PIRINEOS-HOLANDES-Cubierta.qxd:Maquetación 1
28/9/09
15:57
Página 1
Catalonië % 934 849 900 www.gencat.net/turistex_nou Navarra % 848 420 420 www.turismo.navarra.es
TOERISTENBUREAUS Girona Rambla de la Llibertat, 1 % 972 226 575 Huesca Coso Alto, 23 % 974 292 170 Lleida Mayor, 31 % 973 250 050 Pamplona Eslava, 1 (hoek Plaza San Francisco) % 848 420 420
Nationaal Park Ordesa y Monte Perdido Bezoekerscentrum Antiguo refugio nacional de Turismo (Torla) Huesca % 974 486 421 en 974 486 472 www.ordesa.net
CATALONIË Theater-Museum Salvador Dalí Plaça Gala-Salvador Dalí, 5 17600 Figueres % 972 677 500 www.salvador-dali.org
NAVARRA Natuurpark Señorío de Bertiz Señorío de Bertiz 31720 Oieregi % 948 592 421
PARADORES Reserveringscentrale Requena, 3 28013 Madrid % 902 547 979 ) 902 525 432 www.parador.es
Parador van Bielsa Valle de Pineta Bielsa (Huesca) % 974 501 011 ) 974 501 188
CATALONIË Parador van Arties Carretera de Baqueira Beret (Lleida) % 973 640 801 ) 973 641 001 Parador van La Seu d’Urgell Sant Domenec, 6 (Lleida) % 973 352 000 ) 973 352 309 Parador van Vielha Carretera del túnel (Lleida) % 973 640 100 ) 973 641 100
NAVARRA Parador van Olite Plaza de Teobaldos, 2 Olite % 948 740 000 ) 948 740 201
VERVOER Aena (Spaanse Vliegvelden en Luchtverkeer) % 902 404 704 www.aena.es ADIF % 902 432 343 Internationaal informatie % 902 243 402 www.adif.es
Busstations Girona Plaza España % 972 212 319 Huesca José Gil Gavez (Station Intermodal) % 974 210 700 Jaca Avenida Jacetania % 974 355 060 Lleida Saracibar, 2 % 973 268 500
Verkeersinformatie % 900 123 505 www.dgt.es
Alarmnummer % 112 Guardia Civil % 062 Rijkspolitie % 091 Postkantoor % 902 197 197 www.correos.es
SPAANSE BUREAUS VOOR TOERISME IN HET BUITENLAND BELGIË. Brussel Office Espagnol du Tourisme Rue Royale 97, 5º 1000 BRUXELLES % 322/ 280 19 26 ) 322/ 230 21 47 www.spain.info/be e-mail:
[email protected] NEDERLAND. Den Haag Spaans Bureau Voor Vreemdelingenverkeer Laan Van Meerdervoort, 8ª 2517 AJ DEN HAAG % 3170/ 346 59 00 ) 3170/ 364 98 59 www.spain.info/nl e-mail:
[email protected] AMBASSADES IN MADRID België Paseo de la Castellana, 18 % 915 776 300 ) 914 318 166 Nederland Avenida Comandante Franco, 32 % 913 537 500 ) 913 537 565
De Pyreneeën
Aragon % 902 477 000 www.turismodearagon.com
ARAGON Nieve de Aragon Avenida César Augusto, 25 % 976 201 112 www.nievedearagon.com
ARAGON Parador van Sos del Rey Católico Arquitecto Sainz de Vicuña Sos del Rey Católico (Zaragoza) % 948 888 011 ) 948 888 100
Spanje
TOERISTISCHE INFORMATIE TURESPAÑA www.spain.info
ANDERE INFORMATIECENTRA
De Pyreneeën
Internationaal netnummer % 34
Spanje
NUTTIGE GEGEVENS
Navarra Aragon Catalonië
H
Dublin Dublin
Lodosa
1456
PORTUGALL
Gedrukt in Spanje 2ste editie
San Pedro Cervera del Manrique Río Alhama
S
Lissabon
Cintruénigo Fitero
Cornago
Magaña
ie
N-113
Valverde
rr
a
Castilruiz N-122
l
Ágreda
Mo
Arguedas
Olvega
Borja
Vera de
N-122
Ainzón
Serón de Nagima
Ceuta Ceuta
Villalengua
Saviñán Calatayud
Melilla Melilla
de
Mur de Gá
Emb de A
Valpalmas
Piedratajad
Las Pedrosas Gurrea de G
Cortes
Gallur Luceni
AP-68
Magallón Fuendejalón
El T
Castejón de Valdejasa
Tauste
Tabuenca
Illueca
An só
Ejea de los Caballeros
Loma Negra 646
Zuera
A-
Remolinos Alagón
Pedrola Pinseque Rueda de Jalón
Epila
Tierga N-234
Agüero
Asín
Valareña
Mallén
Tarazona
Biel
Luna
Calcena
Ciria Torrelapaja
N-232
“San Juan de l
Luesia
Buñuel
N-121
Beratón
Gómara
Tudela
Murchante
n c Moncayo o 2313 SSPA PAN NaJJyEE
Almenar de Sofía
Atlantische Oceaan
Uncastillo
Sádaba
Cascante
Madrid Madrid
de
Puente la Rein de Jaca
Caparroso
Castejón
S
FRANKRIJK FRANKRIJK
Embalse de Yesa
Carcastillo
Alfaro Aldeanueva de Ebro Villarroya Corella
Ansó
Sigües
Sos del Rey Católico
N-232
Arnedillo
DRUK: AGSM S. A. D. L.: AB-471-2009 NIPO: 704-09-480-8
Río
Arnedo
Garde
“San Salvador de Leyre” Berdún N-240
Castiliscar
A-15
Marcilla
Calahorra
Yesa
Sangüesa
N-121
Peralta
El Villar de Arnedo
GRAFISCH ONTWERP: P&L MARÍN
UITGEGEVEN DOOR: © TURESPAÑA Secretaría de Estado de Turismo Ministerio de Industría, Turismo y Comercio
Andosilla
Burgui
Foz de Lumbier
Aibar/Oibar
Cantabrische Cantabrische Olite Zee Zee Falces
AP-68
VERTALING: Marianne Moester Blom
FOTO’S: Archief Turespaña
Lerín
Roncal
Foz de Arbayún
Lumbier
l
a Parijs Parijs Isaba
Navascués
Monreal
Tafalla
“Nuestra Señora de Muskilda”
Ochagavía
Valle
Egües
Garralda Aribe Garaioa Jaurrieta Ezcároz Esparza Aoiz
Río
Sesma
TEKST: Heda Comunicaciones
E
Noáin
Larraga
Ega
Los Arcos
de
Lakartxela Lakora 1877 1939 Pico de Orhi 2018 Otxogorrigaina 1916
nc
le Val
Embalse de Irabia
Orbara Selva de Irati
rro
Utebo
ZARAGOZA
La Muela
Middellandse Middellandse A-2 Zee Zee
Calatorao
La Almunia de Doña Godina Longares
N-330
a
N-135
“Monasterio de Irache”
Allo
Orbaitzeta
erv
Eusa
Puente la Reina Obanos Campanas N-121 Mendigorría Artajona
N-111
“Colegiata de Orreaga-Roncesvalles” “Virgen de las Nieves”
Auritz-Burguete Orreaga-Roncesvalles
Ro
N-138
Aurizberri-Espinal
PAMPLONA Lerate Riezu
Estella
N-135
al Puerto de Ibañeta
Hu
Re
Zuasti
Urbasa
Embalse de Alloz
Acedo
o
t
Alsasua
Río
in
Lekunberri Guerendiain
Betelu
Sierra de Aralar n da Ba r u Irurtzun de la Etxarri-Aranatz Valle AltsasuA-15 Sierra de An día
Olatzi- Sierra de Olazagutia
a
N-121A
l
l t zam
Luzaide-Valcarlos
de
S
Doneztebe- Elizondo Donamaria Santesteban (Baztán)
LeitzaValle de U
A-15
St. Jean-Pied-de-Port
Erratzu
ón
Nuttige gegevens
S
A
V
Londen Londen
t án
Ja l
Recreatie en evenementen
S T E M O N 1431
O
C
Va
Baz de lle N-121B
Rí o
De Pyreneeën in Catalonië
N-130
Amaiur
Qu
De Pyreneeën in Aragon
N-I
Beasain
Zugarramurdi UrdazubiUrdax Bera
Sumbilla
Goizueta
Tolosa
VERENIGD VERENIGD KONINKRIJK KONINKRIJK
Bidasoa
De Pyreneeën in Navarra
N-121A
Hernani Oiartzun
Lasarte Andoain
Aia
2 4 16 36 54 61
A-8
Río
Inleiding
Zarautz Orio
N-I
Arga
INHOUD
Hendaye Irún
Valle
IERLAND Hondarribia IERLAND
DONOSTIASAN SEBASTIÁN
Muel
Jaulín Mezalocha
Embalse de Mezalocha
69
INLEIDING
De Pyreneese bergketen is ontstaan als gevolg van de Alpenplooiing en verkreeg de huidige vorm dankzij gletchers en de rivieren die de dalen bevloeien. Steile toppen, zachte groene glooiingen, uitgestrekte bomenmassa’s, ravijnen en valleien vormen een even fraai als afwisselend landschap met grote klimaatverschillen. Het westelijke gedeelte van de Pyreneeën wordt gekenmerkt door overvloedige regenval, terwijl in het zuiden vaak genoten kan worden van onbewolkte luchten. De centrale massieven en dalen zijn onderhevig aan lange strenge winters met sneeuwval van september/oktober tot april/mei aan toe.
Volgens een legende van de Latijnse dichter Silius Italicus vond de mooie Pirene, prinses van de bebrycestam, de dood in de Pyreneese bergen nadat zij hier was achtergelaten door Hercules. Deze mythe verklaart de oorsprong van de benaming Pyreneeën, een bergketen die zich uitstrekt tussen de Cantabrische en de Middellandse Zee en die, naar gelang het perspectief, Spanje en Frankrijk van elkaar scheidt of met elkaar verbindt. De afstand tussen de monding van de rivier de Bidasoa in het uiterste westen en de kaap Cabo de Creus in het oosten is hemelsbreed vierhonderdvijftig kilometer.
De bergen en valleien worden bedekt door een groen tapijt gevormd door bomen- en plantensoorten als wijnranken en olijfbomen in de gematigde zones tot aan mos op de hoge toppen. Bossen vindt men hier tot op 2300 meter hoogte, met als bijzonder fraaie voorbeelden het Woud van Irati en de coniferenbossen van het Dal van Santa Magdalena.
Het Spaanse deel van het gebergte omvat een oppervlakte van 15.000 vierkante kilometer, met inbegrip van het Pyreneese voorgebergte van de gemeenschappen Navarra, Aragon en Catalonië. De breedte van de bergkam loopt van tien kilometer aan de uiteinden tot aan 150 kilometer in het centrale gedeelte waar zich de bergmassieven met eeuwige sneeuw van de Montes Malditos (3404 meter) en Posets (3376 meter) bevinden.
2
De verschillende zones herbergen een enorm rijke fauna : gemzen die op de rotsen van Navarra en Aragon leven; wilde zwijnen, wilde katten, eekhoorns, gieren, adelaars en nog vele andere diersoorten. De weinige beren en Pyreneese steenbokken die hier ooit in groten getale voorkwamen, worden uitstekend beschermd door zowel de Spaanse als de Franse overheid.
Romeinen, Sueven, Vandalen, Alanen, Visigoten en Fransen het land binnengekomen, die allen hun sporen hebben achtergelaten in deze bergen. Een groot aantal van de Pyreneese bergbewoners zijn op de vlaktes gaan wonen. Tegenwoordig worden de valleien van de Pyreneeën slechts schaars bevolkt door boeren die zich met de veeteelt en, in mindere mate, met de akkerbouw bezighouden. Ook is de toeristische sector hier in opkomst. Voor wat betreft de taal wordt in het noorden van Navarra Baskisch gesproken en Castiliaans in het centrale deel van de bergen, terwijl meer naar het oosten langs de rivier Noguera Ribagorzana Catalaans als voertaal gebruikt wordt. Andere uitingen van cultuur in deze zone zijn de ambachtelijk bereide kaas en de volkskunst, alsmede de burgerlijke en religieuze bouwwerken die in elk dal geheel eigen kenmerken vertonen.
