moet deze titel aangepast worden??
Werkschrift voor missie, ontwikkeling en vredeswerk
Laudato Special Si'
Missionaire Agenda september 2015
• Het Zonnelied in de praktijk
• De roep van
de aarde horen
• Zoet water zakt weg
• Best practices
k o n f e r e n t i e n e d e r l a n d s e r e l i g i e u z e n | b e r n e m e d i a u i t g e v e r i j ab d i j va n b e r n e
Special Laudato Si'
Van de redactie
Inhoud
pagina 2
Het zal weinigen zijn ontgaan: Laudato Si’, de eerste encycliek van paus Franciscus, is op 18 juni jl. gepresenteerd. Het document is door velen, binnen en buiten de katholieke kerk, geprezen. Paus Franciscus biedt goed nieuws voor alle mensen die hopen op een wereld waarin met respect en zorg wordt omgegaan met het milieu en de armsten. Hij neemt, zoals we van hem kennen, geen blad voor de mond. Hij uit scherpe kritiek op een politiek en economisch kortetermijnbeleid dat de schouders ophaalt over gevolgen op lange termijn voor mens en milieu. Hij raakt in de encycliek aan veel meer thema’s dan alleen het milieu. Een hoofdgedachte van de encycliek is dat alles met alles te maken heeft. Als je je inzet voor het milieu, kan het niet zo zijn dat je geen hart hebt voor het lot van uitgestotenen. En als je je inzet voor verbetering van leefomstandigheden van de armsten, kan de aantasting van het milieu je niet koud laten. Met deze speciale uitgave van de Missionaire
Agenda wil de redactie de nieuwe encycliek onder de aandacht brengen van alle parochies in Nederland, en meer in het bijzonder van alle missionaire en diaconale werkgroepen. In dit nummer komen vooral veel pioniers uit katholieke kring aan het woord, die al lange tijd werk maken van de christelijke opdracht om de aarde te behoeden. Laudato Si’ nodigt nu ons allen uit om te werken aan een wereld die toekomst biedt aan de generaties die na ons komen en aan de gehele schepping. Daarvoor is een dialoog nodig tussen alle mensen van goede wil en daarvoor is inbreng nodig vanuit alle culturen en religies, vanuit de gehele wereld van kunst en wetenschap. Paus Franciscus geeft ons allen een stuk huiswerk mee waar we de komende jaren mee vooruit kunnen.
Gerard Moorman, gastredacteur en groene secretaris van de KNR
Best practices: Joannes de Doperparochie Hoofddorp
pagina 3
Het Zonnelied in de praktijk
pagina 4
De roep van de aarde horen
pagina 6
Best practices: Stichting MANNA – werkgroep Schermer
pagina 8
Laudato Si’ – vragen ter overweging en bespreking
pagina 9
Slotgebeden Laudato Si’
pagina 12
Best practices: Sint-Adelbertabdij te Egmond-Binnen
pagina 13
Liturgischie suggesties
pagina 14
Best practices: Sociale leer en het milieu
pagina 15
Zoet water zakt weg
pagina 16
Best practices: GroenGeloven – Marjolein Tiemens-Hulscher
pagina 18
Groene Kerken
pagina 19
Agenda campagne Klimaatloop
pagina 20
BEST PRACTICES
Joannes de Doperparochie Hoofddorp Kracht van Boven, warmte uit de Diepte, dat is kort samengevat de wijze waarop sinds vorig jaar de Joannesparochie zorgt voor zijn energie. We spraken met pastoor Kees van Lent over de ingrijpende verbouwing die vorig jaar april werd afgerond. Een jaar of wat daarvoor was besloten dat de vloeren hersteld moesten worden en dat het oude verwarmingssysteem aan vernieuwing toe was. In de gewelvenkelder van de kerk zou een kleine werkplaats moeten komen. Uiteindelijk werd het allemaal veel groter. De gewelvenkelder werd omgebouwd tot ontmoetingsplaats Het Fundament en er werd besloten om over te gaan op duurzame energiebronnen. Er kwam vloerverwarming, alles werd beter geïsoleerd en op het dak werd ongeveer 250m² aan zonnepanelen geplaatst. Deze zorgen onder andere voor het aandrijven van een ingenieus warmtepompsysteem. Op meer dan 100 meter diepte wordt water van circa 12 graden opgepompt dat wordt teruggekoeld tot zo'n 8 graden. De energie die hierbij vrijkomt wordt gebruikt voor de vloerverwarming. 'Het werkt net als een koelkast,' legt pastoor van Lent uit, 'bij het koelen komt warmte vrij, in dit geval wel van zo'n 35 graden. Daarmee wordt de kerk verwarmd en hebben de parochianen lekker warme voeten.' Er is nog wel een gaskachel, maar die is enkel voor nood. Het parochiebestuur heeft bewust gekozen voor energiebesparing en natuurlijke bronnen. ‘We moeten zuinig zijn op onze aarde die we geleend hebben van onze kinderen. Het opmaken van fossiele brandstoffen kan echt niet meer.’ Uiteraard was het een flinke investering. ‘Het geld is nu op,’ zegt van Lent, ‘maar als we het op een spaarrekening hadden laten staan, had het ook niets meer opgeleverd met deze lage rente. Als in de toekomst de gasprijs verder stijgt, betaalt de investering zich snel terug. Bovendien is het goed om tijdens deze economische crisis te investeren en mensen aan het werk te helpen.’ Naast de verwarming van de kerk wordt de zonne-
Zonnepanelen op het dak vormen een kruis
energie gebruikt voor de elektrische auto van de pastoor en voor het elektrische fornuis van de ontmoetingsruimte. Eén maal per week wordt hier gekookt voor mensen die behoefte hebben aan gezelschap en warmte. De Joannesparochie is een voorbeeld voor andere parochies. Regelmatig komen besturen kijken en pastoor van Lent laat dan vol trots alles zien. Onlangs waren er Afghaanse bezoeksters waarmee hij ook sprak over de zonne-energie. Het Afghaanse woord voor ‘boven’ is Allah; ‘met de kracht van Boven’ dus.
Duurzaamheid in het klein Zonder grote investeringen is het ook mogelijk om wat aan duurzaamheid te doen. Dat laat pastoor van Lent zien: • Het gebruik van spekstenen kachels in woning en parochiecentrum die gestookt worden op snoeihout uit tuin en begraafplaats. • Afvalscheiding in parochie en begraafplaats: ijzer wordt ingezameld door een groep van verstandelijk beperkte vrijwilligers die met de opbrengst een jaarlijks vakantie uitstapje bekostigen. • Rieten mandjes en houten bloembakjes die niet meer gebruikt worden gaan in de kachels. • Afvalhout van een scheepswerf wordt gebruikt door de knutselclub en voor kampvuur met de eerste communicanten. Wat daarvan weer overblijft gaat de kachel in. • Koffieprut en as uit de kachels gaat de tuin in als voedingstoffen voor de bomen en planten.
pagina 3
Special Laudato Si'
Het Zonnelied in de praktijk Met zijn groene encycliek Laudato Si heeft de paus zijn naamkeuze eer aangedaan. Ten diepste ging het die kleine Arme van Assisië om het inzicht en de ervaring dat de Allerhoogste zich laat kennen in de uitgestoten en vernederde mens. En dat de Schepper van het Heelal te speuren is in alles wat geschapen is, tot in het kleinste wezen toe. Zo zijn de arme en de natuur twee vindplaatsen van God. Guy Dilweg o.f.m. naast een beeldje van Sint Franciscus
Met zijn encycliek over integrale ecologie bouwt de paus verder aan de sociale leer van de kerk. Ik vind het een prachtig document. De aandacht van de media ging in eerste instantie vooral naar de klimaatdiscussie en naar de reacties van de (katholieke) presidentskandidaten in de Verenigde Staten. Die vonden dat de paus zich niet moet bemoeien met de wetenschappelijke discussies over de opwarming van de aarde; en ook niet met de economie of de politiek. Dat is merkwaardig, want de paus toont volgens mij heel goed aan dat de mechanismes en de ideeën die de economie en de politiek beheersen, juist hebben geleid tot de grote problemen voor de armen en voor de aarde. Dat is geen nieuw geluid. Heel wat pausen gingen Franciscus voor in hun kritiek op het eenzijdige marktdenken. Een nieuwe visie Echt vernieuwend vind ik de encycliek als het gaat om de visie op mens en natuur. Ook daarin bouwt de paus voort op zijn voorgangers, maar ik heb het zelden zo helder bij elkaar gezet gezien:
1. Alles wat geschapen is heeft een waarde op zich. Alles heeft waarde, juist omdat het geschapen is en ons iets vertelt van de Schepper. Dat lijkt voor de hand te liggen, maar dat is het niet. In het domi-
pagina 4
nante denken van de laatste eeuwen werd de aarde toch vooral gezien als een hoeveelheid grondstoffen, die ten dienste stond van de mens. We konden er – naar willekeur – over beschikken. Die manier van omgaan heeft de aarde als woning van de mens uitgewoond. We dienen dus op een andere manier om te gaan met de aarde. En daarvoor is een andere visie op de aarde nodig. Een visie waarin waardering en respect spreekt voor de religieuze betekenis van de aarde.
