchtbare grond rondom zijn altijd een bron van voedsel

nauw jasje en de waterkwaliteit laat te wensen over. Van de

geweest. Maar vooral zijn estuaria van oudsher onze toegangs­

oorspronkelijke rijkdom aan planten en dieren is weinig over.

poorten tot de wereld. Overal ter wereld bloeit rond estuaria



de handel. Industrieën en havens zijn hier tot ontwikkeling

De ruggengraat van dit estuarium is echter nog grotendeels

gekomen en vooral in de afgelopen eeuw explosief gegroeid.

intact, want hier is nog sprake van een in- en uitgaande getijden­

Die ongebreidelde groei heeft zijn weerslag op het ecosysteem.

beweging. De Eems stroomt over het algemeen vrij af naar de zee. De karakteristieke brakwaterzone bestaat hier nog. Kortom:

Wereldwijd zijn estuaria in verval geraakt. Bijna overal heeft

hier ligt een wending naar ecologische verbetering en duurzaam

de natuur te lijden onder afdamming, kanalisatie, baggeren,

gebruik nog binnen bereik. Nu nog wel.

inpoldering, bedijking en verontreiniging. Het unieke samenspel van zoet en zout, rivier en zee en land en water is grondig verstoord. Het bijzondere ecosysteem is in hoog tempo van de aardbol aan het verdwijnen.

4

Spelen met de gulden snede in het Eems-estuarium

istieke Een hypothetisch estuarium: karakter r, met de elementen van estuaria zijn de rivie rgelopen zijrivieren en meanders, een onde stricto) in u sens riviervallei (het estuarium de habitats in vrije verbinding met open zee, en is een grote verschillende saliniteitszones. Er rzaakt door diversiteit in deze habitats, veroo r­lichamen wate combinaties van verschillende zout­ in en getijdegebieden met variatie ligging. Op gehalte, stroomsnelheid en hoogte­ estuaria door veel plaatsen beïnvloedt de mens ­verdieping, weg vaar r, inpoldering, infrastructuu en tussen baggeren etc. Er bestaan parallell rd estuarium de problemen in het Eems-Dolla Europa en er en andere grote estuaria in NW n hiertussen. inge elijk is veel te leren van verg

Van Herbrum tot Borkum

vier zones: mondingsgebied, Fig. 1 het Eems-estuarium in nrivier. middendeel, Dollard en getijde

Een estuarium heeft ge en duidelijk begin en ein d. Het is de zone waarin over vloeien. Waar die rivier en zee geleidelij zone precies ligt, hang k in elkaar t af van het moment. Bi water verder zeewaarts j hoge rivierafvoeren merkbaar dan bij lage af is het zoete voeren. En bij storm dr op dan tijdens rustig we ingen getij en zout verd er. Het ecosysteem trek er de rivier t zich al helemaal niets estuarium gaat soepelt van grenzen aan. De na jes over in de natuur tuur van het van rivier, zee en lan d. Omwille van de eenvou d trekken we hier toch een grens om het estuar het waddeneiland Bork ium: van de Duitse sta um. Herbrum is de plaat d Herbrum tot s waar het getij nog go een kunstmatige grens, ed zichtbaar is op de riv want hier staat sinds ier. Het is 1899 een stuw in waddeneiland Borkum en de rivier. De denkbeeld Rottumeroog markeert ige lijn tussen het de overgang naar volle zee.

