KATHOLIEKE DEPARTEMENT
UNIVERSITEIT
LEUVEN
LINGUISTIEK
BETEKENIS, VERTAALBAARHEID EN AUTOMATISCHE VERTALING
FRANK VAN EYNDE
PROEFSCHRIFT aangeboden ter verkrijging van
Letteren en Wijsbegeerte P r o m o t o r : Prof. F. G. Droste Leuven 1985
WOORD
Dit
VOORAF
proefschrift
vertaling Voor nog
de
en
semantiek
studeerde
systemen
de
: mijn gewijd
in d e
in
een
Over
van
in h e t
beschouwd,
de
en
studie
de
interesse
van
heb
de
rond
tussen wat
in h e t
in h e t
in h e t
het
als
éne
vaak
toen
geraakt
de
Eurotra-project, voor
automatische
EG-talen.
domein
heb
ik
voor
irrelevant
soms
1979)
bij
met
de
lange
tijd
interessant
gevonden,
een v e r w o r v e n h e i d
andere
ik
was
(Leuven
disciplines
andere
éne milieu
ben
officiële
beide
beide.
belangstelling
Gemeenschap
zeven
die
"semantische
ik
ik b e t r o k k e n
de E u r o p e s e
wordt
tussen
linguïstiek"
vertaling
gehad, want
doorgaat, wordt en w a t
aan
in en u i t
automatische
verband
speciale
werkzaamheden
de v e r b a n d e n
twijfels
al
het
en
licentiaatsverhandeling
1979, toen
project
vertaling
ik
logica
voorbereidende
semantiek
- over
had
automatische
opgevat
over
- vooral
bijvoorbeeld
Voor
gaat
wordt
grootste
scepsis
bekeken.
Het
heeft
verbanden, zijn, ook zetten Van
die
dan
ook
tamelijk
waarvan klaar
en v e r d e r
intuïtief
genoeg uit
uitwerking
uiteraard
ik
begon
te
biedt
voorlopige
lang te
geduurd
voor
aanvoelde zien
om
dat
ze op
ik
de
ze er
moesten
papier
te
eerste
en
werken. dit
proefschrift
een
synthese.
november
1985.
EEN
WOORD
VAN
Het
grootste
vierjarig
DANK
deel van
mandaat
van
Wetenschappelijk De
afwerking
en de
ik al w e r k z a a m
Aan
de m e n s e n
richt
Van
tekst
aspirant
bij
eindredactie was
voor
die
het
mij
deel van
die
tijd
ik h i e r
al
is
aan
die
linguïstiek
mijn
licentieverhandeling begeleid
gewekt heeft
die
sinds
werk
een
kritische
ten
goede des
om
te
het
werken,
mijn
en me dit
van
deze
bijzonder belangstelling
nadien
zowel
proefschrift
die keuze
verblijf
van
voor op
zo
nooit
volgen
die
in
1981
de U n i v e r s i t e i t met
dat werk
Geeraerts,
en R u d i G e b r u e r s ,
een naar
aan
het
van
interesse mijn
en
gevoel
deze
voor
hun
Frans
Heyvaert,
commentaar
bij
Hans vroegere
tekst,
van
het
departement
linguïstiek, voor
de
sfeer
grammaticaliteitsoordelen,
leden
van
de
Belgisch-Nederlandse
stimulerende
Lieven voor
periode
gekomen,
Tombe, Dirk
van
mijn
is b l i j v e n
betrokkenheid
zijn
collega's
vele
geleden
ik m e
mijn
de
hebben
komen
in h e t
dat
Amsterdam
en de
ik
voor
taalfilosofie
de
voor
dank.
stand
als
voor
versies
Fonds
in e e n
proefschrift
heeft,
instituut
Tonino
een
heb,
Prof. R. Bartsch,
Louis
geschied
van
tot
jaren
de
beklaagd
woord
het
voor
een manier
Nationaal
gemaakt
dit
hebben, vermeld
Prof. F.G. Droste,
zijn
mogelijk
die me bij
geholpen
het
tijdens
d e B e l g i s c h eEurotra-onderzoeksgroe
een bijzonder
degenen
uitgevoerd
Onderzoek.
dat
grootste
dit werk
discussies
Jaspaert, Lieve
de hulp
bij
de
en v o o r
Debille, Jan
afwerking.
Eurotra-groep, de p r e t t i g e Flamend
voor
samenwerking,
en m i j n
ouders,
TEN
GELEIDE
Dit werk
bestaat
Elk hoofdtuk en elke
i.*.
hoofdstukken in
secties
in p a r a g r a f e n
eindigen
Samenvattingen (*.,
vier
is v e r d e e l d
sectie
Inleidingen
uit
steeds
en b e s l u i t e n
(i.).
(i.j.),
(i.j.k.). op
0.
(0.,
eindigen
i . 0 . of
steeds
op
i.j.O.). *.
of i . j . * . ) .
De v o e t n o t e n
staan
op h e t
eind
van
elk
hoofdstuk.
BETEKENIS, VERTAALBAARHEID
1. T r a n s l a t i o
ex
EN A U T O M A T I S C H E
VERTALING
machina
1.1. vertaaltheorie 1 . 2 . een h i ë r a r c h i e van v e r t a a l s y s t e m e n 1.3. a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e n voor r e p r e s e n t a t i e s V***-systemen
2 . Een
2.1. 2.2. 2.3. 2.4.
semantische
representatietheorieen
temporele
calculus
een r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t temporele deixis aspect f r e q u e n t i e en h a b i t u a l i t e i t Aktionsart
4 . Een
4.1. 4.2. 4.3. 4.4.
van
een s e m i o t i s c h kader het s a u s s u r e a a n s e s t r u c t u r a l i s m e de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k de c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k
3 . Een
3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5.
typologie
in
semantische
analyse
van de N e d e r l a n d s e
tempora
de N e d e r l a n d s e t e m p o r a d r i e m e t h o d e s van s e m a n t i s c h e a n a l y s e d e rol van d e t e m p o r a in p r o c e s f o r m u l e s de rol van de t e m p o r a in t o e s t a n d s - f o r m u l e s
Referenties
Proefschrijven
aan de r a n d g a a n van een v i j v e r vol vol
zitten
modder beweging
en s c h r i j v e n herschrijven
dan
t o t er een b o d e m tot d e w e r v e l i n g tot wervel wordt
zichtbaar
wordt
0.
Dat vertaling en b e t e k e n i s i e t s met e l k a a r te maken hebben, s p r e e k t v a n z e l f : v a n een v e r t a l i n g v e r w a c h t m e n i m m e r s j u i s t d a t ze b e t e k e n i s b e h o u d e n d is. Dat het onderzoek i.v.m. de automatische vertaling en de semantiek iets m e t e l k a a r te m a k e n hebben, lijkt daarentegen minder evident, w a n t in d e s e m a n t i s c h e l i t e r a t u u r w o r d t er aan vertaalproblemen weinig a a n d a c h t b e s t e e d en in k r i n g e n van AVonderzoekers is er in h e t a l g e m e e n n i e t zoveel belangstelling voor de t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k . Die s t a n d van z a k e n is op h e t e e r s t e g e z i c h t bevreemdend, want als b e t e k e n i s en v e r t a l i n g zo veel m e t e l k a a r te maken hebben, zou. m e n verwachten d a t o o k de t h e o r i e ë n e r o v e r een en ander g e m e e n h e b b e n , m a a r d a t is z o a l s g e z e g d n i e t h e t g e v a l . Bij n a d e r t o e z i e n k u n n e n d a a r wel een a a n t a l v e r k l a r i n g e n voor g e v o n d e n w o r d e n . Zo is er van de k a n t van h e t A V - o n d e r z o e k v o o r a l de twijfel aan de relevantie van de bestaande semantische theorieën voor vertaaltoepassingen. En van de kant van de semantiek is er de f i x a t i e op de t h e o r i e en op monolinguale toepassingen ; vooral dat laatste is belemmerend voor de interactie met het A V - o n d e r z o e k , want de m e t h o d e s die geschikt b e v o n d e n w o r d e n v o o r de b e s c h r i j v i n g van a f z o n d e r l i j k e t a l e n z i j n d a a r o m n i e t a l t i j d g e s c h i k t v o o r de b e s c h r i j v i n g van t a a i p a r e n . Op t e r m i j n lijkt het mij n o c h t a n s dat zowel het A V - o n d e r z o e k als de semantiek erbij g e b a a t zouden zijn als ze meer op elkaar betrokken werden, w a n t ik m e e n d a t een g o e d v e r t a a l s y s t e e m niet zonder semantische analyse kan en dat een goede semantische t h e o r i e er t e g e l i j k een is d i e in a a n m e r k i n g k o m t v o o r i n t e g r a t i e in een v e r t a a l s y s t e e m . A n d e r s g e z e g d : e e n s e m a n t i s c h e kijk op het v e r t a a l p r o b l e e m zou het AV-onderzoek vooruit h e l p e n , en een v e r t a a l p e r s p e c t i e f op b e t e k e n i s z o u de s e m a n t i e k ten g o e d e k o m e n . Dat
is in e n k e l e w o o r d e n d e g e d a c h t e d i e d i t w e r k
draagt.
Om die gedachte produktief te maken ben ik vanuit het v e r t a a l p r o b l e e m v e r t r o k k e n , o m d a t d a t m . i . c o n c r e t e r en p r e g n a n t e r gesteld kan w o r d e n dan h e t v e e l abstractere betekenisprobleem. H e t v e r t a a l p e r s p e c t i e f k r i j g t d u s de v o o r r a n g , en in h e t e e r s t e h o o f d s t u k w o r d t er dan o o k b e g o n n e n met e e n a n a l y s e van de notie "vertaling" (1.1.). A a n s l u i t e n d b i j d i e a n a l y s e w o r d t dan o n d e r z o c h t h o e e e n v e r t a a l systeem er in a b s t r a c t o u i t m o e t z i e n om m e t zo w e i n i g mogelijk s t i p u l a t i e s z o v e e l m o g e l i j k g o e d e v e r t a l i n g e n te p r o d u c e r e n . Dat onderzoek b r e n g t aan h e t l i c h t d a t een s y s t e e m m e t monolinguale semantische a n a l y s e in d a t o p z i c h t a d e q u a t e r is d a n e e n systeem zender zulke analyse (1.2.), en d a t is in h e t k a d e r van mijn o p z e t een v e r h e u g e n d r e s u l t a a t , w a n t een van de r e d e n e n w a a r o m de interactie tussen het A V - o n d e r z o e k en d e s e m a n t i e k zo stroef verloopt, is precies dat het p r e v a l e r e n d e p e r s p e c t i e f in het eerste paradigma het bilinguale is en in het tweede het monolinguale (cf. supra). Als nu echter blijkt dat een vertaalsysteem j u i s t a d e q u a t e r is n a a r m a t e h e t a a n d e e l van z'n monolinguale semantische analyse groter is, v e r d w i j n t e e n van de
belangrijkste argumenten t e g e n de r e l e v a n t i e van de semantiek v o o r AV en w o r d t h e t i n t e r e s s a n t om te o n d e r z o e k e n in h o e v e r r e d e bestaande methodes van s e m a n t i s c h o n d e r z o e k g e s c h i k t z i j n voor h e t o n t w i k k e l e n van v e r t a a l s y s t e m e n . Die vraag vormt de kern van h e t b e t o o g in de eerste twee hoofdstukken. In het e e r s t e wordt - n o g s t e e d s in a a n s l u i t i n g bij de a n a l y s e van de n o t i e " v e r t a l i n g " - een stel criteria afgeleid waaraan s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n m o e t e n vol d o e n om voor integratie in een v e r t a a l s y s t e e m in a a n m e r k i n g te k o m e n (1.3.). En in h e t t w e e d e h o o f d s t u k w o r d e n d a n d r i e t y p e s van taalkundig semantisch o n d e r z o e k v o o r g e s t e l d en g e ë v a l u e e r d met betrekking tot die criteria. Dat zijn a c h t e r e e n v o l g e n s het saussureaanse s t r u c t u r a l i s m e ( 2 . 2 . ) , de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k ( 2 . 3 . ) en de correspondentietheoretische semantiek (2.4.). Bij die evaluatie zal blijken dat een van d i e types duidelijk meer tegemoet k o m t aan d e a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e n d a n de t w e e andere. Om h e t l e e s p l e z i e r n i e t te b e d e r v e n zal ik e c h t e r nog n i e t z e g g e n welk type dat is. Met d i e e v a l u a t i e is h e t e e r s t e , t h e o r e t i s c h e deel van het werk afgesloten. In h e t t w e e d e g e d e e l t e w o r d t dan een probleem van descriptieve of - z o u wil - p r a k t i s c h e aard aangesneden. Het g a a t er n l . om de s e m a n t i s c h e a n a l y s e v a n d e w e r k w o o r d s t i j d e n (3. en 4 . ) . D i e a n a l y s e zal w o r d e n u i t g e v o e r d v o l g e n s de m e t h o d e s v a n de benadering die in h e t t w e e d e h o o f d s t u k de voorkeur heeft gekregen, en h e t is m i j n b e d o e l i n g om op d i e m a n i e r aan te t o n e n d a t d e v e r k o z e n b e n a d e r i n g c o n c r e e t t o e p a s b a a r is e n , v o o r a l , d a t ze ook resultaten biedt die tot een oplossing van het vertaalprobleem kunnen bijdragen. D a t is in d i t g e v a l weliswaar alleen het p r o b l e e m van de v e r t a l i n g v a n de werkwoordstijden, maar d i e v o r m e n j u i s t een van de m o e i l i j k e r e v e r t a a l p r o b l e m e n en de k e u z e v a n de t i j d e n is in d e z e c o n t e x t dan ook n i e t t o e v a l l i g . Doordat ik v a n a f h e t e e r s t e h o o f d s t u k d e v o o r r a n g g e e f aan het vertaal perspectief, kan de i n d r u k o n t s t a a n d a t ik de i n t e r a c t i e tussen AV en semantiek m a a r in een richting zie verlopen, namelijk van de semantiek naar het vertaalonderzoek. De b e l a n g r i j k s t e v r a g e n b e t r e f f e n i m m e r s d e v e r t a a l r e l e v a n t i e van d e principes, methodes en concrete resultaten van diverse semantische theorieën, en d a a r m e e w o r d t a l t h a n s d e i n d r u k g e w e k t dat de s e m a n t i e k h e t ver t a a l o n d e r z o e k wel i e t s te b i e d e n heeft, maar dat er van o m g e k e e r d e b e ï n v l o e d i n g voor alsnoq niet veel s p r a k e kan z i j n . D a t d a t e v e n w e l n i e t m e e r een i n d r u k i s , t r a c h t ik aan te t o n e n in h e t b e s l u i t ( * . ) . Daarin worden geen nieuwe elementen maar aangebracht, m a a r w o r d e n de r e e d s aangebrachte elementen, analyses en r e d e n e r i n g e n n o g e e n s v a n u i t h e t andere perspectief (het perspectief van de semantische theorie) overschouwd.
1.
1.1.
TRANSLATIO
EX
MACHINA
Vertaaltheorie
1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. 1.1.4.
wat wat wat de
v e r t a l e n is een v e r t a a l s y s t e e m is v e r t a a l t h e o r i e is en w a a r o m ze n o o d z a k e l i j k k l a s s e van m o g e l i j k e v e r t a a l s y s t e m e n
1 . 2 . Een h i ë r a r c h i e
1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 1.2.4.
van
is
vertaalsystemen
het d r i e h o e k s m o d e l d e e x t r e m e n op d e t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s s c h a a l het t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s c o n t i n u ü m de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s h i ë r a r c h i e als e v a l u a t i e k a d e r
1.3. Adequaatheidsvereisten
voor
representaties
1 . 3 . 1 . e e n v e r s c h u i v i n g van h e t p e r s p e c t i e f 1.3.2. minimale vereisten 1 . 3 . 3 . een h i ë r a r c h i e van t r a n s f e r s y s t e m e n 1.3.4. desideranda
in
V***-systemen
1. T R A N S L A T I O EX
1.0.
MACHINA
De a u t o m a t i s c h e vertaling "ex m a c h i n a " .
(AV) is in t w e e
opzichten
Er is ten e e r s t e het v e r t a a l p r o d u k t , dat m a c h i n a a l w o r d t en d u s l e t t e r l i j k uit een m a c h i n e k o m t .
geproduceerd
En er is ten t w e e d e de w i j z e w a a r o p het p r o d u k t tot s t a n d komt ; die vertoont n a m e l i j k ook vaak - m a a r dan f i g u u r l i j k - een "ex machina"-karakter. Een v e r g e l i j k i n g met h e t t o n e e l kan dat v e r d u i d e l i j k e n . Een "ex machina"-scenario z i e t er o n g e v e e r a l s v o l g t uit : men bedenkt een c o n f l i c t , laat een p a a r uur lang a l l e s m i s l o p e n en v o e r t dan hij het slot een w e z e n ten t o n e l e dat o n d a n k s al het v o o r a f g a a n d e voor een g o e d e a f l o o p en een d i t o n a c h t r u s t z o r g t . ( A p p l a u s ) . Zo een w e z e n is men l a t e r een " d e u s ex m a c h i n a " g a a n noemen en die t e r m is dan met een a a n t a l n e g a t i e v e c o n n o t a t i e s b e l a d e n . De kern van de k r i t i e k e r o p zou men zo k u n n e n s a m e n v a t t e n : een d e u s ex machina is een willekeurige, onnatuurlijke ingreep, die gebruikt w o r d t in s t u k k e n w a a r i n z o v e e l c o n f l i c t e n tegelijk en door elkaar b e h a n d e l d zijn dat een min of m e e r regelmatige of geloofwaardige ontknoping niet meer mogelijk is en een tussenkomst van b o v e n a f n o o d z a k e l i j k w o r d t om een o p l o s s i n g te forceren. Toegepast nu op ( s o m m i g e s o o r t e n v a n ) A V - o n d e r z o e k : men neemt een t e k s t d i e v e r t a a l d m o e t w o r d e n (het c o n f l i c t ) , schrijft daar een p r o g r a m m a v o o r , i n s t a l l e e r t het op een m a c h i n e en na x - a a n t a l s e c o n d e n r e k e n t i j d v e r s c h i j n t dan a l s bij t o v e r s l a g en tot i e d e r s g r o o t j o l i j t ? de g o e d e v e r t a l i n g . ( A p p l a u s ) . W i e n i e t v e r d e r k i j k t dan de t e k s t lang i s , s l a a k t een k r e e t van bewondering of een z u c h t van v e r l i c h t i n g . Maar wie door een t a a l k u n d i g e bril e v e n n a a r het p r o g r a m m a k i j k t en n a a r de regels die e r i n g e b r u i k t z i j n , zal zich w a a r s c h i j n l i j k b e d r o g e n v o e l e n , w a n t het s t r e v e n n a a r g e n e r a l i s e r i n g en t r a n s p a r a n t i e , dat juist kenmerkend is voor een ( t a a l ) w e t e n s c h a p p e l i j k e a a n p a k , w o r d t in vertaalprogramma's n a g e n o e g a l t i j d o n d e r g e s c h i k t g e m a a k t aan de n o d e n van het o g e n b l i k , d.w.z. aan wat men n o d i g h e e f t voor de v e r t a l i n g van d i e e n e s p e c i f i e k e t e k s t . Dat b l i j k t o . m . uit het feit dat de gebruikte regels vaak zo ad-hoccerig en idiosyncratisch zijn dat de p r o d u k t i e van de v e r t a l i n g m e e r op een g o e d v o o r b e r e i d m i r a k e l l i j k t dan op een r e g e l g e l e i d proces. Hoe m i r a c u l e u s zo een v e r t a l i n g wel i s , komt o v e r i g e n s aan het licht a l s men met h e t z e l f d e p r o g r a m m a een t w e e d e t e k s t t r a c h t te v e r t a l e n : dat b l i j k t m e e s t a l n i e t te l u k k e n , en - wat p a s e c h t zorgelijk is - het b l i j k t ook vaak n i e t m o g e l i j k te zijn om het programma zo uit te breiden dat het, mits een aantal a a n p a s s i n g e n , die n i e u w e t e k s t ook zou k u n n e n v e r t a l e n . De tertium comparationis mag i n t u s s e n duidelijk zijn : een v e r t a l i n g die goed i s , m a a r op ad hoe w i j z e tot s t a n d is g e k o m e n , is even o n b e v r e d i g e n d a l s een stuk d a t g o e d a f l o o p t m a a r d a a r v o o r de t u s s e n k o m s t van een d e u s ex m a c h i n a n o d i g h e e f t .
Ik ben er m i j van b e w u s t dat de z a k e n hier ongenuanceerd en karikaturaal zijn voorgesteld, m a a r d a t is m e t o p z e t gebeurd, want ten e e r s t e w a c h t e n er u , w a a r d e lezer, nog tweehonderdzeventig z o a l s e l k e k a r i k a t u u r een kern van w a a r h e i d ; er W O R D T i m m e r s te weinig naar algemeenheid en t r a n s p a r a n t i e gestreefd bij het o n t w e r p e n van v e r t a a l s y s t e m e n , en het is p r e c i e s om d i e r e d e n d a t er van een s y s t e m a t i s c h e i n t e r a c t i e t u s s e n h e t A V - o n d e r z o e k en de t h e o r e t i s c h e t a a l k u n d e in h e t v e r l e d e n m i n d e r t e r e c h t is gekomen dan men z o u m o g e n v e r w a c h t e n .
Nu kan m e n v a n m e n i n g z i j n d a t zo een s y s t e m a t i s c h e interactie ook niet tot stand hoeft te komen en dat de problemen, d o e l s t e l l i n g e n , b e l a n g e n en m e t h o d e s van b e i d e d i s c i p l i n e s te ver uit e l k a a r l i g g e n om ze op e l k a a r te b e t r e k k e n , maar die houding lijkt me op t e r m i j n n i e t z o v e r s t a n d i g (cf. 0.). Duurzame en d i e p e r e s u c c e s s e n in h e t A V - o n d e r z o e k z i j n m . i . slechts mogelijk als er w e r k w o r d t g e m a a k t van e e n linguïstische vertaaltheorie. Daarmee b e d o e l ik een t h e o r i e w a a r i n h e t v e r t a a l p r o b l e e m op een dergelijke m a n i e r g e d e f i n i e e r d w o r d t d a t men v o o r de oplossing ervan - althans tot op z e k e r e h o o g t e - dezelfde methodes en principes kan hanteren als die welke in de algemene en b e s c h r i j v e n d e taal kunde g e b r u i k e l i j k z i j n . Het is t o t de u i t w e r k i n g b i j d r a g e wil z i j n .
van zo een
t h e o r i e dat dit h o o f d s t u k
een
bladzijden
bitter
1.1.