Twee nationale parken in de Pyreneeën vormen een buitengewoon beschermd gebied: het park van Ordesa y Monte Perdido aan de bron van de rivieren de Ara en de Cinca (Huesca) en het park van Aigües Tortes i Estany de Sant Maurici in de gewesten Alta Ribagorza en Alt Pallars. Van de prehistorie tot aan de negentiende eeuw hebben de Pyreneeën dienstgedaan als doorgangsgebied voor Capsiënsers, Iberiërs, Carthagers en Islamieten op hun weg naar de rest van Europa en andersom zijn hier Kelten, Germanen,
3
DE PYRENEEËN IN NAVARRA De Pyreneeën van Navarra bestaan uit een aantal valleien die langzaamaan steeds hoger en woester worden naar gelang deze verder van zee verwijderd zijn in oostelijke richting. Men onderscheidt hier Atlantische en Mediterrane berghellingen, die in Navarra het minst hoge deel van de Spaanse Pyreneeën vormen, met een hoogte tussen de 800 en 1000 meter in de bergen bij de Cantabrische Zee en de 2428 meter hoge Mesa de los Tres Reyes, de hoogste top van Navarra; deze Tafel van de Drie Koningen ontleent zijn naam aan het grondgebied dat doorloopt tot in Aragon en Frankrijk. Het Woud van Irati - een van de meest uitgestrekte beukenbossen van Europa - en dat van Larra, waar zich een van de meest uitgestrekte en uitgebreid bestudeerde Karstzones van het oude continent bevindt, zijn enkele voorbeelden van de verrassingen die dit deel van de Pyreneeën de bezoeker te bieden heeft.
Woud van Irati
4
5
Landschap van Luzaide Landschap van Etxalar
Door de loop van de Bidasoarivier te volgen bereikt men het Dal van Baztán. Dit groene zacht glooiende landschap is de streek van edelen met talrijke herenhuizen met wapenschilden en paleizen gebouwd in opdracht van rijke remigranten uit Amerika. Het milde klimaat, de groene weiden en bossen met verschillende soorten eiken en kastanjebomen vormen een terugkerend element in de dorpen van het dal die alle een adellijke sfeer ademen dankzij de gotische torens, barokke paleizen en prachtige huizen, waarvan vooral Arraioz, Irurita,
De eerste Pyreneese uitlopers vindt men in het vochtige noorden van Navarra. De rivieren die in de richting van de Cantabrische Zee stromen doorkruisen een gebied met geringe hoogteverschillen, een teken dat deze zone niet ver van de zee ligt. Temidden van varens, eiken en kastanjebomen bevinden zich gehuchten met robuuste bouwwerken. In dit prachtige natuurgebied bevinden zich plaatsen als Santesteban/Doneztebe, Donamaria, Lesaka, Etxalar en Bera, met heidevelden en schilderachtige landschappen. In deze zone wordt in toenemende mate gebruikgemaakt van de Groene Weg van Bidasoa, een pad over de voormalige spoorlijn van Bidasoa. Een bekendere route is de Groene Weg van de Plazaola die een verbindingsweg vormt met aan de ene kant Mugiro en Lekunberri en aan de andere Andoain, een 43 kilometer lang traject door bossen en weides waarvan reeds verscheidene delen voltooid zijn.
Elizondo
Alizondo, Arizkun en Amaiur een bijzondere vermelding waard zijn.
zogenoemde Grottenroute, die omgeven is met verhalen over heksen, strijders en smokkelaars. Zo zouden er in deze grotten bijvoorbeeld regelmatig heksensabbatten gehouden worden.
Het Natuurpark Señorío de Bertiz met meer dan tweeduizend hectare Atlantisch bos en een botanische tuin waar planten uit de hele wereld te zien zijn vormt een van de meest bezochte toeristische bestemmingen van Navarra en in het Bezoekerscentrum krijgt de reiziger een goede indruk omtrent de rijke natuur van dit gebied. De laatste heer van Bertiz, Pedro Ciga, schonk het Domein in 1949 onder voorwaarde dat de autoriteiten van Navarra hier niets zouden veranderen. Deze groene natuur strekt zich naar het zuiden uit tot aan de valleien van Basaburua en Ultzama, waar de laagste uitlopers van de Pyreneeën te vinden zijn.
Naar het oosten toe worden de Pyreneeën doorkruist door de Route van Santiago. Deze pelgrimsroute komt het land binnen bij Luzaide/Valcarlos en loopt na de bergpas van Ibañeta omlaag naar Botanische tuin. Señorío de Bertiz
Tussen Baztán en de grens met Frankrijk vormen de plaatsen Urdazubi/Urdax en Zugarramurdi tezamen met de Franse plaats Sara de 6
7
het noorden en Roncesvalles en het dal van Arce in het zuiden. Vanuit Orreaga/Roncesvalles loopt de Route van Santiago verder door de Pyreneeën via Auritz/Burguete met in de omgeving de gelijknamige vlakte, de meest uitgestrekte van de Pyreneeën van Navarra, die als een buitengewoon fraai landschap beschouwd wordt vanwege de oude beukenbossen met daartussen grote weides. Kerk van Orreaga/Roncesvalles
Orreaga/Roncesvalles, met een herberg voor pelgrims en het fraaie monumentale complex Colegiata de Orreaga/Roncesvalles. Deze bestaat uit een aantal bouwwerken - collegiale kerk, ziekenhuis, abdij, kloostergalerij en kapittelzaal - uit de twaalfde eeuw. Niet ver van deze historische plek bevindt zich de bergpas van Ibañeta (1092 meter) die een balkon vormt met uitzicht over Valcarlos in Dal van Erro
De Route loopt via het Dal van Erro naar Pamplona dwars door een gebied met bossen gevormd door verschillende soorten bomen. Deze groenzones maken deel uit van het bergmassief Quinto Real dat voor de helft bij de in Navarra gelegen dalen van Baztan, Erro en Esteribar hoort en anderzijds bij het Franse dal van Alduides. Hier bevindt zich ook het nationaal wildreservaat Quinto Real, een 5900 hectare grote beschermde zone waar voornamelijk herten, reebokken en wilde zwijnen in het wild
Uitzicht op Orbaizeta
leven. Eind september en begin oktober is de bronsttijd en kan men in de bossen van Quinto Real - en ook in die van Aezkoa en Irati - het geluid horen dat de mannelijke exemplaren produceren op zoek naar een geschikte partner. Het paringsritueel wordt voorafgegaan door luidruchtige gevechten tussen de mannelijke kandidaten die het best op een veilige afstand gadegeslagen kunnen worden.
Hert
diersoorten een toevluchtsoord vinden, waaronder goudhanen, roodborstjes, witrugspechten, herten, wilde zwijnen, marters, vossen en reebokken.
Een van de hoogtepunten van de Pyreneeën van Navarra is zonder enige twijfel het Woud van Irati, ten noorden van de dalen van Aezkoa en Salazar (oostelijke Pyreneeën). Het 17.000 hectare grote bos is verrassend vanwege de enorme omvang en de goede staat van onderhoud waarin het verkeert. Een netwerk van paden loopt door het hart van het woud, waardoor de belangrijkste plekken toegankelijk zijn voor bezoekers, zoals bijvoorbeeld het Integraal Reservaat van Lizardoia of het Natuurreservaat van Mendilatz, waar talrijke
Langs het Woud van Irati ligt het Dal van Aezkoa, met de plaatsen Garralda, Aribe, Aria, Orbara, Orbaitzeta, Hiriberri de Aezkoa, Garaioa, Abaurrea Alta en Abaurrea Baja. In deze zone vindt men talrijke goed bewaard gebleven oude horreos - karakteristieke graanopslagplaatsen. In Orbaitzeta bevindt zich een oude ijzergieterij uit de vijftiende eeuw. In ruil voor de vestiging van de Koninklijke Wapenfabriek schonk het Dal de omringende bergen in 1784 aan de Staat. De fabriek werd in 9
Ochagavía is een stadje vol goed geconserveerde huizen gebouwd met steen en hout, met op het dak oude platte dakpannen, een idyllisch plekje midden in de bergen.
1884 verlaten maar het is interessant te zien hoe deze was opgezet en hoe de rivier Legatza midden tussen de ruïnes door stroomt. Midden in het woud, niet ver van de grens met Frankrijk, bevindt zich het stuwmeer van Irabia, waar men een prettige wandeling langs de oever kan maken. In de zogenoemde Casas del Rey loopt een bosweg bergafwaarts naar Ochagavía (Dal van Salazar). Nadat men de kapel van de Maagd van de Sneeuw is gepasseerd loopt de weg verder door de bergkam van Abodi via de bergpas van Tapia (1300 meter), waar men vanaf een ongeveer tweehonderd meter hoger gelegen uitkijkpunt een prachtig uitzicht heeft op het Woud van Irati, de bergtop van Orhi, de Pyreneeën van Roncesvalles, Ortzanzurieta en Belate.
Ten noorden van het dorp verrijst bovenop een uitstekende rotspunt het sanctuarium van Onze Lieve Vrouwe van Muskilda, een Romaans-gotische kapel uit de twaalfde-dertiende eeuw dat een middeleeuws beeld van deze Maagd herbergt. Naast Ochagavía biedt het Dal van Salazar ook andere prachtige dorpen zoals bijvoorbeeld Jaurrieta, met grote witte huizen met rode puntdaken, of Ezcároz waar in de gotische kerk van San Román een spectaculair zestiende-eeuws altaarstuk in renaissancestjil bewaard wordt. De belangrijkste ravijnen van Navarra bevinden zich in de Pyreneese valleien. De beste voorbeelden daarvan zijn de bergengtes van Burgui in de rivier de Esca; Iñarte, Gaztelu en Lumbier in de Iratirivier; Txintxurrenea in de rivier de Urrobi en die van Arbayún, uitgeslepen door de Salazarrivier. De ravijnen van Lumbier en Arbayún - vlakbij de bergkam van Leyre die een prachtig panoramazicht biedt over de hele Pyreneeën - zijn ook heel spectaculair en vormen een natuurreservaat, waardoor
Dal van Salazar
10
de ecologische waarde gewaarborgd wordt. Het ravijn van Lumbier is smal en klein, 1300 meter lang, met enkele vrijwel volledig verticale wanden die een maximaal hoogteverschil van 150 meter bereiken. Men kan hier een wandeling maken via een pad aan de voet van de rotsen, een traject dat begin twintigste eeuw is aangelegd voor de eerste elektrische trein van Europa, de Iratitrein. Het ravijn van Arbayún is spectaculair vanwege de lengte van vrijwel zes kilometer terwijl er tussen het hoogste deel van de rotspartijen en de rivierbedding een hoogteverschil bestaat van meer dan driehonderd meter. Het ravijn herbergt een kolonie gieren die bestaat uit meer dan 250 paren en die een van de grootste poblaties op het Iberisch Schiereiland vormt. Maar ook leven er nog talrijke andere diersoorten in deze bergengte, zoals bijvoorbeeld lammergieren, valken en aasgieren alsmede otters, vossen, wilde zwijnen en reebokken. Klooster van San Salvador. Leyre
Foz de Arbayún
Niet ver van Lumbier en Arbayún staat het klooster van San Salvador de Leyre, een waar juweel van het kunstbezit van Navarra, met als bijzonder element de crypte. Het klooster bevindt zich dichtbij de Route van Santiago vanuit Aragon, die door Sangüesa loopt, een monumentale stad bekend vanwege de voorgevel van de kerk van Santa María. In het uiterste oosten van Irati markeert de Bergtop van Orhi (2021 meter, het meest westelijke punt op meer dan tweeduizend meter hoogte van de Pyreneeën) het begin van de hoge Pyreneese toppen.
De Otxogorrigaina (1916 meter), Lakartxela (1939 meter), Lakora (1877 meter), Txamantxoia (1945 meter) en Mesa de los Tres Reyes (2428 meter) overheersen het Dal van Belagua, een fraaie plek die zeer populair is onder liefhebbers van bergsporten en langlaufen. Dit dal uit de ijstijd vertoont een vegetatie die bestaat uit dennen, sparren, beuken, hulsteiken, hazelaars, taxus en lindebomen. Na de pas van Belagua begint het Natuurreservaat van Larra. Op een oppervlakte van 2789 hectare zijn hoogteverschillen te zien van 1000 tot 2444 meter, temidden van een landschap van kalkrotsen vol karakteristieke uithollingen en spitse rotsen zoals bijvoorbeeld die van San Martín waar elk jaar op 13 juli het evenement van de zogenoemde ”Tol van de drie koeien” plaatsvindt. Sinds 1375 bieden de burgemeesters van het
Taxusbomen
Franse dal van Baretous de autoriteiten van El Roncal bij wijze van tol namelijk drie koeien aan in ruil voor het gebruik van weidegrond en water in dit gebied. Bergdennen vormen tezamen met struiken en bomen als rododendron, beredruif, bosbes, dwergjeneverbes en wilg het landschap van de hoger gelegen zones, terwijl men onder de vijftienhonderd meter hoogte vooral beuken, sparren en in iets mindere mate lijsterbesen taxusbomen zal aantreffen. Deze bomenmassa en de bijzondere hoogteverschillen zorgen ervoor dat Larra-Belagua een habitat vormt voor gemzen, marmotten, hermelijnen, patrijzen, witrugspechten, auerhanen, uilen, rotskruipers en sporadisch zelfs een bruine beer.