Binnen het Ee -estua rium tekenen zich vi ieder met een ms er zones af, eigen karakter : • Getijdenrivier Dit is de zogenoemde Unterems, de rivier va n Herbrum tot het zeew Emden. Ook zijrivieren aartse einde van de Ge zoals Leda en Jümme ho iseleitdamm bij ren bij de Unterems. De getij en de afvoer van getijdenrivier beweegt de rivier. Langs de oev mee met het ers liggen uiterwaarde • Dollard n. Deze forse buidel aa n het estuarium besta at uit uitgestrekte sli door de geulen Groote kken en platen, die wo Gat en Kerkeriet en ve rden doorsneden le kleine prielen. Lang Westerwoldse Aa mondt s de randen liggen kw hier uit in het estuar elders. De ium. • Middendeel In dit smalle deel lig t ter hoogte van Delfz ijl de grote zandplaat Oostfriesche Gaatje en Hond-Paap, met daar om Bocht van Watum. heen de geulen • Mondingsgebied Vanaf de Eemshaven wa aiert het estuarium br eed uit. Het mondingsge zoals het Huibertgat, de bied bestaat uit diepe Westereems en de Ooster getijdengeulen, eems, met daartussen ui tgestrekte slikken en za ndplaten. Kompas voor natuurlijke verhoudingen

5

Eems-estuarium in goeden doen Wanneer is het Eems-estuarium er goed aan toe? Dit zijn de essentiële kenmerken van een Eems-estuarium in goeden doen: • Het getij is de rustige ademhaling van het estuarium. • Primaire voedselproductie is de motor van het ecosysteem. • Zoet en zout gaan geleidelijk in elkaar over. • Leefgebieden zijn groot, gevarieerd en gezond.

1. Het getij is de rustige ademhaling van het estuarium In een natuurlijke situatie gedraagt het estuarium zich als één lichaam. Van Herbrum tot Borkum, met het getij als verbindende factor. Als een stabiele en regelmatige ademhaling stroomt het getij in en uit via een steeds veranderend stelsel van eb- en vloed­ geulen. Het estuarium haalt rustig adem, omdat de ruimtelijke verhoudingen in balans zijn: ze voldoen aan de gulden snede. De vloedstroom die vanuit de zee het estuarium instroomt, ver­liest geleidelijk zijn kracht. In het mondingsgebied en midden­deel zijn het de vloedscharen die de stroming afremmen, met natuurlijke

drempels en een ruwe, zandige bodem. In de getijden­rivier zwakt de vloedstroom verder af door de forse tegen­stroom van zoetwater, de grote bochten en de ondiepten of zelfs eilanden in het rivierbed. Langs de randen van het estuarium liggen uitgestrekte kwelders, slikken en uiterwaarden. Als deze gebieden overstromen, wordt het estuarium eens zo groot. Het vloedwater krijgt zoveel ruimte in de breedte dat het maar beperkt de hoogte in gaat.

2. Primaire voedselproductie is de motor van het ecosysteem In het water en op droogvallende slikken en platen voltrekt zich een bijzonder fenomeen. Hier eindigt en begint de voedsel­keten.De rivier en de zee brengen grote hoeveelheden organisch materiaal naar het estuarium, de resten van af­

tuariu m De gulden snede va n eenzices h in uiteenlopende

Estuaria over de wereld tonen weelderig tropisch gedaanten. Het ene is omzoomd met vlakte. Toch is er in bos, het andere ligt in een ijzige uurlijke estuaria is de basis een overeenkomst: in nat uurlijke verhouding sprake van een gulden snede. Een nat tussen lengte, breedte en diepte.

6

Als de verhoudingen De gulden snede is er niet voor niets. de getijdenstroom in kloppen, is de in- en uitgaan water op te vangen evenwicht met de ruimte om het de lengte, de breedte (komberging). Verandert er iets in ere afmetingen mee. of de diepte, dan veranderen de and weer in balans door De natuur brengt de verhoudingen uren of juist op te het estuarium waar nodig uit te sch en zand.snede in het Eems-estuarium slib len met vul Spelen met de gulden

gestorven planten en dieren. Met hulp van zuurstof breken bacteriën de resten af tot louter chemische bestanddelen, waar­onder koolstof. Einde verhaal. Maar ook een nieuwe start. Want juist hier staat een immens leger van algen klaar om dat koolstof nieuw leven in te blazen. Al wat zij nodig hebben is zonlicht en dat is in het estuarium voldoende voorhanden. Zij doen hun werk zwevend in de water­kolom of als bodembedekker op slikken en platen. Dit is de primaire voedselproductie, de motor van het ecosysteem. Door de groei van algen kunnen ook bodemdieren, krabben en kreeften, vissen en vogels eten en gegeten worden. Zelfs grote zoogdieren als zeehonden leven bij de gratie van primaire productie. En dat is nog niet alles. Tijdens hun werk produceren de algen ook nog een andere bron van leven: zuurstof.