Vertaaltheorie
1 . 1 . 1 . wat v e r t a l e n
is
Vertalen is h e t b e t e k e n i s b e h o u d e n d a f b e e l d e n van t e k s t e n u i t b r o n t a a l op t e k s t e n u i t e e n d o e l t a a l . D i e a f b e e l d i n g is e e n v e r t a l i n g e n kan h e b b e n .
een één-op-veel-relatie
Een i n t e r e s s a n t e v r a a g is of d i e a f b e e l d i n g v o l l e d i g of p a r t i e e l gedefinieerd is. In het e e r s t e geval geldt dat er voor elke brontaaltekst minstens een vertaalequivalent bestaat in de d o e l t a a l ; in h e t t w e e d e g e v a l w o r d t de m o g e l i j k h e i d o p e n g e l a t e n dat een brontaal tekst geen d o e l t a a l e q u i v a l e n t h e e f t . De eerste s t e l l i n g is d i e van de r e s t l o z e v e r t a a l b a a r h e i d , d e t w e e d e e r k e n t het b e s t a a n van o n v e r t a a l b a r e t e k s t e n . De m e e s t e x t r e m e versie van de tweede stelling luidt dat er voor geen enkele brontaaltekst een equivalente doeltaaltekst bestaat en dat teksten dus principieel onvertaalbaar zijn. Welke van beide hypotheses de meest waarschijnlijke is, kan niet a priori uitgemaakt worden. A l l e s is i m m e r s a f h a n k e l i j k v a n w a t men o n d e r de n o t i e "vertaling van" p r e c i e s verstaat : hoe hoger de eisen zijn d i e men aan h e t v e r t a l e n o p l e g t , h o e g r o t e r de k a n s wordt dat er v o o r een g e g e v e n b r o n t a a l t e k s t g e e n equivalent in een gegeven doeltaal bestaat. Argumenteren voor of tegen (on)vertaalbaarheid heeft bijgevolg maar zin als men eerst g e d e f i n i e e r d h e e f t w a t men o n d e r " v e r t a l i n g " v e r s t a a t , en d a a r is de r e s t van d e z e s e c t i e d a n ook a a n g e w i j d . A l s m e n d e b r o n t a a l (B) i d e n t i f i c e e r t m e t d e v e r z a m e l i n g v a n a l l e mogelijke b r o n t a a l t e k s t e n en de d o e l t a a l (D) m e t de verzameling van a l l e m o g e l i j k e d o e l t a a l t e k s t e n , d a n kan de n o t i e " v e r t a l i n g " g e d e f i n i e e r d w o r d e n a l s e e n r e l a t i e t u s s e n B en D ;
In woorden : de vertaalrelatie ( = = = > ) van brontaal B naar doeltaal D is de v e r z a m e l i n g van a l l e koppels (x,E), waarvoor geldt dat x een b r o n t a a l t e k s t i s , d a t a l l e elementen van E doeltaalteksten zijn, en d a t e l k van d i e e l e m e n t e n (y) d e z e l f d e b e t e k e n i s heeft als de b r o n t a a l t e k s t (x). De v e r t a a l r e l a t i e is d u s e e n d e e l v e r z a m e l i n g p r o d u k t van B en P O W ( D ) : (2)
(B
van h e t
Cartesisch
= = = > D) = (B X P O W ( D ) )
P O W ( D ) is de m a c h t s v e r z a m e l i n g alle d e e l v e r z a m e l i n g e n van D .
van D ,
m.a.w.
de v e r z a m e l i n g
van
1 . 1 . 2 . w a t een v e r t a a l s y s t e e m
is
Op b a s i s van d e f i n i t i e (1) kan een e e r s t e t r i v i a l e o p l o s s i n g van het v e r t a a l p r o b l e e m g e g e v e n w o r d e n . Men z o u n l . a l l e p a r e n ( x , E) kunnen opsommen en de feitelijke vertaling reduceren tot een zoekprocedure : z o e k voor e l k e te vertalen brontaaltekst b op tot welk p a a r h i j b e h o o r t en g e e f de e r b i j h o r e n d e verzameling d o e l t a a l t e k s t e n (d1 . . . d n ) a l s m o g e l i j k e v e r t a l i n g e n van b . Die oplossing houdt echter geen rekening met het feit dat aantal mogelijke b r o n t a a l t e k s t e n o n e i n d i g g r o o t is en dat bijgevolg o n m o g e l i j k is om de v e r z a m e l i n g B===>D d.m.v, o p s o m m i n g e x h a u s t i e f te d e f i n i ë r e n .
het het een
Een v e r g e l i j k i n g m e t d e g e n e r a t i e v e g r a m m a t i c a kan in d i t geval verhelderend werken. E e n taal w o r d t d a a r i n g e d e f i n i e e r d a l s een verzameling zinnen, meer bepaald a l s de v e r z a m e l i n g van die zinnen die door de g e b r u i k e r s van die taal als welgevormd beschouwd worden. Een e x h a u s t i e v e o p s o m m i n g van die verzameling is niet mogelijk omdat ze oneindig groot is. I.p.v. een opsommende d e f i n i t i e k r i j g e n de t a l e n in d e g e n e r a t i e v e s y n t a x i s daarom een intensionele d e f i n i t i e : het g a a t er niet om de w e l g e v o r m d e z i n n e n op z i c h , m a a r om d a t g e n e w a t e e n welgevormde zin w e l g e v o r m d m a a k t , o . w . z . om de w e l g e v o r m d h e i d s v o o r w a a r d e n . D e specificatie van die voorwaarden neemt dan de vorm van een g e n e r a t i e v e g r a m m a t i c a aan d i e aan de h a n d v a n een e i n d i g aantal basiselementen een oneindig aantal welgevormde zinnen kan afleiden. Die g r a m m a t i c a is d e s c r i p t i e f a d e q u a a t in de m a t e dat de verzameling erdoor afgeleide zinnen samenvalt met de verzameling zinnen die de taalgebruikers als welgevormd b e s c h o u w e n . In een s c h e m a ;
realiteit c o m p e t e n t i e van i n d i v i d u e l eta lgebruikerS
model een
verzameling door S als welgevormd beschouwde zinnen
g e n e r a t i e v eg r a m m a t i c aG
verzameling door S a f l e i d b a r e
Op s o o r t g e l i j k e w i j z e kan men een i n t e n s i o n e l e d e f i n i t i e van de verzameling B===>D nastreven. In p l a a t s van e e n o p s o m m i n g van k o p p e l s (x,E) w o r d t dat d a n e e n s p e c i f i c a t i e v a n d a t g e n e w a t een vertaling tot e e n g o e d e v e r t a l i n g m a a k t . D e u i t w e r k i n g van die definitie kan v e r v o l g e n s de v o r m a a n n e m e n van e e n v e r t a a l s y s t e e m dat aan de hand van een eindig aantal basiselementen een o n e i n d i g e v e r z a m e l i n g k o p p e l s (x, E) kan a f l e i d e n . De d e s c r i p t i e v e adequaatheid van h e t v e r t a a l s y s t e e m is dan a f h a n k e l i j k van de m a t e w a a r i n de v e r z a m e l i n g e r d o o r g e d e f i n i e e r d e k o p p e l s s a m e n v a l t met d e v e r z a m e l i n g k o p p e l s d i e d o o r een b i l i n g u a l e spreker als g o e d e v e r t a a l p a r e n b e s c h o u w d w o r d e n . In e e n s c h e m a :
zinnen
realiteit competentie
model van een
verzameling door S 2 als goed beschouwde vertaalparen
vertaal systeem
V
verzameling door V gedefinieerde paren
De h o o g s t e n o r m b i j de e v a l u a t i e van de d e s c r i p t i e v e a d e q u a a t h e i d van een vertaalsysteem is d u s h e t o o r d e e l van de bilinguale spreker-hoorder. Het is het b e k l e m t o n e n w a a r d d a t e e n v e r t a a l s y s t e e m n e t a l s een generatieve grammatica e e n h y p o t h e t i s c h e c o n s t r u c t i e is en als zodanig duidelijk onderscheiden moet worden van een concrete a u t o m a t i s c h e v e r t a l e r . E e n v e r t a a l s y s t e e m kan wel m o d e l s t a a n b i j de ontwikkeling van een v e r t a l e r , net z o a l s een generatieve grammatica model kan staan bij de ontwikkeling van een a u t o m a t i s c h e o n t l e d e r (een z g n . p a r s e r ) , m a a r z o a l s een m a q u e t t e nog geen huis is, is een vertaalsysteem geen automatische vertaler.
1 . 1 . 3 . wat v e r t a a l t h e o r i e
is en w a a r o m
ze n o o d z a k e l i j k
is
De analogie met de generatieve grammatica kan nog verder ontwikkeld worden, want net z o a l s er v o o r e e n z e l f d e taal X verschillende descriptief adequate grammatica's gemaakt kunnen worden, kunnen er v o o r e e n z e l f d e t a a l p a a r (B-B) verschillende descriptief adequate vertaal systemen bedacht worden. G e c o n f r o n t e e r d m e t d i e p l u r a l i t e i t h e e f t C h o m s k y een onderscheid gemaakt tussen " g r a m m a t i c a " en " l i n g u ï s t i s c h e theorie" ; een l i n g u ï s t i s c h e t h e o r i e is een s p e c i f i c a t i e v a n de n o t i e " m o g e l i j k e grammatica" en bevat naast de klasse van alle mogelijke g r a m m a t i c a ' s een m a a t v o o r de e v a l u a t i e van d i e g r a m m a t i c a ' s . In het algemeen wordt een grammatica (G) voor taal X hoger gewaardeerd naarmate de regels en de organisatie van G universeler zijn, d.w.z. n i e t u i t s l u i t e n d g e l d i g v o o r taal X, maar voor alle talen : " R e a l p r o g r e s s in l i n g u i s t i c s c o n s i s t s in t h e d i s c o v e r y t h a t certain features of given languages can be reduced to u n i v e r s a l p r o p e r t i e s of l a n g u a g e , and e x p l a i n e d in t e r m s of t h e s e d e e p e r a s p e c t s of l i n g u i s t i c f o r m . " [Chomsky
1965 , 35]
Op p r e c i e s d e z e l f d e m a n i e r kan er een o n d e r s c h e i d g e m a a k t w o r d e n tussen v e r t a a l s y s t e m e n en v e r t a a l t h e o r i e . In de vertaaltheorie gaat h e t d a n in e e r s t e i n s t a n t i e om de s p e c i f i c a t i e v a n de n o t i e "mogelijk v e r t a a l s y s t e e m " en om een e v a l u a t i e van de mogelijke vertaal systemen. In h e t a l g e m e e n zal een v e r t a a l s y s t e e m V voor het taalpaar B-D hoger gewaardeerd worden naarmate het universeler is, d.w.z. n a a r m a t e het minder t a a l p a a r a f h a n k e l i j k i s . Wat d a a r m e e p r e c i e s b e d o e l d i s , w o r d t u i t v o e r i g b e s p r o k e n in de volgende sectie (cf. 1.2.). In deze p a r a g r a a f wil ik het nog e v e n h e b b e n o v e r de s t a n d van het onderzoek i.v.m. e e n t h e o r i e van m o g e l i j k e vertaalsystemen. J o h n s o n en R o s n e r m e r k e n d a a r in h e t a r t i k e l " M a c h i n e t r a n s l a t i o n (MI) and s o f t w a r e t o o l s " h e t v o l g e n d e o v e r op ; " ... for a c o m p l e x t a s k s u c h a s M I we n e e d a t h e o r y , if o n l y so t h a t we c a n u n d e r s t a n d w h a t t h e MT s y s t e m d o e s and - e v e n more important - c o n v e y t h a t u n d e r s t a n d i n g to others who will h a v e to d e v e l o p and m a i n t a i n i t . We suggest that any b u t t h e m o s t t r i v i a l p r o g r a m in r e a l i t y c o n t a i n s s o m e t h e o r y of i t s d o m a i n of a p p l i c a t i o n , a l t h o u g h in g e n e r a l in MT t h a t t h e o r y is n o t m a d e e x p l i c i t . At t h e s a m e t i m e we recognise that there is c u r r e n t l y no a d e q u a t e t h e o r y of translation which can be e m b o d i e d in an MT s y s t e m - i n d e e d we h a v e yet to d e t e r m i n e w h a t an a d e q u a t e t h e o r y w o u l d be l i k e . " [ J o h n s o n & R o s n e r , in
press]
Met die l a a t s t e b e m e r k i n g w i j z e n de a u t e u r s op een paradoxale toestand : hoewel het onderzoek i . v . m . automatische vertaling (AV) en d e o n t w i k k e l i n g van a u t o m a t i s c h e v e r t a l e r s al s i n d s de jaren '50 aan de g a n g i s , is de b e l a n g s t e l l i n g v o o r de theorie van v e r t a a l s y s t e m e n van z e e r r e c e n t e d a t u m . V e r w o n d e r l i j k is d a t allerminst, w a n t er w e r d n a a r o n m i d d e l l i j k e s u c c e s s e n gestreefd in die j a r e n en v o o r h e t b e r e i k e n d a a r v a n v e r w a c h t te men meer heil van h a r d w e r k e n en g r o t e m a c h i n e s dan van t a a l - en vertaaltheorieën.
" primary task for e a r l y m a c h i n e t r a n s l a t i o n was to build m a c h i n e s l a r g e e n o u g h to h o l d all t h e w o r d s n e c e s s a r y in t h e translation process. " [Josselson
1971,
122]
Die v e r w a a r l o z i n g van h e t f u n d a m e n t e e l o n d e r z o e k z o u - terloops gezegd - wel e e n s t y p i s c h k u n n e n z i j n v o o r een h e l e k l a s s e van nieuwe toepassingsgerichte onderzoeksdomeinen, want m.b.t. het onderzoek i.v.m. de "Artificiële Intelligentie" merkt Battus o n g e v e e r h e t z e l f d e op ; " De j u i s t e v o l g o r d e in d e w e t e n s c h a p is : V e r b a z i n g - Goed k i j k e n - T h e o r i e - T o e t s e n - T e c h n i e k . De AI wil i n e e n s van " g o e d k i j k e n " n a a r " t e c h n i e k " s p r i n g e n . Die k o r t s l u i t i n g kan m i s s c h i e n in e e n s i m p e l g e v a l wel e e n s s u c c e s h e b b e n , bij v o o r b e e l d w i e e e n p r o g r a m m a wil m a k e n d a t N e d e r l a n d s e w o o r d e n in l e t t e r g r e p e n v e r d e e l t . Maar diepere successen op h e t g e b i e d van d e v e r w e r k i n g van natuurlijke taal zijn o n d e n k b a a r zonder t h e o r i e e n . " [Battus
1983,
148]
Josse
Op dit o g e n b l i k h e e f t h e t d a n ook m e e r zin om een bijdrage te leveren tot de l a n g z a a m v o r m k r i j g e n d e v e r t a a l t h e o r i e d a n om e e n z o v e e l s t e "voor 3 7 , 5 6 of 62 % w e r k e n d e " a u t o m a t i s c h e v e r t a l e r in m e k a a r te k n u t s e l e n .
1 . 1 . 4 . de k l a s s e van m o g e l i j k e
vertaalsystemen
Idealiter z o u een v e r t a a l s y s t e e m d e v e r t a l i n g van t e k s t e n m o e t e n betreffen, maar aangezien de t e k s t l i n g u ï s t i e k nog te weinig ontwikkeld is om b r u i k b a r e u i t g a n g s p u n t e n te bieden bij het onderzoek i.v.m. vertaalsystemen, zal ik me v e r d e r b e p e r k e n tot de v e r t a l i n g van z i n n e n . Voor de bespreking van sententieel vertaalsysteem definitie :
de algemene organisatie van een vertrek ik van de eerder gegeven
Een v e r t a a l s y s t e e m is d u s e e n v e r z a m e l i n g drie voorwaarden moeten voldoen :
koppels
(x,E) die
aan
1. h e t e e r s t e lid (x) m o e t e e n w e l g e v o r m d e b r o n t a a l z i n z i j n 2 . h e t t w e e d e lid (E) m o e t een d e e l v e r z a m e l i n g z i j n van d e verzameling welgevormde doeltaalzinnen 3 . elk e l e m e n t van E u i t D m o e t h e t z e l f d e b e t e k e n e n a l s x uit B. Van die drie voorwaarden z i j n er twee monolinguaal en een b i l i n g u a a l . De m o n o l i n g u a l e c o n d i t i e s k u n n e n m a k k e l i j k in v e r b a n d gebracht worden met de chomskyaanse definitie van een zinsgrammatica ; (3)
Iets
x E L
<===>
specifieker
:
x door taal
de r e g e l s van g r a m m a t i c a G L g e g e n e r e e r d kan w o r d e n
van
een zin x is w e l g e v o r m d in taal betrekking tot de grammatica G d a n en s l e c h t s dan a l s ( d e s d a ) er d o o r G aan x een w e l g e v o r m d e r e p r e s e n t a t i e kan w o r d e n t o e g e k e n d (cf. Chomsky 1965, 3 1 ) .
L
met
Naar a n a l o g i e m e t de d e f i n i t i e van de n o t i e " v e r t a a l s y s t e e m " kan de g r a m m a t i c a nu o p g e v a t w o r d e n a l s e e n v e r z a m e l i n g k o p p e l s :
In woorden : een g r a m m a t i c a (S) is een verzameling koppels bestaande uit een zin (x) en een deelverzameling A van de verzameling welgevormde r e p r e s e n t a t i e s (R), meer bepaald die
d e e l v e r z a m e l i n g waarvan de elementen a l s r e p r e s e n t a t i e s van x . G is b i j g e v o l g L en P 0 W (R) : (5)
G
c
(y) b e s c h o u w d
een d e e l v e r z a m e l i n g
kunnen
van het C a r t e s i s c h
worden
produkt
(L X P O W ( R ) }
Dat er aan e e n z i n n i e t e e n r e p r e s e n t a t i e t o e g e k e n d w o r d t , maar een verzameling representaties, is een g e v o l g van h e t f e i t dat zinnen met b e t r e k k i n g tot een b e p a a l d r e p r e s e n t a t i e n i v e a u ambigu k u n n e n z i j n (zie o o k C h o m s k y 1 9 6 5 , 2 0 2 , v o e t n o o t 1B). Precies omwille omkeerbaar
van
die
ambiguïteit
is
G
niet
zonder
meer :
en moet er bij de uitwerking van een vertaalsysteem een onderscheid gemaakt w o r d e n t u s s e n een s y s t e e m d a t klassen van representaties t o e k e n t aan z i n n e n (een A N A L Y S E - s y s t e e m ) en een systeem dat k l a s s e n van z i n n e n t o e k e n t aan r e p r e s e n t a t i e s (een GENERATIE-systeem), De definitie van een ANALYSE-systeem is precies dezelfde a l s d i e van G ( c f . (4)) en i . p . v . G zal ik verder de a f k o r t i n g AN g e b r u i k e n om n a a r een A N A L Y S E - s y s t e e m te verwijzen. De definitie van een GENERATIE-systeem ziet er ongeveer h e t z e l f d e uit ;
In woorden een g e n e r a t i e s y s t e e m (GEN) is een verzameling koppels b e s t a a n d e u i t een w e l g e v o r m d e r e p r e s e n t a t i e (y) en een deelverzameling van de v e r z a m e l i n g w e l g e v o r m d e z i n n e n ( L ) , meer b e p a a l d van d i e z i n n e n w a a r v a n y de r e p r e s e n t a t i e i s . GEN is d u s een en P 0 W ( L ) : (8)
GEN
c
deel v e r z a m e l i n g
van het C a r t e s i s c h
produkt
van
R
(R X P O W ( L ) )
De definities van AN en GEN kunnen beschouwd worden als explicitaties van de voorwaarde dat de zinnen die door het vertaalsysteem aan elkaar gerelateerd worden respectievelijk welgevormde b r o n t a a l - en doeltaalzinnen zijn. Welgevormdheid geldt immers m e t b e t r e k k i n g t o t een b e p a a l d e g r a m m a t i c a en de definitie van d e g r a m m a t i c a is een e x p l i c i t a t i e van de notie " w e l g e v o r m d h e i d " (cf. 1.1.2.). V o o r z o v e r de g r a m m a t i c a ' s s t r i k t monolinguaal zijn, is h e t A N A L Y S E - s y s t e e m d o e l t a a l o n a f h a n k e l i j k en h e t G E N E R A T I E - s y s t e e m b r o n t a a l o n a f h a n k e l i j k .
Wat nu d e d e r d e v o o r w a a r d e b e t r e f t , nl. dat y uit D hetzelfde m o e t b e t e k e n e n a l s x u i t B , t r e e d t er e e n c o m p l i c a t i e o p . Net z o a l s de w e l g e v o r m d h e i d geldt m . b . t . een b e p a a l d e g r a m m a t i c a , geldt de betekenisgelijkheid m.b.t. een bepaald semantisch systeem. Er kan m.a.w. slechts sprake zijn van betekenisgelijkheid als er een semantisch systeem is met betrekking w a a r t o e er o v e r d i e b e t e k e n i s g e l i j k h e i d in s p e c i f i e k e g e v a l l e n een u i t s p r a a k g e d a a n kan w o r d e n . Een m o e i l i j k h e i d b i j de
van
specificatie van z o ' n s y s t e e m is e v e n w e l d a t het verschillende talen t e g e l i j k moet b e t r e f f e n ; het moet m . a . w . zo g e d e f i n i e e r d zijn dat h e t de v e r g e l i j k i n g van b e t e k e n i s s e n van zinnen uit verschillende t a l e n m o g e l i j k m a a k t . Op d i e c o m p l i c a t i e zal ik later u i t v o e r i g t e r u g k o m e n (cf. 1 . 3 . 2 . ) . Voorlopig beperk ik me tot d e d e f i n i t i e van een s y s t e e m (TRA), dat als een e e r s t e e x p l i c i t a t i e van de bilinguale voorwaarde g e b r u i k t kan w o r d e n :
In w o o r d e n : een t r a n s f e r s y s t e e m ( T R A ) is een v e r z a m e l i n g k o p p e l s b e s t a a n d e u i t een w e l g e v o r m d e b r o n t a a l r e p r e s e n t a t i e ( r ( x ) ) en e e n deelverzameling van de verzameling welgevormde doel t a a l r e p r e s e n t a t i e s , meer b e p a a l d van die doeltaal r e p r e s e n t a t i e s d i e in de r e l a t i e T t o t r ( x ) s t a a n . Ik heb de TRA-relatie niet gedefinieerd tussen zinnen, maar tussen r e p r e s e n t a t i e s van z i n n e n , omdat die laatste notie ruimer is : men kan n l . e l k e z i n wel a l s zijn eigen representatie beschouwen, maar m e n kan o m g e k e e r d n i e t e l k e r e p r e s e n t a t i e als een z i n b e s c h o u w e n . TRA is b i j g e v o l g e e n d e e l v e r z a m e l i n g van h e t Cartesisch produkt van R b (dat i s de verzameling welgevormde brontaalrepresentaties) en P 0 W ( R d ) (dat is de verzameling van alle deelverzamelingen van de verzameling welgevormde doel t a a l r e p r e s e n t a t i e s ) : (10)
TRA
c
(Rb
X
P0W(Rd))
De d r i e s y s t e m e n A N , G E N en T R A z i j n n e t a l s h e t vertaalsysteem in zijn geheel h y p o t h e t i s c h e c o n s t r u c t i es die model kunnen staan bij de o n t w i k k e l i n g van r e s p e c t i e v e l i j k een a u t o m a t i s c h e o n t l e d e r (an), een automatische generator (gen) en een automatische transfercomponent (tra). De ( a u t o m a t i s c h e ) v e r t a l i n g van e e n zin kan m e n z i c h dan a l s v o l g t v o o r s t e l l e n :
Voor het gemak even abstractie makend van het ambiguïteitsprobleem kan h e t v e r t a a l p r o c e s a l s v o l g t beschreven w o r d e n s aan een b r o n t a a l z i n x w o r d t d o o r de a n a l y s e c o m p o n e n t e e n representatie toegekend, die door de regels van de transfercomponent afgebeeld wordt op een welgevormde doel t a a l r e p r e s e n t a t i e en v e r v o l g e n s d o o r de generatiecomponent o m g e z e t w o r d t in een w e l g e v o r m d e d o e l t a a l z i n y . Daarmee is het basisschema van alle mogelijke automatische vertalers gegeven. Afhankelijk van h o e d e d i v e r s e componenten i n g e v u l d w o r d e n en op e l k a a r a f g e s t e m d w o r d e n , v e r k r i j g t m e n a l l e d e n k b a r e v a r i a n t e n van d i t d r i e l e d i g e s c h e m a .