2. De positie van de mens. Ook daarover schrijft de paus dingen die verreikend zijn. Natuurlijk handhaaft de paus de bijzondere positie van de mens binnen het geheel van de schepping. Maar daar voegt hij inzichten aan toe die de plaats van de mens betrekkelijk maken. Betrekkelijk in de zin van: betrokken op anderen, op het geheel. We moeten ophouden de mens te zien als centrum van het heelal. We zouden de armen, de aarde en onszelf een grote dienst bewijzen wanneer we onszelf gaan ervaren als ingebed in heel dat door God gegeven web van leven. We zijn zelf aarde. Het vereist een nieuwe nederigheid om zo naar jezelf te kijken. De wereld is niet van ons, maar van God. We zijn door de Schepper op ingenieuze wijze verbonden met het totaal: we vormen een universele familie.
3. De waarde van contemplatie. De zakelijkwetenschappelijke kijk op mens en wereld is veel te eenzijdig. Je kunt niet alles reduceren tot een financiële waarde. Er moet ruimte komen voor verwondering, eerbied, respect, schoonheid, het belangeloos genieten. Dit zijn contemplatieve waarden die ons omgaan met onszelf, de ander, God en de aarde vullen met zin en betekenis. Als we de zin daarvoor verliezen, missen we het wonder van de schepping en van het bestaan. Stoutenburg De Nederlandse presentatie van de encycliek op 18 juni vond plaats in Stoutenburg, in het Franciscaans Milieuproject. Ik was daarmee verguld, want ja, zo leven we al 25 jaar in Stoutenburg! We ontlenen onze inspiratie voor een belangrijk deel aan de mystieke inzichten waar ook de paus uit put: de broeder- en zusterschap van de schepselen, zoals door Franciscus bezongen in zijn Zonnelied. En we hebben ons ten doel gesteld om die familiaire betrokkenheid te vertalen in een religieus gemeenschapsleven, waarin de schepping eer wordt gedaan en gerespecteerd. En dat zowel in het huishouden, als in de wijze waarop we tuinieren, kleden, bidden en eten. Je zou ook kunnen zeggen: een zo consequent mogelijke manier van duurzaam leven, waarin we de aarde zo min mogelijk schade berokkenen. Het Zonnelied in de praktijk gebracht. Vreugde Wat ons daarin motiveert? Je kunt daarvoor allerlei externe motieven aanhalen: het rapport van de ‘Club van Rome’ uit 1972, de milieucrisis van de jaren tachtig, het groeiend inzicht in de verbinding tussen onze luxe manier van leven en de ellende in de derde wereld, het inzicht dat onze economie is gebaseerd op hebzucht in plaats van op solidariteit. Maar belangrijker dan die externe beweegredenen is voor ons de innerlijke motivatie: het geeft vreugde en bevrediging om zo te leven. Niet opgejaagd door de impulsen van een doordraaiende economie of de eisen van de markt, maar leven vanuit een stille verbondenheid met en betrokkenheid op wat ons omgeeft en waarin en waarvan we leven.
Minder vlees Onze manier van omgaan met voedsel is daarvan een goed voorbeeld. We hebben hier een grote moestuin waarin door ons en de vele vrijwilligers met liefde en aandacht wordt gewerkt. De producten worden met liefde en aandacht bereid en met zorg genoten tijdens de gezamenlijke maaltijden. Zo voeden we ons met het goede der aarde en geven we dat in dankbaarheid terug. Ons eten is de meest directe verbinding met de aarde. We nemen van de aarde om ons te voeden en onszelf op te bouwen. Daar zegt de paus eigenlijk niets over. Hij had best even kunnen opmerken dat we met onze manier van eten de aarde sterk belasten en mee uitputten. Ik weet uit eigen ervaring: als je mensen op hun manier van eten aanspreekt, raak je aan iets heel gevoeligs. Dat zou toch niet mogen verhinderen dat de paus ons, en wij elkaar, oproepen om stil te staan bij de manier waarop we met ons eten de aarde belasten. Nou, vooruit, bij deze dan: broeders en zusters, laten we uit liefde voor de arme en voor de aarde minder vlees gaan eten.
Guy Dilweg o.f.m. Franciscaans Milieuproject Stoutenburg Voor meer informatie over Milieuproject Stoutenburg, zie: www.stoutenburg.nl
pagina 5
Special Laudato Si'
De roep van de aarde horen Medische Missiezuster Elly Verrijt is in Nederland een pionier in ecologische spiritualiteit. Zij geeft al jaren retraites op het gebied van ecologische bewustwording en leiderschap voor verandering. Laudato Si stemt haar hoopvol. Het belangrijkste is, zegt ze, dat we de oproep van paus Franciscus serieus nemen om de roep van de aarde te horen.
Alomvattend De afgelopen jaren kreeg ze nog wel eens de opmerking van mensen dat ze ‘het altijd maar weer had over de aarde, maar waar zijn de mensen?’ De nieuwe encycliek helpt die valse tegenstelling de wereld uit, zegt Elly Verrijt. En dat is een pak van haar hart.
Foto: Cordaid / Arie Kievit
Ze steekt haar enthousiasme voor Laudato Si’ niet onder stoelen of banken. Het is alomvattend, zegt ze. ‘De paus betrekt alle aspecten van het menselijke leven erbij: het culturele, sociale, politieke en economische. Alles hoort bij elkaar.’ Ze waardeert ook de klare taal van de encycliek. Paus Franciscus gaat recht op de problemen af en zijn uitspraken zijn wetenschappelijk goed onderlegd, zegt ze. ‘Hij heeft zich laten inspireren en informeren door grote wetenschappers. Klimaatverandering en de aantasting van het milieu zijn zulke urgente kwesties dat we er niet omheen kunnen. Je moet het durven voelen. “De aarde roept en schreeuwt”, dat beeld gebruikt de paus al aan het begin van de encycliek. Die roep moet je tot je toelaten. De aarde is geen hoop stenen. Ze leeft en wij maken deel uit van dat leven.’ Verbinding Hoewel de encycliek nog maar net uit is, wanneer ik zuster Elly half juli spreek, is ze er al intensief mee aan de slag gegaan. Ze heeft net een vierdaagse retraite gegeven over Laudato Si’ aan een groep van 30 missiezusters, afkomstig uit alle delen van de wereld. Op mijn vraag hoe deze groep heeft gereageerd op de encycliek, antwoordt ze: ‘Heel open en
pagina 6
positief. Er was vooral veel herkenning. Deze zusters hebben met eigen ogen gezien dat de armsten het meest te lijden hebben van de klimaatverandering, iets waar de paus telkens weer op wijst in zijn encycliek. De armsten bouwen noodgedwongen op de slechtste locaties hun hutjes, naast rivieren die regelmatig overstromen, naast vuilnisbelten. Arme boeren zijn bijzonder kwetsbaar voor schommelingen in het weer. Wanneer een oogst is mislukt door droogte of juist door hevige storm, zijn er ook geen zaden voor een volgend seizoen. Het gevolg is een armoedecyclus, want ze hebben niks meer. Grond, huisvesting, honger, dat hangt allemaal samen.’ ‘Verbinding’, daar gaat het vooral om, zegt Elly. Dat is niet alleen iets rationeels, het is iets wat je moet voelen en ervaren. Daarom geeft ze tijdens trainingen oefeningen waarbij deelnemers de wind op hun huid voelen, contact maken met de grond onder hun voeten en de geluiden om hen heen waarnemen. Het belangrijkste is dat mensen in hun hart ervaren hoe natuur hun leven bepaalt. Het moet hen letterlijk aan het hart gaan dat de bossen waar ze als kinderen speelden zijn gekapt of dat rivieren vervuild zijn geraakt. Wanneer het milieuvraagstuk op dat niveau binnen komt, begint de ommekeer, de ‘ecologische bekering’ waar de paus het over heeft. Martelaren voor het milieu De afgelopen jaren is Elly Verrijt enkele keren naar Indonesië en de Filippijnen geweest voor het geven van trainingen. Ze heeft gezien hoe de kerk
de milieuthematiek in relatief korte tijd sterk heeft opgepakt, en hoe er allerlei milieuprojecten tot stand zijn gekomen. De kerk in Azië loopt nu voorop als het gaat om aandacht voor de aarde, aldus Elly. Ecopastoraat is een gevleugeld woord in de Indonesische kerk geworden. Zuster Elly verwacht dat de nieuwe encycliek een grote impact zal hebben in landen op het zuidelijk halfrond. ‘Mensen hebben er vaak nog een heel zuivere devotie’, zegt ze. ‘Ze hebben vanouds een diep besef dat de schepping een gave is en dat ze deel uitmaken van een groter geheel.’ Daarbij komt ook, zegt Elly, dat de kerk in deze landen enorm vitaal is en dat kerkleiders groot gezag genieten. Als bisschoppen iets zeggen, laat staan de paus, gaat het naar de parochies, en vandaar weer verder naar de wijkraden. ‘Op het meest basale niveau wordt het dan besproken, dat is echt fantastisch!’, zegt Elly. Inzet voor het milieu is in veel landen in het Zuiden echter niet zonder risico’s. In veel landen is het zelfs levensgevaarlijk om kritiek te leveren op illegale houtkap of dubieuze contracten van mijnbouwbedrijven. In 2011 is bijvoorbeeld een Italiaanse missionaris, Fausto Tentorio, vermoord in de zuidelijke Filippijnen, vanwege zijn steun aan arme boeren en de inheemse bevolking. Dit soort misdrijven vinden bijna wekelijks plaats, maar daarover horen we in Nederland nauwelijks iets. ‘Martelaren voor het milieu, dat staat ons de komende jaren steeds meer te wachten’, voorspelt Elly.