het Eems-estuarium is zeer De primaire voedselproductie in enorme watervlakte en het groot, net als in andere estuaria. De het mondingsgebied en uitgestrekte intergetijdengebied van tste bijdrage. Maar ook in het middendeel leveren veruit de groo per hectare hoog zijn, als het de getijdenrivier kan de productie water helder is.

3. Zoet en zout gaan geleidelijk in elkaar over

ondiepe water paaien in het koning en bruine kiekendief. In het e trekvissen zoals de steur voor­jaar vissen, waaronder ook grot rik zwemmen verder, de zij­ en de fint. Spiering, rivierprik en zeep n af. In het schone water riviertjes in, en zetten daar hun eiere water. Het rivierbed is voort­ voelen otters zich als een vis in het nevengeulen komen en gaan. durend in beweging. Eilanden en altijd plaats. Voor pionierplanten als zeebies is hier

ontmoeten grote en kleine In een natuurlijk Eems-estuarium maar ook haar zijrivieren Leda rivieren de zee: de Eems natuurlijk, tal van kleinere riviertjes zoals en Jümme, de Westerwoldse Aa en Het zoete rivier water mengt de Groote Tjariet en de Spijksterriet. zoute zeewater. zich hier in een brakke zone met het l. Voor trekvissen is dit de Die geleidelijke overgang is essentiee Zij brengen hun leven deels toegangspoort naar hun paaigebied. de brakke zone zwemmen in zee en deels op de rivier door. Via r. Ook andere organismen de vissen ongehinderd heen en wee en naar de zee. verspreiden zich via deze zone van water van nature troebel. In In een deel van de brakke zone is het minder licht door dan elders in deze kleine troebelingszone dringt minder voedsel én zuurstof, het estuarium. Algen produceren hier en is er geen tekort. maar voor vissen en andere organism

4. L eefgebieden zijn groot, gevarieerd en gezond

wisselende rivierafvoer, de Het in- en uitgaande getij, de de invloed van weer en wind ontmoeting van zoet en zout en d en veranderlijk. Snel en maken het Eems-estuarium gevarieer en nat, zand en slib, zoet en langzaam stromend water, droog veranderend patroon. Zo zout wisselen elkaar af in een altijd scala aan leefgebieden waar ontstaat, onder en boven water, een heel veel soorten vertoeven. begroeid met rietmoerassen De oevers van de getijdenrivier zijn ten als blauwborst, kwartel­ en ooibossen. Hier leven vogelsoor

en een voedselrijk onder­ De prielen van de Eems-Dollard bied en haring. Kluten, visdieven, komen voor garnalen, jonge platvis op nabijgelegen kwelders. scholeksters en kokmeeuwen broeden de slikken en in het ondiepe Bij laag water strijken ze neer op kte tafel met wormen, schelp­ water. Daar vinden ze een rijk gede onden rusten op de droog­ dieren, vis en garnalen. Groepen zeeh jongen. In deze brakke zone vallende platen en zogen daar hun met sprekende namen als van het estuarium groeien planten zeekraal, lamsoor en snavelruppia.

kleinere riviertjes zijn drie­ In de zoet-zoutovergangen van de rivierprik, zeeprik, bot en doornige stekelbaars, houting, aal, hier graag een stekelbaarsje spiering te vinden. Lepelaars komen zeearend. pikken. Hoog in de lucht zweeft een

el en mondingsgebied is het Op de zandplaten in het middende van het leven. Wormen en leven ruwer. Toch krioelt het ook daar iets dieper graaft, vindt tal krabben kruipen door het zand. Wie vele vogels zich te goed aan van schelpdieren. En ook hier doen zwemmen wijting, kabeljauw, een eiwitrijk maal. Rond de platen volwassen fint. Regelmatig ansjovis en geep, en af en toe een duikt een bruinvis op.