1 . 2 . Een h i e r a r c h i e
1.2.1. het
van
vertaalsystemen
driehoeksmodel
In werken o v e r v e r t a a l s y s t e m e n of a u t o m a t i s c h e vertalers onderscheid wordt n i e t a l t i j d g e m a a k t ) v i n d t men wel eens volgende plaatje ;
De schuine zijden van de d r i e h o e k s t a a n s y s t e m e n en de r e c h t e v o o r d e b i l i n g u a l e .
voor
de
(het het
monolinguale
De s u g g e s t i e d i e van dit d i a g r a m u i t g a a t is d u i d e l i j k : n a a r m a t e de r e p r e s e n t a t i e s d i e d o o r d e m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n aan d e z i n n e n toegekend worden abstracter zijn, d.w.z. conceptueel verder verwijderd z i j n van de o p p e r v l a k t e v o r m e n van de z i n n e n , zal de afbeelding van b r o n t a a l - op doeltaalrepresentaties in het t r a n s f e r s y s t e e m e e n v o u d i g e r z i j n . U i t g e d r u k t in een f o r m u l e :
In w o o r d e n : de afstand tussen een b r o n t a a l r e p r e s e n t a t i e (r(x)) en e e n e r m e e c o r r e s p o n d e r e n d e d o e l t a a l r e p r e s e n t a t i e is omgekeerd evenredig tot d e a f s t a n d t u s s e n de b r o n t a a l r e p r e s e n t a t i e en de ermee corresponderende brontaalzin (x). Dit p l a a t j e is n i e t s m e e r d a n een v i s u e l e m e t a f o o r en roept in feite meer v r a g e n op dan h e t er b e a n t w o o r d t - w a t b e t e k e n t bij voorbeeld "abstracter zijn dan" en "afstand tussen representaties" ? - maar het is t e g e l i j k z e e r suggestief en interessant, omdat het een informeel kader biedt voor het o n d e r z o e k n a a r d e t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d van ver taal s y s t e m e n en op d i e m a n i e r de m o g e l i j k h e i d v e r s c h a f t om i e t s te w e t e n te k o m e n o v e r de z g n . v e r k l a r e n d e a d e q u a a t h e i d v a n v e r t a a l s y s t e m e n . De t e r m " v e r k l a r e n d e a d e q u a a t h e i d " is van C h o m s k y en w o r d t door hem g e b r u i k t i . v . m . de e v a l u a t i e van g e n e r a t i e v e g r a m m a t i c a ' s : een g r a m m a t i c a v o o r e e n g e g e v e n taal L s c o o r t h o g e r op d e s c h a a l van v e r k l a r e n d e a d e q u a a t h e i d n a a r m a t e hij b e t e r g e ï n t e g r e e r d is in d e u n i v e r s e l e g r a m m a t i c a , d . w . z . n a a r m a t e de g r a m m a t i c a m i n d e r s t i p u l a t i e s b e v a t d i e a l l e e n v o o r t a a l L en n i e t v o o r t a a l in h e t algemeen gelden.
Op soortgelijke w i j z e kan men van een v e r t a a l s y s t e e m voor het taalpaar (B-D) s t e l l e n dat h e t h o g e r s c o o r t op de schaal van ver k l a r e n d e a d e q u a a t h e i d naar mate het minder t a a l p a a r a f h a n k e l i j k is, m.a.w. naarmate het. a a n d e e l van het taalpaarafhankelijke transfer systeem in h e t g e h e e l van h e t v e r t a a l s y s t e e m k l e i n e r i s . Het l i j k t me d a a r o m n u t t i g om de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s s c h a a l w a t n a d e r te b e k i j k e n .
1 . 2 . 2 . de e x t r e m e n
op d e
taalpaarafhankelijkheidsschaal
De t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s s c h a a l is l i n e a i r en b e v a t bijgevolg twee extremen : aan de ene kant is er het volledig taalpaarafhankelijke en aan de andere kant het taalpaarONafhankelijke vertaalsysteem. In het eerste generatiesystemen zinnen toegekend verschillend van vergelijking geldt aan 0 , en v e r m i t s de a f s t a n d t u s s e n
geval spelen de monolinguale a n a l y s e - en g e e n e n k e l e rol ; de r e p r e s e n t a t i e s d i e aan d e worden, zijn er in geen enkel opzicht de z i n n e n zelf : x = r ( x ) . In t e r m e n v a n m i j n d a n d a t d e a f s t a n d t u s s e n x en r ( x ) g e l i j k is 1/0 g e l i j k is aan ' o n e i n d i g ' , v o l g t d a a r u i t d a t r ( x ) en T ( r ( x ) ) o n e i n d i g g r o o t is :
De formule voorspelt dus dat in een vertaalsysteem zonder monolinguale c o m p o n e n t e n het t r a n s f e r s y s t e e m o n e i n d i g groot en dus p r i n c i p i e e l o n r e a l i s e e r b a a r is. Dat die v o o r s p e l l i n g juist i s , b l i j k t uit het feit dat het aantal b r o n t a a l z i n n e n o n e i n d i g groot i s , zodat het t r a n s f e r s y s t e e m een oneindig aantal o n g e a n a l y s e e r d e b r o n t a a l z i n n e n op een oneindig aantal d o e l t a a l z i n n e n af z o u m o e t e n b e e l d e n , en een dergelijke afbeelding kan per definitie niet op een eindige wijze g e s p e c i f i c e e r d worden (cf. 1 . 1 . 2 . ) . In een taalpaarONafhankelijk systeem daarentegen speelt het b i l i n g u a l e t r a n s f e r s y s t e e m g e e n e n k e l e r o l . De r e p r e s e n t a t i e s d i e er aan de brontaalzinnen toegekend w o r d e n , bestaan geheel uit taalonafhankelijke universalia en de g e n e r a t i e s y s t e m e n z i j n zo krachtig d a t ze d i e a b s t r a c t e r e p r e s e n t a t i e s op doeltaalzinnen kunnen afbeelden. Er g e l d t m . a . w . d a t r (x) = T (r ( x ) ) . In dat geval is d e a f s t a n d t u s s e n b r o n t a a l - en doeltaalrepresentaties gelijk aan 0 en d a t kan v o l g e n s de f o r m u l e alleen wanneer de m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n o n e i n d i g g r o o t en c o m p l e x z i j n :
De universele interlingua, z o a l s de r e p r e s e n t a t i e t a a l in een t a a l p a a r O N a f h a n k e l i j k v e r t a a l s y s t e e m wel e e n s g e n o e m d w o r d t , zou bijgevolg net zo goed als het volledig taalpaarafhankeiijke s y s t e e m e e n o n b e r e i k b a a r i e t s zijn. Of d i e s t e l l i n g j u i s t i s , w e e t ik n i e t , m a a r ze z o u a l v a s t d o o r v r i j w e l a l l e t a a l f i l o s o f e n en s e m a n t i c i b i j g e t r e d e n w o r d e n en het is m.i. veel betekenend dat er tot nu toe geen enkel vertaal systeem bedacht werd dat op een zuivere interlingua g e b a s e e r d i s . Er b e s t a a n wel s y s t e m e n w a a r i n g e s t r e e f d w o r d t n a a r universele representaties van zinsstructuren, maar systemen waarin ook de hele woordenschat op interlinguale wijze gerepresenteerd wordt, z i j n bij m i j n w e t e n n o g n i e t v o o r g e s t e l d en l i j k e n m i j ook n i e t v e r w e z e n l i j k b a a r . Als de b o v e n s t a a n d e b e d e n k i n g e n driehoeksmodel eigenlijk beter asymptotisch model ;
juist z i j n , volgt eruit dat v e r v a n g e n kan worden door
het een
In h e t v o l l e d i g t a a l p a a r a f h s n k e l i j k e ver t a a l s y s t e e m w o r d e n aan de zinnen r e p r e s e n t a t i e s t o e g e k e n d v a n a b s t r a c t i e g r a a d 0 en is de afstand tussen de representaties oneindig groot. In het interlinguasysteem w o r d e n aan de z i n n e n r e p r e s e n t a t i e s t o e g e k e n d van a b s t r a c t i e g r a a d " o n e i n d i g " en is de a f s t a n d t u s s e n b r o n - en doeltaalrepresentaties tot 0 herleid. Alle tussenliggende r e p r e s e n t a t i e s z i j n van a b s t r a c t i e g r a a d i . De abstractiegraad van de representaties die door het transfersysteem op d o e l t a a l r e p r e s e n t a t i e s a f g e b e e l d w o r d e n , kan g e b r u i k t w o r d e n a l s een m a a t v o o r de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d van het betreffende vertaalsysteem ; hoe groter i is, hoe minder t a a l p a a r a f h a n k e l i j k het c o r r e s p o n d e r e n d e v e r t a a l s y s t e e m i s .
1 . 2 . 3 . h e t taal p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s c o n t i n u u m
Het is vanzelfsprekend niet m o g e l i j k om het hele veld van m o g e l i j k e r e p r e s e n t a t i e s en a b s t r a c t i e g r a d e n te b e s p r e k e n . In de p l a a t s d a a r v a n zal ik g e w o o n een g r e e p d o e n u i t h e t c o n t i n u u m en een aantal systemen van steeds grotere abstractiegraad voorstellen om op die manier een idee te geven van hoe v e r t a a l s y s t e m e n in a b s t r a c t o g e c o n c i p i e e r d k u n n e n w o r d e n .
Een eerste systeem (Vi), dat nog vrij dicht a a n l e u n t bij het volledig taalpaarafhankelijke systeem, is d a t van de woord-voor-woord-vertaling. systeem plaatsvindt, b e s t a a t in de s e g m e n t e r i n g van d e zin in w o o r d e n ; de zin w o r d t g e w o o n g e a n a l y s e e r d in de w o o r d e n w a a r u i t hij bestaat en aan die verschillende woorden wordt dan een vertaling toegekend.
Een zin x die uit de w o o r d e n a , b , c en d (in die volgorde) b e s t a a t , w o r d t d u s a l s v o l g t g e a n a l y s e e r d en g e t r a n s f e r e e r d :
Aangezien deeenhedenvantransferhierwoordenzijnengeen ongeanalyseerde zinnen, hoeft het t r a n s f e r s y s t e e m geen o n e i n d i g aantal r e g e l s te b e v a t t e n en is h e t a r g u m e n t t e g e n de volledig taalpaarafhankelijke systemen niet meer van toepassing. Wat daarentegen wel een b e z w a a r is t e g e n d i t s o o r t vertaalsystemen, is dat ze g e e n r e k e n i n g h o u d e n m e t d e structurele verschillen tussen talen. In h e t g e g e v e n v o o r b e e l d t r e e d t er w e l i s w a a r g e e n complicatie op, m a a r d a t is e e r d e r d e u i t z o n d e r i n g d a n de r e g e l . De v e r t a l i n g van d i e z e l f d e zin in h e t F r a n s is b i j v o o r b e e l d al heel wat i n g e w i k k e l d e r
Om een w e l g e v o r m d e F r a n s e zin te v e r k r i j g e n m i n s t l i d w o o r d e n aan t o e g e v o e g d w o r d e n : (1) l e s h é r o n s m a n g e n t
beaucoup
de
moeten
daar
op
zijn
poisson
en waar die zo plots vandaan moeten komen is niet meteen d u i d e l i j k . N a a s t de t o e v o e g i n g van e l e m e n t e n is er b o v e n d i e n v a a k een p e r m u t a t i e n o o d z a k e l i j k , z o a l s b i j de v e r t a l i n g v a n (2) r e i g e r s e t e n
nooit
(3) h e r o n s n e v e r
eat
vis
in fish
De
e
en ook die permutatie kan binnen een woord-voor-woordv e r t a l i n g s s y s t e e m a l l e e n op a d - h o c w i j z e tot s t a n d k o m e n (zie ook Droste 1969, hoofdstuk 5), Een V1-systeem is bijgevolg in theorie misschien wel realiseerbaar, m a a r in de p r a k t i j k z o i n g e w i k k e l d en a d - h o c c e r i g dat het als model voor de constructie van een automatische vertaler niet interessant is. Een t r a p j e h o g e r op de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s h i ë r a r c h i e staat een vertaal systeem V2 d a t de z i n n e n n i e t in woorden maar in morfemen ontleedt. H e t g e b r u i k van z o ' n s y s t e e m kan v o o r a l het a a n t a l t r a n s f e r r e g e l s d o e n s l i n k e n , z o a l s b l i j k t uit het v o l g e n d e voorbeeld. Zonder
morfologische analyse enkelvouds-endem e e r v o u d s v o r m
worden van
de de
alsafzonderlijket r a n s f e r e e n h e d e n b e s c h o u w d T(reiger) > heron T(reigers) > herons
substantieven :
A l s men d a a r e n t e g e n d e s u b s t a n t i e v e n o n t l e e d t in een s t a m en een g e t a l s a a n d u i d i n g , dan h e e f t men g e n o e g aan é é n T - r e g e l v o o r de s t a m en t w e e T - r e g e l s v o o r h e t g e t a l : één v o o r h e t e n k e l v o u d en een v o o r h e t m e e r v o u d . Nu l e i d t d a t w e l i s w a a r n i e t tot w i n s t a l s er s l e c h t s een s u b s t a n t i e f z o u z i j n , m a a r a l s er verschillende zijn - en er z i j n er in e l k e t a a l vele duizenden - is zo'n ontleding wel n u t t i g , o m d a t er d a n n i e t n x 2 transfereenheden zijn, m a a r n + 2= Het v e r s c h i l w o r d t b o v e n d i e n nog g r o t e r a l s de afbeelding van de b r o n t a a l - op de d o e l t a a l m o r f e m e n g e e n één-op-één-relatie is, w a n t dan w o r d t h e t a a n t a l T - r e g e l s v o o r s t a m m e n en grammaticale kenmerken groter, en h o e g r o t e r die getallen zijn, hoe g r o t e r het verschil wordt tussen hun v e r m e n i g v u l d i g i n g en hun o p t e l l i n g . Vermeldenswaard is wel d a t de m o r f o l o g i s c h e ontleding in de a n a l y s e en de e r m e e c o r r e s p o n d e r e n d e m o r f o l o g i s c h e s y n t h e s e in de generatie m o n o l i n g u a a l z i j n ; b i j de o n t l e d i n g van de REIGERv o r m e n in een s t a m en een g e t a l s a a n d u i d i n g w o r d t er g e e n r e k e n i n g gehouden met de d o e l t a a l , en bij de s y n t h e s e van s t a m en u i t g a n g in de g e n e r a t i e s p e e l t d e a a r d van de b r o n t a a l g e e n r o l . Maar net zomin a l s V1 h o u d t V 2 r e k e n i n g met de structurele v e r s c h i l l e n t u s s e n t a l e n en h o e w e l h e t a a n t a l r e g e l s v a n e e n V2transfersysteem wel s i g n i f i c a n t k l e i n e r zal z i j n dan d a t van een V1-transfersysteem, zal de c o m p l e x i t e i t van h e t transfersysteem in z i j n g e h e e l n a g e n o e g e v e n g r o o t z i j n . Een belangrijke stap in de richting van adequatere vertaalsystemen was dan ook de incorporatie van syntactische analyses in d e m o n o l i n g u a l e c o m p o n e n t e n in de s y s t e m e n van h e t V1- en het V2-type is het enige organiserende principe de concatenatie, maar door de toevoeging van een syntactische a n a l y s e w o r d t h e t m o g e l i j k om aan de z i n n e n e e n z i n s d e e l s t r u c t u u r (een z g n . p h r a s e s t r u c t u r e ) t o e te k e n n e n en om op b a s i s d a a r v a n h i ë r a r c h i s c h e v e r h o u d i n g e n t u s s e n z i n s d e l e n u i t te d r u k k e n . Voor het gemak van de v e r w i j z i n g zal ik de vertaalsystemen met monolinguale zinsdeelanalyse V 3 - s y s t e m e n n o e m e n en die waarin naast zinsdeelstructuren ook r e l a t i o n e l e structuren toegekend worden, V4-systemen.
De n o o d z a a k en h e t n u t van m o n o l i n g u a l e s y n t a c t i s c h e a n a l y s e in vertaalsystemen is al v r i j v r o e g e r k e n d en wordt ook vrijwel n e r g e n s nog b e t w i s t : "It is g e n e r a l l y a g r e e d that any m a c h i n e - t r a n s l a t i o n system i n t e n d e d to p r o d u c e r e s u l t s of h i g h q u a l i t y m u s t c a r r y o u t a syntactic analysis of e v e r y s e n t e n c e in t h e text to be translated. T h e p r o d u c t of t h i s a n a l y s i s u s u a l l y a p p e a r s a s a l a b e l e d t r e e r e p r e s e n t i n g t h e s u r f a c e or preferably the d e e p s t r u c t u r e of t h e s e n t e n c e . " ( K a y 1 9 7 3 , 212) Wat het gebruik van s y n t a c t i s c h e i n t e r e s s a n t m a a k t , is d a t
structuren
in v e r t a a l s y s t e m e n
zo
" . . . t h e y p e r m i t t h e d e f i n i t i o n of a s e t of o p e r a t i o n s , k n o w n a s t r a n s f o r m a t i o n s , in t e r m s of w h i c h t h e s t r u c t u r a l c h a n g e s that must be made to p r o d u c e the sentence in another language can be stated. Suppose that a text is to be t r a n s l a t e d f r o m a l a n g u a g e l i k e E n g l i s h in w h i c h t h e s u b j e c t u s u a l l y p r e c e d e s the main verb and the o b j e c t f o l l o w s , into a l a n g u a g e l i k e J a p a n e s e in w h i c h t h e m a i n v e r b invariably c o m e s at t h e end of t h e s e n t e n c e . The necessary adjustment in w o r d o r d e r is e a s y to m a k e if t h e s y n t a c t i c a n a l y s i s of the s e n t e n c e i d e n t i f i e s e n t i t i e s l i k e s u b j e c t s and objects in s u c h a w a y t h a t t h e i r r e l a t i v e p o s i t i o n s can r e a d i l y be altered. " (o.c.,212-213) Met transformaties b e d o e l t K a y h i e r n i e t de r e g e l s d i e instaan v o o r de a f b e e l d i n g van d i e p t e s t r u c t u r e n op o p p e r v l a k t e s t r u c t u r e n , maar de regels die instaan voor de afbeelding van b r o n t a a l s t r u c t u r e n op d o e l t a a l s t r u c t u r e n : h e t g a a t h i e r d u s om bilinguale operaties. van cruciaal belang is wel dat de s y n t a c t i s c h e analyse (c. q . synthese) monolinguaal is. H e t is n i e t o v e r b o d i g om daar de n a d r u k op te l e g g e n , o m d a t s o m m i g e a u t e u r s er in h e t v e r l e d e n e e n punt van h e b b e n g e m a a k t d a t de in d e b r o n t a a l a n a l y s e toegekende s t r u c t u r e n e i g e n l i j k al de s t r u c t u u r van de d o e l t a a l z i n n e n m o e t e n reflecteren : cf. R e i f l e r s stelling dat "taal A geordend moet worden overeenkomstig de s y n t a x i s van t a a l B" (geciteerd uit Droste 1969, 75). Toegepast op het door Kay a a n g e h a a l d e voorbeeld zou Reiflers stelling impliceren dat er bij de analyse van de Engelse brontaalzinnen al een S O V - s t r u c t u u r t o t s t a n d m o e t k o m e n , o m d a t die b e t e r a a n s l u i t b i j d e s t r u c t u u r van d e J a p a n s e doeltaalzin. up die manier wordt de analyse echter doeltaalafhankelijk gemaakt, met h e t g e v o l g d a t de a a n d e E n g e l s e z i n n e n t o e g e k e n d e s t r u c t u r e n o n n a t u u r l i j k z i j n , en d a t er aan d e z e l f d e E n g e l s e zin verschillende structuren toegekend moeten worden als de ermee corresponderende doeltaalzinnen verschillend gestructureerd zijn. hen z o u bij v o o r b e e l d e e n S O V - s t r u c t u u r t o e k e n n e n bij vertaling naar het J a p a n s , een S V O - s t r u c t u u r bij v e r t a l i n g n a a r h e t F r a n s en een V S O - s t r u c t u u r bij v e r t a l i n g n a a r h e t A r a b i s c h .
Het spreekt v a n z e l f d a t men in z u l k een geval het aandeel van het taalpaarafhankelijke transfersysteem slechts schijnbaar verkleint, want door de invoering van taalpaarafhankelijke operaties in het analysesysteem verliest dat systeem zijn monolinguale aard en w o r d t d e t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d van het vertaalsysteem in z i j n g e h e e l er niet. k l e i n e r op. Syntactische analyse en s y n t h e s e kunnen b i j g e v o l g s l e c h t s b i j d r a g e n tot een reductie van de complexiteit van de taalpaarafhankelijke o p e r a t i e s a l s ze s t r i k t m o n o l i n g u a a l z i j n . De t o e k e n n i n g van h i ë r a r c h i s c h g e o r d e n d e s y n t a c t i s c h e structuren aan b r o n - en doeltaalzinnen maakt het mogelijk om op een elegantere en m i n d e r a d - h o c c e r i g e w i j z e om te s p r i n g e n met de structurele verschillen tussen talen, en in d i e zin z i j n V 3 - en V 4 - s y s t e m e n d a n ook a d e q u a t e r dan de m i n d e r a b s t r a c t e V 1 - en V 2 systemen, maar ook na d e t o e k e n n i n g van r e l a t i o n e l e structuren moet een z e e r g r o o t d e e l van de v e r t a a l o p e r a t i e s n o g s t e e d s in het t a a l p a a r a f h a n k e l i j k e transfersysteem uitgevoerd worden. Dat b l i j k t o . m . uit de v o l g e n d e f e i t e n ; 1.
zinnen die elkaars vertaling zijn, dezelfde dieptestructuur. Vgl,
hebben
niet
Het dieptesubject van de Franse zin wordt d i e p t e o b j e c t in de E n g e l s e z i n , en v i c e v e r s a . 2.
altijd
het
de l e x i c a l e e l e m e n t e n w o r d e n b i j d e t o e k e n n i n g van z u l k e structuren wel syntactisch gedisambigueerd, maar niet semantisch. Er w o r d t b i j v o o r b e e l d wel een onderscheid gemaakt tussen h e t v o o r z e t s e l " b i j " en het substantief "bij", maar dat het substantief "gerecht" zowel een juridische i n s t e l l i n g a l s een o n d e r d e e l van e e n maaltijd kan z i j n , is i e t s w a t b i j s y n t a c t i s c h e a n a l y s e n i e t m e t e e n aan het l i c h t k o m t , m a a r bij h e t v e r t a l e n wel van b e l a n g kan z i j n .
Nu is h e t n a t u u r l i j k n i e t o n m o g e l i j k om een d e s c r i p t i e f adequaat v e r t a a l s y s t e e m te o n t w e r p e n w a a r i n z u l k e s t r u c t u u r a a n p a s s i n g e n en disambigueringen in h e t t r a n s f e r s y s t e e m u i t g e v o e r d w o r d e n , maar het zou tegelijk intuïtief aantrekkelijker en vanuit een vertaaltheoretisch perspectief beter z i j n , als die operaties z o v e e l m o g e l i j k in de m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n g e ï n t e g r e e r d w e r d e n . Om die reden w o r d t o v e r i g e n s al j a r e n d o o r verschillende AVonderzoekers g e s t e l d d a t er n a a s t of in p l a a t s van syntactische structuren semantische r e p r e s e n t a t i e s aan de zinnen toegekend m o e t e n w o r d e n . In s o m m i g e g e v a l l e n b l i j f t d i e s e m a n t i s c h e a n a l y s e beperkt tot de t o e v o e g i n g van een a a n t a l semantische kenmerken aan d e l e x i c a l e e l e m e n t e n , v a a k m e t de b e d o e l i n g om op d i e m a n i e r de t o e k e n n i n g van s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n te v e r e e n v o u d i g e n ( c f . het M E T A L - s y s t e e m van S i e m e n s en h e t T A U M - M E T E O - s y s t e e m van de u n i v e r s i t e i t van M o n t r e a l ) , m a a r in a n d e r e s y s t e m e n w o r d t er een
stap verder gezet en worden de u i t g e b r e i d met n i v e a u s v a n s e m a n t i s c h e
monolinguale componenten representatie.
