Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis? (deel 1)
Soorten betekenis 1. Hoe interpreteren? Pictionary Eenduidigheid
2. Opgelegde betekenis Een paar vaktermen Iconografie Allegorie Metafoor Emblematiek
3. Subjectieve en onbewuste betekenis Interpretatie van expressie Psychologische theorieën
4. Betekenislagen Dubbelzinnigheid De mening van de kunstenaar ‘Triggers’ en begriploos begrijpen Eén betekenis of verschillende Semiotiek
5. Samenvatting 6. Verder lezen
-1-
1. Hoe interpreteren? Kunstwerken kun je interpreteren. Dat betekent dat er een omzetting plaatsvindt: een vertaling van de ene uitdrukkingsvorm in de andere. Als we spreken van een vertaling, veronderstellen we, dat er in ieder kunstwerk iets taligs zit, iets wat zich leent om vertaald te worden. En dat veronderstelt weer, dat er zoiets moet bestaan als een ‘taal van de kunst’. Of misschien zelfs, dat er sprake is van verschillende ‘kunst-talen’. Als dat zo is, hoe zouden die kunst-talen dan in elkaar zitten? Hoe werken ze? Hoe is het mogelijk is dat een beschouwer begrijpt wat er met een kunstwerk gezegd of bedoeld is? Pictionary Als je wel eens het spelletje Pictionary hebt gespeeld, dan weet je, dat het grootste deel van het vermaak eruit bestaat, dat de ene speler een plaatje tekent dat door de andere spelers volkomen verkeerd wordt begrepen. Hoe complexer de tekening, hoe groter de verwarring. Spelers die erin slagen hun onderwerpen te reduceren tot een simpel icoontje winnen het spel in het algemeen. Hoe simpeler, des te begrijpelijker; hoe complexer, des te moeilijker. Bij Pictionary gaat het erom een woord te raden via een tekening. Dat is het spelletje, het tijdverdrijf. Maar als je geen tijd te verdrijven hebt? Dan is het natuurlijk veel simpeler om gewoon woorden te gebruiken, als je iets te zeggen hebt. Alleen: woorden kennen hetzelfde probleem: ook woorden kunnen onduidelijk zijn. Hoe moeilijk is het niet om iets duidelijk en ondubbelzinnig uit te leggen? Eenduidigheid Als je iets heel specifieks te vertellen hebt, heb je een uitdrukkingsvorm nodig die zo simpel en ondubbelzinnig mogelijk is. Denk aan het formuleren van een wet: juristen moeten een regel zo eenduidig als het maar kan formuleren, om iedere verwarring te voorkomen. Exacte wetenschappers moeten in hun wetenschappelijke verklaringen geen enkele ruimte laten voor andere theorieën, anders heb je er niets aan. Wetgevers en wetenschappers en maken daarom doorlopend gebruik van afspraken en definities om verwarring te voorkomen. Wanneer er zo’n definitie voorhanden is, kan die definitie worden gereduceerd tot een simpele symbolische weergave. Het symbool is, letterlijk, een samenballing van begrip, of een complex van begrippen, waarmee simpel en eenduidig een specifieke betekenis kan worden opgeroepen. Werkt het in de kunst net als in de wetenschap? Kun je door middel van symboliek in een schilderij een betekenis weergeven? Het antwoord op die vraag is geen simpel ‘ja’ of ‘nee’. In de wereld van de kunst kom je zowel vergelijkbare manieren van informatieoverdracht tegen, waarin net als in de wetenschap door middel van symbolen complexe begrippen worden aangeduid, als totaal onvergelijkbare. In dit eerste hoofdstuk over de vraag hoe kunstwerken betekenis krijgen, bekijken we eerst een aantal factoren bekijken, die het interpreteren van een kunstwerk mogelijk maken, en daarna een aantal, die het interpreteren ingewikkeld en ongewis maken.