en dieren die door hun En dan zijn er ook nog planten d voor andere creëren. Zo uitbundige groei zelf een leefgebie veiligheid en beschutting bieden uitgestrekte zeegrasvelden rzeenaald, familie van het voor bodemdieren en vissen. De adde . Mosselen vormen hier en zeepaardje, hangt hier graag rond organismen die een harde daar grote, stevige ruggen. Tal van terecht. ondergrond verkiezen, kunnen daar

Onder en boven water De natuur op oevers, kwelders, slikken en zandplaten springt het meest in het oog. Daar zien we de talloze foeragerende vogels, rustende zeehonden, wuivende rietvelden en de paarse gloed van de zeeasters. De natuur boven water is het zichtbare bewijs van de ecologische waarde van het estuarium. Maar het ecosysteem gaat onder water verder. Sterker, onder water ligt de kern van het ecosysteem. Daar vindt de bulk van de primaire productie plaats, de voedselbron voor alle andere soorten. En de meeste schakels van de voedselketen leven onder water. Kompas voor natuurlijke verhoudingen

7

Eems-estuarium nu De gulden snede van het Eems-estuarium is verstoord. De verhoudingen zijn uit balans. Vooral daar­door staat het Eems-estuarium nu op verschillende punten ver af van een estuarium in goeden doen: • Het estuarium hyperventileert. • De motor van het ecosysteem is stilgevallen. • Zoet en zout zijn scherp van elkaar gescheiden. • Leefgebieden zijn niet groot, gevarieerd en gezond genoeg.

Bij Papenburg bedroeg het verschil tuss en de gemiddelde eb- en vloedwaterstand rond 1930 1,7 meter. Sinds die tijd is het getijdenverschil verdubbeld tot 3,5 met er.

2. De motor van het ecosysteem is stilgevallen. De primaire productie in het Eems-estuarium is met ongeveer 60% afgenomen. Er dringt te weinig licht door in het water en daardoor kunnen algen hun werk niet goed doen. Dat werkt als volgt: • Het water in het Eems-estuarium is zeer troebel. Dat is een

1. Het estuarium hyperventileert. Het getij stroomt niet in en uit als een rustige en regelmatige ademhaling. Het getij stroomt veel te snel en het getijverschil is veel te groot. Dat komt door het verdiepen en kanaliseren van de getijdengeulen en de rivier. De toegenomen diepte past niet bij de afgenomen lengte en breedte: • De vloed stroomt met grote kracht naar binnen, omdat natuurlijke remmen ontbreken. In het mondingsgebied en het

gevolg van het verdiepen en rechttrekken van de getijden­ geulen en de rivier. Ook het verlies van kwelders en uiter­ waarden draagt bij aan de hoge troebelheid: er is minder ruimte waar slib kan bezinken. • In troebel water dringt minder licht door. Algen die in het water zweven, hebben daardoor minder energie voor de primaire voedsel­productie. De verminderde primaire voedselproductie werkt door in de hele voedselketen.

middendeel zijn vloed- en ebscharen veranderd in één diepe geul, vrijwel zonder drempels. Op de bodem van de getijden­ rivier ligt een spiegelgladde modderlaag (fluid mud) en de meeste bochten zijn rechtgetrokken. Zo schiet de vloed on­ geremd naar binnen. • Er is weinig ruimte om de vloed op te vangen (komberging). Uiterwaarden en kwelders zijn op grote schaal ingepolderd en bedijkt. Het water kan nog maar één kant op: omhoog. De hoogwaterstand is fors toegenomen.

8

Spelen met de gulden snede in het Eems-estuarium

Het water is troebel omdat het vee l zwevend stof bevat. Rond 1960 bevatt e het water ongevee r 150 milligram zweven d stof per liter op de troebelste plaats in het estuarium. Nu is dat enkele grammen per liter: mee r dan 10 kee r zoveel.