Dal van Belagua
Als men de loop van de Belaguarivier volgt bereikt men Isaba en de overige plaatsen in 12
het Dal van Roncal (Uztárroz, Isaba, Urzainqui, Roncal, Garde, Vidángoz en Burgui), de meest oostelijke vallei van de Pyreneeën van Navarra. De orografie is typisch Pyrenees en het dal heeft een goede verbinding met de valleien van Salazar en Ansó. In Roncal, de hoofdstad van het dal, vindt men talrijke oude herenhuizen met wapenschilden en karakteristieke volksbouwkunst met fraaie daken en de in de berggebieden gebruikelijke schoorstenen. Op het plaatselijke kerkhof bevindt zich het graf van de uit El Roncal afkomstige tenor Julián Gayarre, wiens geboortehuis opengesteld is voor bezoekers. Het Dal van Roncal is ook de streek van migrerende herders en zogenoemde almadieros, die vroeger met hun boomstammen stroomafwaarts dreven op zoek
naar kalmere wateren, een gebruik dat elk jaar in mei in Burgui als evenement weer tot leven komt. Achttien kilometer verderop ligt Isaba, de toeristische hofdstad van de valleien van Roncal, evenals Belagua, een ontmoetingspunt voor liefhebbers van berg- en wintersporten. Ten noordwesten van Isaba bevindt zich het Dal van Belabarze met dwergdennenen sparrenbossen onderbroken door uitgestrekte bergweides in de omgeving van de rivier. Deze vallei is soms het toevluchtsoord geweest van beren afkomstig uit de Franse kant van de Pyreneeën. In Belabarze staat de rots van Ezkaurre (2047 meter); vanaf de top heeft met een prachtig panoramazicht van de bergtop van Orhi tot aan een groot deel van de Aragonese en Franse Pyreneeën. Dal van Roncal
Heksen en grotten van Zugarramurdi Ten noorden van het Dal van Baztán bevindt zich de Grot van Zugarramurdi, waar volgens de overlevering heksen hun sabbatten en duivelse cultussen hielden. Het Castiliaanse woord voor heksensabbat - aquelarre - is afkomstig van akelarre, de Baskische naam van een weiland naast deze grot, die Duivelsveld betekent. Begin zeventiende eeuw vond hier een tragische gebeurtenis plaats. Vanuit Zugarramurdi werd de Inquisitie om assistentie verzocht bij een geval van hekserij. Na een maandenlang durend onderzoek werden driehonderd mensen beschuldigd van zwarte magie en 31 van hen werden daarvoor berecht voor het tribunaal van Logroño. Elf mensen slaagden erin te overleven, verscheidene van hen vonden na foltering de dood in de gevangenis en de overigen werden veroordeeld tot de brandstapel. Met dit gericht eindigde de vervolging van vermeende heksen in Navarra. In de nacht van Sint Jan wordt in de zogenoemde Sorgin Leze (heksengrot) een vrolijke heksensabbat gehouden die veel belangstelling geniet. Op 18 augustus komen de inwoners van deze streek samen in de grot voor de zikiro-jate, een eetfestijn met op het menu zikiro - schapenvlees dat in grote stukken aan spiezen geregen boven een houtvuur geroosterd wordt. De grot wordt eveneens gebuikt als toneel voor zomerconcerten en andere evenementen.
Julián Gayarre Er wordt beweerd dat deze zanger zo’n mooie stem had dat de engelen naar de aarde neerdaalden om naar hem te luisteren. Julián Gayarre werd op 9 januari 1844 geboren in het stadje Roncal in Navarra en was een van de meest befaamde tenoren van zijn tijd. Koningen, prinsen, edelen, kunstenaars, schrijvers - zelfs Victor Hugo roemde hem - en ook het gewone volk kwamen onder de bekoring van zijn prachtige stem. Hij was in staat dezelfde noot 28 seconden lang aan te houden en critici kwalificeerden zijn stem als volmaakt. Uit zijn keel kwam soms een uiterst mannelijk vibrato dat een moment later kon overgaan in een uiterst zachte lieflijke toon. Zijn geboortehuis in Roncal is als museum ingericht waar de kostuums te zien zijn waarin hij zijn meest geloofde opera’s gezongen heeft, alsmede partituren en zelfs zijn strottenhoofd. Op het kerkhof van deze plaats staat een aan hem gewijd mausoleum van de hand van de beeldhouwer Mariano Benlliure, die daarvoor de eremedaille voor beeldhouwkunst van de Wereldtentoonstelling van Parijs van 1900 kreeg toegekend. De stad doet elk jaar in de zomer de herinnering aan deze tenor herleven met een operaconcertreeks genaamd ”Ontmoetingen met Gayarre”.
15
DE PYRENEEËN IN ARAGON In de Pyreneeën van Aragon bevindt zich het middelste gedeelte van de bergketen. Hier vindt men de belangrijkste toppen en gletchers van deze bergen aan de Spaanse kant, evenals indrukwekkende ravijnen, bossen en groene bergen. De valleien van Ansó en Hecho, de rivier de Gállego op zijn weg door het Dal van Tena, het Nationaal Park Ordesa y Monte Perdido of het Dal van Benasque zijn enkele punten op de route door dit deel van de Pyreneeën die een bezoek meer dan waard zijn.
Cerler
16
17
Op vijftien kilometer afstand van Ansó ligt bijna op de grens met Navarra Zuriza, de meest noordelijke en uiterst Pyreneese zone van het Dal van Ansó. Hier bevinden zich de ravijnen van Petraficha en van Petrechema, de steile bergkam van Alano, Los Quimbosas, Linza, met de hoogste toppen van het dal: de Petrechema (2366 meter), de Acherito (2358 meter) en de Tafel van de Drie Koningen (2428 meter). Panoramazicht op Ansó Volksbouwkunst. Ansó
In het meest noordelijke deel van dit gebied zijn in de dalen van Ansó-Fago, Hecho en Aragües-Jasa kalksteenmassieven te vinden die onderbroken worden door steile klippen en iets lager beginnen dichte wouden van beuken en naaldbomen. Het Dal van Ansó wordt in de lengte in tweeën gedeeld door de rivier de Veral, met aan de oevers weides en bossen die de inwoners in staat stellen zich hier te wijden aan de veeteelt en de bosbouw. Alvorens de bestuurlijke hoofdstad van de vallei te bereiken loopt de rivier eerst nog door de Forca de Alano, een kloof die uitgeslepen is uit de rots Ezkaurre y Trasveral, een prachtige zone met steile witte kalkrotsen afgewisseld door dichtbegroeide bossen.
In Ansó is de karakteristieke volksbouwkunst te bewonderen. De stenen huizen zijn witgekalkt en hebben kleine ramen die een maximum aan licht binnenlaten. De gevels zijn versierd met ornamenten en wapenschilden. De uit meerdere vlakken bestaande daken zijn bedekt met leisteen met daarbovenop indrukwekkende stenen schoorstenen. 18
Via een weg door een fraai landschap langs twee spitse rotsformaties - de Monnik en de Non - bereikt men de top van de bergpas van Ansó, vanwaar men een prachtig panoramazicht heeft met de Bisaurín op de voorgrond. Bij de afdaling na de bergpas rijdt men het Dal van Hecho binnen; de eerste plaats op deze route is de hoofdstad, Hecho, een oude niet van leenheren of kloosterordes afhankelijke plaats. De huizen vormen een fraai voorbeeld van de
Dal van Zuriza
Volksbouwkunst. Hecho
volksarchitectuur, gekenmerkt door platte dakpannen en opmerkelijk grote schoorstenen. Op een wandeling door de geplaveide straatjes kan men de mensen met elkaar fabla chesa horen spreken, een variant op het oude Aragonese dialect. De parochiekerk van San Martín en het openluchtmuseum voor beeldhouwkunst met werken van verscheidene kunstenaars vormen nog twee attracties van deze fraaie plaats.
Klooster van San Pedro. Sieresa
Boca del Infierno
beklimmen van bergen als de Castillo de Acher (2331 meter).
Alvorens het noorden van het Dal van Hecho te bereiken komt men eerst nog langs Siresa, een klein dorp uit de negende eeuw waar uit de Middeleeuwen de kerk van het klooster van San Pedro bewaard is gebleven.
Vanuit Oza loopt de weg verder naar Guarrianza, het beginpunt van een aantal bospaden naar het ravijn van Acherito, Achar de Aguas Tuertas - een kleine bergengte die in een dal uit de ijstijd uitloopt - en het bergmeer van Estanés.
Na veertien kilometer voert de weg naar de Boca del Infierno, een kloof gevormd door de rivier Aragón-Subordán uit de rotsen van Petraforca en de Campanilberg. Men bevindt zich hier niet ver van het hart van het Woud van Oza waar op ongeveer 1100 meter hoogte nog beuken en sparren te vinden zijn. Petraforca, Rincón de Alano, Estriviella, Tortiella, Chipeta Alto en Castillo de Acher zijn enkele van de hoge bergen die in dit gebied staan. Oza biedt een schitterende omgeving voor een aangename wandeling en vormt tevens een goed vertrekpunt voor het
Ten zuiden van het Dal van Hecho bevinden zich de valleien van Aragüés, Aísa en Borau, vanwaar men mooie excursies kan maken. Het Dal van Aragüés ligt ingeklemd tussen de bergkammen van Maito en Luesia, omringd door een dicht bos en wildstromende beken. In deze vallei ligt ook de hoogvlakte van Lizara die lijkt op de landschappen van Zuriza en het Woud van Oza met ook de Bisaurín (2676 meter), de hoogste top van de westelijke Pyreneeën, de toppen van de Sierra de Bernera en de bergtop van Bozo. In het Dal van Aísa dient men beslist een bezoek te brengen aan de gelijknamige plaats die de reiziger zal verrassen door de harmonieus in het landschap opgenomen huizen. Als men de weg in oostelijke richting vervolgt bereikt men het Dal van Borau met slechts één
Luesia
bewoonde plaats, Borau, waar zich de twaalfde-eeuwse Romaanse kerk van San Adrián de Sásave bevindt. Via de Carretera de Borau in zuidelijke richting bereikt men Jaca, hoofdstad van Jacetania en duizend jaar lang hoofdstad van het Koninkrijk Aragon; tegenwoordig vormt Woud van Oza
20
verlaten en verkeren in een erbarmelijke staat. Het is echter nog steeds interessant om deze overblijfselen uit het verleden te bezoeken, vooral ook de gerestaureerde kapel van Santa María de Iguácel uit de elfde eeuw, die niet ver van Castiello de Jaca staat.
Burcht van Jaca
Ten noordwesten van de stad bevinden zich de belangrijkste skioorden van Aragon: Candanchú, Formigal, Astún en Panticosa, eveneens befaamd vanwege het kuuroord dat nog uit de Romeinse tijd stamt. Vanuit Jaca vertrekken twee belangrijke routes door de Spaanse Pyreneeën: de route naar het Dal van Canfranc en Garcipollera en de route die naar San Juan de la Peña voert.
deze plaats een belangrijk toeristisch middelpunt en bevolkingscentrum. Interessante bouwwerken zijn de Romaanse kathedraal van San Pedro en de Citadel, gebouwd in opdracht van Filips II. In de omgeving van Jaca bevinden zich bezienswaardigheden die een zeker een bezoek waard zijn, zoals bijvoorbeeld Peña Oroel, een uit verschillende gesteenten bestaande 1769 meter hoge massieve rots die boven het hele gewest uittorent. In het noorden daarvan noden dennen- en sparrenbossen tot een wandeling en vanaf de top heeft men een uitstekend uitzicht over een groot deel van de Aragonese Pyreneeën. Ten zuiden van Jaca, aan de voet van Peña Oroel, ligt Barós, een dorpje met een kerk daterend uit halverwege de elfde eeuw.
Het Dal van Canfranc begint aan de bovenloop van de rivier de Aragón en vertoont een afwisselende breedte. Castiello de Jaca wordt beschouwd als de toegangspoort tot het Dal van Canfranc en tot het Nationaal Wildreservaat van Garcipollera of Dal van Cepollaria, herbeplant met 5577 hectare dennenbomen. Alle dorpen - Bescós, Yosa, Acín, Larrosa, Villanovilla en Bergosa - zijn 22
De route vervolgt via het Dal van Canfranc naar de grotten in de omgeving van Villanúa met namen als De Oude Grot of Grot van La Guixa, Gemzengrot of Cándalobron en Nieuwe Grot of Grot van Esjamundo met een diepte van tussen de 500 en 2000 meter. Ook het treinstation van Canfranc is de moeite waard, dat in 1928 door koning Alfons XIII werd ingewijd en gebouwd was voor de treinverbinding tussen Spanje en Frankrijk via de Pyreneeën. Treinstation van Canfranc
Skioord Candanchú
Het skioord van Candanchú, voorzien van allerlei faciliteiten, vormt een belangrijke toeristische attractie voor liefhebbers van wintersport, aangezien het beschikt over bijna 42 kilometer uitgezette pistes voor het beoefenen van alpineskiën en 35 kilometer pistes voor langlaufen.
Twee andere uitkijkpunten, dat van Santa Teresa en van San Voto, bieden weer een heel ander fraai uitzicht.