-2-
2. Opgelegde betekenis Sommige kunst heeft een makkelijk op te sporen, welbewust opgelegde betekenis. Dat is bijvoorbeeld het geval met Middeleeuwse schilderijen. Die kunnen wij begrijpen, omdat ze zijn opgebouwd uit eenvoudig herkenbare symbolen. Als je een vrouw met een blauwe jurk ziet, en bij haar staat een vaas met witte lelies, dan weet je: dat is Maria, de moeder Gods. En als je goed bent ingewijd, weet je dat die witte lelies weer symbool staan voor haar maagdelijkheid, en de blauwe jurk voor haar hemelsheid. Een paar vaktermen Iconografie Omdat wij op de hoogte zijn van de Middeleeuwse conventies, kunnen wij de voorstellingen op Middeleeuwse schilderijen begrijpen en interpreteren. Kunsthistorici noemen dat geheel van conventies de ‘Middeleeuwse iconografie’. Het woord iconografie betekent oorspronkelijk ‘beeldbeschrijving’, en verwijst naar de kunsthistorische discipline die zich bezighoudt met het inventariseren en onderzoeken van beeldelementen in de kunst van bepaalde periodes, stromingen of genres. Het woord is geleidelijk aan synomiem geworden met het begrip ‘beeldtaal’.
dan kan men net als in de wetenschap complexe voorstellingen creëren, waarmee evenzo complexe betekenissen worden verbeeld. Wanneer elk beeldelement symbolische betekenis heeft, spreekt men van allegorieën. en het spreekt vanzelf dat heel veel Middeleeuwse kunstwerken zo’n allegorisch karakter hebben, waarvan we de betekenis heel precies kunnen ontrafelen. Metafoor Een metafoor is een gangbare manier van betekenisoverdracht, waarbij gebruik wordt gemaakt van een gelijkenis. In een metafoor wordt een begrip verhelderd met behulp van een ander begrip. Denk aan uitdrukkingen als: ‘De kameel is het schip van de woestijn’. Metaforen komen veel voor in taal, maar ook in kunstwerken.
Allegorie Wanneer er, zoals in de Middeleeuwen, gebruik wordt gemaakt van vaste beeldmiddelen, met een vaste betekenis,
Emblematiek In de 17e eeuw maakten de Nederlandse schilders gebruik van zogenaamde ‘emblemata-boeken’. Dat waren voorbeeldboeken, waarin precies stond beschreven hoe je een betekenisvol schilderij kon maken. In het onderstaande voorbeeld zie je links een pagina uit een emblemata-boek, waarin bij een plaatje van een roker uitgelegd wordt dat roken een nieuwigheid is (we zitten in de 17e eeuw!), die niks goeds betekent, zoals de meeste nieuwigheden niets goeds betekenen (!). In het rechterschilderij van Jan Steen zie je dezelfde roker zitten in een van Steens spreekwoordelijke huishoudens. Het roken symboliseert verloedering
-3-
3. Subjectieve en onbewuste betekenis Interpretatie van expressie Het gebruik van symbolen is een heel handige manier om betekenis over te dragen. Voorwaarde is echter wel, dat de ontvanger van de symbolische boodschap ingewijd is in de betekenis van de symbolen. Maar, zo kan je tegenwerpen, is het echt noodzakelijk om ingewijd te zijn in de betekenis van symbolen om de betekenis van een kunstwerk op te pikken? Het is toch heel gebruikelijk, om kunst op een intuïtieve of gevoelsmatige manier te interpreteren? Zijn wij niet juist gewend om kunstwerken te interpreteren aan de hand van de wijze waarop het kunstwerk spreekt tot ons gevoel? Inderdaad is het een uiterst gangbare en algemeen aanvaarde praktijk om de expressiviteit van kunstwerken op ons in te laten werken, en zo een gevoelsmatig betekenisniveau te ontsluiten. Het probleem met expressiviteit als vertaalsleutel is echter, dat gevoel een subjectieve kwestie is. Een aangezien