Gaarde ‘Waar hoop je op met Laudato Si’ voor ons hier in Nederland?’ is mijn slotvraag aan Elly. Lang hoeft ze niet na te denken over haar antwoord: ‘Dat mensen, ook de leiders van onze kerk, de tijd nemen om een bekeringsproces aan te gaan. Dat we de ernst van de situatie onder ogen durven zien. En de rijkdom van een scheppingspiritualiteit ontdekken. Energie besparen is prima, maar we moeten niet blijven hangen in het doen. We moeten echt ernaar streven open te staan voor het mysterie, ons laten raken door de enorme kracht van de scheppende Geest die altijd weer nieuwe dingen voortbrengt.’ Helemaal aan het eind van het gesprek, roert Elly nog een heel concreet punt aan, bijna een hartenkreet: ‘Bezig gaan met de grond is zo wezenlijk! In 1999 ben ik begonnen met een centrum voor ecologische spiritualiteit dat ik De Gaarde noemde. Een gaarde is een tuin, een plek om te leren hoe je om kan gaan met de aarde. De eerste mens werd geplaatst in een gaarde. Ik wil graag alle kerken en gelovigen oproepen mooie tuinen aan te leggen, waar mensen bijeen komen, waar goed voedsel en mooie bloemen verbouwd worden en mensen samen rusten in de schepping. Waar zichtbaar wordt hoe we het aanschijn van de aarde op positieve wijze kunnen veranderen!’
Gerard Moorman Zuster Elly Verrijt houdt een blog bij, zie: https://ellyverrijt.wordpress.com De aarde leeft en wij maken daar deel van uit
pagina 7
Special Laudato Si'
BEST PRACTICES
Stichting MANNA -
werkgroep Schermer
Groenten staan klaar om afgehaald te worden
Snijden van broccoli op het land
Pastor en predikante op bezoek bij groentebedrijf
pagina 8
Doordraaien Dat vond ook Jac Smit, diaken bij de protestantse kerk in Schermer (Noord-Holland). Hij is geboren en getogen op het platteland. Hij heeft in de loop van zijn leven de landbouw totaal van aanzien zien veranderen. Boeren moeten nu rekening houden met economische wetmatigheden, die indruisen tegen het gezonde verstand. Als een bepaalde groente niet de juiste kleur of vorm heeft, wordt deze doorgedraaid. Niet verkoopbaar, zeggen de handelaren dan. Maar deze groenten zijn net zo voedzaam en lekker als de perfect uitziende groenten in de schappen van de supermarkt. Ook als de prijs van een bepaalde groente te laag wordt, laten boeren het noodgedwongen op het land staan. Oogsten is dan duurder dan een hele oogst verloren te laten gaan. Geschenk uit de hemel ‘Dat kan de bedoeling niet zijn’, vindt Jac. ‘Mensen zwoegen zo hard voor deze producten. Zo mag je niet met hun arbeid of met de schepping omgaan. Je moet blij zijn dat gewassen groeien en dat je ze mag oogsten!’ In 2013 nam hij het initiatief om boeren in de omgeving te vragen om onverkochte groenten beschikbaar te stellen aan voedselbanken. Een aantal bedrijven reageerde en zo stond al snel een ploeg vrijwilligers op het land om broccoli te oogsten. Begin 2014 werd de Stichting ‘Manna - Werkgroep Schermer’ opgericht. De vrijwilligers wisten dat jaar maar liefst 300 ton groenten door te sluizen naar voedselbanken.
Elk jaar gaat wereldwijd een derde van het voedsel dat is bestemd voor menselijke consumptie verloren. In Nederland bijvoorbeeld wordt jaarlijks voor ongeveer 4,4 miljard euro aan eten weggegooid. Tegen de achtergrond van stijgende voedselprijzen en het vooruitzicht dat in 2050 negen miljard monden gevoed moeten worden, is deze verspilling gewoonweg absurd. Aan het begin van elke week staat een groepje van zo'n 8 à 9 vrijwilligers klaar om de groenten die worden aangeleverd klaar te maken voor verzending. Aan voorraden opbouwen doen ze niet. Net zo min als de Israëlieten deden toen ze in de woestijn manna ontvingen voor hun leeftocht. Zoals toen, komt het voedsel ook nu als een geschenk uit de hemel. De naam van de stichting is goed gekozen. Gezond verstand Het werk van de stichting wordt gedragen door de protestantse gemeente te Schermer, de katholieke O.L.V. Geboortekerk Schermerhorn en de Raad van kerken Schermer. Jac vertelt hoe stimulerend het is om zo concreet bezig te zijn. ‘We staan open voor allerlei noden vanuit de samenleving; vanuit ons geloof en vanuit ons mede-menszijn. De meeste vrijwilligers zijn gepensioneerd. Ze willen graag iets betekenen voor anderen. Niet alle voedsel gaat naar de voedselbanken. We geven ook aan Vluchtelingenwerk. Het geeft een hoop plezier dit te doen.’ Dit najaar betrekt de stichting een gebouw pal naast de voedselbank in Alkmaar. Ook zijn er plannen om op andere plekken soortgelijke werkgroepen op te richten. De stichting is in een kleine drie jaar tijd dus stormachtig gegroeid. Dat had niemand van de initiatiefnemers verwacht. Maar het gezonde verstand lijkt weer te zegevieren in Noord-Holland. Voedsel weggooien is zonde; iedereen is beter af als het wordt herverdeeld.