Skioord Astún
Via de pas van Somport - het eerste deel van de Route van Santiago in Aragón - bereikt men het Dal van Astún, een halfronde vlakte met de bergmeren van Escalar en Las Truchas waar de Aragónrivier ontspringt. In Astún bevindt zich het modernste skioord van de Aragonese Pyreneeën met een hoogte van 1650 tot 2300 meter en 42 kilometer uitgezette skipistes, alsmede een skispringschans.
Verder via een weg door het bos bereikt men het emblematische oude klooster van San Juan de la Peña, uitgehouwen uit een reusachtige rots van de Pamoberg. Een pad langs de muren van het klooster voert naar het zogenoemde balkon van de Pyreneeën, een uitstekend uitkijkpunt vanwaar men een panoramazicht heeft van de bergtop Anie tot aan het massief van Monte Perdido.
Weer terug in het noordelijk deel van de Aragonese Pyreneeën bereiken wij het Dal van Acumuer met steile bergtoppen zoals bijvoorbeeld de Peña Nevera, Punta de Águila en het Balcón de Pilatos. Vanuit de recreatiezone Soto de Oliván kan men interessante Romaanse kerken bezoeken. Biescas is een marktstad en de bestuurlijke hoofdstad van het Dal van Tena, aan de bovenloop van de Gállegorivier. Het hooggebergte biedt hier twee bijzondere zones: de vlakte van Piedrafita en de vlakte van Panticosa op 3000 meter hoogte. Hier vindt men overblijfselen van gletchers uit het Kwartair en talrijke bergmeren, enkele waarvan met de auto bereikbaar zijn.
Santa Cruz de la Serós
Het Tenadal biedt vele bezienswaardigheden: het stuwmeer van Búbal dat het grootste deel van het dal inneemt; Hoz de Jaca, een fraai dorpje bovenop de rotsen van Hoz vanwaar men een prachtig uitzicht heeft op het stuwmeer
De bergkam van San Juan de la Peña is een andere bezienswaardigheid in de omgeving van Jaca. In dit prachtige Pyreneese voorgebergte wordt een bezoek aanbevolen aan Santa Cruz de la Serós, een bekoorlijk dorpje met twee Romaanse kerken die in een uitstekende staat van onderhoud verkeren. Dal van Tena 24
Sallent de Gállego
en de rots; Piedrafita de Jaca, een schitterend uitkijkpunt tegenover de rots van Sabocos en startpunt van de route naar het bergmeer van Piedrafita met groengekleurd water aan de voet van de rots van Telera; de stuwmeren van Tramacastilla en Escarra, voormalige bergmeren die nu ingedamd zijn, beschut door de piek van de Drie Mannen, Punta Tosquera en Punta Tarmañones; en Sallent de Gállego, aan de voet van Peña Foradada, met adellijke huizen,
een kerk uit de zestiende eeuw en een middeleeuwse brug over de rivier Aguas Limpias. In de omgeving kan men het dierenpark Lacuniacha bezoeken.
een fraai uitzicht heeft over Midi d’Ossau. Tevens is dit de meest directe toegang vanuit Spanje tot het Nationaal Park van de Franse Pyreneeën.
Sallent de Gállego is ook een vertrekpunt voor excursies en beklimmingen naar de bergtoppen van de vlakte van Piedrafita, zoals bijvoorbeeld Arriel, Cristal, Peña Aragón, Gran Facha, Punta Zarra en Garmo Carnicer, waarboven de Pico Balaïtus (3146 meter) uittorent, en naar de bergmeren van Respomuso, Campo Plano, Arriel en Las Ranas en naar het stuwmeer van La Sarra.
Op de vlakte van Panticosa bevindt zich het gelijknamige skioord; ook zijn van hieruit de bergmeren van Asnos en Sabocos de bereiken. Het kuuroord van Panticosa (op 1636 meter hoogte) ligt op tien kilometer afstand van het dorp aan de noordoever van het bergmeer van Baños dat op de top van een indrukwekkende alpenvlakte met steile rotsen is gelegen. Behalve vanwege het geneeskrachtige water dat met een temperatuur van 51°C uit de bron borrelt, vormt het kuuroord ook een toeristische attractie om de excursies die vanhieruit gemaakt kunnen worden naar de dalen en bergmeren van Brazato, Bachimaña, Bramatuero en Lagos Azules en naar de bergtoppen van El Infierno en Las Argualas.
Op vijf kilometer afstand van Sallent bevindt zich het skioord van Formigal aan de noordkant van de Bergtop van de Drie Mannen (2450 meter), met een hoogte tussen de 1500 en 2200 meter. Op zeven kilometer afstand van Formigal staat de Portalé de Aneu (1975 meter) in het grensgebied, met de bronnen van de Gállegorivier waar men
Uitzicht op Torla Skioord Formigal
Kuuroord van Panticosa
De route door het Dal van Tena vervolgt via de weg die vanuit Biescas in oostelijke richting naar Torla loopt, gelegen op een grote rots met een tunnel waarop de parochiekerk uit de zestiende-zeventiende eeuw staat. Enkele huizen dateren nog uit de Middeleeuwen en de meeste zijn gebouwd met puntdaken, grote schoorstenen en boogvensters met middenzuiltjes. Bijzonder zijn
Vanuit Torla rijdt men via de weg naar Ordesa in tegenovergestelde richting en bereikt zo Broto, de hoofdstad van het gelijknamige dal. Het dorp ligt in de diepte, omringd door tweeduizend meter hoge bergtoppen. Een van de bezienswaardigheden van Broto is de vijftig meter hoge waterval van Sorrosai. Op ongeveer twee kilometer afstand van Broto bevindt zich Buesa, een bijzonder stadje dat is ingedeeld in drie verschillende wijken die van elkaar gescheiden zijn door een diep ravijn.
Dal van Bujaruelo
Fiscal, Javierre de Ara en Lavelilla zijn enkele bekoorlijke plaatsen op de weg naar Boltaña, een
het huis van Lardíes, dat van El Sastre en het met wapenschilden en in Pyreneese stijl versierde huis van Viu uit de zestiende eeuw, met een trap voorzien van een balustrade. Niet ver van Torla ligt het Dal van Bujaruelo waar men spectaculaire wandelingen kan maken door bossen met sparren, dennen en varens naar de kloof van de rivier de Ara en het ravijn van Sopelania.
oorspronkelijk Romeins stadje waar men mooie voorbeelden van volksbouwkunst kan bewonderen, evenals een oude collegiale kerk in Aragonese gotische stijl. Door de Cincarivier stroomafwaarts te volgen komen wij bij Aínsa, de hoofstad van het legendarische land van de Sobrarbe. Hier zijn twee verschillende kernen te onderscheiden: het moderne centrum met winkels en het oude centrum dat op een heuvel is gebouwd. Deze tot kunsthistorisch monument verklaarde plaats wordt beschouwd als een van de meest interessante
Collegiale kerk van La Asunción. Aínsa
bezienswaardigheden van de streek Alto Aragón. Vooral het Plaza Mayor, de toren van de oude collegiale kerk van
Bergtop Anie bergmassief Monte Perdido
De brug van Los Navarros over de Ararivier vormt de toegang tot het Nationaal Park Ordesa y Monte Perdido dat een oppervlakte van 15.608 hectare heeft. Het park bestaat uit een aantal valleien en rotsformaties uit de ijstijd en dankzij de gevarieerde fauna en flora is dit gebied van grote ecologische waarde. 28
La Asunción (twaalfde eeuw) en het vestingkasteel zijn de moeite waard. Aínsa vormt een goed vertrekpunt voor excursies naar de oostelijke dalen van de Sobrarbe, zoals bijvoorbeeld Pineta, Añisclo en Gistaín. Het Dal van Pineta ligt aan de bovenloop van de Cinca en herbergt enkele van de meest spectaculaire landschappen van de Spaanse Pyreneeën. De bossen, gletchers, vlaktes, toppen en meren bezitten een woeste bekoring. Vanuit Bielsa loopt een weg die lijkt te verdwijnen tussen de bergwanden, ongerepte bossen en brede watervallen zoals bijvoorbeeld die van Las Tres Sorores. De route eindigt bij het sanctuarium van Nuestra Señora de Pineta dat oorspronkelijk uit de Middeleeuwen dateert maar sindsdien verscheidene keren herbouwd is. Tegenover het heiligdom bevindt zich hoog op een terras de Parador van Monte Perdido, een goed
vertrekpunt voor een excursie naar het Balcón de Pineta, het meer van Marboré, Faja Formosa, de waterval van de Cincarivier, Collado del Añisclo en de top van Las Tres Sorores (3350 meter). Om vanuit Aínsa het Ravijn van Añisclo te bereiken dient men langs Las Fuentes de Baño te rijden, een oude warmwaterbron, en de indrukwekkende bergengte van Las Cambras, het woud van Velloso en de brug van San Úrbez. Het ravijn van Añisclo aan de buitenkant van het Nationaal Park van Ordesa is een diepe groef die uitgeslepen is door een gletcher van de berg Monte Perdido, geflankeerd door steile rotsen met een maximale hoogte van 1200 meter. Andere bezienswaardigheden in dit natuurgebied zijn de Grote Spelonk, de Grot van de Moorse Vrouwen en de Grot van San Úrbez.
Ravijn van Añisclo
Eenmaal in het gewest Ribagorza aangekomen kan men zien hoe het Dal van Gistaín - ook wel Dal van Plan genoemd - dankzij een geisoleerde ligging een
bekoring van weleer heeft weten te behouden. Rondom zijn zeer hoge bergen te zien, waaronder Posets (3375 meter). Andere nabijgelegen valleien zijn het dal van Cinqueta de la Paz en het dal van Cinqueta de Añes Cruces. Het Dal van Benasque is het meest karakteristieke deel van Ribagorza. Het is eveneens het meest uitgestrekte dal van de Pyreneeën met de hoogste toppen: de bergmassieven van Maladetas en Posets (3375 meter) en de Aneto (3404 meter). Een groot deel van dit gebied behoort bij het Natuurpark Posets-Maladetas.
Dal van Pineta 31
uit de dertiende eeuw, het Paleis van de Graven van Ribagorza, het Casa Juste (een middeleeuwse vestingwoning) en de Toren van Los Infanzones. Op twee kilometer afstand van Benasque ligt Anciles, een kleine plaats die zeker een bezoek waard is, met talrijke oude adellijke huizen met wapenschilden, fraaie gevels in renaissancestijl, daken van blauwachtige leisteen en brede binnenplaatsen, zoals bijvoorbeeld de huizen van Suprián, Barrau en Mora. Dal van Benasque
en het dorp Plan voert; Villanova, met de twaalfdeeeuwse parochiekerk van Santa María en Eriste, aan de oever van het stuwmeer van Linsoles met geneeskrachtige bronnen.
Om dit deel van de Pyreneeën te kunnen bereiken komt men langs het gehucht Laspaúles (1431 meter) met stenen bouwwerken en Castejón de Sos, omringd door dichtbegroeide dennenbossen, met interessante voorbeelden van de traditionele bouwkunst, tevens een belangrijk knooppunt van wegen door dit berggebied.
Aan de voet van Las Tucas de Ixeia, onder de hoede van de Pico Gallinero, bevindt zich Benasque, aan het hoofd van het dal. In dit op 1130 meter hoogte gelegen stadje vindt men karakteristieke bergwoningen en herenhuizen in straatjes die nog een eeuwenoude sfeer ademen en waar men het patués kan horen spreken, een plaatselijk dialect dat ook in andere delen van de vallei nog gesproken wordt. Noemenswaardig zijn vooral de parochiekerk van San Marcial
De kleine plaatsen rondom Castejón de Sos worden ”de dorpen van El Solano” genoemd: El Run met de Romaanse kapel van Nuestra Señora de Gracia omringd door de majesteitelijke Congosto de Ventamillo; Chía, het beginpunt van de bosweg door de gelijknamige bergkam die naar het dal van Cinqueta 32
Het skioord Cerler, op drie kilometer afstand van Benasque, beschikt over 30 kilometer uitgezette pistes voor alpineski en 20 kilometer circuits en moderne faciliteiten voor langlaufen, waardoor dit beschouwd wordt als een van de beste langlaufstations van het Aragonese Pyreneeën. Op negen kilometer afstand van de hoofdstad bevindt zich aan de voet van het massief van Skioord Cerler
La Maladeta het kuuroord van Benasque dat reeds in de Romeinse tijd bekend was. De Alto Ésera, tussen Benasque en de grens, wordt omringd door fraaie valleien en plaatsen die ook een bezoek verdienen, zoals bijvoorbeeld Estós dat alleen te voet bereikbaar is, met de meren van Perramó, Escarpinosa, Batiselles en Bardamina, tevens het vertrekpunt voor de beklimming van de Posets; het ravijn van Vallivierna met de meren van Coronas en Llosás; het Dal van Cregüeña met het grootste meer van de Aragonese Pyreneeën; de dalen van Literola en Remuñe met daarboven de bergen Perdiguero, Literola, Carbioulés, Maupás en Boum, alsmede Plan de Están, het beginpunt van de piste naar de berghut van Renclusa op een tocht naar de toppen van de Montes Malditos: Aneto, Maladeta, Pico de Alba, Tempestades en Russell.