Vertaalsystemen waarin dat het g e v a l i s , zal ik V***-systemen noemen. In de taalpaarafhankelijkheidshiërarchie moeten ze gerangschikt worden tussen de V 4 - en d e V** - s y s t e m e n . Een v o o r b e e l d van een V * * * - s y s t e e m is E U R O T R A ; d a a r i n w o r d t er na de toekenning van s y n t a c t i s c h e d i e p t e s t r u c t u r e n nog e e n s e m a n t i s c h e structuur geconstrueerd die o n t w o r p e n is naar het model van Fillmores Case Grammar. De r e l a t i e s tussen de c o n s t i t u e n t e n op d a t n i v e a u z i j n n i e t m e e r s y n t a c t i s c h van a a r d m a a r s e m a n t i s c h : het gaat er niet om n o t i e s a l s s u b j e c t en object, maar om b e g r i p p e n a l s A G E N S , P A T I E N S en I N S T R U M E N T . D o o r de i n v o e r i n g van dit soort r e p r e s e n t a t i e s kan het aantal taalpaarafhankelijke r e g e l s v e r d e r b e p e r k t w o r d e n : de s t r u c t u r e n v a n "il me p l a î t " en "I l i k e h i m " z i j n op d i t n i v e a u b i j v o o r b e e l d d e z e l f d e :
M o n o l i n g u a l e r e g e l s z o r g e n er d a n v o o r d a t in d e F r a n s e s t r u c t u u r de P A T I E N S - c o n s t i t u e n t h e t s u b j e c t en de EXPERIENCER-constituent het object wordt, en d a t in de E n g e l s e s t r u c t u u r de PATIENS-constituent wordt.
Andere voorbeelden - het systeem intelligence
van V * * * - s y s t e m e n
zijn
d a t W i l k s h e e f t v o o r g e s t e l d in a p p r o a c h to MT" ( W i l k s 1 9 7 3 )
"An
artificial
- het S A L A T - s y s t e e m z o a l s h e t b e s c h r e v e n is d o o r Hauenschild in " S A L A T : M a c h i n e T r a n s l a t i o n v i a s e m a n t i c r e p r e s e n t a t i o n " (Hauenschild 1979) - een systeem dat Dependency theorie " R e p r e s e n t a t i o n and
in het kader van Schanks Conceptual o n t w i k k e l d is en beschreven staat in Translation" (Lytinen & Schank 1982)
In sommige van die systemen wordt vrij nauw aangesloten bestaande l i n g u ï s t i s c h e of logische representatiemodellen, andere g a a t h e t m e e r om z e l f b e d a c h t e c o n s t r u c t i e s .
bij in
Typisch voor de V * * * - s y s t e m e n in h e t a l g e m e e n is wel dat ze onderling grote v e r s c h i l l e n v e r t o n e n en d a t b i j de uitwerking e r v a n n o g a l v e e l in h e t v a g e w o r d t g e l a t e n . V e r w o n d e r l i j k is d a t niet, want in d e t h e o r e t i s c h e l i n g u ï s t i e k b e s t a a t er o o k niet veel e e n s g e z i n d h e i d o v e r w a t een g o e d e s e m a n t i s c h e beschrijving is en v o o r de b e s t a a n d e s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s y s t e m e n geldt dat ze in het algemeen minder expliciet en volledig zijn uitgewerkt dan syntactische of morfologische
Voor de c o n s t r u c t i e dingen uit :
van een
V***-vertaal systeem
volgen
daar
twee
1. voor men ertoe besluit om
2. als men eenmaal weet welk type van semantische representaties men w i l , zal er nog veel m o e t e n g e b e u r e n om een b e s t a a n d r e p r e s e n t a t i e s y s t e e m van dat t y p e g e s c h i k t te m a k e n v o o r i n c o r p o r a t i e in e e n v e r t a a l s y s t e e m . ad 1. w a t voor s o o r t r e p r e s e n t a t i e s men n o d i g heeft om het taalpaarafhankelijke transfer systeem zoveel mogelijk te verlichten, wordt in de laatste sectie van dit hoofdstuk onderzocht (cf. 1.3. a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e n voor r e p r e s e n t a t i e s in V * * * - s y s t e m e n ) . In h o e v e r r e de b e s t a a n d e s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n en beschrijvingsmodellen aan die vereisten v o l d o e n , wordt dan u i t v o e r i g in h e t t w e e d e h o o f d s t u k o n d e r z o c h t . ad 2. dat m e n n i e t z o n d e r m e e r een b e s t a a n d representatiemodel in een v e r t a a l s y s t e e m kan i n t e g r e r e n zal d u i d e l i j k b l i j k e n in de twee laatste hoofdstukken, d i e g e w i j d z i j n aan de semantische a n a l y s e van t e m p o r e l e e x p r e s s i e s in n a t u u r l i j k e t a l e n . Ter afsluiting van d e z e s e c t i e kom ik nog e v e n t e r u g op d e van de taalpaarafhankelijkheidsschaal bij de evaluatie vertaalsystemen.
1 . 2 . 4 . de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d s h i ë r a r c h i e
als
rol van
evaluatiekader
Tot nu t o e heb ik m a a r e e n a r g u m e n t g e g e v e n v o o r h e t s t r e v e n n a a r t a a l p a a r o n a f h a n k e l i j k h e i d b i j het o n t w i k k e l e n van v e r t a a l s y s t e m e n en e i g e n l i j k is dat dan nog een l o u t e r t h e o r e t i s c h a r g u m e n t : c f . de o p v a t t i n g d a t v e r t a a l s y s t e m e n een g r o t e r e v e r k l a r e n d e kracht hebben naarmate ze minder taalpaarafhankelijk zijn. Er zijn echter nog a n d e r e m o t i e v e n om n a a r t a a l p a a r o n a f h a n k e l i j k h e i d te streven. Een eerste a r g u m e n t b e t r e f t de t a a l k u n d i g e r e l e v a n t i e van het vertaalsysteem. Taalkundige t h e o r i e ë n z i j n in e e r s t e instantie ontworpen m e t h e t oog op m o n o l i n g u a l e t o e p a s s i n g e n . Indien men bij het v e r t a l e n van taalkundige modellen gebruik wil m a k e n , verdient het b i j g e v o l g a a n b e v e l i n g om een zo groot mogelijke p l a a t s v o o r de m o n o l i n g u a l e c o m p o n e n t e n in te r u i m e n . A l s men bij voorbeeld o p t e e r t v o o r een s y s t e e m met m o n o l i n g u a l e semantische a n a l y s e , dan w o r d t h e t o n d e r z o e k n a a r d e t o e p a s s i n g s m o g e l i j k h e d e n van s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n z i n v o l en kan een a u t o m a t i s c h e v e r t a l e r zelfs de rol g a a n v e r v u l l e n van een h y p o t h e s e t e s t e r voor die theorieën, A l s men z i c h d a a r e n t e g e n t o t s y n t a c t i s c h e a n a l y s e wil beperken en a l l e s e m a n t i s c h e p r o b l e m e n op taalpaarafhankelijke wijze wil a a n p a k k e n , is de kans klein dat er een vruchtbare i n t e r a c t i e tot s t a n d k o m t t u s s e n de s e m a n t i s c h e t h e o r i e v o r m i n g en het o n d e r z o e k i . v . m . het a u t o m a t i s c h v e r t a l e n .
Een t w e e d e a r g u m e n t is v o o r a l van t o e p a s s i n g b i j de constructie van m u l t i l i n g u a l e v e r t a a l s y s t e m e n . A l s h e t a a n t a l te behandelen talen g e l i j k is aan n , d a n g e l d t d a t er n x (n-1) t a a l p a r e n in het spel zijn en dat er dus n x (n-1) taalpaarspecifieke transfersystemen gemaakt moeten worden, t e r w i j l er s l e c h t s 2 x n m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n g e m a a k t m o e t e n w o r d e n (per taal 1 analyseen 1 generatiesysteem). Z o d r a h e t a a n t a l te behandelen talen groter is d a n d r i e , b e v a t een m u l t i l i n g u a a l v e r t a a l s y s t e e m dan ook a a n z i e n l i j k meer t r a n s f e r s y s t e m e n dan m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n , en h e t is b i j g e v o l g i n t e r e s s a n t e r om de m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n te c o m p l i c e r e n ten g u n s t e van d e b i l i n g u a l e d a n o m g e k e e r d . Een d e r d e a r g u m e n t is v a n p r a k t i s c h e a a r d . Als de a n a l y s e - en generatiesystemen strikt monolinguaal zijn, h o e f t men bij de uitwerking e r v a n s l e c h t s m e t é é n t a a l r e k e n i n g te h o u d e n . In d e praktijk betekent dat dat men voor het ontwerpen van een analysecomponent g e e n k e n n i s van de d o e l t a a l n o d i g h e e f t en dat men o m g e k e e r d voor de c o n s t r u c t i e van een g e n e r a t i e c o m p o n e n t g e e n b r o n t a a l k e n n i s b e h o e f t . B i j h e t o n t w e r p e n v a n een t r a n s f e r s y s t e e m daarentegen moet men v o o r t d u r e n d r e k e n i n g h o u d e n m e t zowel de brontaal a l s de d o e l t a a l en het s p r e e k t d a n ook v a n z e l f dat de uitwerking van die component complexer is dan die van de monolinguale componenten. Zowel om theoretische a l s om redenen is een vertaalsysteem minder taalpaarafhankelijk is.
praktische en organisatorische dus interessanter naarmate het
Hoe die reductie van de taalpaarafhankelijkheid tot stand gebracht kan worden, is in deze sectie aan de hand van voorbeelden toegelicht. V e r d e r dan een e x e m p l a r i s c h e b e h a n d e l i n g ben ik e c h t e r nog n i e t g e k o m e n : ik h e b e e n a a n t a l willekeurig gekozen vertaalsystemen van steeds grotere abstractiegraad voorgesteld en daarbij stilzwijgend verondersteld dat de taalpaarafhankelijkheid van die vertaalsystemen geleidelijk afneemt, m a a r of dat ook e c h t het g e v a l is en in w e l k e m a t é , is n i e t a a n g e t o o n d en kan ook n i e t w o r d e n a a n g e t o o n d z o l a n g er geen m a n i e r is om de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d v a n een v e r t a a l s y s t e e m t e meten. In de v o l g e n d e s e c t i e zal ik e e n p o g i n g o n d e r n e m e n om e e n d e r g e l i j k e m a a t te d e f i n i ë r e n .
1.3. Adequaatheidsvereisten
1 . 3 . 1 . een v e r s c h u i v i n g
voor
van h e t
representaties
in
V***-systemen
perspectief
De t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d v a n een v e r t a a l s y s t e e m w o r d t bepaald door de omvang en de c o m p l e x i t e i t van het taalpaarspecifieke transfersysteem. In p l a a t s van detaalpaarafhankelijkheidsreductiete systemen, z o a l s in de v o r i g e s e c t i e , l i g t h e t d a n ook m e e r v o o r de h a n d om d i e r e d u c t i e v a n u i t het p e r s p e c t i e f van h e t b i l i n g u a l e transfersysteem te onderzoeken. Dat lijkt wellicht v a n z e l f s p r e k e n d , m a a r net z o a l s er d e c e n n i a l a n g aan a u t o m a t i s c h e vertalers gewerkt is z o n d e r d a t er i e t s g e d a a n werd aan een t h e o r i e van m o g e l i j k e v e r t a a l s y s t e m e n , z i j n er ook d e c e n n i a lang allerlei voorstellen g e d a a n om h e t a a n d e e l van d e monolinguale c o m p o n e n t e n in h e t v e r t a a l s y s t e e m te v e r g r o t e n z o n d e r d a t er een poging w e r d o n d e r n o m e n om h e t e f f e c t van d i e u i t b r e i d i n g e n op de c o m p l e x i t e i t van h e t t r a n s f e r s y s t e e m m e e t b a a r te m a k e n .
Door d i e e e n z i j d i g e c o n c e n t r a t i e op d e rol van de monolinguale systemen is men het t r a n s f e r s y s t e e m s t e e d s m e e r a l s een soort v e r g a a r b a k g a a n b e s c h o u w e n w a a r i n a l l e s t h u i s h o o r t w a t n i e t in de monolinguale systemen geïntegreerd kon worden, en over de structuur en de organisatie van zo een louter negatief gedefinieerd s y s t e e m kan u i t e r a a r d n i e t veel g e z e g d worden. In een poging om die fixatie op de monolinguale systemen te d o o r b r e k e n , zal ik in deze sectie dan ook het bilinguale transfersysteem c e n t r a a l s t e l l e n en d e m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n in eerste instantie als vergaar bakken b e s c h o u w e n . Op h e t n i v e a u van de o n t w i k k e l i n g van een c o n c r e t e automatische vertaler zou dat b e t e k e n e n dat het niet meer de a n a l y s e - en generatiebouwers zijn die eisen kunnen s t e l l e n , m a a r v e e l e e r de t r a n s f e r b o u w e r s . . In p l a a t s van te k u n n e n z e g g e n : " h i e r is het produkt van d e a n a l y s e en d a t is w a t ik v e r w a c h t a l s i n p u t voor de g e n e r a t i e ; r i c h t h e t t r a n s f e r s y s t e e m nu m a a r zo in d a t h e t de r e s t van h e t w e r k d o e t " , z u l l e n d e o n t w e r p e r s van d e m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n z i c h m o e t e n p l o o i e n n a a r w a t de t r a n s f e r b o u w e r s z e g g e n : "dit is wat een t r a n s f e r s y s t e e m kan doen, en dit zijn de vereisten waaraan representaties moeten voldoen om transfereerbaar te z i j n ; r i c h t de m o n o l i n g u a l e componenten nu maar zo in dat ze zulke representaties aan b r o n - en doeltaalzinnen kunnen relateren." Die verschuiving van het p e r s p e c t i e f heeft niet alleen het voordeel dat ze e e n s een a n d e r e k i j k op het vertaalprobleem biedt, maar ook en v o o r a l d a t ze d e s p e c i f i c a t i e m o g e l i j k m a a k t van een methode om de taalpaarafhankelijkheidsgraad van v e r t a a l s y s t e m e n te m e t e n .
bekijken
vanuit
h
1.3.2. minimale
vereisten
Een minimale vereiste voor de representaties die in het transfersysteem op elkaar afgebeeld moeten worden, is dat ze d u i d e l i j k g e d e f i n i e e r d m o e t e n z i j n : h e t is i m m e r s n i e t m o g e l i j k om t r a n s f e r r e g e l s te m a k e n d i e o n g e d e f i n i e e r d e o b j e c t e n a f b e e l d e n op o n g e d e f i n i e e r d e o b j e c t e n . In concreto b e t e k e n t d a t d a t de t a a l w a a r i n de representaties geformuleerd zijn een expliciet gedefinieerde syntaxis moet h e b b e n . Zo een s y n t a x i s b e s t a a t u i t een o p s o m m i n g v a n d e k l e i n s t e eenheden w a a r u i t de r e p r e s e n t a t i e s s a m e n g e s t e l d z i j n en u i t een specificatie van d e r e g e l s v o o r d e c o m b i n a t i e van d i e kleinste e e n h e d e n ; te z a m e n bepalen die welke r e p r e s e n t a t i e s welgevormd zijn en w e l k e n i e t . Om nu te g a r a n d e r e n d a t h e t t r a n s f e r s y s t e e m een e i n d i g e s p e c i f i c a t i e kan k r i j g e n , m o e t m e n e r v o o r zorgen dat zowel de kleinste eenheden als de combinatieregels van de r e p r e s e n t a t i e t a a l e i n d i g in a a n t a l z i j n . Een t w e e d e v e r e i s t e b e t r e f t d e i n t e r p r e t a t i e van de u i t d r u k k i n g e n van de r e p r e s e n t a t i e t a a l . In d e e e r s t e s e c t i e h e b ik g e s t e l d d a t een t r a n s f e r s y s t e e m b e s c h o u w d kan w o r d e n a l s e e n e x p l i c i t a t i e v a n de notie "betekenisgelijkheid", o m d a t h e t d e a f b e e l d i n g van een r e p r e s e n t a t i e van een b r o n t a a l z i n ( r ( x ) ) op e e n r e p r e s e n t a t i e van een d o e l t a a l z i n (r(y)) a l l e e n in d i e g e v a l l e n m a g t o e l a t e n w a a r i n de b r o n t a a l z i n x u i t B h e t z e l f d e b e t e k e n t a l s de doeltaalzin y uit D. Om nu te k u n n e n u i t m a k e n of d e b e t e k e n i s al dan niet b e h o u d e n is t i j d e n s t r a n s f e r , is h e t van b e l a n g d a t de eenheden van transfer d o o r s p r e k e r s van v e r s c h i l l e n d e t a l e n op dezelfde manier begrepen kunnen w o r d e n . Dat dat geen t r i v i a l e a a n g e l e g e n h e i d i s , b l i j k t vooral bij de semantische interpretatie van e l e m e n t e n v a n gesloten klassen, zoals bijvoorbeeld werkwoordstijden. De betekenissen daarvan worden nl. vaak geformuleerd in t e r m e n die voor bilinguale communicatie absoluut niet geschikt zijn. Zo v i n d t men in E n g e l s e g r a m m a t i c a ' s wel e e n s de onderscheiding (+ /- c u r r e n t relevance) om het betekenisverschil tussen de p r e s e n t p e r f e c t (( + C R ) ) en de s i m p l e p a s t ((-CR)) u i t te d r u k k e n , m a a r h o e d i e o n d e r s c h e i d i n g m o e t w o r d e n t o e g e p a s t op t a l e n w a a r i n ze g e e n rol s p e e l t , is v o l s t r e k t o n d u i d e l i j k . Zo zal men b i j de t r a n s f e r van h e t E n g e l s n a a r h e t N e d e r l a n d s n i e t v e e l g e b a a t z i j n met de i n f o r m a t i e d a t d e E n g e l s e w e r k w o o r d s t i j d u i t d r u k t dat het in de zin beschrevene voorgesteld wordt als zijnde nu nog relevant. D i e i n f o r m a t i e z e g t i m m e r s n i e t s o v e r w e l k e t i j d er in het Nederlands gebruikt moet worden. Omgekeerd heeft men bij vertaling n a a r het E n g e l s n i e t zo v e e l aan de i n f o r m a t i e dat h e t in de brontaalzin beschrevene als voltooid wordt voorgesteld. N o c h t a n s v i n d t men in d e g r a m m a t i c a ' s van R o m a a n s e t a l e n wel e e n s d e o n d e r s c h e i d i n g ( + / - v o o r g e s t e l d a l s een v o l t o o i d g e b e u r e n ) om het onderscheid t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e v e r l e d e n t i j d e n u i t te d r u k k e n (zie o o k 2 . 2 . 4 . ) . In h e t a l g e m e e n g e l d t d a n ook dat men b i j h e t o n t w e r p e n van een bilinguale transfercomponent niet geholpen is met louter m o n o l i n g u a a l g e m o t i v e e r d e c a t e g o r i e ë n . W a t m e n n o d i g h e e f t is e e n f o r m a l i s m e w a a r v a n de t e r m e n d o o r de b r o n - en d o e l t a a l s p r e k e r s op dezelfde manier begrepen worden. Die b e h o e f t e laat zich vooral
daar gevoelen waar de bilinguale woordenboeken te weinig informatie verschaffen en waar de monolinguale grammatica's g e b r u i k m a k e n van t e r m e n en c a t e g o r i e ë n d i e a l l e e n m e t b e t r e k k i n g t o t de e n e b e s c h r e v e n taal een d u i d e l i j k e b e t e k e n i s h e b b e n . Voor de representatietalen volgt daaruit dat ze naast een syntactische o o k een s e m a n t i s c h e d e f i n i t i e m o e t e n k r i j g e n w a a r i n de representaties voorzien w o r d e n van een - bij voorkeur taalonafhankelijke interpretatie. Een derde v e r e i s t e b e t r e f t de r e l a t i e van d e representatietaal tot de natuurlijke talen. Het heeft geen zin om representatietalen te construeren die zowel syntactisch als s e m a n t i s c h duidelijk g e d e f i n i e e r d zijn als de u i t d r u k k i n g e n ervan niet in v e r b a n d g e b r a c h t k u n n e n w o r d e n m e t d e u i t d r u k k i n g e n van n a t u u r l i j k e t a l e n . D a t b e t e k e n t dat men v o o r de u i t d r u k k i n g e n van de r e p r e s e n t a t i e t a a l op z i j n m i n s t in g r o t e l i j n e n moet kunnen aanduiden hoe ze z i c h v e r h o u d e n tot de uitdrukkingen uit de brontaal en de d o e l t a a l . D i e a a n d u i d i n g kan z o w e l direct ais i n d i r e c t z i j n . In h e t e e r s t e g e v a l w o r d e n de u i t d r u k k i n g e n van de representatietaal rechtstreeks g e r e l a t e e r d aan ongeanalyseerde b r o n - of d o e l t a a l z i n n e n ; in h e t t w e e d e g e v a l w o r d t a a n g e g e v e n h o e de uitdrukkingen van de r e p r e s e n t a t i e t a a l zich verhouden tot andere n i v e a u s van r e p r e s e n t a t i e w a a r v a n de u i t d r u k k i n g e n k o r t e r bij de b r o n - en d o e l t a a l z i n n e n zelf s t a a n , bij voorbeeld een n i v e a u v a n m o r f o l o g i s c h e of s y n t a c t i s c h e r e p r e s e n t a t i e , De d r i e v e r m e l d e "vereisten z i j n m i n i m a l e v o o r w a a r d e n : a l s m e n er n i e t in s l a a g t om een r e p r e s e n t a t i e t a a l te o n t w i k k e l e n die eraan voldoet, kan men ook geen eindige automatische vertaler ontwikkelen. In d e v o l g e n d e p a r a g r a a f zal ik nu l a t e n z i e n hoe men de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d van h e t v e r t a a l s y s t e e m in zijn geheel kan d o e n s l i n k e n d o o r h e t o p l e g g e n van e x t r a - v o o r w a a r den aan d e r e p r e s e n t a t i e s .
1 . 5 . 5 . een h i ë r a r c h i e
van
transfersystemen
De strengste e i s d i e men aan de r e p r e s e n t a t i e s kan o p l e g g e n , is dat ze identiek moeten zijn voor zinnen die el k a a r s vertaling zijn. Een v e r t a a l s y s t e e m d a t van z u l k e representaties gebruik maakt is een interlingua-systeem. Het hele transfersysteem bestaat in dat g e v a l u i t e e n a f b e e l d i n g van a l l e representaties op zichzelf en zal v e r d e r een V 0 - s y s t e e m g e n o e m d worden (naar analogie met de V 0 - s y s t e m e n die geen monolinguale componenten bevatten). Een iets m i n d e r s t r e n g e v e r e i s t e is dat de representaties wel niet identiek, maar toch isomorf moeten zijn, Dat z o u b e t e k e n e n dat elke eenheid uit de b r o n t a a l r e p r e s e n t a t i e moet c o r r e s p o n d e r e n met precies een e e n h e i d u i t de d o e l t a a l r e p r e s e n t a t i e en d a t de relaties t u s s e n de e e n h e d e n in b r o n - en doeltaalrepresentaties dezelfde moeten zijn. Het t r a n f e r s y s t e e m h o e f t in dat geval a l l e e n é é n - o p - é é n - a f b e e l d i n g e n te b e v a t t e n . A l s b e n a m i n g v o o r zo e e n t r a n s f e r s y s t e e m zal ik d e t e r m " T 1 - s y s t e e m " g e b r u i k e n .