Laudato Si Uitnodiging tot geloofsgesprek In zijn opmerkelijke encycliek Laudato Si’ wijst paus Franciscus de gelovigen uitdrukkelijk op hun verantwoordelijkheid in en voor de hele wereld. Centraal staat de samenhang tussen de globale ecologische problemen en de sociale onrechtvaardigheid die onze wereld kenmerkt. Christenen kunnen vanuit hun geloofsleven bijdragen aan een globale zorg om ‘het gemeenschappelijk huis’ van alle mensen. Deze handleiding nodigt de gelovigen uit om hierover actief het gesprek te voeren. Dit kan gebeuren in speciaal daarvoor belegde bijeenkomsten. Maar ook in bestaande groepen kan de gesprekshandleiding natuurlijk gebruikt worden om het geloofsgesprek te voeren. Al met de keuze van zijn naam heeft paus Franciscus de toon gezet voor een hernieuwd engagement van de christenen in de wereld. Door zijn optreden wijst deze paus de gelovigen al vanaf het begin van zijn pontificaat consequent op het schrijnende en voor christenen onaanvaardbare onrecht in de wereld, dat uiteindelijk schade toebrengt aan de hele aarde. Met de encycliek Laudato Si’ voegt paus Franciscus daarom ook een nieuwe dimensie toe aan de verantwoordelijkheid van de christenen voor en samen met de gehele mensheid: de zorg voor onze leefomgeving waarin natuur en mens gebukt gaan onder technocratisch nutsdenken. Het behoort tot de kerntaken van onze geloofsgemeenschap om het gesprek over ingrijpende maatschappelijke problemen op gang te brengen. Het is onze hoop met deze handleiding deze gesprekken aan te moedigen, in parochies en geloofsgemeenschappen, in maatschappelijke organisaties en bezinningsgroepen. Deze gesprekken kunnen gelovigen helpen om vorm te geven aan hun roeping in de wereld van vandaag.
Deze gesprekshandleiding is door het Titus Brandsma Instituut (TBI) geschreven op verzoek van de bisschoppenconferentie en de Konferentie Nederlandse Religieuzen. Het TBI is een onderzoeksinstituut voor de studie van spiritualiteit en mystiek. Het is in 1968 opgericht als een vorm van samenwerking tussen de Radboud Universiteit Nijmegen en de Nederlandse Karmelprovincie ter nagedachtenis aan Titus Brandsma (1881-1942), karmeliet.
pagina 9
Special Laudato Si'
beeldmeditatie
Voor paus Franciscus hangt het onrecht dat wij de aarde en de natuur aandoen direct samen met onrechtvaardige sociale verhoudingen. De ecologische crisis is ook een sociale crisis. Deze samenhang wordt gevonden in het gebrek aan verantwoordelijkheidszin voor de zorg om ‘het gemeenschappelijk huis’ waarin de mensheid leeft. De paus blijft daarbij niet in abstracte principes steken, maar gaat ook uitdrukkelijk in op concrete kwesties. Want: verantwoordelijkheid begint altijd in het concrete handelen van de mens. En juist hierin ligt de mogelijke bijdrage vanuit de christelijke spiritualiteitstraditie om over deze crisis heen te komen tot een positieve verhouding tot de aarde. Dit komt naar voren in drie thema’s, die ook uitgangspunt van het gesprek zijn: • De aarde als gave • Zorg voor het huis • Ons gemeenschappelijk huis Ten behoeve van het gesprek geven we bij elk thema één of enkele citaten uit Laudato Si’, gevolgd door een aantal gespreksvragen. Zo kunnen we de inzichten van paus Franciscus verbinden met onze eigen ervaringen en ideeën. Zo kunnen wij ook een antwoord ontdekken op de vraag: hoe kunnen wij als christenen bijdragen aan een nieuwe spiritualiteit van de aarde?
pagina 10
Thema 1 De aarde als gave Paus Franciscus zegt dat de wereld en ieder mensenleven een kostbaar geschenk is dat het waard is te koesteren: De vernietiging van de menselijke omgeving is zeer ernstig, niet alleen omdat God de wereld aan ons, mannen en vrouwen, heeft toevertrouwd, maar omdat het menselijke leven zelf een gave is die beschermd moet worden tegen diverse vormen van vernedering. (LS 5) Dat brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee voor mensen, een plicht om niet alleen zorg te dragen voor de natuur, maar ook voor het welzijn van alle mensen: Het werk van de Kerk bestaat er niet alleen in om iedereen te herinneren aan de plicht tot de zorg voor de natuur. Zij moet ‘boven alles de mensheid beschermen tegen zelfvernietiging’. (LS 79)
Vragen ter overweging en bespreking: Lees samen de opening van Laudato Si’ (LS 1-2). • Wat raakt je in de tekst? • Herken je je in wat Paus Franciscus hier zegt? Paus Franciscus roept op om de aarde als schepping te zien, die voortkomt uit Gods liefde (LS 76-77). • Ervaar je de aarde als Gods liefdevolle scheppingswerk? Wanneer wel? Wanneer niet? • Welke mogelijkheden zie je om gezamenlijk Gods schepping tot haar recht te laten komen?
Laudato Si’ eindigt met twee gebeden: een gebed voor allen die in een Schepper God geloven en een gebed voor christenen (LS 246). Op pagina 12 staan ze afgedrukt. Lees deze gebeden aandachtig door en deel met elkaar welke woorden het meest weerklank vinden in jezelf. Thema 2 Zorg voor het huis Het christelijk geloof vraagt om bezinning op de kwaliteit van leven, een leven waarin het niet draait om consumptie en verbruik, maar om het vinden van vreugde in wijsheid en deugd: Christelijke spiritualiteit biedt een alternatief begrip van de kwaliteit van leven. Ze moedigt aan tot een profetische en contemplatieve levensstijl, een levensstijl die vervuld is van diepe vreugde en vrij van de obsessie tot consumeren. We moeten lering trekken uit een oude les die men aantreft in verschillende religieuze tradities en ook in de Bijbel. Het gaat om de overtuiging: ‘minder is meer’. (LS 222) Handelen en bezinning zijn één, ze kunnen niet los van elkaar bestaan: Wij zijn geroepen om in ons werk een dimensie van ontvankelijkheid en toewijding te betrekken, wat iets heel anders is dan inactiviteit. (LS 237) Vragen ter overweging en bespreking: In het eerste hoofdstuk worden ontwikkelingen beschreven die ons gemeenschappelijk huis beschadigen. Ieders talent en inzet is nodig om de schade – door mensen aangericht – te herstellen (LS 17-61). • Hoe draag je bij aan deze beschadigingen? Wat zou je anders kunnen doen? • Wat is jouw talent? Wat kunnen jullie samen? Wat zou je samen kunnen doen met de geloofsgemeenschap of in de wijk om bij te dragen aan
herstel van het beschadigde huis? Laudato Si’ noemt wetenschap en technologie fantastische producten van een door God gegeven creativiteit. Tegelijk geven deze ons een enorme macht en dominantie over de mensheid en de wereld (LS 102-105). • Hoe ga je om met macht en machteloosheid? • Hoe kun je jouw vermogens aanwenden ten behoeve van ‘ons gemeenschappelijk huis’? Thema 3 Ons gemeenschappelijk huis De mens is schuld aan klimaatverandering en uitbuiting van de aarde. Vandaar de oproep tot globale dialoog, inspanning en solidariteit om oplossingen te zoeken en gezamenlijk nieuwe wegen in te slaan: Ik doe een dringende oproep tot een nieuwe dialoog over hoe we de toekomst van onze planeet kunnen vormgeven. We hebben een gesprek nodig waarbij iedereen betrokken is, omdat de milieuuitdaging die wij ondergaan en haar menselijke wortels, ons allemaal betreft en beïnvloedt. (
) We hebben een nieuwe en universele solidariteit nodig. (LS 14) Omdat de uitbuiting van de aarde onlosmakelijk verbonden is met de afbraak van menselijke en sociale gerechtigheid, kan de oplossing van milieuvraagstukken niet los gezien worden van een herbezinning op de globale menselijke samenleving. De aarde is een gemeenschappelijk huis: Het menselijke en het natuurlijke milieu verslechteren in samenhang met elkaar; wij kunnen de achteruitgang van het milieu niet adequaat bestrijden zonder ook aandacht te besteden aan de oorzaken die verband houden met de menselijke en sociale achteruitgang. (LS 48) Vragen ter overweging en bespreking: Door te spreken over ons gemeenschappelijk huis nodigt Paus Franciscus ons uit om naar onze wereld te kijken als een eenheid en te beseffen dat alles met elkaar samenhangt. Van daaruit roept hij op tot nieuwe, universele solidariteit (LS 14). • Wat zou solidariteit kunnen betekenen? • Hoe zou je samen solidariteit vorm kunnen en willen geven?