Grote trekvissen, zoals elft en steur, werden in de negentiende eeuw nog regelmatig gevangen. Nu zijn ze in het Eems-estuarium geheel uitgestorven.

Stratingh & Venema (1855):

en visch, ook tegen “Niet alleen vangt men in deze fuik ere visshen liggen, de schuttingen blijven soms zwaard , Zalm (Salmo salar) zoo als de Steur (Acipenser sturio) komt het meest met en Elft (Clupea alosa). … Steur worden nog al nu en oostelijken wind op. De zeer kleinen lkuilen, maar de zware dan gevangen, vooral in de garnaa . ponden gewigt hebben, Steuren, die soms van 100-250 Ned lang achter en worden blijven dikwijls bij het afebben te kgrond gevonden.” dan tegen de schutting of op den slij

3. Zoet en zout zijn scherp van elkaar gescheiden.

4. L eefgebieden zijn niet groot, gevarieerd en gezond genoeg.

Trekvissen en andere organismen ontmoeten in de Eems en

Het netwerk van leefgebieden in het Eems-estuarium vertoont

de kleine riviertjes barrières die zij niet of nauwelijks kunnen

gaten. Sommige leefgebieden zijn te klein geworden of ont­

overbruggen. In de Eems is de lange troebelingszone het

breken vrijwel geheel. Andere zijn in aanleg wel aanwezig, maar

probleem; in de meeste kleinere riviertjes staan fysieke barrières

zo verstoord dat het leven er moeilijk is. De meeste problemen

in de weg:

spelen onder water:

• De troebelingszone van de Eems is langer en extreem troebel

• In de troebelingszone van de Eems is kilometerslang vrijwel

geworden. Op de bodem ligt een dikke modderlaag (fluid

geen leven mogelijk. Niet alleen trekvissen hebben daar last

mud). Dat komt door het verdiepen en kanaliseren van de

van, maar ook andere vissen zoals sprot en ansjovis.

getijden­geulen en de rivier. De kilometerslange donkere

• De geleidelijke overgang tussen zoet en zout ontbreekt bij

route is voor trekvissen een onaantrekkelijke weg, waar zij

vrijwel alle kleine riviertjes. Vissen missen daar de verbinding

zich moeilijk kunnen oriënteren. In het donkere water kunnen

met het paaigebied.

de primaire producenten hun werk niet doen en daarmee

• Het oppervlak ondiep water is sterk afgenomen. Langs de

ligt ook de zuurstofproductie stil. Dat maakt de barrière voor

rivier ontbreken natuurlijke nevengeulen. De vloedscharen in

vissen en andere organismen nog groter.

het middendeel en mondingsgebied hebben zich gevuld met

• De meeste kleine riviertjes zijn afgesneden van het estuarium door sluizen, stuwen en gemalen. Ook de sluis bij Herbrum in de Eems is een hindernis voor trekvissen die verder stroom­ opwaarts willen zwemmen.

zand en slib. Ondiep water is onder meer van belang als paaien opgroeigebied voor vis. • Mosselbanken en zeegrasvelden, die van nature vooral in het middendeel en het mondingsgebied voorkomen, zijn vrijwel verdwenen. • Boven water is vooral een tekort aan natuurlijke oevers: uiter­ waarden, ooibossen en rietmoerassen langs de getijdenrivier en kwelders langs de Dollard en het mondingsgebied.

Kompas voor natuurlijke verhoudingen

9

Inspiratie voor verbetering In het Eems-estuarium ligt verbetering van het ecosysteem nog binnen bereik, ondanks de aanzienlijke tekort­komingen. Anders dan in veel andere estuaria in Noordwest-Europa is de ruggengraat van het systeem intact: hier is nog sprake van een in- en uitgaande getijdenbeweging, omdat de Eems in open verbinding met de zee staat.