E e n v o o r b e e l d van een v e r t a a l s y s t e e m m e t een T 1 - t r a n s f e r s y s t e e m is R O S E T T A . In " I s o m o r p h i c g r a m m a r s and t h e i r u s e in t h e R o s e t t a translation s y s t e m " g e e f t L a n d s b e r g e n de volgende beschrijving v a n 20 een v e r t a a l s y s t e e m ; "
there a r e e x p l i c i t g r a m m a r s G and G ' , w h i c h are developed independently, b u t a r e a t t u n e d to e a c h o t h e r , i n s t a n c e in t h e f o l l o w i n g w a y .
not for
Let G and G' be " c o m p o s i t i o n a l " g r a m m a r s , where sentences are built up s t a r t i n g f r o m b a s i c e x p r e s s i o n s by applying syntactic rules, w h i c h p r e s c r i b e h o w b i g g e r e x p r e s s i o n s can be c o n s t r u c t e d f r o m s m a l l e r o n e s . Basic e x p r e s s i o n s are the s m a l l e s t m e a n i n g f u l u n i t s , e . g . s t e m s of c o n t e n t w o r d s . E a c h syntactic rule corresponds with a meaning operation. The t u n i n g of t h e g r a m m a r s c o m e s d o w n to e n s u r e t h a t (i) for e a c h b a s i c e x p r e s s i o n cf G t h e r e is at l e a s t one b a s i c e x p r e s s i o n of G ' w i t h t h e s a m e m e a n i n g , a n d (ii) for e a c h s y n t a c t i c r u l e of G t h e r e is at least one syntactic rule of G ' , c o r r e s p o n d i n g with the same meaning operation. A s e n t e n c e s ' of L ' is c o n s i d e r e d as a p o s s i b l e t r a n s l a t i o n of a sentence s of L , if s and s' are derived from corresponding basic e x p r e s s i o n s by a p p l y i n g corresponding s y n t a c t i c r u l e s . In o t h e r w o r d s : s e n t e n c e s a r e t r a n s l a t i o n s of e a c h o t h e r if t h e y c a n b e d e r i v e d "in p a r a l l e l " . " [ L a n d s b e r g e n , in
press]
De r e p r e s e n t a t i e s z i j n in d i t g e v a l g e e n c o n s t i t u e n t e n s t r u c t u r e n maar a f l e i d i n g s b o m e n en d i e m o e t e n d o o r m i d d e l van één-op-éénafbeeldingen aan elkaar gerelateerd kunnen worden. Een interessant voorbeeld van d i e werkwijze is Landsbergens analyse van de z i n n e n " P e t e r s l a a p t g r a a g " en " P e t e likes to sleep". O n d a n k s de a p e r t e v e r s c h i l l e n in de o p p e r v l a k t e s t r u c t u u r van b e i d e z i n n e n v e r t o n e n h u n a f l e i d i n g s b o m e n d e z e l f d e o p b o u w : " The
derivation
G is ( 5 . 3 ) .
t r e e of
"Peter
l i k e s to s l e e p "
according
to
2
The derivation
is ( 5 . 4 ) .
(5.3) and corresponding (ib.)
t r e e of
"Peter
slaapt
graag"
according
to
G2'
(5.4) are isomorphic derivation trees, with the same logical derivation t r e e . "
De lexicale e l e m e n t e n in b e i d e b o m e n z i j n verschillend en de gebruikte combinatieregels ook, m a a r ze s t a a n wel in een é é n - o p é é n - r e l a t i e t o t e l k a a r en de b o m e n z e l f z i j n d u i d e l i j k i s o m o r f . Een nadeel van deze w e r k w i j z e is wel dat de hier gebruikte grammatica's b i j n a per d e f i n i t i e t a a l p a a r a f h a n k e l i j k zijn. Dat w e e t L a n d s b e r g e n zelf o v e r i g e n s o o k wel : A d i s a d v a n t a g e is t h a t w r i t i n g c o r r e s p o n d i n g g r a m m a r s for a set of l a n g u a g e s is m o r e d i f f i c u l t t h a n w r i t i n g a grammar for e a c h l a n g u a g e s e p a r a t e l y . T h i s m a y lead to m o r e c o m p l e x grammars. " [ ib. ] maar aangezien andere benaderingen dan weer andere hebben, ziet de auteur in de taal p a a r a f h a n k e l i j k h e i d m o n o l i n g u a l e g r a m m a t i c a ' s geen p r i n c i p i e e l b e z w a a r .
nadelen van de
In h e t k a d e r van m i j n o p z e t d a a r e n t e g e n , d a t er j u i s t op g e r i c h t is om h e t v e r t a a l s y s t e e m zo t a a l p a a r O N a f h a n k e l i j k mogelijk te maken is d e o p l o s s i n g van L a n d s b e r g e n n i e t d e m e e s t gelukkige. Let wel : d a t b e t e k e n t n i e t d a t ik een T1-transfersysteem als principieel onrealiseerbaar beschouw, m a a r a l l e e n d a t de keuze voor zo een systeem niet ten koste mag gaan van de m o n o l i n g u a l i t e i t van de a n a l y s e - en g e n e r a t i e s y s t e m e n .
Een t w e e d e s t a p in de r i c h t i n g van k r a c h t i g e r t r a n s f e r s y s t e m e n is gezet als men een-op-veel-afbeeldingen toelaat in de transfercomponent. Dat is n o o d z a k e l i j k a l s de in d e m o n o l i n g u a l e systemen gebruikte representaties niet voldoende gedifferentieerd zijn om één-op-één-afbeeldingen te kunnen definiëren tussen b r o n t a a l - en d o e l t a a l r e p r e s e n t a t i e s . Een voorbeeld van zo e e n T 2 - s y s t e e m z o u er een z i j n waarin de lexicale disambiguering (geheel of gedeeltelijk) in de transfercomponent plaatsvindt. In plaats van een-op-een-afbeeldingen
(1)
GERECHT
1
>
COURT
(2) G E R E C H T
2
>
COURSE
krijgt men dan (3) G E R E C H T
afbeeldingen >
van d e v o l g e n d e
aard
(COURT, COURSE)
en moet, aangezien "court" en " c o u r s e " in het Engels niet synoniem zijn, in t r a n s f e r een k e u z e g e m a a k t w o r d e n t u s s e n b e i d e alternatieven. Als de d i s a m b i g u e r i n g van " g e r e c h t " n i e t in de Nederlandse analyse geschied is, z o a l s in ( 1 - 2 ) , m o e t d i e i m m e r s a l s n o g in t r a n s f e r p l a a t s v i n d e n .
N o g k r a c h t i g e r w o r d t h e t t r a n s f e r s y s t e e m a l s h e t ook de s t r u c t u u r van de representaties mag veranderen. Een mogelijke vertegenwoordiger van zo een T 3 - s y s t e e m z o u een s y s t e e m z i j n d a t d e v o l g e n d e s t r u c t u r e n op e l k a a r kan a f b e e l d e n :
als
Deze r e p r e s e n t a t i e s zijn n i e t i s o m o r f en de m e e s t voor de hand l i g g e n d e m e t h o d e om van de N e d e r l a n d s e s t r u c t u u r de E n g e l s e af te leiden l i j k t er h i e r in te b e s t a a n om bij de a f b e e l d i n g van het bijwoord "graag" op het werkwoord "like to" een structuuraanpassing uit te voeren. In termen van de transformationele grammatica gaat het hier om een lokale transformatie, omdat de s t r u c t u u r w i j z i g i n g de o m g e v i n g van een lexicaal element betreft (i.c. " g r a a g " ) . Als men naast l o k a l e t r a n s f o r m a t i e s ook nog a n d e r e types van structuurwijzigingen t o e l a a t in het t r a n s f e r s y s t e e m , is het hek helemaal van de d a m en v e r k r i j g t men zeer k r a c h t i g e T4-systernen. In z u l k e s y s t e m e n w o r d t het b i j z o n d e r m o e i l i j k om enig overzicht te b e h o u d e n op de i n t e r a c t i e van de d i v e r s e transferregels, en als het e n i g s z i n s k a n , moet dat soort o p e r a t i e s in transfers y s t e m e n dan ook zo veel m o g e l i j k v e r m e d e n w o r d e n .
1.3.4.
desideranda
Of a u t o m a t i s c h v e r t a l en m o g e l i j k i s , w e e t ik n i e t , m a a r ik m e e n wel te hebben aangetoond wat er mogelijk moet zijn opdat a u t o m a t i s c h v e r t a l e n m o g e l i j k zou z i j n . D a a r t o e m o e t men m . i . een v e r t a a l s y s t e e m k u n n e n o n t w e r p e n w a a r i n de uitdrukkingen van b r o n - en doeltaal afgebeeld worden op uitdrukkingen van een representatietaal die een duidelijk g e d e f i n i e e r d e s y n t a x i s h e e f t , w a a r v a n de e e n h e d e n door b r o n - en doel taal s p r e k e r s op d e z e l f d e w i j z e g e ï n t e r p r e t e e r d k u n n e n w o r d e n en w a a r v a n de u i t d r u k k i n g e n aan de h a n d van a l g e m e n e r e g e l s aan de b r o n - en d o e l t a a l u i t d r u k k i n g e n g e r e l a t e e r d k u n n e n w o r d e n . Daarnaast moet men ernaar streven om het vertaalsysteem zo taalpaaronafhankelijk mogelijk te m a k e n . Dat h o u d t in dat de monolinguale a n a l y s e - en generatiesystemen respectievelijk d o e l t a a l - en brontaalonafhankelijk moeten zijn en dat de c o m p l e x i t e i t van h e t t a a l p a a r a f h a n k e l i j k e t r a n s f e r s y s t e e m zo veel mogelijk beperkt moet werden. Het is m o g e l i j k dat het o n m o g e l i j k is om zo een v e r t a a l s y s t e e m te construeren, maar zolang d a t n i e t a a n g e t o o n d i s , is het niet onmogelijk dat het m o g e l i j k is en b l i j f t het i n t e r e s s a n t om het te p r o b e r e n .
1.*. In d e i n l e i d i n g van d i t h o o f d s t u k is e r o p g e w e z e n dat de resultaten van h e t A V - o n d e r z o e k v a n u i t t a a l k u n d i g e h o e k meestal niet veel aandacht krijgen (en v e r d i e n e n ) omdat ze een te u i t g e s p r o k e n "ex m a c h i n a " - k a r a k t e r h e b b e n , Daarmee bedoelde ik dat ze meer op ad hoc-wijze en door middel van allerlei k u n s t g r e p e n tot s t a n d k o m e n dan d o o r de t o e p a s s i n g van r e g e l s d i e algemene geldigheid bezitten en op controleerbare wijze interageren. Wie b i j h e t o n t w e r p e n van een a u t o m a t i s c h e v e r t a l e r e e n nuttig g e b r u i k wil m a k e n van t a a l k u n d i g e i n z i c h t e n en n a d e r h a n d van de ontwikkelde a u t o m a t i s c h e v e r t a l e r wil k u n n e n b e w e r e n d a t d i e ook taalkundig relevant is, zal dan ook een e r n s t i g e p o g i n g moeten doen om in het v e r t a a l s y s t e e m d a t aan de v e r t a l e r ten grondslag ligt, zo weinig mogelijk taalspecifieke en taalpaarspecifieke s t i p u l a t i e s op te n e m e n . Wat de taalpaarspecifieke stipulaties betreft, geldt dat die kleiner in aantal zullen zijn naarmate het aandeel van het t r a n s f e r s y s t e e m in het g e h e l e v e r t a a l s y s t e e m b e p e r k t e r i s , en w a t de t a a l s p e c i f i e k e s t i p u l a t i e s b e t r e f t , geldt dat die niet groter in a a n t a l h o e v e n te z i j n dan de s t i p u l a t i e s in de grammatica's van de b r o n t a a l en d e d o e l t a a l a f z o n d e r l i j k , a l s d e a n a l y s e - en g e n e r a t i e s y s t e m e n r e s p e c t i e v e l i j k d o e l t a a l - en brontaalonafhankelijk secties voortdurend centraal gesteld zijn, meen ik in dit hoofdstuk dan ook een bijdrage te hebben geleverd tot de ontwikkeling van een k a d e r w a a r i n een zinnige en vruchtbare i n t e r a c t i e tot s t a n d kan k o m e n t u s s e n de t h e o r e t i s c h e l i n g u ï s t i e k en h e t A V - o n d e r z o e k .
zijn.
Aange
2 . EEN
TYPOLOGIE
2 . 1 . Een
VAN S E M A N T I S C H E
semiotisch
2 . 1 . 1 . een d e f i n i t i e 2 . 1 . 2 . een t y p o l o g i e
kader
van h e t t e k e n van s e m a n t i s c h e
2 . 2 . Het s a u s s u r e a a n s e
2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 2.2.5.
REPRESENTATIETHEORIEEN
representatietheorieen
structuralisme
t a a l is g e e n n o m e n c l a t u u r het begrip "valeur" v a l e u r vs. s i g n i f i c a t i o n een s a u s s u r e a a n s e a n a l y s e van de F r a n s e v e r t a l e n via v a l e u r s
2 . 3 . De i n t e r p r e t a t i e v e
zinssemantiek
2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4.
syntax first semantische interpretatie het b e g r i p " g e b r u i k s w i j z e " e e n i n t e r p r e t a t i e v e a n a l y s e van d e werkwoordstijden 2 . 3 . 5 . v e r t a l e n via g e b r u i k s w i j z e n
2 . 4 . De c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e
2.
2. 4 . 1. t a a l en w e r k e l i j k h e i d 2. 4 . 2 . l o g i s c3. he grammatica 2. 4. het begrip " i n t e n s i e " 2. 4 . 4 . een l o g i s c h e a n a l y s e van 4 . 5 . v e r t a l e n via i n t e n s i e s
Noten
werkwoordstijden
Engelse
semantiek
twee Engelse
werkwoordstijden
2 . EEN T Y P O L O G I E
2.0. In het vertaalsysteem
VAN S E M A N T I S C H E
REPRESENTATIETHEORIEEN
vorige hoofdstuk interessanter
h e b ik gedemonstreerd is naarmate het
t a a l p a a r a f h a n k e l i j k is en d a t een van de m e t h o d e s om de c o m p o n e n t e n t o e te v o e g e n aan de m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n .
dat een minder taalpaarafhankeliikheid
Op die m a n i e r is er e e n o p e n i n g g e c r e ë e r d n a a r de theoretische s e m a n t i e k en w o r d t het i n t e r e s s a n t om te o n d e r z o e k e n in hoeverre de in d e l i n g u ï s t i e k g e h a n t e e r d e s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n geschikt z i j n v o o r i n t e g r a t i e in een v e r t a a l s y s t e e m . Aan w e l k e v o o r w a a r d e n de in die theorieën gebruikte representaties moeten voldoen om v o o r i n t e g r a t i e in a a n m e r k i n g te k o m e n is u i t v o e r i g b e s p r o k e n in de laatste sectie van het vorige hoofdstuk en de daar voorgestelde v e r e i s t e n z u l l e n in dit h o o f d s t u k dan ook gebruikt worden a l s e e n s t a n d a a r d v o o r de e v a l u a t i e v a n die semantische theorieën. Een initiële moeilijkheid b i j d i e b e s p r e k i n g en evaluatie is evenwel dat er in d e t h e o r e t i s c h e linguïstiek zo een grote d i v e r s i t e i t aan s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n b e s t a a t d a t h e t n i e t m e t e e n d u i d e l i j k is w a a r d i e b e s p r e k i n g m o e t b e g i n n e n en - v o o r a l - w a a r ze kan e i n d i g e n . Het s p r e e k t v a n z e l f d a t h e t e e n o n b e g o n n e n (en o n b e z o n n e n ) w e r k z o u z i j n om a l l e b e s t a a n d e t h e o r i e ë n een na één te b e s p r e k e n , m a a r h e t z o u t e g e l i j k w e i n i g b e v r e d i g e n d z i j n om er z o m a a r een w i l l e k e u r i g e g r e e p uit te d o e n . Om b e i d e k l i p p e n te o m z e i l e n - d i e van de o e v e r l o o s h e i d en die van de willekeur - zal ik h e t n i e t o v e r specifieke bestaande theorieën hebben, maar over de klasse van mogelijke betekenistheorieën en o v e r t y p e s van s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n . Die werkwijze is in w e z e n d e z e l f d e a l s d i e in h e t v o r i g e hoofdstuk. Om een overzicht en evaluatie te bieden van specifieke vertaalsystemen en automatische vertalers werd daarin ook vertrokken van e e n t h e o r i e van m o g e l i j k e v e r t a a l s y s t e m e n en - in l a a t s t e i n s t a n t i e - van e e n d e f i n i t i e van w a t v e r t a l i n g i s . Toegepast op d e s i t u a t i e in d i t h o o f d s t u k b e t e k e n t d i t dat het i d e a l e u i t g a n g s p u n t v o o r d e b e s p r e k i n g een d e f i n i t i e z o u z i j n van wat b e t e k e n is i s , m a a r d a a r m e e z i j n w e van d e r e g e n in de drop beland, want t e r w i j l h e t r e l a t i e f e e n v o u d i g is om een neutrale d e f i n i t i e van de n o t i e " v e r t a l i n g " te g e v e n ( c f . 1 . 1 . 1 . ) , is h e t zo g o e d a l s u i t g e s l o t e n om een d e f i n i t i e van " b e t e k e n i s " te g e v e n zonder t e g e l i j k s t e l l i n g te n e m e n in een a a n t a l t a a l f i l o s o f i s c h e en linguïstische disputen. Het is w a a r s c h i j n l i j k n i e t e e n s een overdrijving om te s t e l l e n d a t er evenveel betekenisdefinities zijn a l s s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n (of w e l l i c h t nog m e e r , want niet i e d e r e e n d i e h e t o v e r b e t e k e n i s h e e f t , v o e l t er z i c h t o e g e r o e p e n om ook een s e m a n t i s c h e t h e o r i e te o n t w i k k e l e n ) . Een d e f i n i t i e van wat betekenis is, is bijgevolg niet erg bruikbaar als uitgangspunt v o o r de o n t w i k k e l i n g van een t h e o r i e van mogelijke semantische systemen.
Een beter u i t g a n g s p u n t z o u een k a d e r (of een p e r s p e c t i e f ) zijn dat met betrekking tot de semantische theorieën als een metatheorie kan f u n g e r e n . Een t h e o r i e d i e p r e c i e s zo een kader biedt, is de s e m i o t i e k en h e t is d a n ook v a n u i t een semiotische definitie van het taalteken dat ik tot een typologie van s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n zal t r a c h t e n te k o m e n . D i e w e r k w i j z e is in wezen dezelfde a l s d i e van D i r k S e e r a e r t s in "Een semiotische k l a s s i f i k a t i e van s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n " : " Uitgaande van de basisgedachte dat de verschillende b e t e k e n i s t h e o r i e ë n k u n n e n w o r d e n o n d e r s c h e i d e n op g r o n d van het feit dat zij ieder a f z o n d e r l i j k de nadruk leggen op z e k e r e a s p e c t e n van d e k o m p l e x e a a r d v a n h e t t a a l t e k e n z o a l s die door Peirce werd b e s c h r e v e n , zal ik t r a c h t e n te komen t o t e e n b e r e d e n e e r d e k l a s s i f i k a t i e van d i e t h e o r i e ë n . . . In m e t h o d o l o g i s c h o p z i c h t b e t e k e n t d i t d a t ik d e semiotiek van P e i r c e zal g e b r u i k e n a l s metatheoretisch uitgangspunt voor een klassifikatie van de als onderzoeksobjekt fungerende betekenistheorieën. " ( G e e r a e r t s 1 9 8 0 , 28 In t e g e n s t e l l i n g tot G e e r a e r t s zal ik e v e n w e l n i e t de van Charles Peirce als uitgangspunt g e b r u i k e n , maar Umberto Eco.
) semiotiek die van
In de e e r s t e s e c t i e w o r d t d i e n s t e k e n d e f i n i t i e g e p r e s e n t e e r d en vervolgens gebruikt als een kader voor de typologisering van semantische theorieën. De d r i e t y p e s van t h e o r i e ë n d i e ik b i n n e n dat k a d e r zal o n d e r s c h e i d e n w o r d e n d a n in d e d r i e d a a r o p v o l g e n d e secties u i t v o e r i g v o o r g e s t e l d en g e ë v a l u e e r d m e t b e t r e k k i n g tot de in 1 . 3 . gegeven adequaatheidsvereisten. Bij d i e v o o r s t e l l i n g zal er o n g e w o o n v e e l g e c i t e e r d w o r d e n , maar d a t is o n v e r m i j d e l i j k , w a n t h e t z o u d w a a s z i j n om de s e m a n t i e k op e i g e n h o u t j e o p n i e u w te w i l l e n u i t v i n d e n en h e t z o u o n g e p a s t z i j n om ideeën en t h e o r i e ë n van a n d e r e n v o o r t e stellen zonder er expliciet naar te verwijzen. Op d e k e p e r beschouwd zijn de citaten in dit hoofdstuk zelfs even onontbeerlijk als de v o o r b e e l d z i n n e n in een s t u k d e s c r i p t i e v e t a a l k u n d e .
T h e r e f o r e - e x c e p t by an a r t i f i c i a l i s o l a t i o n - t h e r e can be no c o n t e n t w i t h o u t ' an e x p r e s s i o n , or e x p r e s s i o n l e s s c o n t e n t ; neither can t h e r e be an e x p r e s s i o n w i t h o u t a c o n t e n t , or contentless expression. " (Hjelmslev 1943, 48-49)
ad 2. T e k e n s z i j n s t e e d s k o n k r e e t en e e n m a l i g , m a a r d a t g e n e wat de tekens tot tekens maakt, d.i. datgene wat de tekens b e g r i j p e l i j k m a a k t , kan d a t n i e t z i j n . Voor een N e d e r l a n d s t a l i g e b i j v o o r b e e l d is h e t w o o r d "es" w a n n e e r het in e e n b e p a a l d e c o n t e x t en s i t u a t i e gebruikt wordt, teken voor een boom die met dat woord wordt a a n g e d u i d , omdat hij weet dat het woord "es" in h e t a l g e m e e n g e b r u i k t wordt voor het b e n o e m e n van b o m e n van d i e s o o r t . De correlatie op het eerste niveau (het eenmalig, situatiegebonden en i n d i v i d u e e l ; niveau (het type-niveau) daarentegen s i t u a t i e o n a f h a n k e l i j k en g e l d i g v o o r een h e l e Over
de v e r h o u d i n g
tussen
die beide schrijft
token-niveau) is d i e op h e t tweede is algemeen, taalgemeenschap. E c o het v o l g e n d e :
" (a) a c o d e e s t a b l i s h e s the c o r r e l a t i o n of an expression plane with a content plane ; (b) a sign-function establishes the correlation of an abstract e l e m e n t of t h e e x p r e s s i o n s y s t e m w i t h an abstract e l e m e n t of t h e c o n t e n t s y s t e m ; (c) in t h i s w a y a c o d e e s t a b l i s h e s g e n e r a l t y p e s , therefore producing the rule which g e n e r a t e s concrete tokens, i.e., s i g n s s u c h a s u s u a l l y o c c u r in c o m m u n i c a t i v e p r o c e s s e s ; " (Eco 1 9 7 6 , 50-51) De beide combinatie
tweedelingen staan een v i e r d e l i n g op
h a a k s op e l k a a r
expression -type
content -type
expression -token
content -token
en
Die vier entiteiten en hun onderlinge relaties v o o r w e r p van w a t E c o "a t h e o r y of c o d e s " n o e m t .
leveren
bij :
vormen
het
ad 3. W a t b u i t e n het b e s t e k van d i e t h e o r i e v a l t , is de zgn. "purport". Die t e r m is aan H j e l m s l e v o n t l e e n d en h o e w e l E c o er geen p r e c i e z e d e f i n i t i e van g e e f t , kan m e n u i t z i j n uitspraken afleiden dat hij d a a r e n e r z i j d s h e t c o n t i n u ü m van klanken en geluiden m e e b e d o e l t (de e x p r e s s i o n - p u r p o r t ) en anderzijds het niet-talige w a a r n a a r d o o r m i d d e l van t e k e n s kan w o r d e n verwezen (de c o n t e n t - p u r p o r t ) .