• Hoe zie jij het verband tussen de kwetsbaarheid van de natuur en sociaal onrecht? • Wat is jouw verantwoordelijkheid? Wat kun je samen met anderen? In het slothoofdstuk benadrukt Paus Franciscus de noodzaak tot verandering, tot een nieuwe leefstijl (LS 203-208). • Waar zie je in je dagelijkse praktijk de noodzaak van verandering? • Wat helpt je om niet verstrikt te raken in zelfgerichtheid? Hoe kun je elkaar hierbij helpen?
De Nederlandse vertaling van Laudato Si’ is te vinden op: www.rkkerk.nl. In boekvorm kan Laudato Si’ besteld worden voor €15,- via: e-mail
[email protected] per post Bisdom Breda Veemarktstraat 48 4811 ZH Breda
Lees samen de paragraaf over Franciscus van Assisië (LS 10-12).
pagina 11
Special Laudato Si'
Wereldgebedsdag voor zorg voor de Schepping Paus Franciscus heeft, in navolging van de Orthodoxe Kerken, besloten om 1 september uit te roepen als Wereldgebedsdag voor de zorg voor de Schepping. De gebedsdag zal voor christenen een gelegenheid zijn om hun roeping tot rentmeesterschap over de aarde steeds opnieuw te bevestigen. Laudato Si’ eindigt met twee prachtige gebeden: een gebed voor allen die in een Schepper God geloven en een voor christenen. In deze twee gebeden ligt de hele inhoud van de encycliek besloten. Gebed voor onze aarde Almachtige God die aanwezig bent in heel het universum en in het kleinste van Uw schepselen, Gij die al wat bestaat met tederheid omgeeft: stort over ons de kracht van Uw liefde uit, opdat wij het leven en de schoonheid zouden beschermen. Dompel ons onder in vrede opdat wij als broeders en zusters zouden leven zonder iemand schade te berokkenen. O God van de armen, help ons de verwaarloosden te hulp te komen en degenen die op deze aarde vergeten worden en in Uw ogen zo veel waarde hebben. Genees ons leven, opdat wij beschermers zouden zijn van de wereld en geen roofdieren, opdat wij schoonheid zouden zaaien en geen vervuiling noch vernieling. Raak de harten van hen die alleen winst nastreven ten koste van de aarde en de armen. Leer ons de waarde van ieder ding te ontdekken, met bewondering te beschouwen, te erkennen dat wij ten diepste één zijn met alle schepselen op onze weg naar Uw oneindig licht. Dank U omdat Gij alle dagen met ons bent. Ondersteun ons, zo bidden wij U, in onze strijd voor gerechtigheid, liefde en vrede. Christelijk gebed met de schepping Wij loven U, Vader, met alle schepselen, die uit Uw machtige hand zijn voortgekomen. Zij zijn de Uwe en zijn vervuld van Uw aanwezigheid evenals van Uw tederheid. Geloofd zijt Gij. pagina 12
Zoon van God, Jezus, alle dingen zijn door U geschapen. Gij hebt U in de moederschoot van Maria gevormd, Gij hebt deel uitgemaakt van deze aarde en Gij hebt met menselijke ogen naar deze wereld gekeken. Vandaag leeft Gij in elk schepsel met Uw heerlijkheid van Verrezene. Geloofd zijt Gij. Heilige Geest, die door Uw licht deze wereld naar de liefde van de Vader richt en het zuchten van de schepping vergezelt, Gij leeft ook in ons hart om ons op te wekken tot het goede. Geloofd zijt Gij. O God, Drie-één, verheven gemeenschap van oneindige liefde, leer ons U te schouwen in de schoonheid van het universum, waar alles ons van U spreekt. Wek onze lof en dankbaarheid voor elk wezen dat Gij geschapen hebt. Geef ons de genade ons innig één te voelen met al wat bestaat. God van liefde, toon ons onze plaats in deze wereld als instrument van Uw genegenheid voor alle wezens van deze aarde, omdat geen enkel door U vergeten wordt. Verlicht de machthebbers en geldbezitters opdat zij zich hoeden voor de zonde van onverschilligheid, het algemeen welzijn liefhebben, de zwakken begunstigen, en zorg dragen voor deze wereld waarop wij wonen. De armen en de aarde smeken: Heer, grijp ons door Uw macht en Uw licht om elk leven te beschermen, om een betere toekomst voor te bereiden, opdat uw Rijk van gerechtigheid, vrede, liefde en schoonheid zou komen. Geloofd zijt Gij. Amen.
BEST PRACTICES
Sint-Adelbertabdij
Benedictijnse kloosters hebben door de geschiedenis heen een belangrijke rol gespeeld in het beheren en behoeden van de aarde. Eind 2014 publiceerde het Benedictijns Tijdschrift een themanummer Aarde en milieu. Broeder Thijs Ketelaars van de Sint-Adelbertabdij schreef daarin onder andere het volgende: Als monniken staan wij dagelijks vele malen in de kerk en bidden wij de psalmen. God wordt daarin geloofd om de gave van zijn schepping, die ons als een wonder in handen is gelegd.
Levende Aarde De Benedictijnse gemeenschap in Egmond-Binnen wil met respect en liefde met dit scheppingswonder omgaan. Dat doet ze op allerlei manieren. Momenteel wordt de abdijtuin opnieuw ingericht. Een paar jonge broeders en een aantal vrijwilligers zijn begonnen met een ecologische groentetuin. De Pomologische Vereniging Noord Holland heeft 25 jaar geleden een boomgaard aangelegd waar honderden oude rassen appels, peren, pruimen en bessen worden bewaard. Bijenvolken van een bevriende imker zorgen voor de bestuiving. De gemeenschap is bezig het project Levende Aarde op te zetten. Doel is om mensen van alle leeftijden met nieuwe ogen naar de aarde en al wat er leeft te laten kijken en er ook met zorg mee om te gaan. Want de aarde is letterlijk de bodem van ons bestaan, zeggen de broeders. Zonder aarde is er geen toekomst voor wie erop wonen. De abdijtuin moet een rol vervullen bij de cursussen die de broeders in de Benedictushof gaan organiseren. Energiezuinig, biologisch en fairtrade Het abdijgebouw zelf is een monument. De broeders doen hun best om het gebouw uit 1934 zo energiezuinig mogelijk te beheren. Het dak van de Benedictushof ligt vol zonnepanelen, maar die zijn onvoldoende om het gehele complex van stroom te voorzien. Dubbele ramen heeft het gebouw al lange tijd. In de nieuwbouw ligt energiezuinige vloerverwarming en er zijn bewegingsmelders voor licht. De gemeenschap is voortdurend bezig nieuwe milieuvriendelijke ontwikkelingen te volgen en te beoordelen of die geschikt, bruikbaar en financieel haalbaar zijn. De keukenbroeder doet zijn inkopen in de regio en kookt zoveel mogelijk met de seizoenen mee.
Vlees komt in beperkte mate op tafel. Er is aandacht voor biologische producten en evenzeer voor fairtrade. Want ook dat behoort volgens de broeders tot het goede beheer van de aarde: dat de boer een eerlijke prijs krijgt voor het werk van zijn handen. Eucharistisch en ascetisch Broeder Thijs Ketelaars vat onze christelijke opdracht als volgt samen: ‘Wij mensen zijn allemaal geroepen om eucharistische en ascetische mensen te zijn. Dat zijn misschien moeilijke termen uit een ver verleden, maar ze zijn nog steeds actueel en laten zich moeiteloos vertalen naar deze tijd. Een eucharistisch mens is een dankbare mens, want dat betekent dat Griekse woord. Dankbaar dat hem het leven gegeven is en dat hij ervan genieten mag. Maar ook een ascetische mens, een mens die de maat kent, die niet leeft ten koste van Moeder Aarde, maar zichzelf grenzen stelt omwille van het grote geheel. Anders gezegd, wij mogen elke dag danken en delen.’