Ordesa y Monte Perdido Het Nationaal Park Ordesa y Monte Perdido dat in 1918 in het leven geroepen werd, omvat het Spaanse deel van het massief van Monte Perdido of van Las Tres Sorores en de dalen van Añisclo, Escuaín, Ordesa en Pineta uit de ijstijd. Het landschap biedt grote contrasten. Las Tres Sorores - Cilindro, Monte Perdido en Soum de Ramond oftewel Pico de Añisclo vormen een droge woestenij met Karstverschijnselen,
waar het water door de rotsspleten heen sijpelt en in de dalen weer tevoorschijn komt in talrijke watervallen. De weelderige begroeiing wordt gevormd door dennen- en beukenbossen en struikgewas met taxus, brem en jeneverbes. Het Dal van Ordesa biedt voldoende faciliteiten om de talrijke toeristen die de vallei bezoeken uitstekend te kunnen ontvangen. Een route door het dal toont wandelaars de indrukwekkende watervallen en loopt door tot aan het Circo de Soaso met de waterval Cola de Caballo, de oorsprong van de rivier de Arazas. In de voormalige berghut is een bezoekerscentrum gevestigd.
San Juan de la Peña
Op enkele kilometers afstand van Jaca bevindt zich, verscholen onder roodachtige rotsen, San Juan de la Peña, het beroemdste klooster van Aragon en volgens de overlevering de bakermat van de Herovering. In de Middeleeuwen was dit het machtigste Aragonese klooster en het heeft dan ook gediend als pantheon van de koningen van Aragon, tot aan Pedro I. Van het oude klooster is vooral de kloostergang bijzonder, die men bereikt via een mozarabische boog. Op de kapitelen is een van de meest indrukwekkende middeleeuwse verzamelingen beeldhouwwerken te bewonderen, met reliëfs gemaakt door de mysterieuze ”Meester van San Juan de la Peña”. De oorspronkelijke visigotische-mozarabische kerk dateert waarschijnlijk uit de eerste helft van de tiende eeuw maar eind elfde eeuw werd deze gebruikt als basis voor een andere kerk.
34
DE PYRENEEËN IN CATALONIË In tegenstelling tot het meest westelijke deel van dit oude gebergte, dalen de Catalaanse Pyreneeën vanaf het middelste deel van de bergkam - met meer dan 3000 meter hoge toppen en talrijke skioorden voor alpineskiën en langlaufen af naar de zee in het Natuurpark Cap de Creus. Het breedste en meest oostelijke deel van de Pyreneeën strekt zich uit over de provincies Lleida en Girona; hier bevinden zich ook talrijke natuurparken en de bekoorlijke valleien en gewesten van dit gebied. Maar ook het Natuurpark Cadí-Moixeró in het Barcelonese voorgebergte verdient hier genoemd te worden als het meest uitgestrekte natuurpark van Catalonië, waar natuurliefhebbers kunnen genieten van een rijkgevarieerde flora en fauna. Het aangrenzende Vorstendom Andorra scheidt de Catalaanse Pyreneeën in een Centraal en een Oostelijk gedeelte.
Meer van Sant Maurici
36
37
lengte van 5320 meter de langste van Europa. De tunnel betekende ook een verbetering in de communicatie met de rest van het Spaanse grondgebied en met Frankrijk, dat tot dan toe moeilijk toegankelijk was.
Dal van Aran
Bijzonder aan Val d’Aran is dat dit dal voornamelijk aan de Atlantische zijde van de Pyreneeën ligt, hetgeen de autoriteiten er in 1948 toe verplichtte de tunnel van Vielha aan te leggen. Tientallen jaren lang was deze tunnel met een
Behalve een eigen dialect - het aranés dat in werkelijkheid een variant is van het Occitaans bezit Aran hoge bergtoppen rondom een zeer diep dal, hetgeen voor een spectaculair landschap zorgt. Deze plek is ook populair onder skiliefhebbers, die de skioorden bij Baqueira-Beret en het buiten het dal gelegen Espot Esquí bezoeken. Een van de hoogtepunten van het gebergte in de provincie Lérida is het Nationaal Park Aigüestortes i Estany de Sant Maurici, waar men talrijke spectaculaire meren kan vinden.
Landschap van Artiga de Lin (Dal van Aran)
Nationaal Park Aigüestortes i Estany de Sant Maurici
In het Dal van Boí, een van de uiterst groene plekjes in het hooggebergte, vindt de reiziger kleine Romaanse kerken die heel interessant zijn en door de UNESCO tot Werelderfgoed zijn verklaard, zoals de kerk van Santa María en vooral ook die van Sant Climent, beide in Taüll, het hoogstgelegen
dorp van het dal. Van hieruit loopt de weg naar het skioord Boí-Taüll, gelegen op meer dan 2000 meter hoogte. Op de weg van Vielha naar het gewest Pallars Sobirà via de bergpas van La Bonaigua (2072 meter) komt men langs bekoorlijke plaatsjes van El Naut
Baqueira
Sant Climent de Taüll
39
Vielha
Aran zoals bijvoorbeeld Arties, Salardú, Unha en Bagergue. Iets verderop bevindt zich de afslag naar het skioord Baqueira-Beret, ongetwijfeld het beroemdste van de hele Pyreneeën.
Minder bekend maar ook met een fraaie landschappen en interessante bezienswaardigheden zijn de nabijgelegen dalen van Cardós en Ferrera. Laatstgenoemde vallei dankt zijn naam aan het ijzerhoudend gesteente dat hier gevonden werd en naar aanleiding waarvan in het dal talrijke ijzersmederijen verschenen. Bij Vall Ferrera staat eveneens de hoogste top van Catalonië, de Pica d’Estats (3115 meter). Anderzijds is in het dal van Cardós vooral Lladrós noemenswaardig, met een harmonieus centrum waarboven de kerktoren uittorent. Het gewest Pallars Sobirà biedt ook talrijke attracties op het gebied van bergsport. De rivier Noguera Pallaresa is een waar paradijs voor
Dal van Cardós
liefhebbers van moderne watersporten zoals wildwatervaren met kano’s en vlotten, ravijnafdalingen, enz. Plaatsen als La Pobla de Segur en Sort in het Pyreneese voorgebergte Pallars Jussà hebben een voortrekkersrol gespeeld bij het toerisme van deze streek. In La Pobla
de Segur wordt elke eerste zondag van juli een evenement georganiseerd waarbij zogenoemde almadieros op boomstamvlotten - rais of almadías - de rivier afdrijven, bij wijze van eerbetoon aan het moeilijke vakwerk van weleer, dat wordt gadegeslagen door duizenden toeschouwers.
Unha
Rivier de Noguera Pallaresa
41
in het middeleeuwse Catalonië. De hoofdstad La Seu d’Urgell biedt een kunstzinnig oud centrum met door zuilengangen omgeven straatjes en een schitterende kathedraal in Lombardijse Romaanse stijl. Het oorspronkelijk uit het jaar 1175 daterende bouwwerk werd tussen 1967 en 1973 grondig gerestaureerd. Andere bezienswaardigheden zijn het gemeentehuis, gebouwd in 1473, en Castellciutat, een complex van militaire kastelen en vestingwerken.
Uitzicht op l’Alt Pallars
Ten noorden van La Pobla de Segur ligt Vall Fosca (hetgeen Donker Dal betekent), het enige deel van Pallars dat tot het hooggebergte gerekend kan worden. Deze vallei is het stroomgebied van de rivier de Flamicell, die negentien kilometer lang door een smal dal stroomt met het schilderachtige gehucht
La Pobleta de Bellveí, het hooggelegen Beranui en de bekoorlijke Romaanse kapel van San Martín naast de La Torre de Cabdella, aan het hoofd van het dal. Na het hooggebergte komen wij langs El Alt Urgell, bakermat van het historische graafschap Urgell, een van de belangrijkste
Kloostergang Kathedraal van La Seu d’Urgell
Op minder dan tien kilometer afstand van La Seu d’Urgell ligt Andorra, waar de zogenoemde Centrale Pyreneeën eindigen. In de Oostelijke Pyreneeën vormt het dal van de Segrerivier de breedste bergvlakte van de hele Pyreneeën, met talrijke Romaanse kerkjes. El Quer Foradat is een van de dorpen met een geheel eigen karakter aan de noordkant van de Sierra
Rivier de Segre
Bergkam van Cadí
de Cadí, waar de huizen op de helling van de berg Tossal de Quer lijken te balanceren. De hoofdstad van het aangrenzende gewest Cerdanya is Puigcerdà, in 1177 gesticht door koning Alfons I van Aragon, bij de samenloop van de rivieren Querol en Raur. In deze plaats is vooral noemenswaardig de karakteristieke achthoekige
Meer van Puigcerdà
Natuurpark Cadí-Moixeró
toren van de kerk van Santa María met daaronder de veertiende-eeuwse gotische voorgevel die in de Burgeroorlog verwoest werd, hoewel het meest karakteristieke element ongetwijfeld het kunstmatige meer is, dat uit 1910 dateert.
bodem van de dalen, en de 2648 meter hoogte van de Puig de la Canal Baridana en is interessant vanwege de rijke variatie op het gebied van geologie, vegetatie en fauna.
Eveneens interessant is het historisch centrum van Llívia, een Catalaans stadje op Frans grondgebied. Het ligt op vijf kilometer afstand van Puigcerdà en was na ondertekening van de Vrede van de Pyreneeën in 1660 het enige plaatsje in dit gebied dat niet verplicht werd zich bij het Franse territorium te voegen, uit hoofde van het feit dat het geen dorp was maar een stad. De oude kern staat op de monumentenlijst en vooral het Plaza del Mercadal, het oude ziekenhuis, de parochiekerk van La Virgen de los Ángeles en de toren van Bernat de So zijn een bezoek waard.
Oude kern van Llivia
In het zuiden van deze zone vinden wij het Natuurpark Cadí-Moixeró dat met een oppervlakte van 41.342 hectare het grootste van Catalonië is en zich uitstrekt over drie gewesten: Alt Urgell, Berguedá en Cerdanya. Dit natuurgebied is een bergpark gelegen tussen de 800 meter, gerekend vanaf de 44
Zones met een bijzondere bekoring zijn La Roca de l’Ordiguer, de eerdergenoemde Puig de la Canal Baridana of Puig Vulturó, de indrukwekkende zuidelijke helling met name in de sector rond het dorp Josa de Cadí
Bergmassief van Pedraforca
en het Dal van Gresolet, met uitgestrekte sparren- en beukenbossen die uniek zijn voor dit natuurpark dankzij het bijzonder vochtige microklimaat. Verder is de Pedraforca een van de meest geliefde bergen van de Catalaanse alpinisten. De noordelijke wand rijst vrijwel verticaal tussen de 600 en 800 meter boven het dal uit en vormt zo een aantrekkelijke doch riskante uitdaging voor bergbeklimmers.
religieuze complex dat aan een kunstmatig meer ligt op de beschutte vlakte van Núria. In deze prachtige zone bevindt zich de Puigmal, de hoogste top van de Oostelijke Pyreneeën met een hoogte van 2913 meter.
Bagà
Eveneens een bezoek waard zijn de plaatsen Bagà, dat ooit aan het hoofd van de baronie Pinós stond en waar een deel van de middeleeuwse muur en een fraai plein met zuilengangen bewaard zijn gebleven; Saldes, met de ruïnes van het kasteel; Montellà, Tuixén en Josa de Cadí. Als men vanuit Puigcerdà naar het oosten rijdt bereikt men na de reusachtige pas van Toses het gewest Ripollès. Op de achtergrond bevinden zich de skioorden van La Molina - het oudste van Spanje - en Masella.
Sanctuarium van Núria
Aan het hoofd van het Dal van Ribes staat Ribes de Freser, een eersteklas toeristisch stadje voornamelijk dankzij de befaamde kuuroorden met geneeskrachtig water. In 1931 werd in deze plaats de tandradbaan ingewijd, waarmee men een dertien kilometer lange rit kan maken naar het Sanctuarium van Núria langs de Freserrivier. Dit is behalve te voet de enige andere manier om dit fraaie heiligdom te bereiken, aangezien de weg eindigt in Queralbs, op zes kilometer afstand van dit
De bekendste bezienswaardigheid van het gewest Ripollès is echter het klooster van Santa María de Ripoll, gesticht ten tijde van de Visigoten en ingewijd in het jaar 888 in aanwezigheid van de stichter, Wilfredo el Velloso, die aan de wieg van de Catalaanse dynastie stond. Het complex bereikte een hoogtepunt onder abt Oliba, die verantwoordelijk was voor de grandioze constructie die tot in onze dagen bewaard is gebleven, ingewijd in het jaar 1032. Deze eind negentiende eeuw grondig gerestaureerde kunstschat heeft een schitterende Romaanse voorgevel en een rechthoekige uit twee delen bestaande kloostergalerij met een houten overkapping. Op het plein voor het klooster bevindt zich het Pyrenees museum met archief dat voor de bezoekers uiterst interessant is.