2 . 1 . Een
semiotisch
2 . 1 . 1 . een d e f i n i t i e
kader
van h e t
teken
In overzichten van de semiotiek wordt vaak een onderscheid g e m a a k t t u s s e n t w e e s e m i o t i s c h e t r a d i t i e s ; een A m e r i k a a n s e met Charles Peirce en Charles Morris als belangrijkste v e r t e g e n w o o r d i g e r s , en e e n E u r o p e s e m e t F e r d i n a n d d e S a u s s u r e a l s grondlegger. De tekenleer die E c o in z i j n "A t h e o r y of Semiotics" (1976) ontwikkelt, hoort t h u i s in d i e E u r o p e s e t r a d i t i e ; d a t blijkt o.m. u i t h e t f e i t d a t z i j n t e k e n m o d e l in w e z e n h e t z e l f d e is als dat van de Deense structuralist Louis Hjelmslev, die goed vertrouwd was m e t h e t w e r k van S a u s s u r e en d a a r ook expliciet a a n s l u i t i n g bij z o c h t . H e t b e d o e l d e t e k e n m o d e l is g e b a s e e r d op d r i e o n d e r s c h e i d i n g e n en zal in de vorm van e e n c o m m e n t a a r bij die onderscheidingen gepresenteerd worden : 1. v o r m - i n h o u d ( e x p r e s s i o n 2. type - token 3 . taal - het b u i t e n t a l i g e
ad 1. E c o d e f i n i e e r t
het teken
-
content)
als
" everything that, on t h e g r o u n d s of a p r e v i o u s l y e s t a b l i s h e d social convention, can be t a k e n as s o m e t h i n g s t a n d i n g for something else. " ( E c o 1 9 7 6 , 16) Hij o n d e r s c h e i d t dus het teken zelf ( s o m e t h i n g ) , d a t g e n e waar het teken voor staat (something e l s e ) , en d a t g e n e op g r o n d waarvan het teken voor iets staat (a p r e v i o u s l y established social convention). D a t l a a t s t e n o e m t h i j de c o d e en h e t is p r e c i e s d i e c o d e d i e het t e k e n tot t e k e n m a a k t : " W h e n a c o d e a p p o r t i o n s t h e e l e m e n t s of a c o n v e y i n g s y s t e m to the e l e m e n t s of a c o n v e y e d s y s t e m , the former becomes the expression of t h e l a t t e r and t h e l a t t e r b e c o m e s t h e c o n t e n t of t h e f o r m e r . " ( i b . , 48) De e e n h e i d van u i t d r u k k i n g en i n h o u d n o e m t h i j in n a v o l g i n g van Hjelmslev een ' s i g n - f u n c t i o n ' en t y p i s c h v o o r de sign-functions is d a t ze s l e c h t s b i j g r a t i e van d i e e e n h e i d b e s t a a n ? " T h e s i g n - f u n c t i o n is in i t s e l f a s o l i d a r i t y . Expression and content are solidary - they necessarily presuppose each o t h e r . An e x p r e s s i o n is e x p r e s s i o n o n l y b y v i r t u e of b e i n g an e x p r e s s i o n of a c o n t e n t , and a c o n t e n t is c o n t e n t o n l y by v i r t u e of b e i n g a c o n t e n t of an expression.
Dat blijkt referentiële
o. m. uit zijn opmerking tekentheorie
dat
in h e t
kader
van
een
" the c o n t e n t - p u r p o r t (or t h e c o n t e n t - c o n t i n u u m ) comes into play, because the t a s k of s u c h a t h e o r y is to s e c u r e the correspondence between a given content conveyed by an e x p r e s s i o n and a r e a l and a c t u a l s t a t e of t h e w o r l d , "
(ib,, 54 Het
volledige
) tekenmodel
z i e t er dan ails v o l g t
expression type
uit :
content r (x )
X
code token
purport
[cf, Eco
fonisch
we het woord
continuüm
het
buitentalige
1 9 7 6 , t a b l e 6 , p . 53
Om de r e l a t i e s binnen het model g e e f ik er een v o o r b e e l d b i j , Nemen
.
... r ( x ) . . .
wat c o n c r e t e r
) voor
te
stellen
'auto'.
Op t y p e - n i v e a u g a a t h e t h i e r om de v e r b i n d i n g van de vorm / a u t o / , met een a b s t r a c t e b e t e k e n i s r(/auto/). Op t o k e n - n i v e a u gaat het [auto] met een aan een r ([ a u t o ) ) .
fonologische
om een c o n c r e t e fonetische bepaalde context gebonden
realisatie betekenis
Op p u r p o r t - n i v e a u h e b b e n we te m a k e n m e t een r e e k s g e l u i d s g o l v e n en m e t de b u i t e n t a l i g e d i n g e n d i e we a u t o ' s p l e g e n te n o e m e n . Voor e e n t o e p a s s i n g van d e z e z e s d e l i n g op z i n n e n , p r i n c i p l e s and s e m a n t i c t h e o r i e s " van Droste.
zie
"Semiotic
Eco zelf g e b r u i k t het v o o r g e s t e l d e t e k e n m o d e l als b a s i s voor de c o n s t r u c t i e van w a t h i j een " l o g i c of c u l t u r e " n o e m t , Ik zal h e t daarentegen gebruiken als b a s i s voor een typologisering van semantische representatietheorieën, M i j n i n t e r e s s e zal daarbij vooral uitgaan naar de r e p r e s e n t a t i e van de eenheden van de content plane, m.a.w. naar de r e p r e s e n t a t i e s van de kleinste betekenisdragende eenheden (r(x)).
2.1.2.
een t y p o l o g i e van
semantische
In termen van E c o ' s m o d e l w o r d e n g e b r a c h t met - de - de - de
kunnen
de
representatietheorieën
content-types
in
verhand
expression-types expression-tokens content-tekens
In het eerste g e z i e n in z i j n als een eenheid is t y p i s c h v o o r
g e v a l w o r d t de b e t e k e n i s van e e n e l e m e n t X vooral r e l a t i e t o t X z e l f , H e t t a a l t e k e n w o r d t er o p g e v a t van v o r m en b e t e k e n i s : r ( x ) ~ x . D i e b e n a d e r i n g het s a u s s u r e a a n s e s t r u c t u r a l i s m e ,
In het t w e e d e g e v a l w o r d t de b e t e k e n i s van e e n e l e m e n t X meerg e z i e n in r e l a t i e tot de c o n t e x t e n w a a r i n X o p d u i k t , m e e r b e p a a l d t o t de f o r m e l e a s p e c t e n v a n d i e c o n t e x t e n : r(x)~...x... Die benadering is typisch voor wat ik de interpretatieve zinssemantiek zal n o e m e n . In h e t d e r d e g e v a l t e n s l o t t e w o r d t de b e t e k e n is v o o r a l g e z i e n in relatie tot de c o n t e x t e n waarin die betekenis voorkomt, meer bepaald tot de s e m a n t i s c h e a s p e c t e n van d i e contexten, waarbij v o o r d i e l a a t s t e g e l d t d a t ze in t e r m e n van e i g e n s c h a p p e n van h e t b u i t e n t a l i g e (de c o n t e n t - p u r p o r t ) g e d e f i n i e e r d z i j n : r(x)~....r(x)... het buitentalige. Die benadering is typisch voor de c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k . De correspondentietheoretische s e m a n t i e k v e r s c h i l t van d e twee andere t y p e s d o o r d a t d e b e t e k e n i s er n i e t g e z i e n w o r d t als een intern-talig gegeven, maar als iets wat het verband tussen de taal en h e t b u i t e n t a l i g e b e t r e f t . D e b e t e k e n i s o p v a t t i n g e n van d e interpretatieve zinssemantiek en van het saussureaanse structuralisme zijn daarentegen intern-talig : de "content" bestaat er s l e c h t s b i j g r a t i e van d e " e x p r e s s i o n " en de studie van de " c o n t e n t " v o o r o n d e r s t e l t de s t u d i e van de "expression", Door de s y s t e m a t i s c h e a a n d a c h t voor het b u i t e n t a l i g e staat de correspondentietheoretische semantiek in d i t opzicht dan ook e n i g s z i n s apart. Daarnaast is er ook een opzicht waarin het saussureaanse structuralisme enigszins apart staat. In de interpretatieve zinssemantiek en de c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k w o r d e n de betekenissen gedefinieerd in termen van hun semantische bijdrage aan h e t g e h e e l van de zin. De s y n t a g m a t i s c h e relaties tussen de elementen spelen bij de betekenisbepaling een belangrijke rol en in d e z e t y p e s v a n t h e o r i e ë n g a a t h e t dan ook in eerste instantie om zinssemantiek. In het saussureaanse structuralisme daarentegen zijn het vooral de paradigmatische relaties tussen woorden (of morfemen) die onderzocht en beschreven worden. A n d e r e o v e r e e n k o m s t e n en v e r s c h i l l e n z u l l e n b i j de b e s p r e k i n g elk van de t y p e s a f z o n d e r l i j k aan de o r d e k o m e n .
van
Ter afsluiting van d e z e s e c t i e wil ik er n o g op w i j z e n dat de gegeven t y p o l o g i e wel n a u w b i j E c o ' s t e k e n m o d e l aansluit, maar bij E c o zelf n i e t v o o r k o m t ; het g i n g in d e z e p a r a g r a a f d u s niet om een o v e r n a m e m a a r om e e n v r i j e i n t e r p r e t a t i e van z i j n m o d e l .
2 . 2 . Het s a u s s u r e a a n s e
structuralisme
2 . 2 . 0 . In h a a r r o m a n " F r a n k e n s t e i n " v e r h a a l t M a r y S h e l l e y h o e D r . F r a n k e n s t e i n e e n m e n s e l i j k w e z e n h e e f t g e m a a k t en tot l e v e n h e e f t gewekt, m a a r h e t v e r v o l g e n s , v e r v u l d van a f g r i j z e n , aan z i j n lot overlaat. Het v e r w e e s d e m o n s t e r r a a k t op de d o o l , wordt overal verstoten, en k o m t na l a n g e o m z w e r v i n g e n in de b u u r t v a n Genève terecht, waar het zich in een l e e g v a r k e n s h o k vlak bij een boerderij schuil houdt. V a n u i t d a t hok o b s e r v e e r t h e t g e d u r e n d e v e l e m a a n d e n h e t d o e n en l a t e n van de b e w o n e r s . Wat het monster d a a r b i j h e t m e e s t o p v a l t , is d e t a a l van de m e n s e n : " L a n g z a m e r h a n d d e e d ik een nog b e l a n g r i j k e r e ontdekking. Ik m e r k t e d a t d e z e m e n s e n een m e t h o d e h a d d e n om hun e r v a r i n g en gevoelens d o o r m i d d e l van g e a r t i c u l e e r d e k l a n k e n aan e l k a a r m e e te d e l e n . Ik m e r k t e d a t de w o o r d e n d i e ze s p r a k e n soms p l e z i e r of p i j n , g l i m l a c h e n of d r o e f h e i d , in de g e e s t en op het gezicht van de hoorders teweeg brachten. Dit was v o o r w a a r een g o d d e l i j k e k u n d e , en ik v e r l a n g d e er v u r i g n a a r mij d i e e i g e n te m a k e n . M a a r ik w e r d b e s c h a a m d b i j iedere p o g i n g d i e ik m e t d i t d o e l o n d e r n a m . H u n u i t s p r a a k w a s s n e l , en omdat de w o o r d e n d i e ze s p r a k e n g e e n d u i d e l i j k verband hielden met zichtbare voorwerpen, kon ik geen sleutel ontdekken waarmee ik het g e h e i m van hun betekenis kon ontwarren. " [Shelley
1818]
De e r v a r i n g van h e t m o n s t e r dat d e w o o r d e n g e e n d u i d e l i j k v e r b a n d houden met z i c h t b a r e v o o r w e r p e n , s l u i t n a u w aan b i j een van de basisstellingen van h e t s a u s s u r e a a n s e structuralisme, m.n. de s t e l l i n g d a t t a a l n i e t a l s een n o m e n c l a t u u r mag w o r d e n o p g e v a t . D i e s t e l l i n g w o r d t in de e e r s t e p a r a g r a a f t o e g e l i c h t en b e s p r o k e n (2.2.1.) en d i e n t dan a l s u i t g a n g s p u n t v o o r d e o n t w i k k e l i n g van een alternatieve o p v a t t i n g van t a a l en beteken is, die in de daarop volgende paragrafen wordt gepresenteerd (2.2.2. en 2 . 2 . 3 ) en toegepast (2.2.4.). In de laatste paragraaf wordt dan onderzocht of de saussureaanse semantiek geschikt is voor i n t e g r a t i e in e e n v e r t a a l s y s t e e m ( 2 . 2 . 5 . ) . Ik wil er v o o r a f wel op w i j z e n d a t h e t in d e z e s e c t i e a l l e e n om de s a u s s u r e a a n s e v a r i a n t van h e t s t r u c t u r a l i s m e g a a t en n i e t om d e v e r s c h i l l e n d e A m e r i k a a n s e v a r i a n t e n van h e t s t r u c t u r a l i s m e . De reden voor d i e b e p e r k i n g is d a t er a l l e e n in de saussureaanse variant een omvattende semantische representatietheorie ontwikkeld is.
2.2.1.
taal
is g e e n
Het vertrekpunt b e t e k e n i s is z i j n voor dingen :
nomenclatuur
van Saussures beschouwingen over taal k r i t i e k op de o p v a t t i n g d a t w o o r d e n n a m e n
en zijn
" Pour c e r t a i n e s p e r s o n n e s la l a n g u e , r a m e n é e à son p r i n c i p e essentiel, est une n o m e n c l a t u r e , c ' e s t - à - d i r e u n e l i s t e de t e r m e s c o r r e s p o n d a n t à a u t a n t de c h o s e s . Par e x e m p l e :
Cette conception est c r i t i q u a b l e à bien des égards. Elle s u p p o s e d e s i d é e s t o u t e s f a i t e s p r é e x i s t a n t aux m o t s . . . (et - F V E ) e l l e l a i s s e s u p p o s e r q u e le l i e n qui u n i t un nom à une chose est une o p é r a t i o n toute s i m p l e , ce qui e s t b i e n loin d ' ê t r e v r a i . " [Saussure
1916,
97]
Bemerk dat de kritiek zich niet alleen richt tegen de apert o n j u i s t e o p v a t t i n g d a t elk w o o r d m e t één d i n g z o u c o r r e s p o n d e r e n , want in die op v a t t i n g zou h e t al onmogelijk zijn om twee verschillende paarden met h e t z e l f d e woord 'equos' te benoemen, maar ook en z e l f s v o o r a l t e g e n de op z i c h al v e e l plausibelere opvatting dat woorden zouden c o r r e s p o n d e r e n met a l g e m e n e ideeën of c o n c e p t e n ; zo b i j v o o r b e e l d d a t h e t w o o r d ' e q u o s ' e e n n a a m z o u zijn voor het a l g e m e n e idee ' P A A R D ' , d a t a f h a n k e l i j k van d e t a a l waarin men zich wil u i t d r u k k e n , ook v e r w o o r d kan worden als 'Pferd', "cheval', 'horse', 'paard', enz. Wat S a u s s u r e in d i e o p v a t t i n g s t o o r t , is de v a a k v e r z w e g e n impliciet erin a a n w e z i g e h y p o t h e s e dat de a l g e m e n e ideeën concepten) o n a f h a n k e l i j k van de t a a l g e g e v e n z i j n , terwijl voor hem vaststaat d a t i d e e ë n en c o n c e p t e n n i e t los van uitdrukking gedacht kunnen worden :
maar (of het hun
Psychologiquement, a b s t r a c t i o n f a i t e d e son e x p r e s s i o n par les mots, notre pensée n'est qu'une masse amorphe et indistincte. Philosophes et l i n g u i s t e s se sont toujours a c c o r d e s à r e c o n n a î t r e q u e , s a n s le s e c o u r s d e s s i g n e s , n o u s serions incapables de d i s t i n g u e r deux idées d'une façon c l a i r e et c o n s t a n t e . P r i s e en e l l e - m ê m e , la p e n s é e e s t c o m m e u n e n é b u l e u s e ou r i e n n ' e s t n é c e s s a i r e m e n t d é l i m i t e . Il n ' y a pas d'idées préétablies, et r i e n n ' e s t distinct avant l ' a p p a r i t i o n d e la l a n g u e . " ( o . c .5 155)
D e " m a s s e a m o r p h e et i n d i s t i n c t e " , waar S a u s s u r e het over h e e f t , is w a t ik in h e t v o r i g e h o o f d s t u k de c o n t e n t - p u r p o r t g e n o e m d heb: nu b e t r e f t h e t h i e r w e l i s w a a r n i e t z o z e e r d e r e f e r e n t e n z e l f , a l s wel de p s y c h i s c h e v o o r s t e l l i n g e n e r v a n , m a a r d a t o n d e r s c h e i d is in d e z e c o n t e x t al t h a n s - van m i n d e r b e l a n g ; e s s e n t i e e l is dat h e t om n i e t v e r w o o r d e en d u s n i e t - t a l i g e i n d r u k k e n g a a t , Het geheel van die indrukken is een ononderbroken bewustzijnsstroom d i e p r i n c i p i e e l v o r m e l o o s en o n g e o r d e n d is en waarin slechts door en d a n k zij d e taal discrete entiteiten onderscheiden kunnen w o r d e n , In de saussureaanse visie drukken de woorden van de taal bijgevolg g e e n v o o r a f g e g e v e n en k l a a r onderscheiden begrippen uit, maar l e g g e n ze aan h e t g e h e e l van i n d r u k k e n en i d e e ë n een orde op die daarin vooraf niet aanwezig was. Een z e l f d e principiële ongeordendheid treft men aan in wat S a u s s u r e de " s u b s t a n c e p h o n i q u e " n o e m t . Die "substance phonique" is het continuüm v a n k l a n k e n en correspondeert dus met wat H j e l m s l e v en E c o de " e x p r e s s i o n - p u r p o r t " n o e m e n . Net zomin als de woordenschat van een bepaalde taal de uitdrukking is van een onafhankelijk van die taal gegeven i n d e l i n g van de c o n t e n t - p u r p o r t , is het f o n o l o g i s c h e s y s t e e m van een taal de uitdrukking van een o n a f h a n k e l i j k van die taal gegeven o r d e n i n g van d e e x p r e s s i o n - p u r p o r t . Dat h e e f t o . m . tot gevolg dat het o n d e r s c h e i d e n van fonologische vormen in de s a u s s u r e a a n s e o p t i e k n i e t g e b a s e e r d kan z i j n op d e w a a r n e m i n g van g e l i j k e n i s s e n in de f o n i s c h e s u b s t a n t i e ; " Lorsque, d a n s u n e c o n f é r e n c e , on e n t e n d r e p e t e r à p l u s i e u r s reprises le mot ' M e s s i e u r s !', on a le sentiment qu'il s'agit c h a q u e f o i s de la m ê m e e x p r e s s i o n , et p o u r t a n t les v a r i a t i o n s de d é b i t et l ' i n t o n a t i o n la p r é s e n t e n t , d a n s les divers passages, avec des différences phoniques très appréciables - aussi appréciables que celles qui servent ailleurs à d i s t i n g u e r des mots d i f f é r e n t s (cf. " p o m m e ' et ' p a u m e ' , ' g o u t t e ' et 'je g o û t e ' , 'fuir'' et ' f o u i r ' , e t c . ) . " [o.c.,
150-151]
Het v e r s c h i l t u s s e n (pom) en [ p o . m ] is i n d e r d a a d n i e t g r o t e r dan dat t u s s e n b i j v o o r b e e l d [ m e s j ö ] en ( m e s j ö ) , m a a r in h e t eerste geval onderscheidt een Franstalige twee verschillende f o n o l o g i s c h e v o r m e n en in h e t t w e e d e n i e t . Voor
de b e t e k e n i s
van
"Messieurs!"
g e l d t nu h e t z e l f d e
:
" c e s e n t i m e n t de l ' i d e n t i t é p e r s i s t e , b i e n q u ' a u p o i n t d e v u e sémantique non p l u s il n ' y a i t p a s i d e n t i t é a b s o l u e d'un ' M e s s i e u r s ! ' à l ' a u t r e , d e m ê m e q u ' u n mot p e u t e x p r i m e r d e s idées assez différentes sans que son identité soit s é r i e u s e m e n t c o m p r o m i s e (cf. ' a d o p t e r u n e m o d e ' et ' a d o p t e r un enfant', 'la fleur du p o m m i e r ' et 'la fleur de la noblesse', etc.). " [ o . c . , 151)
Een v r i e n d e l i j k u i t g e s p r o k e n ' M e s s i e u r s ! ' kan i e t s h e e l anders u i t d r u k k e n dan een d r e i g e n d u i t g e s p r o k e n ' M e s s i e u r s ! ' , m a a r d a t neemt niet weg dat de talige betekenis van het element ' M e s s i e u r s !' in b e i d e g e v a l l e n d e z e l f d e is. S a u s s u r e b e s l u i t dan ook : "' C h a q u e fois que j'emploie le mot 'Messieurs', j'en r e n o u v e l l e la m a t i è r e ; c ' e s t un n o u v e l a c t e p h o n i q u e et un n o u v e l a c t e p s y c h o l o g i q u e . Le lien e n t r e l e s d e u x e m p l o i s du même mot ne r e p o s e ni sur l ' i d e n t i t é matérielle, ni sur l'exacte similitude des s e n s , m a i s sur d e s é l é m e n t s qu'il faudra r e c h e r c h e r et qui f e r o n t t o u c h e r de t r è s p r è s à la nature véritable des unités linguistiques, " [ o . c . , 152) Welke elementen Saussure h i e r op het oog h e e f t , volgende paragraaf verduidelijkt.