Moestuin van de abdij
zie ook: www.abdijvanegmond.nl
De schepping is ons als wonder in handen gelegd
pagina 13
Liturgische suggesties
Special Laudato Si'
Openingsgebed: Dat wij ons openen voor de rijkdom van de schepping God, vader en moeder van al wat bestaat, U heeft ons naar Uw beeld geschapen en ons een plaats gegeven te midden van al die andere broeders en zusters. Wij vragen u dat we ons steeds verder openen voor de rijkdom van uw schepping en haar naar vermogen tot haar recht laten komen als uitdrukking van uw liefde. Door Christus onze Heer. (www.francis35.org )
Gebed om vergeving: Keer ons, God v. Zoals de aarde zich keert van nacht naar dag, van dag naar nacht, a. KEER ONS OM, GOD. Van ons egoïsme KEER ONS OM, GOD. Van onze dwaasheid KEER ONS OM GOD. Naar gerechtigheid KEER ONS OM, GOD. Naar liefde KEER ONS OM, GOD. Zoals de aarde zich keert van nacht naar dag, van dag naar nacht, KEER ONS OM, GOD.
(Faithful Stewards of Gods Creation: a Catholic Resource for Environmental Justice and Climate Change.)
Slotgebed: Help ons dienaren te zijn van vrede en gerechtigheid Onze God, wij bidden u dat de viering van dit sacrament ons steeds dieper zal verbinden met Uw geheim zoals zich dat openbaart in uw schepping en in Uw zoon Jezus Christus. Help ons dienaren te zijn van vrede en gerechtigheid en dat wij U eren in onze eerbied voor uw schepping die u bestemd hebt voor het welzijn van heel uw volk op aarde. Dat vragen wij u in Christus onze Heer. (www.francis35.org )
Zegenbede Iona-community Wees krachtig als de aarde. Wees liefdevol als Christus. Leef met elkaar in vreugde tot zegen voor God, de aarde en de mensen, nu en altijd.
(Ruth Burgess, in ‘Meditatief leven,
(In ‘Meditatief leven, hart voor de schepping’
hart voor de schepping’ van de Ionagroep NL)
van de Ionagroep NL)
Voorbede: Om heling God, geef dat wij uw schepping respecteren en koesteren. Heer onze God, wij bidden U verhoor ons.
Deze en andere gebeden, teksten en liedsuggesties kunt u vinden op de site van de Konferentie Nederlandse Religieuzen. Zij zijn te downloaden als word-bestand. Zie: www.knr.nl, onder ‘Zorg voor de schepping’. Helemaal onderaan dit worddocument staat een lijst met andere Nederlandse websites waarop liturgisch materiaal voor themavieringen rond de schepping zijn te vinden.
God, zegen al uw schepselen als tekens van uw wonderbaarlijke liefde. Heer onze God, wij bidden U verhoor ons. God, help ons een einde te maken aan het lijden van de armen en om heling te brengen. Heer onze God, wij bidden U verhoor ons.
pagina 14
God, help ons om onze technologische inventiviteit in te zetten om de schade te herstellen, die wij hebben aangericht op aarde en om onze natuurlijke leefomgeving, uw gave, te beschermen. Heer onze God, wij bidden U verhoor ons.
BEST PRACTICES
Sociale leer en het milieu Pier Tolsma was vijfentwintig jaar werkzaam in de technische industrie. Hij vervulde diverse managementfuncties bij Fokker Aircraft, FAIR en Imtech. Op latere leeftijd heeft hij het roer omgegooid: hij volgde een opleiding tot diaken en een masteropleiding christendom en islam. Pier Tolsma leest uit het Evangelie
Momenteel werkt hij als diaken in de r.-k. parochie Christus Koning, die een aantal gemeenten omvat onder de rook van Rotterdam. Op zijn blog diakenpiertolsma.com plaatst hij sinds 2012 boekrecensies, preken en artikelen over de sociale leer van de Kerk. De katholieke kerk heeft iets te zeggen over maatschappelijke vraagstukken en dat wil hij over het voetlicht brengen. Tolsma vertelt dat Johannes Paulus II en Benedictus XVI de zorg voor het milieu al in het hart van de sociale leer hebben geplaatst. Paus Franciscus bouwt voort op het denken van zijn voorgangers. ‘Maar met Laudato Si’ zet hij het onderwerp wel krachtiger op de agenda dan tot nu toe is gebeurd’, aldus Tolsma. Omslag De belangrijkste vraag die hem bezig houdt na lezing van de encycliek, is hoe we kunnen werken aan een nieuwe mentaliteit in de hoofden en harten van mensen. Hij vertelt: ‘Het moet anders tussen onze oren gaan zitten. Ik merk hoe diep het vooruitgangsgeloof in mijzelf geworteld is. Toen de Club van Rome in 1972 het rapport ‘Grenzen aan de groei’ uitbracht, zette dat de milieucrisis in één klap op de kaart. Toch had ik toen niet zo sterk het besef dat we echt een ommekeer moesten maken in ons denken en handelen. Ik geloofde dat we de milieucrisis met betere technologische middelen wel zouden kunnen oplossen. Nu besef ik veel
sterker dat een omslag in ons denken nodig is. Paus Franciscus geeft daartoe een aanzet.’ Terecht, zegt Tolsma, levert de paus kritiek op een te groot geloof in wetenschap en technologie en op het gebruik ervan zonder je iets van ethiek aan te trekken. ‘Het is niet zo dat alles wat kan, ook moet. Dan ben je fout bezig. De paus is echter geen cultuurpessimist. Hij gelooft in de mogelijkheden van wetenschap en techniek. Het zijn gaven van God die we moeten en mogen gebruiken door ze ten goede aan te wenden.’ Nieuwe beelden Laudato Si’ daagt ons uit om nieuwe beelden te zoeken, die de band en balans tussen mens en schepping beter uitdrukken. Dat is volgens Tolsma dan ook onze belangrijkste taak. ‘We zijn allemaal beïnvloed door het beeld van ‘heersen en onderwerpen’ van de schepping zoals dat beschreven staat in het eerste hoofdstuk van Genesis. Maar de schepping is geen instrument dat je naar believen mag gebruiken. Ik denk dat we nieuwe beelden nodig hebben. Die vind je bijvoorbeeld in het verhaal uit Exodus over het manna uit de hemel. Het is een beeld van de overvloedige gave van God. Er is genoeg voor iedereen. Wanneer iemand echter teveel inzamelt, komt er rot in het voedsel. Ik lees daarin een opdracht tot zelfbeheersing. Dat soort beelden moeten we zoeken en opnieuw interpreteren.’
pagina 15
Special Laudato Si'
Zoet water zakt weg Door de grote aandacht voor de klimaatproblematiek is een andere kwestie, namelijk die van de waterschaarste, wat naar de achtergrond verdrongen. Toch is deze problematiek in zijn omvang en consequenties beslist niet minder bedreigend voor een duurzame en rechtvaardige ontwikkeling.