Co-creatie rond het Eems-estuarium In en om het Eems-estuarium willen we ook wonen, werken

Het Programma naar een Rijke Waddenzee wil water­beheerders,

en recreëren. De verbetering van de ecologie gaat dan ook niet

natuurorganisaties, havenbedrijven, vissers, agrariërs, industrieën,

voor alles. Uiteindelijk is een gezond estuarium echter ook een

omwonenden en andere betrok­kenen uitdagen om samen te

voorwaarde voor duurzaam gebruik. Investeren in een stevig

zoeken naar slimme ideeën voor gezonde ecologie en duurzaam

ecosysteem levert niet alleen voordeel op voor de biodiversiteit,

gebruik in het Eems-estuarium. Co-creatie is daarbij het uitgangs­

maar ook voor de bescherming tegen overstromingen, de kosten

punt: wederzijdse inzet met wederzijdse winst. Om het proces

van vaargeulonderhoud, de opbrengst van de visserij, de beleving

van co-creatie te ondersteunen, bieden we hier een kompas voor

van het landschap en de aantrekkingskracht voor toeristen.

ecologische verbetering en een inspiratiekaart.

Co-creatie met waterveiligheid

De grote vloedstroom die in de huidige situatie het estuarium ingaat, is niet alleen nadelig voor de ecologie maar ook voor de veiligheid. De waterstanden bij hoogwater zijn fors verhoogd in alle delen van het estuarium, en vooral op de getijdenrivier. Bij Papenburg is de gemiddelde vloedwaterstand ongeveer verdubbeld in de afgelopen tachtig jaar. Zeespiegel­stijging zal daar in de komende periode een flinke schep bovenop doen. Als het lukt de vloedstroom te verminderen, is dat winst voor de natuur en voor de veiligheid.

10

Co-creatie met visser

ij Vis- en schelpdierbestan den zijn in de afgelo pen eeuw aanzienlijk geslo nken. Sommige vissen zijn vrijwel geheel verdwene n. Dat is deels een gevo lg van intensieve visserij en deels van slechte omsta ndig­ heden voor vis in het estuarium. Met maatreg elen voor visintrek bij de mondingen van de kle ine rivieren, het gezonder maken van de troebelin gszone in de Eems, herstel va n paaigebieden en duur zame visserijtechnieken zulle n de ecologie en de viss erij in het Eems-estuarium erop vooruitgaan. Spelen met de gulden snede in het Eems-estuarium

Terug naar de gulden sned e

Stap 1:

Kompas voor ecologische verbetering Terug naar de gulden snede, dat is met stip de belangrijkste sleutel om naar een gezond estuarium te koersen. Het estuarium moet daarvoor minder diepe geulen en meer ruimte in de breedte krijgen. Dan kan het weer rustig ademhalen. Dan komt de primaire voedselproductie weer op gang en krijgt de troebelings­zone van de Eems gezonde proporties. De grootste tekortkomingen van het estuarium zijn daarmee overwonnen. Gemakkelijk is het echter niet om de verhoudingen te herstellen. De gulden snede vraagt om een drastische wending. Stoppen met baggeren en grotere uiterwaarden en kwelders maken is hiervoor het meest effectief. Maar deze ingrepen hebben grote consequenties, vooral voor scheepvaart en landbouw. Wellicht zijn andere, slimmere oplossingen denkbaar. Wellicht ook leidt een vrije blik op de toekomst van scheepvaart, landbouw en ander menselijk gebruik tot heel nieuwe kansen. Dit is een zoektocht voor alle partijen samen.

Z oek de gulden snede. Maa k breder en langer. Herstel het estuarium minder diep, de natuurlijke barrières die de vloedstroom afremm en . En maak mee r ruimte lan gs de randen van het estuariu m om de vloed op te van ge (komberging vergroten). Dan kan het estuarium wee n r rustig ademhalen.

Stap 2:

Als het estuarium rustig ade aanzienlijk minder troebel mhaalt, zal het water worden. De primaire voed sel­ productie zal in het hele estuarium toenemen. De motor van het ecosystee m komt wee r op gang.

Stap 3:

Ook zal de troebelingsz one in de Eems korter en minder troebel worden. Het hee ft dan zin de laag fluid mu d uit de getijdenrivier te ve rw mee r licht en zuurstof in ijderen. Z o komt er nog de troebelingsz one. Daarm ee verdwijn t voor trekvissen ee n belangrijke barrière op weg naar hun paaigebied.