subjectief betekent: persoonlijk, niet algemeen – hoe kun je dan toch weten of die subjectieve interpretatie ook nog enige algemene geldigheid zou kunnen hebben? Of moet je concluderen dat interpretatie van kunst, zeker als er geen sprake lijkt te zijn van duidelijk opgelegde symboliek, uiteindelijk altijd een persoonlijke kwestie is, waaraan geen rechten ontleend kunnen worden? Over die vraag lopen de meningen sterk uiteen. Psychologische theorieën Sommige denkers betwisten dat een subjectieve interpretatie ook alleen maar subjectief is. Met name in de psychologische wetenschap is veel onderzoek gedaan naar en gespeculeerd over meer algemene gevoelsmatige werkingen van kunstwerken. Sigmund Freud, bijvoorbeeld, dacht dat de emotionele werkzaamheid van alle symbolen kon worden herleid tot seksuele driften. In zijn optiek kun je een Middeleeuws Mariaschilderij opvatten als een uitdrukking van de opwinding die een jong, maagdelijk meisje bij mannen opwekt, en de verering van de Maagd zou je dan kunnen opvatten als een veredelde, ‘gesublimeerde’ vorm van ordinaire versierpogingen. Freuds interpretatie van kunst als een soort verknipte vorm van seksuele toespelingen heeft een hele reeks ontluisterende analyses van beroemde kunstwerken tot gevolg gehad, die even fascinerend als omstreden zijn. Het debat duurt voort tot op de dag van vandaag. Een andere welbekende theorie over onbewuste, onder de oppervlakte verborgen betekenissen in kunstwerken is ontwikkeld door Carl Jung. Die kwam op de gedachte, dat de menselijke psyche een gebied van onbewuste kennis omvat, dat ons als mensen aanstuurt en ons in staat stelt om woordloos te communiceren. In uitingen van alle culturen in alle tijden herkende Jung motieven die zich telkens herhalen. Hij interpreteerde deze als de ‘archetypische’ uitingen van het ‘collectief onbewuste’. Het ‘archetype’ is volgens Jung de onbewuste, diep in de mens verankerde drift die deze uitingen veroorzaakt. Zo heeft ons Middeleeuwse Maria-schilderij heeft volgens Jung geen andere betekenis dan een oud-Egyptisch Isis-beeld, of een polynesisch beeld van een moedergodin. Hoewel de theorieën van Freud en Jung enorme invloed hebben uitgeoefend op de beschouwing en interpretatie van kunstwerken, zijn hun denkbeelden ook buitengewoon omstreden, vanwege het hoog speculatieve gehalte ervan. Maar, nog steeds is er een omvangrijke groep kunstexegeten, die probeert via gevoel en intuïtie vastomlijnde, onbewuste betekenissen van kunstwerken bewust te maken.
-4-
4. Betekenislagen Dubbelzinnigheid Opgelegde symboliek ‘werkt’ alleen wanneer een symbool wordt gehanteerd binnen een kader van afspraken, definities en conventies. Bovendien moet het symbool helder en eenvoudig zijn, wil het geen verwarring scheppen. In het verleden was daarom het kunstonderwijs voor een niet onaanzienlijk deel erop gericht om kunstenaars te leren hoe zij symbolen moesten gebruiken zodat een specifieke betekenis van hun werk afleesbaar werd. Dubbelzinnigheid in kunstwerken stond niet hoog in aanzien. Dat is tegenwoordig wel anders. In de hedendaagse kunstwereld is het streven naar eenduidigheid in de beeldtaal zo niet verdwenen, dan toch in elk geval veel minder duidelijk aanwezig. Veel kunstenaars maken tegenwoordig juist graag gebruik van het feit dat een kunstwerk op verschillende manieren kan worden opgevat. Neem Andy Warhols bekende serie zeefdrukken van de Elektrische Stoel. Centraal staat een foto van een executieapparaat dat bij iedereen akelige