George Molenkamp
Er is op onze aarde veel water, maar slechts enkele procenten daarvan zijn als (zoet) water geschikt voor menselijk gebruik. Dat zoete water is heel ongelijk verdeeld. Twee derde van de wereldbevolking leeft in gebieden waar maar een kwart van de neerslag terecht komt. Bovendien is die neerslag sterk seizoensafhankelijk. Op veel plaatsen is, door aantasting van de bodem of van de vegetatie (ontbossing), het vermogen om water in de grond goed vast te houden verloren gegaan. Tot overmaat van ramp leidt de klimaatverandering tot veel nattere winters en drogere zomers. Op veel plaatsen ontbreken de middelen om het water in gunstige perioden op te vangen en over een langere periode te gebruiken. Mede als gevolg daarvan is voor meer dan een miljard mensen op aarde goed water moeilijk toegankelijk, en leeft ongeveer een derde van de wereldbevolking in gebieden waar de beschikbaarheid van water onder grote druk staat. Verwacht wordt dat dit in 2025 voor twee derde van de wereldbevolking zal gelden. De oorzaak van deze waterschaarste ligt primair in de onttrekking van water voor menselijk gebruik. De groei van de wereldbevolking en vooral de snel groeiende grote wereldsteden leggen een enorm beslag op het beschikbare water. Het verbaast dan ook niet dat inmiddels op vele plaatsen een felle concurrentieslag om water tussen landbouw, industrie, natuur en steden wordt geleverd. Met name landbouw en natuur trekken vaak aan het kortste eind. Voedselproductie in gevaar De gevolgen zijn niet uitgebleven. Veel grote rivieren bereiken niet eens meer de kust, en eindigen in modderpoelen. In veel landen daalt de grondwater-
pagina 16
stand snel. De waterschaarste leidt tot verontrustende problemen voor de voedselvoorziening. De graanopbrengst in veel traditionele productiegebieden is al ernstig aangetast door watertekort: Hebei (China), Punjab (India), Iran, Syrië, Algerije, Egypte. En ook in de Verenigde Staten krijgen landbouwbedrijven veel minder water dan ze nodig hebben, en wordt met diverse andere sectoren gevochten om de beschikbare voorraden. Het gebrek aan water en daarmee ook de problemen voor de voedselproductie vormen een bron van (politieke) spanningen en conflicten. Voorbeelden daarvan vinden we te over: in het Midden Oosten (Israël, Syrië en de Palestina), in de landen langs de Afrikaanse rivieren de Nijl, Niger en Zambesi, en tussen India en Pakistan om maar enkele te noemen. Land grabbing Een toenemend aantal landen koopt landbouwgrond aan in andere landen - met de daarbij behorende waterreserves. China heeft tussen 2006 en 2009 bijna 3 miljoen hectare landbouwgrond in het buitenland gekocht. Maar ook andere rijke landen hebben enorme stukken landbouwgrond gekocht. Dit leidt vaak tot spanningen in de betreffende landen. In 2009 moest de president van Madagascar aftreden, nadat hij de helft van de vruchtbare grond aan een Zuid-Koreaans bedrijf had proberen te leasen ten behoeve van graanproductie voor Zuid-Korea. Verrassend is dat een klein en waterrijk land als Nederland toch nog tot de top 6 van de wereld behoort als het gaat om het beslag dat wij op water in andere landen leggen. Oorzaak is onze consumptie. Het gaat jaarlijks om ongeveer vijf maal de inhoud
van het IJsselmeer. Al dat water hebben we nodig voor de import van onze consumptiemiddelen. We spreken ook wel over een virtuele waterimport, die direct samenhangt met onze levenswijze. Deze enorme hoeveelheid water wordt dus onttrokken aan de waterbehoefte van andere landen, vaak ontwikkelingslanden. Nieuwe kennis nodig De landbouw is overigens niet alleen slachtoffer van de waterschaarste, maar ook veroorzaker. Maar liefst 70% van het beschikbare water wordt gebruikt voor irrigatie. Omschakeling naar droogtebestendige gewassen is noodzakelijk, maar de benodigde technieken liggen door gebrek aan kennis of middelen vaak buiten het bereik van de landbouwers. Er ligt daarom een belangrijke verantwoordelijkheid bij kenniscentra en ontwikkelingsorganisaties in landen als Nederland om kennis te delen en bij te dragen aan verbeteringen. De financiering van dit soort organisaties staat echter onder druk. Ook in ons dagelijks leven hebben we een bepaalde verantwoordelijkheid. Producten die we gebruiken, leggen vaak een groot beslag op het beschikbare water in het land van herkomst. De Universiteit Twente heeft onderzoek gedaan naar deze watervoetafdruk van diverse producten. Het produceren van een biefstuk van 1.000 gram kost in de hele keten ca. 16.000 liter water, een hamburger 2.400 liter, 1.000 gram rijst 1.900 liter, een kopje koffie 40 liter water. Het vervaardigen van een katoenen hemd kost 2.700 liter water en een jeans 11.000 liter. Dat geeft te denken. Een christelijke verantwoordelijkheid Een bewuste levensstijl kan hier een essentiële bijdrage leveren: matige consumptie, het voorkomen van verspilling van voedsel en bewust kiezen voor producten met een lage watervoetafdruk. Misschien lijkt dit voor de gemiddelde consument nog niet zo eenvoudig, maar de laatste jaren is op dit terrein aanzienlijk meer publieke informatie beschikbaar gekomen om consumenten te helpen met het maken van verantwoorde persoonlijke keuzes. Milieu Centraal en Questionmark hebben websites met nuttige informatie. Het is niet alleen een zaak van eigenbelang. Voor
christenen geldt bovenal hun verbondenheid en solidariteit met hun naaste. Onze westerse levensstijl brengt medemensen ongewild in mensonwaardige omstandigheden, zonder perspectieven op verbetering. Het is aan gelovigen zich in te zetten voor een aanpak van deze problemen, ieder op eigen niveau en naar eigen vermogen, samen met anderen. Geïnspireerd en gesterkt door onze christelijke waarden kunnen wij door positief, creatief en enthousiast te handelen bijdragen aan de fundamentele mentaliteitsverandering die nodig is. Zo kunnen we een duurzame, rechtvaardige en bovenal menswaardige samenleving mogelijk maken.
foto's: Cordaid / Arie Kievit
Over de auteur: George Molenkamp gaf leiding aan een internationale adviesgroep, gericht op duurzaamheid binnen ondernemingen in meer dan vijftig landen. Daarnaast was hij bijzonder hoogleraar milieumanagement aan de Universiteit van Amsterdam. Momenteel is hij vooral actief in diverse adviesraden van de universiteit van Amsterdam en de Vrije universiteit en in het bedrijfsleven. Meer informatie over het onderwerp is te vinden op de volgende websites: • www.milieucentraal.nl: informatie over energie en milieu met een speciale voedingssectie • www.thequestionmark.org: informatie over eerlijke en gezonde producten in de supermarkt
pagina 17
Special Laudato Si'
BEST PRACTICES
GroenGeloven -
Marjolein Tiemens-Hulscher Als je op fietsvakantie gaat, merk je dat je eigenlijk helemaal niet veel spullen nodig hebt om gelukkig te leven. Natuurlijk ga je na de vakantie niet al die andere dingen wegdoen. Maar je hebt wel ervaren dat geluk niet te maken heeft met almaar meer hebben.
Bijenwasdoek
Op fietsvakantie
Samen boontjes plukken schept vriendschap en geeft geborgenheid
Verbindingen Aan het woord is Marjolein Tiemens-Hulscher. Zij studeerde plantenveredeling in Wageningen en verrichte lange tijd onderzoekswerk. Ze raakte gefascineerd door de natuur en leerde denken in samenhangen. Na verloop van tijd kreeg haar leven een andere wending. Ze zette GroenGeloven op, waarmee ze een brug wil slaan tussen duurzaamheid en religie. GroenGeloven biedt workshops, cursussen, lezingen, gastcolleges en advies aan voor (religieuze) organisaties of personen die willen bijdragen aan een duurzame en sociale samenleving. ‘Van de biologie kunnen we veel leren’, zegt Marjolein Tiemens-Hulscher. ‘De natuur is een wereld van samenhangen en relaties. Alle elementen gaan verbindingen met elkaar aan, en dankzij die verbindingen leeft alles verder. Het is goed om daarbij stil te staan, om ons daarover te verwonderen. Bij duurzaamheid gaat het er niet alleen om dat je weet wat er met de Aarde en haar bewoners misgaat als we op dezelfde manier blijven consumeren. Als we verbinding zoeken met de natuur, worden we gelukkiger.’
Genieten van het kleine Met de encycliek Laudato Si’ gaat paus Franciscus verder op een weg die al door zijn voorgangers is ingezet. De oplossing voor de wereldwijde sociale en ecologische crisis zit in de boodschap van de schepping. De hele schepping is verbonden in een broeder- en zusterschap. Het is nodig dat wij leven vanuit het bewustzijn van die verbondenheid met alle schepselen en met de Schepper. We moeten naar ons eigen gedrag kijken. Ecologische bekering is nodig. Mensen worden er ongelukkig van als ze steeds blijven verlangen naar wat zij niet hebben. Juist mensen die genieten van het kleine, leven intenser. Marjolein: ‘Dit doet mij denken aan de keer dat we zin hadden in pannenkoeken. Mijn zoon van twaalf, mijn man en ik fietsten naar de molen om daar meel te kopen, en gingen daarna thuis aan het bakken. We hadden niet alleen lekkere pannenkoeken, maar ook een fijne middag met aandacht voor elkaar.’ Weten van de ecologische crisis is niet genoeg om gedrag te veranderen. We hebben een innerlijke bron nodig, de Geest van God. Als christenen geloven we dat Gods Geest ons vernieuwt, passiviteit en moedeloosheid doorbreekt, en ons vreugde en vrede geeft.