Stap 4:

De andere riviertjes worde n trekvissen en andere orga ook bereikbaar voor nismen door ze beter te verbinden met het estuariu m. Liefst via ee n open, brakke zone. Desnoods via vispassages.

Stap 5:

Met bovenstaande maatre gelen kunnen vrijwel all e lee fgebieden terugkeren of mosselbanken en zee gras gezonder worden. Allee n velden hebben misschien ee n helpende hand nodig, door ze ee nmalig aan te legge n.

Rustige ademhaling Vloedstroom afremmen Komberging vergroten Troebelingszone gezonder maken Riviertjes verbinden met het estuarium Bijzondere leefgebieden een handje helpen

motor van het ecosysteem

x

x

x

x x

leefgebieden geleidelijk gevarieerd van zoet naar en gezond zout x x x

x

x

x x

Kompas voor natuurlijke verhoudingen

11

Inspiratiekaart De inspiratiekaart bij dit document geeft ideeën om invulling

van co-creatie rond het Eems-estuarium. De zoektocht zal

te geven aan het kompas. Het ene idee zal effectiever zijn

inzicht geven in de haalbaarheid van maatregelen en de schaal

dan het andere. Sommige ideeën pakken de problemen

waarop ingrepen nuttig en noodzakelijk zijn. Ongetwijfeld

aan bij de bron en brengen het estuarium dichter bij een

zal er gaandeweg meer kennis nodig zijn om de effecten

natuurlijke staat. Andere leveren het gewenste effect,

preciezer in te kunnen schatten. Met modelberekeningen en

maar maken de processen niet natuurlijker. Het overzicht is

praktijkproeven zal het inzicht stap voor stap verbeteren.

waarschijnlijk verre van compleet. De inspiratiekaart is dan ook niet bedoeld als uitvoeringsplan, maar als inspiratiebron

Tijdens het proces van co-creatie worden maatregelen

en hulpmiddel om de zoektocht naar verbeteringen in gang

gevormd door meerdere belangen. Dat is een voorwaarde

te zetten.

om tot een goede balans te komen. Voor de natuur van het Eems-estuarium zal steeds deze vraag leidend zijn: helpt

‘Bouwen met de natuur’ en ‘bouwen voor de natuur’ zijn

deze maatregel om de rustige ademhaling van het getij en

begrippen die nu al veelvuldig gebruikt worden in het proces

de bijzondere leefgebieden terug te brengen?

Co-creatie met la nd

Co-creatie met scheepvaart

Het intensieve baggerwerk in de vaargeul heeft zeer grote gevolgen voor het ecosysteem in het estuarium. Maar dat niet alleen: het continue onderhoud is ook een grote kostenpost. Uitgekiend baggeren kan wellicht besparingen opleveren voor zowel het ecosysteem als het vaargeulonderhoud. Door met een open blik ook andere manieren van varen te verkennen, kunnen duurzame oplossingen in zicht komen die voor beide functies aantrekkelijk zijn. Is het bijvoorbeeld denkbaar met minder diep stekende schepen te varen, in combinatie met een hub op zee?

12

Spelen met de gulden snede in het Eems-estuarium

bouw De scherpe scheiding tussen zoet en zout water in de monding van kleine riviertjes heeft de af gelopen decennia veel voordelen voor de landbouw opge leverd. Vrijwel altijd was er zoet water besc hikbaar. Het handhaven van zo et water nabij de ku st zal echter steeds kostbaar der worden bij verder gaande zeespiegelstijging. Do or over te stappen op teelten die brak water verdra gen, zal herstel van brakke zones winst opleveren voor zowel de landbo uw als het ecosysteem. Als br akke zones ook inzetb aar zijn voor de noodzakelijke waterberging, zijn de overige delen van de boezem bo vendien beter te benu tte n voor zoetwateraanvoer.