associaties oproept. Maar Warhol maakt daar een mooi, decoratief plaatje van, dat hij repeteert alsof het om een behangetje gaat. Die dubbelzinnigheid kun interpreteren. Je kunt je afvragen: wat zou daarmee bedoeld zijn? En dan kun je bijvoorbeeld bedenken, dat de elektrische stoel een soort symbool is voor Amerika, en dat Amerika vaak wordt gezien als een soort ideale staat, waar iedere burger The American Dream kan beleven. De elektrische stoel is als het ware de andere kant van de medaille van de Amerikaanse droom. En de decoratieve neutraliteit waarmee die elektrische stoel wordt afgebeeld door Andy Warhol, zou je kunnen interpreteren als een verbeelding van de onverschilligheid waarmee Amerikanen over de doodstraf nadedenken. Maar hoe kun je nou zeker weten of die interpretatie klopt? De mening van de kunstenaar Als je niet zeker bent van de betekenis van een kunstwerk, omdat de symbolen dubbelzinnig zijn of omdat het om een gevoelsmatige interpretatie gaat, kun je natuurlijk bij de maker zelf te rade gaan. En dat gebeurt dan ook veelvuldig. In interviews in kranten, op de radio en in televisieprogramma’s worden kunstenaars eindeloos doorgezaagd over hun opvattingen en bedoelingen. En als de kunstenaar dood is, proberen kunsthistorici documenten te achterhalen, waarin de kunstenaar zich uitlaat over de betekenis van zijn kunstwerken. Dat eindeloze gevraag naar de bedoelingen van een kunstenaar heeft natuurlijk ook iets vreemds. Als wat de kunstenaar in een interview over zijn werk zegt doorslaggevend is voor de interpretatie, waarom zou hij dan de moeite moeten nemen om zich in kunstwerken uit te drukken?
-5-
‘Triggers’ en begriploos begrijpen Sommige kunstenaars gebruiken hun kunstwerken als een trigger. Ze proberen de aandacht te trekken met iets intrigerends, en maken vervolgens van die aandacht gebruik om via een ander medium hun zegje te doen. Andere kunstenaars hebben daar juist weer een enorme hekel aan. Die drukken zich uit via een artistiek medium, omdat ze het gevoel hebben dat ze dat ook alleen maar via dat ene medium kunnen doen. Zulke kunstenaars gedragen zich in interviews nukkig en boos. Ze gaan er vanuit, dat niet ieder begrijpen verstandelijk is. Dat niet ieder begrip kan worden vertaald in woorden. Dat er ook zoiets bestaat als een ‘begriploos verstaan’. Aanhangers van het begriploze verstaan wekken op hun beurt weer vaak de ergernis van degenen die juist veel en graag over kunst praten. Die verwijten, de ‘begriploze begrijpers’ dat ze veel te vrijblijvend en dweperig met kunst omgaan.
Eén betekenis of verschillende? Nog een heel andere kwestie is, of de kunstenaar het alleenrecht heeft op de uitleg van zijn kunstwerk. Een kunstenaar kan van alles bedoelen met zijn kunstwerken, maar zijn kunstwerken hoeven niet noodzakelijk zo begrepen te worden. Neem de ‘Zonnebloemen’ van Vincent van Gogh. Die werden geschilderd als een leuke versiering voor het huisje dat hij samen met Paul Gauguin in de Franse Provence had gehuurd. Een fleurig kadootje voor zijn vriend dus, en geen koopwaar. Wat zou Van Gogh er van hebben gevonden dat zijn Zonnebloemen een eeuw later voor 52 miljoen dollar werden verkocht aan een Japanse verzamelaar? Wat hij er ook van gevonden zou hebben, de Zonnebloemen hebben door die transactie tegenwoordig een heel andere betekenis gekregen dan die Van Gogh er zelf aan gaf. Ze staan nu vooral symbool voor de financiële excessen in de kunsthandel en voor de onbegrepen genialiteit van een kunstenaar.