2 . 2 . 2 . het begrip
wordt
in
de
"valeur"
" V a l e u r " is e e n t e r m u i t de e c o n o m i e , die Saussure o v e r n e e m t om een aspect van h e t t a a l t e k e n te b e l i c h t e n d a t hem essentieel lijkt. Typisch bepaald
voor v a l e u r s is d a t ze d o o r t w e e v e r s c h i l l e n d e worden
" Elles sont
factoren :
toujours constituées
1. par une chose dissemblable c o n t r e c e l l e d o n t la v a l e u r
: susceptible d'être est à d é t e r m i n e r ;
2. par d e s c h o s e s s i m i l a i r e s q u ' o n d o n t la v a l e u r e s t en c a u s e . "
peut comparer
échangée
avec
celle
( o . c . , 159) De w a a r d e van een b r i e f j e van 100 frank, bijvoorbeeld, wordt bepaald d o o r w a t men e r m e e kan k o p e n (= u n e c h o s e d i s s e m b l a b l e ) , m a a r ook d o o r z i j n v e r h o u d i n g t . o . v . a n d e r e m u n t e n : t.o.v. 1 f r a n k of t . o . v . d o l l a r s of g u l d e n s (= d e s c h o s e s s i m i l a i r e s ) . Hetzelde
g e l d t nu v o o r
taaltekens :
" Un mot peut être échangé contre quelque chose de dissemblable ; u n e i d é e ; en o u t r e , il p e u t ê t r e c o m p a r é a v e c q u e l q u e c h o s e de m ê m e n a t u r e : un a u t r e mot. Sa valeur n'est donc pas fixée tant qu'on se borne a c o n s t a t e r q u ' i l p e u t ê t r e é c h a n g é c o n t r e tel ou tel c o n c e p t , c ' e s t - à - d i r e q u ' i l a t e l l e ou t e l l e s i g n i f i c a t i o n ; il f a u t encore le comparer avec les v a l e u r s s i m i l a i r e s , avec les a u t r e s m o t s qui lui s o n t o p p o s a b l e s . " ( o . c . , 160)
Hier wordt de i n d r u k g e w e k t dat de twee waarde-constituerende factoren even belangrijk zijn en in een relatie van c o m p l e m e n t a r i t e i t s t a a n . Op a n d e r e p l a a t s e n g e e f t S a u s s u r e e c h t e r duidelijk te kennen dat die relatie er veeleer een van afhankelijkheid is ; de s e m a n t i s c h e r e l a t i e s t u s s e n de woorden b e p a l e n de s i g n i f i c a t i o n en n i e t o m g e k e e r d :
"
veut dir
s i g n i f i c a t i o n ; m a i s il e s t b i e n e n t e n d u q u e ce c o n c e p t n'a r i e n d ' i n i t i a l , q u ' i l n ' e s t q u ' u n e v a l e u r d é t e r m i n é e par s e s r a p p o r t s a v e c d ' a u t r e s v a l e u r s s i m i l a i r e s , et q u e s a n s e l l e s la s i g n i f i c a t i o n n ' e x i s t e r a i t p a s , " [O.C. , 162)
B e t e k e n i s b e p a l e n d is in e e r s t e i n s t a n t i e de p l a a t s van h e t woord in e e n g e g e v e n s y s t e e m . W e l k e i d e e ë n een w o o r d t o t uitdrukking kan b r e n g e n , is b e p a a l d d o o r d i e p l a a t s . Daaruit volgt d a t d e w o o r d e n s t e e d s in relatie w o r d e n tot het s y s t e e m w a a r ze deel v a n u i t m a k e n
gezien
moeten :
" l'idée de v a l e u r n o u s m o n t r e q u e c ' e s t u n e g r a n d e illusion d e c o n s i d é r e r un t e r m e s i m p l e m e n t c o m m e l ' u n i o n d ' u n c e r t a i n son a v e c un c e r t a i n c o n c e p t . Le d é f i n i r a i n s i , ce serait l'isoler du s y s t è m e d o n t il f a i t p a r t i e ; ce s e r a i t c r o i r e q u ' o n p e u t c o m m e n c e r par l e s t e r m e s et c o n s t r u i r e le s y s t è m e en en f a i s a n t la s o m m e , a l o r s q u ' a u c o n t r a i r e c ' e s t du t o u t solidaire qu'il f a u t p a r t i r p o u r o b t e n i r par analyse les éléments qu'il renferme. " (o. c . 157) Voor de b e p a l i n g van v a l e u r s w o r d t dan ook n i e t uitgegaan van afzonderlijke woorden, m a a r van k l a s s e n van s e m a n t i s c h v e r w a n t e woorden, Zo"n k l a s s e v o r m t een p a r a d i g m a en de v a l e u r s van de w o o r d e n die e r t o e b e h o r e n , worden g e r e p r e s e n t e e r d door 1. de n a a m van h e t p a r a d i g m a 2 . een r e e k s k e n m e r k e n d i e de b e t e k e n i s v e r s c h i l l e n l e d e n van het p a r a d i g m a u i t d r u k k e n Een bekend en vaak g e c i t e e r d voorbeeld P o t t i e r s b e s c h r i j v i n g v a n de b e t e k e n i s s e n woorden voor "zitmeubel".
tussen
de
van zo'n analyse is van een a a n t a l Franse
avec dossier
sur pieds
pour une personne
chaise
+
+
fauteuil
+
+
tabouret
-
+
+
canapé
+
+
-
pouf
-
+
+
[overgenomen
uit C o s e r i u
pour s'asseoir
+
+
avec bras
en
matériau rigide +
-
+ +
+
+
-
+
+
+
+
-
-
1 9 7 3 , 56)
De o n d e r s c h e i d e n d e k e n m e r k e n z i j n r e p r e s e n t a t i e s van s e m a n t i s c h e o p p o s i t i e s en h e t g e h e e l v a n d i e o p p o s i t i e s b e p a a l t de v a l e u r van elk woord afzonderlijk, i.c. de p l a a t s van h e t w o o r d in het "zitmeubel"-paradigma. Men z o u z i c h waarin elk zijn grenzen
d a t p a r a d i g m a k u n n e n v o o r s t e l l e n a l s een l e g e r u i m t e w o o r d een d e e l r u i m t e i n n e e m t d i e b e p a a l d w o r d t door m e t de r u i m t e s van a n d e r e w o o r d e n ,
Deze werkwijze sluit heel natuurlijk aan bij de s t r u c t u r a l i s t i s c h e b a s i s a s s u m p t i e dat w o o r d e n geen uitdrukkingen z i j n van o n a f h a n k e l i j k v a n de t a a l g e g e v e n c o n c e p t e n ; d e v a l e u r s worden i m m e r s n i e t b e p a a l d d o o r na te g a a n w e l k e c o n t e n t - p u r p o r t door elk w o o r d a f z o n d e r l i j k g e d e k t w o r d t , m a a r d o o r na te gaan hoe elk woord z i c h t o t de andere verhoudt. Dat heeft twee b e l a n g r i j k e g e v o l g e n v o o r de c o n c r e t e a n a l y s e : 1. de aan een w o o r d t o e g e k e n d e s e m a n t i s c h e k e n m e r k e n z i j n niet noodzakelijk representaties van e i g e n s c h a p p e n van h e t d o o r dat woord b e n o e m d e . Dat b l i j k t v o o r a l b i j de n e g a t i e v e k e n m e r k e n . Op z i c h b e s c h o u w d is de t o e k e n n i n g van h e t k e n m e r k [ - a v e c b r a s ] aan h e t w o o r d " c h a i s e " v o l k o m e n a r b i t r a i r . M e n z o u er net zo g o e d h e t kenmerk [zonder s t u u r ] of [ z o n d e r v e n t i l a t o r ] aan toe kunnen kennen, want daar p l e e g t een stoel ook niet mee uitgerust te zijn. De reden waarom Pottier het kenmerk [zonder armen] wel vermeldt en h e t k e n m e r k [ z o n d e r v e n t i l a t o r ) n i e t , heeft dan ook niets te m a k e n m e t de e i g e n s c h a p p e n van ( b u i t e n t a l i g e ) stoelen, m a a r m e t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n de ( t a l i g e ) e l e m e n t e n "fauteuil" en " c h a i s e " . 2. Omdat de onderscheiding van valeurs niet geschiedt met betrekking tot het b u i t e n t a l i g e , maar met betrekking tot het t a a l s y s t e e m , b e s t a a t er een s t e r k e t e n d e n s om aan elk e l e m e n t v a n h e t t a a l s y s t e e m p r e c i e s een v a l e u r t o e te k e n n e n . Dat is g e e n w e t van Meden en Perzen, want een w o o r d kan tot verschillende semantische paradigma's b e h o r e n en b i j g e v o l g ook verschillende valeurs hebben, m a a r in h e t a l g e m e e n zal e e n s t r u c t u r a l i s t j u i s t de e e n h e i d van v o r m en i n h o u d b e k l e m t o n e n en d u s per f o n o l o g i s c h e v o r m één v a l e u r p o s t u l e r e n (noot 1 ) . Dat blijkt duidelijker
niet alleen uit P o t t i e r s a n a l y s e , m a a r ook en nog uit de r e e d s a a n g e h a a l d e p a s s a g e u i t de " C o u r s " d a t
"un m o t p e u t e x p r i m e r d e s i d é e s a s s e z f l e u r de la noblesse'', etc.). "
différentes
sans
que
(o.c. 151)
Tegenover de eenheid van de valeur staat dan de veelheid van ideeën die in verschillende contexten door het woord uitgedrukt kunnen worden, Die ideeën worden in de "Cours" "significations ' genoemd (soms ook 'sens' of 'idées') en over de verhouding van de valeurs 2 . 2 .die 5 . laatste v a l e u rtotvs. s i g n i fhandelt i c a t i ode n volgende paragraaf. " La v a l e u r , p r i s e d a n s son a s p e c t c o n c e p t u e l , e s t s a n s d o u t e un é l é m e n t d e la s i g n i f i c a t i o n , et il e s t t r è s d i f f i c i l e de s a v o i r c o m m e n t c e l l e - c i s ' e n d i s t i n g u e t o u t en é t a n t s o u s sa dépendance. Pourtant il e s t n e c e s s a i r e de t i r e r au clair c e t t e q u e s t i o n , s o u s p e i n e de r é d u i r e la l a n g u e à u n e s i m p l e nomenclature. " ( o . c . , 158
)
Aangezien de opvatting van taal als nomenclatuur juist het doelwit van zijn k r i t i e k i s , m o e t S a u s s u r e aan het bedoelde o n d e r s c h e i d veel belang g e h e c h t h e b b e n . H e t is dan ook v r e e m d om te constateren dat het lange tijd door de saussureanen veronachtzaamd is, Tullio de Mauro schrijft daar in zijn inleiding bij de "Cours" het v o l g e n d e over : " Cette distinction, ... aussi incroyable que cela puisse p a r a î t r e a p r è s c o u p , n ' a p a s é t é s a i s i e d a n s t o u t e sa p o r t é e jusqu'à un bref et i m p o r t a n t a r t i c l e de A. Burger que beaucoup, encore aujourd'hui, n'ont pas remarque : quelques p a g e s sur s e n s ou s i g n i f i c a t i o n , s i g n i f i é et v a l e u r q u i , en désaccord a p p a r e n t a v e c ce q u e G o d e l a v a i t d é c r i t d a n s SU, en réalité parfaitement à l'unisson avec le reste des interprétations que Godel avait élaboré, ont mis toute l ' e x é g è s e d e la p e n s é e s a u s s u r i e n n e sur son v é r i t a b l e a x e et ouvert des perspectives théoriques de la plus grande importance. " [de M a u r o
1972,
X-XI)
Het artikel waar de M a u r o h e t over heeft, draagt de " S i g n i f i c a t i o n s et v a l e u r du s u f f i x e v e r b a l f r a n ç a i s -e-".
titel
In de i n l e i d e n d e p a r a g r a a f , " V a l e u r et s i g n i f i c a t i o n " , z e t B u r g e r zich af t e g e n d e o p v a t t i n g van G o d e l d a t s i g n i f i c a t i o n (of s e n s ) en valeur (of signifié) voor hetzelfde zouden staan. In aansluiting b i j de l a a t s t g e c i t e e r d e u i t s p r a a k u i t de " C o u r s " en bij een aantal andere passages waarin Saussure het over signification en/of valeur heeft, schetst Burger het volgende b e e l d van de v e r h o u d i n g t u s s e n d i e t w e e :
" ... si la l a n g u e e s t un s y s t è m e de v a l e u r s , si c ' e s t de la valeur que dépend le s e n s , cela signifie que c'est la valeur, entité purement virtuelle, qui permet la manifestation, d a n s le d i s c o u r s , de s i g n i f i c a t i o n s d i v e r s e s mais qui toutes dépendent des rapports qu'elle entretient a v e c l e s a u t r e s v a l e u r s du s y s t è m e . D ' u n e v a l e u r d o n n é e p e u t découler un n o m b r e i n d é t e r m i n é de significations ; c'est l'ensemble des s i g n i f i c a t i o n s qui se m a n i f e s t e n t dans le discours qui r e p r é s e n t e n t le s i g n i f i é . " (Burger 1961, 7] In t e r m e n van d e t e r m i n o l o g i e van E c o en H j e l m s l e v : d e z i j n c o n t e n t - t y p e s en d e s i g n i f i c a t i o n s c o n t e n t - t o k e n s .
valeurs
Wat men nu in m o n o l i n g u a l e w o o r d e n b o e k e n t e r u g v i n d t , z i j n geen r e p r e s e n t a t i e s van v a l e u r s , m a a r van k l a s s e n van s i g n i f i c a t i o n s : " Ce n ' e s t p a s la v a l e u r qui se r é a l i s e d a n s la parole, mais les s i g n i f i c a t i o n s . L ' i n v e n t a i r e en e s t r e l a t i v e m e n t f a c i l e à é t a b l i r en o b s e r v a n t l e s f a i t s de p a r o l e ; c ' e s t ce que font les bons d i c t i o n n a i r e s p o u r le vocabulaire et les b o n n e s g r a m m a i r e s pour les mots g r a m m a t i c a u x , les s u f f i x e s , les d é s i n e n c e s . " ( o . c . , 8] Samengevat : valeurs zijn e e n h e d e n van het taalsysteem langue) en worden bepaald door oppositierelaties tussen e l e m e n t e n van h e t s y s t e e m ; s i g n i f i c a t i o n s z i j n e e n h e d e n van taalgebruik (de p a r o l e ) en w o r d e n b e p a a l d in relatie tot buitentalige :
(de de het het
" La signification est pour Saussure l'équivalent de la phonation, c'est-à-dire qu'elle est la réalisation du signifie d'un signe fait [de Mauro 1972, 464-465) Het f u n d a m e n t e l e v e r s c h i l t u s s e n b e i d e n o t i e s k o m t w e l l i c h t b e t e r nog dan in de d e f i n i t i e s tot u i t i n g in de t o e p a s s i n g ervan op concrete taalfeiten. B u r g e r h e e f t d a a r h e t s y s t e e m v a n de F r a n s e werkwoordstijden voor gekozen, w a t m e t h e t o o g op de globale opzet van mijn o n d e r z o e k een g e l u k k i g t o e v a l mag heten : de b e s p r e k i n g van B u r g e r s a n a l y s e kan d a a r d o o r i m m e r s t e g e l i j k e r t i j d d i e n s t d o e n a l s i l l u s t r a t i e bij de s t r u c t u r a l i s t i s c h e betekenisleer en als v e r g e l i j k i n g s m a t e r i a a l voor het laatste hoofdstuk, w a a r i n een a n a l y s e van de N e d e r l a n d s e w e r k w o o r d s t i j d e n zal w o r d e n voorgesteld.
2.2.4.
een
saussureaanse
a n a l y s e van d e F r a n s e
werkwoordstijden
Burgers analyse is b e s c h r e v e n in t w e e artikels ; het reeds vermelde " S i g n i f i c a t i o n s et v a l e u r du s u f f i x e verbal français -e-" (1961) en het artikel "Essai d ' a n a l y s e d'un système de v a l e u r s " (1962). Met het Franse werkwoordssuffix "-e-" bedoelt Burger het paradigma "-ais, -ait, -ions, - i e z , - a i e n t " , d a t in h e t F r a n s g e b r u i k t w o r d t ter v o r m i n g van - de i m p a r f a i t ( a l l a i t ) , - de p l u s - q u e - p a r f a i t ( é t a i t a l l é ) - de c o n d i t i o n n e l p r é s e n t ( i r a i t ) - de c o n d i t i o n n e l p a s s é (serait a l l é ) . V o o r d e b e p a l i n g van d e s i g n i f i c a t i o n s van h e t p a r a d i g m a d o e t hij e e n b e r o e p op e e n b e s t a a n d e F r a n s e g r a m m a t i c a , m . n . h e t "Essai de g r a m m a i r e d e la l a n g u e f r a n ç a i s e " van D a m o u r e t t e & P i c h o n . U i t de d a a r i n v o o r g e s t e l d e c l a s s i f i c a t i e l e i d t B u r g e r af dat " les significations sous trois chefs :
de n o s q u a t r e
temps peuvent
se
grouper
a) i l s p e u v e n t s i t u e r l ' é v é n e m e n t d a n s le passe'. b) i l s p e u v e n t i n d i q u e r un é v é n e m e n t s u p p o s e ; la s i t u a t i o n de l'événement d a n s le t e m p s n ' e s t p a s i n d i q u é e par le suffixe. c) i l s peuvent indiquer une référence a une pensée antérieure au moment de la p a r o l e ; la situation de l ' é v é n e m e n t d a n s le t e m p s n ' e s t p a s non p l u s i n d i q u é e par le s u f f i x e . " [Burger
1961,
12]
Voor de b e p a l i n g van de v a l e u r van h e t anders te w e r k w o r d e n g e g a a n : d a a r b i j g r o o t s t e g e m e n e d e l e r s van in s p e c i f i e k e betekenissen, maar naar datgene wat paradigma onderscheidt van de v o r m e n voor k o m t . Tot d i e
laatste
rekent
De c r u c i a l e v r a a g
Burger
-
de de de de
paradigma moet er heel wordt niet gezocht naar contexten gerealiseerde de v o r m e n van het -ewaarin dat suffix niet
p r é s e n t (va) p a s s é c o m p o s e (est a l l e ) futur (ira) f u t u r a n t e r i e u r (sera a l l é ) .
is dan :
" Q u e l e s t l ' é l é m e n t c o m m u n qui c h a r a c t é r i s e d e t e m p s et l ' o p p o s e à la s e c o n d e ? " [o.c. , 12]
la p r e m i è r e
série
Het antwoord
daarop
wordt
in de c o n c l u s i e
als volgt
samengevat
:
" La v a l e u r du s u f f i x e -e- e s t l ' i n a c t u e l ; il i n d i q u e que l'événement s i g n i f i é par le r a d i c a l v e r b a l est en d e h o r s de l'actualité du parieur au m o m e n t de la parole. De là d é c o u l e n t les d i v e r s e s s i g n i f i c a t i o n s d e l ' i m p a r f a i t . . . " ( o . c . , 15] De v a l e u r van - e - b e p a a l t d u s de g r e n z e n s i g n i f i c a t i o n s z i c h d i e n e n te s i t u e r e n . zowel modaal (1) si
als
j'étais
riche,
j'aurais une
van h e t d o m e i n w a a r i n de Omdat die s i g n i f i c a t i o n s
auto
temporeel (2) q u a n d
j ' é t a i s r i c h e , j'avais deux
autos
kunnen zijn, g e l d t d a t d e v a l e u r n i e t u i t s l u i t e n d t e m p o r e e l kan zijn. Burger sluit zijn artikel over dan ook af met de a l g e m e n e bemerking dat " le s y s t è m e du v e r b e f r a n ç a i s n ' e s t p a s c o n s t r u i t sur l ' i d é e logique ou p s y c h o l o g i q u e de t e m p s . Les diverses notions t e m p o r e l l e s que les s y n t a g m e s verbaux sont aptes à indiquer r e l è v e n t d e s s i g n i f i c a t i o n s et n o n d e s v a l e u r s . " (o.c., 15) Die idee wordt opgenomen en verder ontwikkeld in het d a a r o p v o l g e n d e " E s s a i d ' a n a l y s e d ' u n s y s t è m e de v a l e u r s " , w a a r i n Burger het gehele Franse tijdssysteem van de indicatief beschrijft. Daartoe moet hij naast het reeds beschreven suffix '-e-' ook het s u f f i x ' - r - ' en h e t h u l p w e r k w o o r d van d e v o l t o o i d e tijden ('avoir/être') in zijn analyse betrekken. Door een combinatie van d i e d r i e e l e m e n t e n l e i d t hij de a c h t indicatieve t i j d s v o r m e n af (noot 2 ) .
avoir/être
-r-
péesent
il
joue
-
-
-
imparfait
il
jouait
-
-
+
futur'
il
jouera
-
+
-
il j o u e r a i t
-
+
+
il
+
-
-
-
+
+
+
-
+
+
+
conditionnel passé
présent
composé
a
joué
+
plus-que-parfait
il a v a i t joué
futur
il a u r a
antérieur
conditionnel
passé
joué
il a u r a i t
joué
Voor de b e p a l i n g van de v a l e u r s van '-r-' en van 'avoir/être' geldt nu d a t z e n e t a l s d i e van '-e-' n i e t d i r e c t o p g e v a t mogen w o r d e n a l s u i t d r u k k i n g e n van t e m p o r e l e n o t i e s : " Le s u f f i x e '-r-' n'a p a s p o u r f o n c t i o n u n i q u e d ' e x p r i m e r u n e relation temporelle. Il e n t r e en e f f e t d a n s la composition de s i g n e s qui p e u v e n t , s u i v a n t leur p o s i t i o n , se référer a u s s i b i e n à un e v e n e m e n t p a s s é q u e p r é s e n t ou. f u t u r . " [Burger
1 9 6 2 , 69)
en " A leur t o u r , les formes c o m p o s é e s n'ont pas pour fonction unique d ' e x p r i m e r un r a p p o r t t e m p o r e l . Le p a r f a i t (= p a s s é c o m p o s é - FVE) p e u t se r é f é r e r à un é v é n e m e n t passé, futur ou p r é s e n t ; (3) h i e r (4) j'ai
il a n e i g é fini dans cinq
minutes
"
( o . c . , 70
)
Omdat de v a l e u r s over alle m o g e l i j k e s i g n i f i c a t i o n s dienen te generaliseren, kunnen ze niet in exclusief temporele termen gedefinieerd worden. De representaties die Burger ervoor suggereert z i j n r e s p e c t i e v e l i j k " c o n j e c t u r é " en " a c c o m p l i " . De semantische analyse van de Franse werkwoordstijden ziet er b i j g e v o l g zo u i t :
accompli
conjecturé
inactuel
présent
-
-
-
imparfait
-
-
+
futur-
-
+
-
-
+
+
+
-
-
plus-que-parfait
+
-
+
futur
+
+
-
+
+
+
conditionnel passe
présent
compose
antérieur
conditionnel
passé
[cf. Burger
1962, 72-73)
W a t d e z e a n a l y s e zo t y p i s c h 1. de e e n - o p - e e n elementen
saussureaans maakt,
correspondentie :
van
is
f o r m e l e en
inhoudelijke
avoir/être - accompli - r - conjecturé -e- inactuel 2. het feit dat de v a l e u r s niet u i t g e d r u k t van b u i t e n t a l i g e t e m p o r e l e n o t i e s
worden
in
termen :
" les v a l e u r s ne sont pas d ' o r d r e t e m p o r e l . " [ o . c . , 67
)
3. de exclusieve aandacht voor tussen de w e r k w o o r d s t i j d e n .