Klooster van Santa María de Ripoll
twintigste eeuw gerestaureerd werd. Tegenwoordig heeft dit bijzondere bouwwerk een Griekse kruisvorm met hoofdeinde en een elegante gotische kloostergalerij; in de hoofdkapel is een beeldengroep te zien die de Kruisafneming voorstelt. Door naar het noorden af te slaan bereiken wij de dalen van de Ter en de Ritort met de laatste noemenswaardige bergen van de Oostelijke Pyreneeën. Aan het hoofd van de valleien staat Camprodon, een mooie plaats met interessante bezienswaardigheden zoals bijvoorbeeld het Portaal van Sant Roc, het Plaza Mayor, de Pont Nou en de kerk van Sant Pere.
Op weg naar het gewest La Garrotxa komen wij langs Sant Joan de les Abadesses dat zijn naam ontleent aan een nonnenklooster uit het jaar 887 dat halverwege de
De route komt vervolgens door schilderachtige plaatsjes als La Roca de Palancà, Vilallonga de Ter en Setcases en eindigt 47
vulkaanlandschap op het Iberische Schiereiland en een van de meest interessante van Europa. Het bevat meer dan dertig kegels en kraters alsmede meer dan twintig lavavelden. Op zes kilometer afstand van Olot verschijnt majesteitelijk uittorenend boven de rivier Castellfollit de la Roca, een bijzondere plaats die doet denken aan een enorm schip dat gestrand is bij de samenloop van de rivieren Fluvià en Turonell. De huizen staan op een soort dijk die ontstaan is als gevolg van erosie door de rivieren, met een hoogte van 60 meter en bijna een kilometer lang. De rotsen zijn gevormd door de lavavelden van de vulkanen hier en in de dijk zijn heel goed basaltlagen bovenop lagen uit het Kwartair en penningsteen te onderscheiden.
Vulkanische zone. Olot
bij het skioord Vallter 2000, een van de meest recente wintersportfaciliteiten van de Pyreneeën, dat het dichtst bij Barcelona ligt. La Garrotxa - dat in het Catalaans ”ruig terrein” betekent, hetgeen de aard van dit vrij woeste gebied goed weergeeft - is een van de historische gewesten waaruit Catalonië tot aan de dertiende eeuw bestond. De hoofdstad is Olot, gelegen midden in een uitgestrekte diepte gevormd door de Fluviàrivier, waar zich talrijke vulkanen bevinden. In de omgeving ligt het Natuurpark van de Vulkanische Zone van La Garrotxa, een beschermd gebied met een oppervlakte van ongeveer 12.000 hectare waar de mens zijn sporen heeft achtergelaten, dat van belang is vanwege de geologische, botanische en landschapskenmerken. Deze vulkanische streek is het mooiste voorbeeld van een
Castellfollit de la Roca
Besalú
Op het gebied van kerkelijke bouwkunst is het meest representatieve gebouw van het middeleeuwse Besalú de kloosterkerk van Santa María (twaalfde eeuw) die boven het stadje uitsteekt vanaf het terrein van het oude grafelijke kasteel. Andere bezienswaardigheden zijn het klooster van San Pedro en de kerk van San Vicente, beide in twaalfde-eeuwse Romaanse stijl.
Iets meer naar het oosten komen wij bij Besalú, de voormalige hoofdstad van dit gewest in Girona, waar de reiziger een middeleeuwse burcht kan bewonderen die sinds de Burgeroorlog zorgvuldig gerestaureerd is. Besalú ligt ter hoogte van een verbreding van het dal van de rivier de Fluvià en wordt beschouwd als een van de Catalaanse plaatsen met eersteklas kunsthistorische monumenten, zowel op het terrein van burgerlijke als van religieuze bouwkunst.
In het gewest Alt Empordà in het uiterste oosten van de Pyreneeën vormen bergen, zee en de noordenwind die hier Tramontana genoemd wordt een harmonieus geheel. Vooral de hoofdstad Figueres is interessant als een industrieel, toeristisch en commercieel middelpunt van deze zone die befaamd is vanwege de uitstekende gastronomie.
Een prachtig voorbeeld van Romaanse civiele architectuur is de oude brug met verdedigingstorens aan de uiteinden en in het midden. Deze tussen 1964 en 1965 gerestaureerde brug vormt een indrukwekkende toegangspoort tot het centrum. Een ander bijzonder civiel monument is de mikwah oftewel joodse rituele reinigingsplaats. 48
Deze stad herbergt het kasteel van San Fernando, een van de 49
grootste en uiterst complexe citadels van Europa, gebouwd halverwege de achttiende eeuw. Verder vindt men hier de kerk van San Pedro, een gotisch bouwwerk uit eind veertiende eeuw dat na een brand in 1936 in het jaar 1967 gerestaureerd werd, en het Theater-Museum Dalí waar een deel van het werk van deze Catalaanse kunstenaar tentoongesteld wordt.
langs de berghelling omhoog lijkt te kruipen. Het meest karakteristieke gebouw is de kerk van La Natividad uit de zeventiende eeuw. Ten noorden van het stadje loopt een smalle weg naar Cala de Portlligat, over de hele wereld bekend geworden dankzij de talrijke werken van Salvador Dalí waarin deze baai is vereeuwigd.
Op weg naar de zee rijden wij langs Castelló d’Empúries, aan het hoofd van het middeleeuwse graafschap Empúries waar men in het goed bewaard gebleven stadscentrum een bezoek kan brengen aan de parochiekerk van Santa María, die ook wel de Kathedraal van El Empordà genoemd wordt. Het is een schitterend gotisch bouwwerk uit de veertiendevijftiende eeuw met een ranke Romaanse toren. Andere interessante gebouwen zijn de gotische brug Pont Vell, het Raadhuis, het Casa Gran en het klooster van Santo Domingo.
De route door de Catalaanse Pyreneeën eindigt zeven kilometer verderop bij de vuurtoren van Cap de Creus waar men een prachtig uitzicht heeft over de hele oostelijke kust met de ontelbare inhammen tot de kaap Cap de Norfeu aan toe. In dit fraaie woeste natuurpark eindigen de laatste rotspartijen van de Pyreneeën in zee. Cadaqués
Aan de andere kant van de bergpas van de Puig de Pení, vanwaar men een schitterend panoramazicht heeft op de Golf van Roses in het zuiden en Port de la Selva in het noorden, loopt de weg bergafwaarts naar Cadaqués, een van de meest emblematische plaatsen van de Costa Brava. Bijzonder is vooral het centrum van Cadaqués, dat zich uitstrekt langs de baai en 50
Theater-Museum Dalí van Figueres
Dit museum is gebouwd op de ruïnes van het oude theater van Figueres en herbergt een breed scala aan werken waarin de kunstzinnige ontwikkeling van Salvador Dalí (1904-1989) goed naar voren komt, van zijn vroege artistieke experimenten en surrealistische creaties tot aan de werken die hij in de laatste jaren voor zijn dood heeft gemaakt. Enkele voorbeelden van de collectie zijn Port Alguer (1924), Het spectrum van de Sex-appeal (1932), Zacht zelfportret met gebakken bacon (1941), Poëzie van Amerika-De kosmische atleten (1943), Galarina (1944-45), De broodmand (1945), Atomische Leda (1949) en Galatea met de bollen (1942). Er zijn ook werken te zien die de kunstenaar speciaal voor het Theater-Museum heeft gemaakt, zoals de Mae Westzaal, de Palau del Ventzaal, het Monument aan Francesc Pujols en de regenachtige Cadillac. Naast kunst van Salvador Dalí bevat het museum ook werken van onder meer El Greco, Marià Fortuny, Modest Urgell, Ernest Meissonier, Marcel Duchamp, Wolf Wostell, Antoni Pitxot en Evarist Vallès.
51
Aigüestortes i Estany de Sant Maurici
Het Nationaal Park Aigüestortes i Estany de Sant Maurici, gelegen in het middelste deel van de Pyreneeën, strekt zich uit over 40.852 hectare in de gewesten Alta Ribagorza, Pallars Sobirà en Val d’Aran. Het deel in Pallars, ook wel Sant Maurici genoemd, is steiler dan dat van Ribagorza of Aigüestortes.
Girona werd al in de Romeinse tijd bewoond, maar bereikte een hoogtepunt in de Middeleeuwen, uit welke periode nog talrijke bouwwerken bewaard zijn gebleven. In het door oude stadswallen omringde centrum bevindt zich de Call oftewel Joodse Wijk waar een bedrijvige Hebreeuwse gemeenschap woonde totdat deze uit Spanje verdreven werd. De gotische Kathedraal herbergt belangrijke schilderwerken alsmede het wandkleed van De Schepping, geborduurd in de elfde-twaalfde eeuw. Het Arabische Badhuis dateert uit de twaalfde eeuw en uit die tijd stamt ook de fraaie achthoekige lichtkoepel die voor verlichting van de verschillende vertrekken zorgt. Andere interessante historische bouwwerken zijn de kerken van Sant Feliu en Sant Nicolau, alsmede de kloosters van Sant Domènec en Sant Pere de Galligants. Verder staan in deze stad ook modernistische en twintigste-eeuwse gebouwen zoals dat van La Farinera Teixidor en La Punxa en de huizen aan de rivier de Onyar.
Meer dan honderd door hoge toppen omgeven meren of estanys vormen de belangrijkste attractie van het Nationaal Park. Beroemd zijn het Estany de Sant Maurici aan de voet van ranke rotspunten die Els Encantats genoemd worden, en het Estany Negre dat ingeklemd ligt tussen steile granietwanden. In enkele van deze meren hebben sedimentatieprocessen plaatsgevonden, waardoor er grasvlaktes zijn ontstaan die doorkruist worden door rivieren en kalme waterstromen die hier aigüestortes genoemd worden. In de lager gelegen zones maken de weides plaats voor bergdennen, sparren en loofboombossen of groene dennen. Met betrekking tot de fauna wordt het Park bevolkt door gemzen, hermelijnen, marmotten, reebokken en een grote verscheidenheid aan vogels. Met behulp van gidsen kunnen toeristen en bergbeklimmers in contact komen met de meest verscholen plekjes, wandeltochten en beklimmingen ondernemen of wilde dieren fotograferen.
Girona
De Onyar, Ter, Güell en Galligants stromen door deze stad waar men een aangename wandeling kan maken langs La Rambla, de Paseo Arqueológico en het Park van La Devesa.
52
53
De bergbeklimmers hebben de beschikking over verscheidene berghutten op verschillende plekken in dit hooggebergte. Skiliefhebbers kunnen hier kiezen uit ongeveer twintig skioorden met faciliteiten voor alpineskiën en langlaufen. Na het winterseizoen veranderen deze oorden in toeristencentra gericht op andere vormen van sport.
Wandelroutes
RECREATIE EN EVENEMENTEN
buitenste bergkammen loopt tussen Puente de Montañana en Sos del Rey Católico; de GR-19 loopt door de Sobrarbestreek; de GR-16 van Biescas naar Nocito en de Route van Santiago, die de Pyreneeën doorkruist via de bergpassen van Ibañeta in Navarra en Somport in Aragon.