kadootje
financieel exces
onbegrepen genialiteit
Een kunstwerk kan al naar gelang de context waarin het beschouwd wordt, van betekenis verschillen. In een kunstwerk kunnen op die manier vele, zo niet talloze betekenislagen aanwezig zijn, en het is niet uitgesloten dat die betekenissen met elkaar conflicteren. Semiotiek Samenvattend: • Je kunt verschil kunt maken tussen opgelegde interpretaties en gevoelsmatige interpretaties. • Daarnaast kunnen in een kunstwerk vele verschillende betekenislagen aanwezig zijn; het hangt er maar vanaf vanuit welke hoek je een kunstwerk beschouwt wat het betekent. • Er valt te twisten over de vraag wie er eigenlijk het laatste woord heeft over de betekenis van een kunstwerk – de maker of de interpreet? In de loop van de 20ste eeuw heeft zich vanuit het besef, dat er zulke verschillen bestaan, een speciale tak van kunstinterpretatie ontwikkeld, die zich baseert op de half filosofische, half wetenschappelijke werkwijze van de semiotiek. De semiotiek heeft als uitgangspunt, dat alle menselijke uitingen kunnen worden opgevat als het uitwisselen van tekens, precies zoals dat gebeurt in een gesproken of geschreven taal. Semiotiek is de systematische bestudering van tekens en de wijze waarop wij tekens interpreteren. Semiotici gaan ervan uit dat een kunstwerk een teken is, of een complex van tekens. Die tekens vertonen altijd een structuur, en door middel van die
-6-
structuur is het niet alleen mogelijk om betekenis over te dragen, maar ook om betekenissen te verheimelijken of mensen te indoctrineren. In het tweede deel van dit hoofdstuk over kunst en betekenis zullen we uitgebreid ingaan op de wijze waarop semiotici kunst als tekensysteem interpreteren.
5. Samenvatting Als kunst geïnterpreteerd kan worden, veronderstelt dit dat kunst iets van een taal heeft. Hoe die taal in elkaar zit, is vervolgens de vraag. Het blijkt dat er talrijke manieren bestaan om de betekenis van een kunstwerk te achterhalen. Allereerst zijn er wat je kunt noemen ‘eenduidige symbolen’: elementen waarvan de opgelegde betekenis kan worden begrepen op basis van conventies, definities en afspraken. Het is ook mogelijk om kunstwerken gevoelsmatig te interpreteren. Probleem daarbij is, dat je nooit zeker weet of jouw interpretatie juist is. Psychologen zoals Freud en Jung hebben geprobeerd de gevoelsmatige receptie van een kunstwerk te herleiden naar algemene, diep menselijke factoren, zoals seksuele driften (Freud) en het collectief onbewuste (Jung). Het kan echter ook zo zijn dat betekenissen niet zo eenduidig zijn. Sommige kunstwerken hebben juist een uitgesproken dubbelzinnig karakter. Wanneer het publiek het niet meer weet, neemt het vaak zijn toevlucht tot uitspraken van kunstenaars. Echter: heeft de kunstenaars wel het alleenrecht op de interpretatie van zijn werk? En: heeft het wel zin om kunstenaars hun eigen werk te laten uitleggen? Extra complicatie is dat betekenissen in de loop van de geschiedenis kunnen veranderen, of dat er nieuwe betekenissen kunnen worden gehecht aan een kunstwerk. Bovendien kan een kunstwerk vanuit verschillende hoeken worden belicht, en zo telkens een andere betekenis aannemen. Niet uitgesloten is dat die betekenissen elkaar tegenspreken. Semiotiek is een 20ste eeuwse methode om te proberen opgelegde en verborgen betekenissen te ontrafelen, volgens ideeën ontwikkeld in de linguïstiek.
6. Verder lezen Over iconografie: James Hall, Hall's Iconografisch handboek; Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, Leiden (Primavera Pers) 2000 Buitengewoon handig iconografisch woordenboek, waarin zeer veel motieven uit de (westerse) kunstgeschiedenis worden toegelicht. E.M. Moormann, Van Achilleus tot Zeus, Nijmegen (SUN), 200?. Overzichtelijk naslagwerk over thema’s uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater. De SUN-uitgeverij publiceert een hele reeks van dit soort zeer informatieve boeken over verschillende iconografische aandachtsgebieden. A. van den Braembussche, Denken over Kunst, hfst. 10. Bruikbare links: http://en.wikipedia.org/wiki/Iconography http://en.wikipedia.org/wiki/Semiotics http://en.wikipedia.org/wiki/Meaning http://en.wikipedia.org/wiki/Symbol
-7-