Co-creatie met toeris me en recreatie

Verbetering van de na tuur in en rond het est uarium maakt het gebied aant rekkelijker voor toeris ten en recreanten. Zo levert het uitbreiden van kw elders en uiterwaarden niet all een nieuwe leefgebieden voor planten en dieren op, maar ook fraaie natuu r waar mensen van kunnen geni eten. Dat geldt ook vo or het herstel van geleidelijke overgangen van zoet naar zout. Wanneer de vis- en sche lpdierbestanden groter wo rd en, zal bovendien de sportv isserij kunnen profiter en.

Kompas voor natuurlijke verhoudingen

13

Literatuur r meer gebaseerd op de De inhoud van dit document is onde volgende literatuur: eldocument H1130 Estuaria, Alterra, 2008. Natura 2000 Profi atur a200 0/do cum ente n/ http://w ww. synb iosy s.alt erra .nl/n ttype_1130.pdf profielen/habitattypen/profiel_habita sterk voor natuur, milieu en Anonymus, 2011. E-pact, samen rklaring van RWE Eems­­economie in de Eemsdelta. Intentieve NUON Energy, Het Groninger haven Holding, Groningen Seaports, Natuur- en Milieufederatie Landschap, Natuurmonumenten, ereniging, Stichting WAD Groningen, Staatsbosbeheer, Waddenv r, V. de Jonge, H. Kruckenberg, Bos, D., H. Büttger, P. Esselink, Z. Jage . De eco­logische toestand B. Van Maren, & B. Schuchardt, 2012 elijkheden voor herstel. van het Eems-estuarium en mog & Wymenga/Veenwouden A&W rapport 1759. Altenburg Waddenzee/Leeuwarden (te en Programma naar een Rijke ee.nl) downloaden van www.rijkewaddenz ive Lebendige Unterems, Claus, B., 2010 -2013. Project Perspekt ive für die Renaturierung Umweltverbände wollen Perspekt F-BUND-NABU, zie verder der Emsmündung entwickeln. WW http://ww w.w wf.de/regionen/ems/ . Meebewegen met de Coalitie Wadden natuurlijk, 2010 Eems-Dollard. Natuurlijk natuur, naar een rijke en gezonde ufederatie Groningen werkgroep Eems, i.s.m. Natuur & Milie de Heer, 2011. Conflicterende Dirk x, G.H.P., R.C.M. Arnouts & M. s-Dollard? WOT-paper nr. of convergerende ambities in de Eem u, Wageningen. Zie ook 10, Wettelijke taken Natuur en Milie enning/praktijvoorbeelden / http://themasites.pbl.nl/natuur verk gebieden/eems-dollard Mulder, J. Schoondergang & Eijk, A. van der, K. Dijksterhuis, L. De Eems-Dollard van Golden S. Huizinga, 2011. Themanummer Landschap Raand, uitgave van Het Groninger een effectief ontwikkelproces Haar, H. van der, 2012. Advies voor van p2 projectmanagement voor het Eems-estuarium. Advies Koersdocument aan PRW voor vervolg op Kennis- en

Colofon Deze brochure is uitgebracht door het Programma naar een Rijke Waddenzee. Aan de basis van deze brochure ligt het kennis­ document ‘De ecologische toestand van het Eems-estuarium en mogelijkheden voor herstel’. Broc hure en kennisdocument zijn te downloaden van de web site van het programma: www.rijkewaddenzee.nl (onder ‘Mor fologie en Water’). begeleiding:

Michiel Firet, Programma naar een Rijke Waddenz ee procesmanagement: Henk van der Haar, p2 projectmanagement tekst: Renske Postma, Met Andere Woorden , Arnhem vormgeving: GROOT HAAR + ORTH (brochure) Madelief Brandsma (kaart) foto’s: Herman Verheij, Teunis Haveman (foto pagina 2/3) drukwerk: Copy Service Leeuwarden

maart 2012

14

Spelen met de gulden snede in het Eems-estuarium

Kompas voor natuurlijke verhoudingen

15

-+-+-+-+-+