De Pyreneeën vormen een ideale omgeving voor openluchtsporten. De bergen en dalen worden doorkruist door een netwerk van paden waarmee korte routes (aangegeven met PR op wit met gele wegwijzers) of lange routes (GR op rood met witte wegwijzers) afgelegd kunnen worden. De belangrijkste daarvan is de GR-11, ook wel de Transpirenaico genoemd, die van Hondarribia naar Cap de Creus loopt. Andere geliefde routes zijn de GR-1 die met een lengte van 500 kilometer over de
Het Pyrenees gebergte biedt eveneens veel mogelijkheden voor het beoefenen van sporten als bergbeklimmen, welke vorm van sport in deze zone een lange traditie kent. Klassiek zijn de beklimmingen van de Aneto, Monte Perdido en de Pica d’Estats, maar ook talrijke andere bergtoppen zijn zeer de moeite waard. 54
De kloven en het snelstromende water van de Pyreneese rivieren zijn uiterst geschikt voor het beoefenen van watersport zoals rafting (met rubbervlotten), ravijnafdalingen (een combinatie van steilewandklimmen, speleologie, zwemmen en duiken in de rivieren), hydrospeed (wildwatervaren op een eenpersoonsvlot met zwemvliezen), kajak- en kanovaren. Op het water van de meren en de kalmere rivieren kan men waterskiën, zeilen of roeien. Skiën
Bergbeklimmen
Aan land kan men sport en avontuur met elkaar combineren met mountainbikes, quads (gemotoriseerde vierwielers) en terreinwagens, paardensport en mushing (hondensledes), waarmee men prima allerlei plekjes in de Pyreneeën kan verkennen. Vanuit de lucht bieden vluchten met een
Wildwatervaren
deltawing of valscherm weer een heel ander zicht op de bergen en valleien. Als tegenhanger van de avontuurlijke vormen van sport vindt de bezoeker in de Pyreneese kuuroorden een weldadige rust en mineraalwater met een geneeskrachtige werking voor allerlei verschillende aandoeningen. Krachtige waterstralen en borrelend water in de zwembaden, sauna’s, massages, modderbaden, inhalaties en andere technieken zorgen
ervoor dat men allerlei problemen zoals stress, artrose en ademhalingsmoeilijkheden, circulatiestoornissen, huidafwijkingen en spijsverteringsproblemen even kan vergeten. Omringd door hoge toppen en prachtige landschappen vormen deze oorden een ideale plek voor een heerlijk ontspannende vakantie. Het cultureel erfgoed van de Pyreneeën omvat geheel verschillende uitingen die naar voren komen in het Pyreneese
Muziek- en Cultuurfestival van het Samenwerkingsverband van de Pyreneese Valleien van Huesca. Begin juli komen duizenden mensen bijeen in een van de plaatsen in het gewest van Jaca voor een kennismaking met de gastronomie, de danskunst, de muziek en de volkskunst van deze bergkam. Andere gelegenheden om de gewoonten en tradities van de Pyreneeën te leren kennen zijn De Tol van de Drie Koeien in Roncal, de Fallas de la Alta Ribagorza of het Carnaval van Bielsa en Solsona. Karakteristieke dansen zijn onder andere de jota en de Aragonese danza, de Catalaanse sardana of de dansen van de uit Navarra afkomstige dansers van Ochagavía, Luzaide/Valcarlos en Lesaka. Het oude ambacht van het transporteren van boomstammen over de
Pyreneese rivieren wordt elk jaar herdacht in de drie Spaanse gemeenschappen van de Pyreneeën. Elke eerste zondag van mei drijven de zogenoemde almadieros van Roncal op hun boomstammen stroomafwaarts over de Escarivier ter hoogte van Burgui (Navarra). De Aragonese navatas varen op de derde zondag van mei over de Cincarivier tussen Laspuya en Aínsa, en op de Noguera Pallaresa wordt elke eerste zondag van juli de Diada dels Raiers gehouden. Het Folklorefestival van de Pyreneeën brengt de folkore van andere delen van de aarde naar de Pyreneese bergen. Dit drukbezochte evenement wordt eind juli, begin augustus alle oneven jaren in Jaca gehouden en in de even jaren in de Franse plaats Olorón en zorgt
Karakteristieke dansen (jota)
Boomstamvlotten
57
Aragonese stoofpot Kasteel van Peralada
van muziek, theater en dans. Andere eveneens interessante culturele evenementen zijn het Volks- en Etnisch Muziekfestival van Aínsa (eerste helft van augustus) en het Internationaal Festival van de Route van Santiago, gespecialiseerd in oude muziek dat begin augustus in Aragón op verschillende plaatsen gehouden wordt.
een week lang voor allerlei georganiseerde en ook spontane voorstellingen op straat. In het Dal van Tena wordt elk jaar het Festival Pirineos Sur gehouden, dat een referentiepunt is geworden voor alle muziekfestivals ter wereld. Gedurende de hele maand juli zijn er optredens van allerlei kunstenaars, bekend of nog onbekend, ver van de gebruikelijke commerciële circuits. Naast muziek biedt het festival ook markten, tentoonstellingen, workshops, film en andere culturele uitingen.
Een groot deel van de volkskunst van de Pyreneeën heeft te maken met de herderscultuur. Vooral de ambachtelijk bereide kaas en wollen kleding zijn geliefd. Weer andere ambachtslieden houden zich bezig met houtbewerking, smeedkunst, keramiek of lederbewerking. In Navarra worden zogenaamde kaikus vervaardigd: houten kommen waarin kwark bereid wordt; Aragon is bekend vanwege de albasten voorwerpen en de
Het kasteel van Peralada is de zetel van een Internationaal Muziekfestival dat in juli en augustus concerten biedt van grote zangers, opera’s, symfonieconcerten, koren alsmede interdisciplinaire voorstellingen op het gebied 58
vinden zijn in originele gerechten. Onder de meest geliefde vleesgerechten vindt men hier gegrilde kalfskoteletten, lamsvlees met chilindrónsaus en stoofpot met konijn of lamsvlees met aardappelen. Onder de visgerechten zijn vooral forel met ham (a la navarra) en kabeljauw (al ajoarriero) bekend. Met varkensvlees wordt heerlijke worst bereid, zoals bijvoorbeeld chistorra, relleno en bloedworst. Heel bijzonder zijn de
pottenbakkunst die Arabische invloeden vertoont en in Catalonië kan men onder andere keramiek en likeur op basis van kruiden en fruit kopen. In de Pyreneese gastronomie is er sprake van een samensmelting van karakteristieke gerechten en ingrediënten van het hooggebergte met traditioneel mediterrane gerechten en nieuwe creaties. Op het menu staan altijd wel schapenkaas, wild, paddestoelen en ambachtelijk bereid brood en verschillende soorten worst, dit alles begeleid door uitstekende wijn. Elke streek, elk dal en zelfs elk dorp heeft wel een eigen bijzonder product of gerecht te bieden.
Worstsoorten
De gastronomie van Navarra is befaamd vanwege de asperges, licht pikante kleine paprika’s, artisjokken van Tudela en nog vele andere groentensoorten die tezamen de traditionele menestra vormen of terug te 59
schapenkaassoorten met de herkomstbenaming Roncal of Idiazabal, cuajada (een soort kwark) en andere met melk bereide nagerechten. In Aragon is het meest geliefde vleesgerecht ternasco a la brasa (geroosterde zuiglam). Peulvruchten en groenten vormen ook een basisingrediënt van talrijke stoofgerechten zoals bijvoorbeeld recao de Binéfar, boliches de Embún of crespillos de borraja. Andere karakteristieke Aragonese gerechten zijn pollo al chilindrón, arroz con tordos, huevos al salmorejo (stoofpot met varkenslende, worst en asperges), trucha a la molinera (gebakken forel met citroensap) en migas (knoflooksoep met brood). Geliefde nagerechten zijn guirlaches (knapperige amandelnoga), kaas van koe-, geiten- en schapenmelk en sappig fruit zoals de perziken van Calanda. Salade
In de Catalaanse keuken worden producten uit de bergen, de zee en de moestuin met elkaar gecombineerd, altijd met kwistig gebruik van olijfolie. Met tomaat en olie wordt de beroemde pa amb tomàtec bereid. De groenten worden in de vorm van salades (escalivadas of esqueixeda) of geroosterd opgediend. Heel traditioneel zijn de rijstgerechten, soep (escudella en faves a la catalana), conejo con caracoles (konijn met slakken), tortilla en salsa en crema catalana (crème brulée). Karakteristieke worstsoorten zijn butifarra, fuet, espetec en girella. De wijnsoorten zijn van een hoge kwaliteit: in Aragon de wijnen van Cariñena, Somontano of Calatayud; in Aragon de rosé en rode wijn met herkomstaanduiding Navarra en Rioja, en de Catalaanse wijnen van El Priorato en El Penedés, naast de sprankelende cava.
NUTTIGE GEGEVENS Internationaal netnummer % 34 TOERISTISCHE INFORMATIE TURESPAÑA www.spain.info Aragon % 902 477 000 www.turismodearagon.com Catalonië % 934 849 900 www.gencat.net/turistex_nou Navarra % 848 420 420 www.turismo.navarra.es
TOERISTENBUREAUS Girona Rambla de la Llibertat, 1 % 972 226 575
ANDERE INFORMATIECENTRA ARAGON Nieve de Aragon Avenida César Augusto, 25 % 976 201 112 www.nievedearagon.com Nationaal Park Ordesa y Monte Perdido Bezoekerscentrum Antiguo refugio nacional de Turismo (Torla) Huesca % 974 486 421 en 974 486 472 www.ordesa.net CATALONIË Theater-Museum Salvador Dalí Plaça Gala-Salvador Dalí, 5 17600 Figueres % 972 677 500 www.salvador-dali.org
Huesca Coso Alto, 23 % 974 292 170
NAVARRA Natuurpark Señorío de Bertiz Señorío de Bertiz 31720 Oieregi % 948 592 421
Lleida Mayor, 31 % 973 250 050
PARADORES
Pamplona Eslava, 1 (hoek Plaza San Francisco) % 848 420 420
Reserveringscentrale Requena, 3 28013 Madrid % 902 547 979 ) 902 525 432 www.parador.es
NUTTIGE GEGEVENS ARAGON Parador van Sos del Rey Católico Arquitecto Sainz de Vicuña Sos del Rey Católico (Zaragoza) % 948 888 011 ) 948 888 100 Parador van Bielsa Valle de Pineta Bielsa (Huesca) % 974 501 011 ) 974 501 188 CATALONIË Parador van Arties Carretera de Baqueira Beret (Lleida) % 973 640 801 ) 973 641 001 Parador van La Seu d’Urgell Sant Domenec, 6 (Lleida) % 973 352 000 ) 973 352 309 Parador van Vielha Carretera del túnel (Lleida) % 973 640 100 ) 973 641 100 NAVARRA Parador van Olite Plaza de Teobaldos, 2 Olite % 948 740 000 ) 948 740 201
VERVOER Aena (Spaanse Vliegvelden en Luchtverkeer) % 902 404 704 www.aena.es ADIF % 902 432 343 Internationaal informatie % 902 243 402 www.adif.es Busstations Girona Plaza España % 972 212 319 Huesca José Gil Gavez (Station Intermodal) % 974 210 700 Jaca Avenida Jacetania % 974 355 060 Lleida Saracibar, 2 % 973 268 500 Verkeersinformatie % 900 123 505 www.dgt.es
Alarmnummer Internationaal % 112 % 34 062 Guardia Civil % netnummer Rijkspolitie % 091 Postkantoor 902 197 197 TOERISTISCHE%INFORMATIE www.correos.es TURESPAÑA www.spain.info SPAANSE Aragon BUREAUS VOOR TOERISME HET BUITENLAND % 902 477IN000 www.turismodearagon.com BELGIË. Brussel Office Espagnol du Tourisme Catalonië Rue Royale 97, 5º % 934 849 900 1000 BRUXELLES www.gencat.net/turistex_nou % 322/ 280 19 26 ) 322/ 230 21 47 Navarra www.spain.info/be % 848 420 420 e-mail:
[email protected] www.turismo.navarra.es NEDERLAND. Den Haag Spaans Bureau Voor Vreemdelingenverkeer TOERISTENBUREAUS Laan Van Meerdervoort, 8ª 2517 AJ DEN HAAG Girona % 3170/ 346 59 00 Rambla la Llibertat, ) 3170/de364 98 59 1 % 972 226 575 www.spain.info/nl e-mail:
[email protected] Huesca Coso Alto, 23 IN MADRID AMBASSADES % 974 292 170 België Lleida Paseo Mayor,de 31 la Castellana, 18 % 915 776 050 300 973 250 ) 914 318 166 Pamplona Nederland Eslava, 1 Avenida Comandante Franco, 32 (hoek Plaza San Francisco) % 913 537 500 % 848 420 420 ) 913 537 565
ANDERE INFORMATIECENTRA ARAGON Nieve de Aragon Avenida César Augusto, 25 % 976 201 112 www.nievedearagon.com Nationaal Park Ordesa y Monte Perdido Bezoekerscentrum Antiguo refugio nacional de Turismo (Torla) Huesca % 974 486 421 en 974 486 472 www.ordesa.net CATALONIË Theater-Museum Salvador Dalí Plaça Gala-Salvador Dalí, 5 17600 Figueres % 972 677 500 www.salvador-dali.org NAVARRA Natuurpark Señorío de Bertiz Señorío de Bertiz 31720 Oieregi % 948 592 421
PARADORES Reserveringscentrale Requena, 3 28013 Madrid % 902 547 979 ) 902 525 432 www.parador.es
PIRINEOS-HOLANDES-Cubierta.qxd:Maquetación 1
28/9/09
15:57
Página 2
Dublin IERLAND Hondarribia
Canfranc
Aragüés
Aísa
Aragón
Villanúa Borau Castiello
Jaca
“San Juan de la Peña”
Botaya
Oto
Sabiñánigo
Bernués
e
de
Tella
Fiscal Ara
Puyarruego lA
ra
Pico Posets 3375
Aneto 3404
Ax-les-Thermes
d’ Ar á n
Arties Salardú
Gistaín Salinas
BAQUEIRA-BERET
Plan
Saravillo
El Plano
Labuerda
Boltaña
N-230 Estany de Sant Maurici
r se
a
Caldes de Boi Erill la Vall
Cerler
Villanova Castejón de Sos
Vilaller
Barruera Montanuy
El Run E Laspaúles Bonansa Viu de Linas a en áb
ESPOT-ESQUÍ
Taüll
els Encantats 2982
Tavascán Esterri Lladorre d'Aneu Areu Arròs Alins Ribera de Cardós Espot
BOI-TAÜLL RESORT Llavorsí la Torre de PORT AINÈ Cabdella
Arcalis
ANDORRA
ANDORRA LA VELLA Castellbò
les Escaldes Guills de Cerdanya
Llés la Seu d'Urgell N-145
Bellver de Cerdanya
“Santuario de Núria” Puigmal 2913
La Molina
Vilas del Turbón
Campo
les Esglèsies la Pobleta de Bellvei
Sort
N-260
Montferrer
Martinet
Masella
MASELLA
a
Baró
es
N-260
a
2ste editie
Rí
o
Hu
erv
Gedrukt in Spanje
Pa ll
Noguera
Ribagorzan a
ra
gue
Río
No
ón
Ja l
gat
DRUK: AGSM S. A. D. L.: AB-471-2009 NIPO: 704-09-480-8
Río
Río
S PA N J E
Alcandre
Río
Lissabon
Atlantische Oceaan
Roc de Fraussa 1450
Prats-de-Mollo
Puigcerdà
Isóvol
Alp
Mont-Louis
Llívia
Llobre
UITGEGEVEN DOOR: © TURESPAÑA Secretaría de Estado de Turismo Ministerio de Industría, Turismo y Comercio
PORTUGAL
2000
2500
3000 +3000 m.