GroenGeloven Via haar initiatief GroenGeloven (zie: www.groengeloven.com ) biedt Marjolein lezingen, cursussen, materiaal voor gebed en bezinning, en publicaties aan. Er zijn workshops ter introductie of voor verdere verdieping. In haar lezing Tien geboden voor het milieu biedt ze wegwijzers naar een duurzame leefstijl. Dit kan nog verder verkend worden in een cursus van meerdere dagdelen. Voor duurzaam leven moet je ook je handen gebruiken. Een activiteit waar dat gebeurt, is de workshop bijenwasdoek maken. Met bijenwasdoek kun je verse levensmiddelen verpakken zonder plastic. Over de encycliek Laudato Si’ organiseert Marjolein Tiemens-Hulscher voor parochies samen met diaken Marcel Sarot een serie van drie avonden.
pagina 18
Groene Kerken
Alle gelovigen in Nederland samen kunnen een belangrijk verschil maken als zij echt invulling geven aan hun opdracht om goed en recht te doen omwille van de naaste en omwille van de schepping. De GroeneKerkenactie wil geloofsgemeenschappen stimuleren om duurzamer en groener te worden.
Groen De GroeneKerkenactie is een initiatief van twee protestantse organisaties: Kerk in Actie en Tear. Zij hebben voor de naam Groene Kerken gekozen vanwege de associatie van de kleur groen met de schepping. In de Bijbel wordt deze kleur vaak gebruikt in relatie tot de landbouwgewassen waarvan mensen eten en leven. En het ontbreken van groen betekent in de Bijbelse context veelal het ontbreken van hoop, eerlijke verhoudingen en vrede. In een wereld die in toenemende mate te maken krijgt met klimaatverandering, uitbuiting en onrecht, geven Groene Kerken een tegengeluid. De actie richt zich op alle geloofsgemeenschappen die actief aan de slag willen gaan met duurzaamheid, sociale rechtvaardigheid en het vergroenen van de eigen gemeenschap, ongeacht kerkelijke stroming. Ook niet-christelijke religieuze gemeenschappen worden uitgenodigd vergelijkbare initiatieven te ontplooien. In het netwerk zijn bijvoorbeeld twee groene moskeeën opgenomen. Stappen zetten De GroeneKerkenactie wijst op terreinen waarop men concreet kan handelen: werken aan bewustwording, verminderen van energieverbruik, inzet voor behoud van natuur, bewust inkopen doen, geld inzetten voor duurzaamheid en rechtvaardigheid, verankering van duurzaamheid in het pastorale beleid. Uiteindelijk kiest iedere geloofsgemeenschap zelf welke stappen zij wil en kan zetten. Op de website www.groenekerken.nl staat een schat aan materiaal, adviezen en suggesties om te werken aan een groenere geloofsgemeenschap.
Een netwerk De GroeneKerkenactie wil geloofsgemeenschappen ook stimuleren om elkaar op te zoeken en van elkaar te leren. Een groot aantal kerkelijke gemeenschappen heeft inmiddels veel ervaring opgebouwd ten aanzien van verduurzaming. Zo is een netwerk ontstaan van kerken die een andere weg inslaan en samen vorm geven aan een duurzaam en rechtvaardig kerkzijn. Elk jaar organiseert GroeneKerkenactie een landelijke ontmoetingsdag. De eerstvolgende vindt plaats op 10 oktober in de Opstandingskerk in Houten. Een mooie datum, want het is dan ook de Dag van de Duurzaamheid. Voor meer informatie hierover en voor opgave kunt u terecht op: www. groenekerken.nl. Andere organisaties die kerken helpen bij duurzaamheid: www.kerkenvoordetoekomst.nl : Oikos heeft een heldere methodiek ontwikkeld om kerken te helpen een bijdrage te leveren aan een eerlijke en duurzame toekomst. www.michanederland.nl: Micha Nederland werkt aan draagvlak onder christenen voor sociale en ecologische gerechtigheid. Elk jaar wordt in oktober een Micha Zondag georganiseerd, waarvoor speciale themapakketten worden samen gesteld. www.arocha.nl: de christelijke natuurorganisatie A Rocha organiseert Landelijke Natuurwerkdagen. Ook maakt zij liturgische themapakketten. www.kerkenmilieu.nl : een oecumenische site met informatie over kerken en het milieu, met columns, agenda en links naar andere christelijke ‘groene websites’. www.duurzamekerk.nl: DISK biedt informatie en materiaal om op weg te gaan naar een duurzame kerk, o.a. met het spel ‘Duurzaamheid: waar geef jij je talenten aan?’. www.kerktuinen.nl en www.kloostertuinen.nl: inspiratie voor kerk- en kloostertuinen.
pagina 19
Special Laudato Si'
Agenda
6-9
19-9 20-9
Scheppings zonda g
Etappe 1 Groningen/Asse n
3-10 4-10
Colofon Omslagfoto: Frederick Franck, Franciscus van Assisi (1998). Tuin van de Franciscanen in Megen. De Missionaire Agenda is een werkschrift voor werkgroepen met een missie en verschijnt viermaal per jaar: maart, juni, september, december. Het is een uitgave van de Konferentie Nederlandse Religieuzen in samenwerking met Berne Media | uitgeverij abdij van berne ISSN: 1389-5192. Dit is een speciale uitgave van de Missionaire Agenda ter gelegenheid van het verschijnen van de encycliek Laudato Si'. Deze speciale uitgave is verspreid onder parochies en abonnees van de Missionaire Agenda en het KNRbulletin Extra nummers kunnen worden besteld bij de CMBR:
[email protected], Postbus 111, 5201 AC 's-Hertogenbosch, tel. 073 - 6921321. Redactie: Gerard Moorman, Erica Op 't Hoog, Tom Boesten Redactieadres: KNR Postbus 111 5201 AC s-Hertogenbosch
[email protected] www.knr.nl/solidariteit Abonnementenadministratie: Berne Media | administratie Abdijstraat 53 5473 AC Heeswijk missionaire-agenda@ bernemedia.com
In december besluiten wereldleiders in Parijs over het klimaatbeleid voor de komende decennia. Daarom trekken dit najaar over de hele wereld mensen naar Parijs om hun stem te laten horen. Ook vanuit de Nederlandse kerken gaan we op weg naar een rechtvaardig klimaatbeleid. Met onze tocht laten we de wereldleiders weten dat de onderhandelingen niet over cijfers gaan, maar over de toekomst van de wereld. Dit is het moment: Loop mee en maak 2015 het jaar van de hoop! Agenda van kerkelijke activiteiten voor klimaatgerechtigheid 6 september: Scheppingszondag 19 september tot 15 november: diverse etappes van de klimaatloop (zie kader) 10 oktober: Groene Kerkendag te Houten (zie pagina 19) 24 oktober: landelijke manifestatie in Utrecht 21 november: event over klimaatgerechtigheid (Humanity House in Den Haag) 30 november tot 11 december: Klimaattop in Parijs Loop mee Loop mee naar Parijs. Je kunt dit najaar een etappe (of meerdere) meelopen. Je kunt je aansluiten bij een van de etappes in Nederland, of bij internationale oecumenische klimaatpelgrimages door Duitsland, België en Frankrijk. Aanmelding voor een etappe in Nederland kan op www.klimaatloop.nl Etappe 1: 19 en 20 september, vanuit Groningen Etappe 2: 3 en 4 oktober, vanuit Alkmaar Etappe 3: 17 en 18 oktober, vanuit Deventer Etappe 4: 31 oktober en 1 november, vanuit Wageningen Etappe 5: 14 en 15 november vanuit Heerlen
konferentie nederlandse religieuzen /
Etappe 2 Alkmaa r
17-10 18-10
Etappe 3 Devente r
24-10 31-10 01-11
Landelijke manifestatie in Utrech t
Etappe 4 Wageningen
14-11 15-11 Etappe 5 Heerle n
21-11 Event over Klimaatgerechtighei d in het Humanity House in Den Haag
30-11 11-12
t/m
Klimaat top in Parij s
Organiseer een Scheppingszondag Op 6 september start de landelijke campagne Klimaatloop. Veel kerken zullen hun kerkdienst die dag in het teken stellen van de campagne voor een rechtvaardig klimaatbeleid. Geef je kerk op via www.klimaatloop.nl Parochies kunnen natuurlijk ook op een andere zondag in het najaar een themadienst houden rond de schepping. Willibrordzondag, 8 november, zal bijvoorbeeld in het teken staan van Laudato Si’.
DOE MEE OP WWW.KLIMAATLOOP.NL
berne media uitgeverij abdij van berne