PERPIGNAN
Port-Vendres
Río
FOTO’S: Archief Turespaña
1500
Soldeu
a
GRAFISCH ONTWERP: P&L MARÍN
1000
Pic Carlit 2921
ar
AinsaSobrarbe
Is
N-330
de
Gállego
el Pont de Suert
Va l le
Anzánigo
Castiliscar
Río
Falces
Laguarta
Cinc
VERTALING: Marianne Moester Blom
700
Millas
Pic d´Estats 3115
la Guingueta
Baqueira
San Juan M o nt e s Ma ld it os Túnel de Viella de Plan Benasque CERLER
Bielsa
Broto
Val
Vielha
“Nuestra Señora de Pineta”
Río
Sos del Rey Católico
Biescas o
Santa Cruz de la Serós Peña Oroel
PANTICOSA LOS LAGOS
Torla
Senegüé
1769
CantabrischeOlite Lerín Zee
Tendeñera 2853
N-260
Barós
Monte Perdido 3355
Panticosa Embalse de Búbal
Bagnèresde-Luchon
Vignemale 3298
l
Puente la Reina de Jaca
Escarrilla
Rí
Ega
Río
Santa Cilia FRANKRIJK de Jaca
Sallent de Gállego Anayet 2559
Va ll F osc a
CANDANCHÚ
l Va
Embalse de Yesa
Sangüesa
El Formigal
ASTÚN
Bisaurín 2676
Hecho
Lès Bòssost Arres
3091
FORMIGAL
Ibón de Estanes
“San Salvador de Leyre” Berdún N-240
Yesa
Aibar/Oibar
Tafalla
Ansó Sigües
400
Estagel
Cauterets
Urdos
Zuriza
ue
Foz de Lumbier
200
Tarascon Petrechema 2366
sq
Foz de Arbayún
Lumbier
SCHAAL HOOGTEVERSCHILLEN Port-Leucate 0
Port-Barcares
na
Garde
A FOIX
Setcases Queralbs Vilallonga de Ter Ribes de Freser
VALLTER 2000
Molló
Maçanet de Cabrenys Embalse de Boadella
AP-7
la Jonquera Capmany Garriguella
Portbou Colera Llançá el Port de la Selva Cap de Creus
Albanyà Peralada Sant Llorenç Beget Cadaqués Sales de Roses de la Muga Camprodón Llierca Figueres Andosilla N-121 dí a Sant Pau Senterada C Castellfollit Embalse de Uncastillo Biel Adrall Castelló 1115 el Querforadat VALL DE NURIA Navala de Arcusa Mediano LA MOLINA de Seguries de la Roca Agüero Sopeira d'Empúries A-15 AP-68 ra Carcastillo Gerri de la Sal Sier Campdevànol Peralta A-26 Besalú Bagá Loarre Luesia Esponellà Fluviá Nocito Río Ligüere Murillo Sant Pere Pescador Sant Joan de Santa Liestra Sant Gervás Caparroso Arguis Rodellar la Pobla N-260 N-II N-230 El Villar Organyá de Cinca Guardiola la Pobla de Gállego 1834 les Abadesses Boumort y San Quilez Lago de Marcilla de Lillet de Arnedo Calahorra Bàscara Viladamat Olot de Berguedà Embalse de Ripoll de Segur Banyoles 2070 PORT DEL COMTE Puigsacaim Asín Lecina l'Escala Ayerbe les El Grado Sádaba Talarn 1513 Sant Esteve Laguarres Embalse Nueno Llosses N-232 Coll de Nargó Embalse Arnedo RASOS DE PEGUERA Tremp Alquézar de Guialbes de Talarn 1023 Puente Vidrà d’Oliana Porqueres Banyoles Esquedas Embalse Panzano Graus de Ardisa l´Estartit Sant Esteve dén Bas de Montañana A-23 Vilada Berga Alfaro Luna Isona Embalse de Cambrils Sant Agustí Sant Llorenç Santa María Arnedillo Torroella de Montgrí Aldeanueva Tolva Barasona Valpalmas El Grado Arguedas de Lluçanès HUESCA Angués de Morunys de Corcò Embalse de l'Espunyola Embalse de de Ebro La Puebla Pals Rupit Amer Abiego la Sotonera Terradets 1456 Valareña la Bisbal Oliana Manlleu GIRONA Benabarre Embalse Ter Begur de Castro Villarroya Corella Tormos de Sau Embalse d'Empordà Castejón Embalse de Ogern Aiguablava Gironella Anglès Ejea de Río de Susqueda Olius Estadilla Bassella Loma Negra Canelles Prats Olost Osor N-240 Ponzano Cintruénigo N-123 646 Piedratajada Palafrugell los Caballeros Cassà de de Lluçanès Cornago Vilanova Solsona e r 1108 g Barbastro Vic Fitero Puig-reig Tudela Almudébar Se Santa Coloma la Selva de Sau Ager Llafranc Fonz Pertusa Murchante Calella de Farners Calonge San Pedro Cervera del Clariana de Cardener Las Pedrosas Laperdiguera Sesa Azanúy-Alíns Río Buñuel Palamós Taradell Río Alhama Caldes de Malavella Manrique N-113 N-121 Embalse de Gurrea de Gállego Platja d'Aro Artesa Santa Anna Tardienta Ponts Cascante Grañén Arbúcies N-232 Cardona Tona Sils Sant Llorenc Tamarite Berbegal Valverde S El Temple de Segre Castejón Llagostera Súria Huerto Castell d’Aro Balsareny Monzón de Litera Cortes ie de Montgai Moià el Brull N-330 Camarasa de Valdejasa AP-7 Saló Peralta N-230 Vidreres Tauste 1694 Sant Feliu de Guixols rr Hostalric Sallent Centelles Madrid Mallén Zuera de Alcofea Magaña Binéfar Tarazona Robres a Torá Alfarràs Foradada Poleñino Tossa de Mar N-II Lalueza Montseny de Gallur AP-68 Pomar C-17 San Mateo A-23 Tordera Guissona Altorrincón Lloret de Mar Balaguer Castilruiz Fonollosa Borja l Ágreda Vera de Luceni Remolinos Sant Celoni Alcubierre Bellcaire de Gállego N-240 Sant Feliu Mo Calaf N-122 Almenar Manresa Binaced Moncayo d'Urgell Blanes n de Codines Magallón Sant Ramón Alagón ca Sariñena N-122 Pedrola Castellgali la Garriga Malgrat de Mar Leciñena 1095 yo Almacelles Ainzón 2313 Lanaja Cardedeu Linyola Alcolea Villanueva Vilanova de Caldes Monistrol de Montserrat Santa Susana Castellar Olvega Fuendejalón Granollers Pinseque de Cinca de Gállego la Barca de Montbui Pineda de Mar Sena del Vallès Albalate Utebo Raimat C-60 Calella Anglesona de Cinca Bell-lloc 1238 C-16 Cervera Almenar la Roca Arenys de Mar Tabuenca 326 Beratón d'Urgell Ontiñena AP-7 592 Farlete A-2 de Sofía Villamayor A-2 Caldes d’Estrac Tárrega Terrassa Sabadell Bellpuig Rueda Castejón Argentona AP-2 LLEIDA C-58 Castellolí Torregrosa Ballobar Mataró Mollerusa de Jalón ZARAGOZA de Monegros Igualada Esparreguera Alfajarín Alcarrás la Bordeta Calcena Ripollet C-32 Premià de Mar N-236 Ciria Belianes C-16 Zaidín Gómara Martorell Capellades Juneda A-68 AP-7 Epila La Muela A-2 Rubí Tierga Vallfogona Middellandse el Masnou B-20 les Borges Santa Coloma Osera de Ebro Sant Esteve Embalse Soses de Riucorb Castelldans Blanques de Pina A-2 de Queralt Badalona Fraga Sesrovires N-234 Torrelapaja AP-2 Calatorao Zee Molins de Rei Vinaixa Muel N-II Sant Sadurní Candasnos Sarral Illueca Fuentes Torrente Bujaraloz BARCELONA Pina de Ebro d'Anoia de Ebro N-340 Sant Just de Cinca La Almunia de Jaulín N-232 Serós Villafranca N-240 Serón Montblanc AP-7 Desvern Mediana CARTOGRAFÍA: GCAR, S.L. Cardenal Silíceo, 35 Doña Godina 692 del Penedés de Nagima l'Espluga Tel. 914167341 - 28002 MADRID - AÑO 2004 Viladecans de Aragón Mezalocha Saviñán de Francolí Longares www.infonegocio.com/gcar Quinto Embalse de Ceuta Villalengua AP-2 Gavà la Granadella Santa Margarida Mequinenza Mezalocha el Prat de Llobregat N-330 Maials Calatayud i els Monjos Castelldefels Lodosa
TEKST: Heda Comunicaciones
Roncal Burgui
Larraga
Los Arcos
l
ParijsaIsaba
Navascués
Monreal
I
“Nuestra Señora de Muskilda”
Ochagavía
c
Allo
C
Arreau
Be
Noáin
“Monasterio de Irache”
N
de
N-111
Garralda Aribe Garaioa Jaurrieta Ezcároz Esparza Aoiz
Mesa de los Tres Reyes 2442
Valle de Te na
Egües
Puente la Reina Obanos Campanas N-121 Mendigorría Artajona
Estella
Sesma
E
Pico de Orhi 2018 Otxogorrigaina 1916
Valle de A ra gü Valle és de Valle Aísa Bor au
PAMPLONA
Embalse de Alloz
Acedo
de
Zuasti
rbasa
Lerate Riezu
Río
le Val
Orbara Selva de Irati
rro
Valle de Hecho
N-135
A
Jachthaven Camping Golfbaan Nationaal Park Natuurpark
Vliegveld Parador Heiligdom-Klooster Grot Skioord Kuuroord
Snelweg Autoweg Nationale weg Eersterangsweg Tweederangsweg B-weg Spoorlijn Hogesnelheidslijn
Quillan
Lakartxela Lakora 1877 1939
An só
Olatzi- S Olazagutia
Eusa
Embalse de Irabia
de
Alsasua
Orbaitzeta
Aurizberri-Espinal
R
Lourdes
“Colegiata de Orreaga-Roncesvalles” “Virgen de las Nieves”
Auritz-Burguete Orreaga-Roncesvalles
N-138
Limoux
St. Girons
Valle
in
Lekunberri Guerendiain
Sierra de Aralar n da Ba r u Irurtzun de la Etxarri-Aranatz Valle AltsasuA-15 Sierra de An día
de U ierra
R
t
o
Betelu
F
Luzaide-Valcarlos N-135
l ea Puerto de Ibañeta
Vall e
a l t zam LeitzaValle de U N-121A
nc
S
C
Ro
S T E M O N 1431
S
A-15
l
A
V
Doneztebe- Elizondo Donamaria Santesteban (Baztán)
Bagnères- de-Bigorre
ran de Canf Valle
Nuttige gegevens
N-130
St. Jean-Pied-de-Port
Erratzu
Mirepoix
St. Guadens
de
Recreatie en evenementen
N-I
Beasain
O
Va
Pamiers
Londen
t án
Río
De Pyreneeën in Catalonië
Tolosa
TARBES Oloron-Ste. Marie
Amaiur Baz de lle N-121B
LEGENDE Narbonne
PAU
Zugarramurdi UrdazubiUrdax Bera
Sumbilla
Goizueta
Arga
De Pyreneeën in Aragon
N-121A
Lasarte Andoain
Aia
2 4 16 36 54 61
A-8
Hernani Oiartzun
Bidasoa
De Pyreneeën in Navarra
Zarautz Orio
Río
Inleiding
N-I
CARCASSONNE
VERENIGD KONINKRIJK
Qu
INHOUD
Hendaye Irún
Valle
DONOSTIASAN SEBASTIÁN
Melilla
Planoles