2.2.5.
vertalen
via
de p a r a d i g m a t i s c h e
relaties
valeurs
De integratie van de saussureaanse valeur-analyse v e r t a a l s y s t e e m zou men zich als volgt kunnen v o o r s t e l l e n
in
een :
Het a n a l y s e s y s t e e m b e s t a a t u i t een m o r f o l o g i s c h e o n t l e d i n g van d e brontaalzinnen (A1) en een t o e k e n n i n g v a n semantische valeurs (signifiés) aan de morfemen (A2). Die worden dan door een transfersysteem (T2) afgebeeld op de valeurs van doeltaalmorfemen, v e r v o l g e n s op de d o e l t a a l m o r f e m e n zelf (g2) en ten slotte d.m,v. morfologischs synthese (g1) op de doeltaalzinnen. De aan de z i n n e n t o e g e k e n d e r e p r e s e n t a t i e s z i j n d u s rijen signifiés. Voor een evaluatie van d e valeur-analyse in
van een
vertaaltheoretisch kader moeten die representaties w o r d e n a a n de v e r e i s t e n d i e in h e t v o r i g e h o o f d s t u k z i j n (cf . 1 . 3 . ) .
nu getoetst qeformuleerd
De e e r s t e v e r e i s t e b e t r o f de s y n t a x i s van de r e p r e s e n t a t i e t a a l : de eenheden van d i e taal m o e t e n e i n d i g in a a n t a l zijn en er moeten r e g e l s z i j n aan de h a n d w a a r v a n kan w o r d e n u i t g e m a a k t of een r e p r e s e n t a t i e al dan n i e t w e l g e v o r m d i s . Op h e t e e r s t e p u n t s l a g e n de v a l e u r s m e t g l a n s : o m d a t h e t a a n t a l kleinste b e t e k e n i s d r a g e n d e e l e m e n t e n in e l k e t a a l e i n d i g is en omdat er - d u i d e l i j k e g e v a l l e n v a n h o m o n y m i e u i t g e z o n d e r d - met elk van d i e e l e m e n t e n p r e c i e s één v a l e u r c o r r e s p o n d e e r t , is h e t aantal valeurs gegarandeerd e i n d i g , en h e t a a n t a l r e p r e s e n t a t i e s ervan dus o o k . Het het t w e e d e p u n t w o r d t e v e n w e l een t e e r punt geraakt, want over de s y n t a g m a t i s c h e r e l a t i e s t u s s e n de m o r f e m e n en woorden h e e f t S a u s s u r e z e e r w e i n i g g e s c h r e v e n en z e k e r g e e n s a m e n h a n g e n d e theorie ontwikkeld. R o b e r t G o d e l m e r k t d a a r in z i j n commentaar b i j de m a n u s c r i p t e n van S a u s s u r e h e t v o l g e n d e o v e r op : " Dans le g r o u p e m e n t s y n t a g m a t i q u e , uniquement des unités juxtaposées peut y contribuer ; or " il n e l ' a p p e l e r u n e e n t i t e c o n c r è t e " (D L'expression très prudente, comme du c h a p i t r e ; " Ce d o m a i n e e s t d e s montre que Saussure n'estimait pas question. " [Godel
1969,
le s e n s ne résulte pas ; l ' o r d r e de c e s unités semble pas qu'on puisse 197). a u s s i la p r e m i è r e phrase p l u s o b s c u r s . " (D 1 9 6 ) , a v o i r a s s e z a p p r o f o n d i la
217]
Bij gebrek a a n e e n s y n t a g m a t i s c h e a n a l y s e is h e t dan ook het meest voor de hand liggend om te veronderstellen dat de semantische representaties van zinnen uit lineair geordende v a l e u r s b e s t a a n en d a t er t u s s e n d i e v a l e u r s g e e n a n d e r e r e l a t i e s b e s t a a n d a n d i e van de l i n k s - r e c h t s - v o l g o r d e . A a n g e z i e n er v e r d e r geen sprake is van a d d i t i e , deletie en/of permutatie kan men aannemen d a t d i e v o l g o r d e g e l i j k is a a n d i e van de m o r f o l o g i s c h o n t l e d e w o o r d e n in d e z i n , z o d a t de e n i g e w e l g e v o r m d h e i d s c o n d i t i e voor de semantische r e p r e s e n t a t i e s zou zijn dat het lineair geordende reeksen van v a l e u r s m o e t e n z i j n w a a r v a n de volgorde g e l i j k is aan d i e van de w o o r d e n in een w e l g e v o r m d e z i n (noot 3 ) . De tweede adequaatheidsvereiste betrof de semantiek van de r e p r e s e n t a t i e t a a l : de u i t d r u k k i n g e n van d i e taal m o e t e n g e s c h i k t zijn v o o r b i l i n g u a l e c o m m u n i c a t i e en d i e n e n d a a r o m b i j voorkeur in t a a l o n a f h a n k e l i j k e t e r m e n g e d e f i n i e e r d te w o r d e n . Op d a t p u n t z i t h e t m e t de v a l e u r s e c h t e r g o e d f o u t . Stellen we ons bij voorbeeld even in de plaats van een Engelstalige t r a n s f e r o n t w e r p e r d i e de opdracht k r i j g t om voor het e l e m e n t ( + i n a c t u e l , - a c c o m p l i , - c o n j e c t u r é ] (= r(imparfait)) een e q u i v a l e n t in z i j n t a a l te v i n d e n . D a t is n i e t zo e e n v o u d i g , want in h e t E n g e l s is er geen w e r k w o o r d s t i j d v o o r h a n d e n met de valeur [+ i n a c t u a l , - a c c o m p l i s h e d , - c o n j e c t u r e d ] . De Engelstalige transferschrijver zal zich bijgevolg moeten afvragen w e l k e van de g e g e v e n E n g e l s e v a l e u r s naar de betekenis nog h e t m e e s t in de b u u r t k o m t van de F r a n s e v a l e u r , en d a t is
een l a s t i g
probleem
a l s men
bedenkt
dat
1. de termen waarin de r e s p e c t i e v e v a l e u r s u i t g e d r u k t zijn, v a a k n i e t v e r g e l i j k b a a r z i j n . V g l . (+ i n a c t u e l , - a c c o m p l i , - c o n j e c t u r é ] vs. [+ p a s t , - c u r r e n t r e l e v a n c e ] . 2 , er m e e s t a l op v e r s c h i l l e n d e afgebeeld moet w o r d e n , maar op h o e v e e l p r e c i e s .
doeltaalrepresentaties daarbij niet vooraf geweten
is,
De v r a a g r i j s t o v e r i g e n s of de E n g e l s t a l i g e de r e p r e s e n t a t i e s van de F r a n s e v a l e u r s wel kan i n t e r p r e t e r e n op de d o o r de Fransman bedoelde wijze als die representaties uitsluitend vanuit het F r a n s g e m o t i v e e r d z i j n Ï de v a l e u r van de F r a n s e " i m p a r f a i t " is immers al e v e n t a a l s p e c i f i e k a l s de t e r m " i m p a r f a i t " zelf, en h e t z e l f d e g e l d t v o o r de E n g e l s e v a l e u r s . In de s a u s s u r e a a n s e b e n a d e r i n g v e r t o n e n de s e m a n t i s c h e systemen van de v e r s c h i l l e n d e t a l e n d a n ook p r e c i e s d e z e l f d e graad van incommensurabiliteit a l s d e m o r f o - s y n t a c t i s c h e s y s t e m e n van die talen en dat m a a k t dat d e s e m a n t i s c h e representaties in geen enkel o p z i c h t a d e q u a t e r z i j n v o o r b i l i n g u a l e c o m m u n i c a t i e d a n de morfo-syntactische. De d e r d e v e r e i s t e t e n s l o t t e b e t r o f de r e l a t e e r b a a r h e i d van de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s aan d e b r o n - en d o e l t a a l z i n n e n , en in dat opzicht k o m e n de v a l e u r s b e t e r u i t de b u s , want hoewel de b e p a l i n g van de v a l e u r s van m o r f e m e n b e s l i s t g e e n e e n v o u d i g e z a a k is en h e t e n i g e i n v e n t i v i t e i t v e r g t o m , zoals Burger, voor elk morfeem een valeur te vinden die generaliseert over alle gebruiksgevallen van het morfeem, bestaan er wel algemene richtlijnen voor de b e p a l i n g van v a l e u r s (cf. 2 . 2 . 3 . ) en is de toekenning van hun r e p r e s e n t a t i e s aan de morfemen meer een p r a k t i s c h dan een p r i n c i p i e e l p r o b l e e m . Voor de s y n t a g m a t i s c h e r e l a t i e s g e l d t b o v e n d i e n d a t ze beperkt zijn tot d e v o l g o r d e - r e l a t i e en a l l e s w a a r m e n b i j d e a f b e e l d i n g van de r e p r e s e n t a t i e s op d e z i n n e n (en v i c e v e r s a ) op m o e t l e t t e n is d a n ook d a t d e v o l g o r d e v a n d e e l e m e n t e n b e h o u d e n b l i j f t . Wat nu de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d van een vertaalsysteem met monolinguale valeur-analyse betreft, geldt dat die precies d e z e l f d e is a l s d i e van e e n v e r t a a l s y s t e e m w a a r i n de m o n o l i n g u a l e systemen u i t s l u i t e n d uit een m o r f o l o g i s c h e c o m p o n e n t b e s t a a n en d a t de a n a l y s e in t e r m e n van v a l e u r s d u s e i g e n l i j k o v e r b o d i g i s . Dat blijkt ten e e r s t e al b i j d e i n t e r p r e t a t i e van d e v a l e u r s ; d i e is n a m e l i j k n e t zo t a a l s p e c i f i e k a l s d i e van de m o r f o l o g i s c h e categorieën (cf. "imparfait" vs. (+inactuel, -accompli, -conjecturé]). Dat blijkt ten t w e e d e ook u i t h e t f e i t d a t representaties in termen van valeurs precies dezelfde graad van differentiatie vertonen als representaties in termen van morfemen en morfologische categorieën. Dat de d i f f e r e n t i a t i e g r a a d van die laatste te k l e i n is om g o e d e v e r t a l i n g e n t e kunnen produceren volgt uit het feit dat e e n z e l f d e brontaalmorfeem vaak met verschillende (onderling niet synonieme) doeltaalmorfemen correspondeert, en dat er d u s g e d i s a m b i g u e e r d m o e t worden om j u i s t te v e r t a l e n , m a a r a l s de v a l e u r s é é n - o p - é é n c o r r e s p o n d e r e n met de b r o n t a a l m o r f e m e n z i j n ze n i e t g e d i f f e r e n t i e e r d e r dan de
morfemen en dient ook na de v a l e u r - a n a l y s e g e h e e l in h e t t r a n s f e r s y s t e e m te g e s c h i e d e n .
de
disambiguering
En ten d e r d e b l i j k t d e f e i t e l i j k e o v e r b o d i g h e i d van de valeuranalyse uit het feit dat het aantal aanpassingen van de z i n s s t r u c t u u r d a t in h e t t r a n s f e r s y s t e e m zal m o e t e n p l a a t s v i n d e n , op geen enkele wijze verminderd wordt door een monolinguale valeur-analyse : of men nu concatenaties van morfemen t r a n s f e r e e r t of c o n c a t e n a t i e s van v a l e u r s , m a a k t s t r u c t u r e e l g e e n verschil. In z i j n g e h e e l g e n o m e n is e e n s e m a n t i s c h e a n a l y s e in t e r m e n van v a l e u r s dan ook o n t o e r e i k e n d en o v e r b o d i g , ten m i n s t e a l s men er het vertalen d o o r wil v e r g e m a k k e l i j k e n . Die c o n c l u s i e zal de s a u s s u r e a n e n e v e n w e l n a u w e l i j k s verrassen, w a n t ze s c h r i j v e n z e l f d a t h e t v e r t a l e n n i e t op h e t n i v e a u van de valeurs d i e n t te g e s c h i e d e n , m a a r op d a t van de s i g n i f i c a t i o n s . B u r g e r b i j v o o r b e e l d f o r m u l e e r t het a l s v o l g t : " Bien q u e le s y s t è m e d e s v a l e u r s s o i t d i f f é r e n t d ' u n e l a n g u e à l ' a u t r e , la t r a d u c t i o n r e s t e p o s s i b l e ; la r é p a r t i t i o n d e s s i g n i f i c a t i o n s e n t r e les s i g n e s est d i f f é r e n t e , mais c e l l e s là peuvent toujours se manifester dans un contexte approprie ; d a n s ' t o n d r e un m o u t o n ' et ' m a n g e r du m o u t o n ' , nous avons pour un m ê m e signe deux significations que l ' a n g l a i s r é p a r t i t e n t r e deux s i g n e s , ' s h e e p ' et ' m u t t o n ' . " [Burger
1 9 6 1 , 8)
De v o o r het v e r t a l e n r e l e v a n t e o n d e r s c h e i d i n g e n k u n n e n i n d e r d a a d n i e t w o r d e n g e m a a k t op h e t n i v e a u van d e v a l e u r s ("mouton" heeft slechts een valeur), maar wel op d a t van de significations ('mouton' heeft verschillende significations in de beide woordgroepen). Buiten echter
die ene suggestie heeft Burger niet veel a a n d a c h t b e s t e e d .
aan
het
vertaalprobleem
Wie dat wel gedaan heeft, is de Deense structuralist Louis Hjelmslev. In z i j n " P r o l e g o m e n a " w i j d t d i e e e n a a n t a l b l a d z i j d e n aan de v r a a g n a a r de m o g e l i j k h e i d van t a a l v e r g e l i j k i n g op basis van e e n t e r t i u m c o m p a r a t i o n i s : " It would s e e m to b e different languages f a c t o r t h a t is c o m m o n languages, however comparison.
This common
factor
T h u s we f i n d jeg ved
that
det
a justifiable experiment to compare and t h e n extract, or subtract, the to t h e m a n d t h a t r e m a i n s c o m m o n to all many languages are drawn into the
we call the
purport.
chains
ikke [Danish] I KNOW IT NOT
I do n o t
know [English] I DO NOT KNOW
je ne s a i s
pas [French] I NOT KNOW (NOT)
en
tieda
[Finnish] NOT-I KNOW n a l u v a r a[Eskimo]NOT-KNOWING-AM-I-IT
despite all their d i f f e r e n c e s , have a factor namely the p u r p o r t , the thought i t s e l f . . . "
in
common,
(Hjelmslev 1943, 50-52)
De hij het v e r t a l e n n o o d z a k e l i j k e t a a l v e r g e l i j k i n g via de p u r p o r t , m . a . w . v i a h e t b u i t e n t a l i g e .
verloopt
dus
Uit een c o m b i n a t i e v a n de u i t s p r a k e n van Burger en Hjelmslev r e s u l t e e r t een h e e l a n d e r b e e l d v a n h e t v e r t a l e n : in p l a a t s v a n te vertalen via v a l e u r s , d i e g e d e f i n i e e r d z i j n in termen van intern-talige opposities, dient er vertaald te worden via significations, d i e g e d e f i n i e e r d z i j n in t e r m e n van b u i t e n t a l i g e onderscheidingen, m a a r h o e d a t l a a t s t e in z i j n w e r k g a a t en hoe de toekenning van significations aan morfemen (of woorden) geschiedt, wordt nergens duidelijk gemaakt.
2.2.*. Dit h o o f d s t u k v e r t o o n t een c i r c u l a i r e structuur ; het vertrekpunt was Saussures kritiek op de opvatting dat de betekenissen van t a l i g e e l e m e n t e n a b s t r a c t i e s zouden zijn over k l a s s e n van b u i t e n t a l i g e e n t i t e i t e n ( c f . t a a l a l s n o m e n c l a t u u r ) ; van d a a r u i t b e n ik v e r d e r g e g a a n m e t de v o o r s t e l l i n g v a n S a u s s u r e s alternatieve opvatting van betekenis als valeur, en na een toepassing van die l a a t s t e op d e s e m a n t i s c h e analyse van de Franse w e r k w o o r d s t i j d e n ( c f . d e a r t i k e l s v a n B u r g e r ) h e b ik d a n onderzocht of d i e o p v a t t i n g een i n t e r e s s a n t uitgangspunt biedt v o o r h e t ( a u t o m a t i s c h ) v e r t a l e n , m a a r d a t b l e e k n i e t h e t g e v a l te zijn. Een b e n a d e r i n g w a a r wel m u z i e k in z i t is d i e w a a r b i j er op het n i v e a u van de s i g n i f i c a t i o n s v e r t a a l d w o r d t ; d i e s i g n i f i c a t i o n s z i j n in t w e e o p z i c h t e n de a n t i p o d e van d e v a l e u r s ; z e s t a a n n i e t in een één-op-één r e l a t i e tot de kleinste betekenisdragende e l e m e n t e n en ze z i j n g e d e f i n i e e r d in t e r m e n van h e t buitentalige ( c f . de s i g n i f i c a t i o n s van de w e r k w o o r d s t i j d e n ) . M e t d a t l a a t s t e z i j n we e c h t e r w e e r b i j o n s u i t g a n g s p u n t beland, m.n. de opvatting d a t d e b e t e k e n i s s e n van t a l i g e e l e m e n t e n in relatie tot het b u i t e n t a l i g e o n d e r z o c h t en beschreven moeten worden.
D i e o p v a t t i n g is in de s t r u c t u r a l i s t i s c h e l i t e r a t u u r n i e t verder uitgewerkt, w a t na S a u s s u r e s k r i t i e k e r o p o o k n i e t v e r w o n d e r l i j k is. Ze vormt echter wel de kern van decorrespondentietheoretisches e m a n t
H o e w e l de c o n c l u s i e s v a n d e z e s e c t i e in h o o f d z a a k n e g a t i e f zijn, vind ik de aan de valeur-opvatting bestede aandacht niet overbodig, en wel om twee redenen : ten eerste leidt de bespreking van een n i e t - c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e aanpak tot een beter inzicht in de essentie van de correspondentiebenadering, en ten t w e e d e v e r l e e n t d i e b e s p r e k i n g o n s a r g u m e n t e n tegen het (al dan niet expliciet gemaakte) gebruik van structuralistische principes bij het ontwerpen van ver t a a l s y s t e m e n , bijvoorbeeld h e t p r i n c i p e van de eenheid van vorm en betekenis (= van de één-op-één correspondentie van
signifiant
en
signifié).
Om de b e s p r e k i n g h e l e m a a l r o n d te m a k e n keer ik t e r u g naar het o n m o n d i g e m o n s t e r van D r . F r a n k e n s t e i n . V l a k na de p a s s a g e w a a r i n het m o n s t e r er z i c h o v e r b e k l a a g t d a t het de b e t e k e n i s s e n van de w o o r d e n der b e w o n e r s n i e t kan o n t w a r r e n " o m d a t de w o o r d e n d i e ze spraken geen d u i d e l i j k v e r b a n d h i e l d e n met z i c h t b a r e v o o r w e r p e n " , komen er een a a n t a l z i n n e n w a a r u i t b l i j k t d a t de t a a l t o c h geen g e s l o t e n b o e k g e b l e v e n is v o o r h e t m o n s t e r : " Met grote toewijding echter, en na e n k e l e o m l o p e n v a n de maan lang in m i j n k r o t te z i j n g e b l e v e n , ontdekte ik de namen die aan e n k e l e van de v e r t r o u w d s t e onderwerpen van g e s p r e k w e r d e n g e g e v e n ; ik l e e r d e en g e b r u i k t e de woorden 'vuur', 'melk', ' b r o o d ' en ' h o u t ' . Ik l e e r d e o o k d e n a m e n van de b e w o n e r s z e l f . De j o n g e m a n en z i j n g e z e l l i n hadden beiden een aantal n a m e n , m a a r de o u d e man h a d er m a a r é é n , die "vader' luidde. Het m e i s j e w e r d ' z u s t e r ' of 'Agatha' genoemd, en d e j o n g e n ' F e l i x ' , ' b r o e r ' of ' z o o n ' . Ik kan de verrukking die ik v o e l d e t o e n ik de b e g r i p p e n d i e b i j elk van d e z e k l a n k e n h o o r d e b e g r e e p en ze kon uitspreken niet beschrijven. " Bemerk dat het hier t e l k e n s om b e g r i p p e n gaat waarvoor een referent in de w e r k e l i j k h e i d kan w o r d e n a a n g e w e z e n en dat de b e g r i p p e n z e l f s in t e r m e n van d i e r e f e r e n t e n b e g r e p e n w o r d e n , wat duidelijk b l i j k t u i t h e t f e i t d a t de w o o r d e n g e g r o e p e e r d worden r o n d . d e b u i t e n t a l i g e e n t i t e i t e n d i e ze b e n o e m e n :
X
vader Y--------------------zuster
Z-------------------Felix Z
broer
Het is z e k e r n i e t m i j n b e d o e l i n g om aan d e z e p a s s a g e d e kracht van e e n b e w i j s of a r g u m e n t te v e r l e n e n , m a a r ik v i n d het toch frappant dat ze n e t a l s m i j n b e s p r e k i n g in d e r i c h t i n g van een correspondentietheoretisch standpunt wijst. Moet de sleutel betekenissen dan gezocht worden ?
voor de ontwarring van het geheim der t o c h in h e t v e r b a n d t u s s e n w o o r d e n en dingen
2 . 3 . De i n t e r p r e t a t i e v e
zinssemantiek
2.3.0. N a a s t de p a r a d i g m a t i s c h e b e n a d e r i n g van S a u s s u r e , d i e in de vorige sectie voorgesteld is, kan er o o k een syntagmatische b e n a d e r i n g o n d e r s c h e i d e n w o r d e n , d . w . z . een b e n a d e r i n g waarin het taalteken gezien wordt in r e l a t i e tot het gebruik ervan in specifieke contexten. V o o r de b e s c h r i j v i n g van d e b e t e k e n i s van h e t t a a l t e k e n w o r d t d a n niet zozeer onderzocht hoe het zich verhoudt tot andere semantisch verwante - taaltekens, maar veeleer hoe het zich verhoudt t o t de t a a l t e k e n s w a a r m e e h e t (in een z i n ) g e c o m b i n e e r d kan worden. In t e r m e n v a n E c o ' s m o d e l g a a t h e t h i e r d u s om- d e r e l a t i e t u s s e n c o n t e n t - t y p e en e x p r e s s i o n - t o k e n : r ( x ) - . . . x . . . (cf. 2 . 1 . 2 . ) . Een typische vertegenwoordiger van deze benadering is de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k z o a l s d i e d o o r N o a m C h o m s k y en z i j n geestesgenoten uitgewerkt is. Voor een toelichting van de essentiële kenmerken van d i e b e n a d e r i n g zal ik vooral gebruik maken van één van Chomsky's eerste werken ; "Syntactic structures" (2.3.1.). De opvatting die daarin verdedigd wordt over de r e l a t i e t u s s e n s y n t a x i s en s e m a n t i e k w o r d t d a n aan de hand van r e c e n t e r w e r k v e r d e r u i t g e d i e p t in de twee volgende paragrafen (2.3.2. en 2 . 3 . 3 . ) en in de p r a k t i j k g e b r a c h t b i j e e n semantische a n a l y s e van d e E n g e l s e P r o g r e s s i v e ( 2 . 3 . 4 . ) . In de v i j f d e en l a a t s t e p a r a g r a a f ( 2 . 3 . 5 . ) w o r d t o n d e r z o c h t in h o e v e r r e de i n t e r p r e t a t i e f - s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s g e s c h i k t zijn voor i n c o r p o r a t i e in e e n v e r t a a l s y s t e e m .
2.3.1. syntax
first
Kenmerkend v o o r de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k is de o p v a t t i n g dat de semantische representaties van zinnen regelmatige projecties van autonoom gepostuleerde syntactische structuren zijn. D i e s t e l l i n g van de a u t o n o m i e van d e s y n t a x i s , d i e een van de basisstellingen van het transformationeel-generatieve paradigma is, werd door C h o m s k y voor het eerst g e f o r m u l e e r d en toegelicht in "Syntactic structures" <1957). Al in de eerste zinnen van d a t w e r k m a a k t h i j d u i d e l i j k w a t h i j onder syntaxis verstaat : " S y n t a x is t h e sentences are investigation construction s o m e s o r t for analysis. " [Chomsky
1957,
s t u d y of t h e p r i n c i p l e s and p r o c e s s e s by w h i c h c o n s t r u c t e d in p a r t i c u l a r l a n g u a g e s . S y n t a c t i c of a given language has as its goal the of a g r a m m a r t h a t can be v i e w e d a s a d e v i c e of p r o d u c i n g t h e s e n t e n c e s of t h e l a n g u a g e under
11]
In tegenstelling tot de syntaxis krijgt de semantiek geen o n a f h a n k e l i j k e d e f i n i t i e : d e s e m a n t i e k is v o o r C h o m s k y de s t u d i e van het g e b r u i k van s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n , en o m d a t d i e s t u d i e slechts uitvoerbaar is a l s men weet van welke syntactische structuren het gebruik moet worden o n d e r z o c h t , geldt dat de syntactische analyse noodzakelijkerwijze aan de semantische voorafgaat : " Having d e t e r m i n e d t h e s y n t a c t i c s t r u c t u r e of t h e language, we c a n s t u d y t h e w a y in w h i c h t h i s s y n t a c t i c s t r u c t u r e is p u t to u s e in t h e a c t u a l f u n c t i o n i n g of t h e l a n g u a g e . " [ O . C . ,
1 0 2 )
Die opvatting staat d i a m e t r a a l t e g e n o v e r d i e van de logische grammatici, voor wie de syntactische structuren semantisch gemotiveerd moeten worden en d u s niet onafhankelijk van de b e t e k e n i s g e p o s t u l e e r d kunnen worden (cf. 2.4.1.). De a u t o n o m i e van de s y n t a x i s w o r d t d u s z e k e r n i e t d o o r i e d e r e e n a a n v a a r d , m a a r Chomsky h e e f t er v a n a f h e t b e g i n van de g e n e r a t i e v e grammatica een punt van gemaakt. Als belangrijkste motieven voor zijn o p v a t t i n g v e r m e l d t hij 1. h e t f e i t bepaling
dat s e m a n t i s c h e n o t i e s van g e e n b e l a n g v a n d e g r a m m a t i c a l i t e i t van z i n n e n
zijn
bij de :
"The notion 'grammatical' cannot be identified with 'meaningful' or ' s i g n i f i c a n t ' in a n y s e m a n t i c sense. S e n t e n c e s (1) and (2) a r e e q u a l l y n o n s e n s i c a l , but any s p e a k e r of E n g l i s h w i l l r e c o g n i z e t h a t o n l y t h e former is g r a m m a t i c a l . (1) c o l o r l e s s g r e e n 2) f u r i o u s l y [ O . C . ,
15)
sleep
ideas sleep
furiously
ideas green
colorless "
Intuïties i.v.m. g r a m m a t i c a l i t e i t zijn dus onafhankelijk van semantische intuïties, en a a n g e z i e n de generatieve g r a m m a t i c a in e e r s t e i n s t a n t i e een f o r m e l e e x p l i c i t a t i e v a n het begrip 'grammaticaliteit' beoogt te zijn, doen s e m a n t i s c h e o v e r w e g i n g e n er n i e t ter z a k e . 2.
het f e i t dat s e m a n t i s c h e c a t e g o r i e ë n z i j n om een b r u i k b a r e b a s i s te b i e d e n onderzoek
en c o n c e p t e n te vaag voor het syntactisch :
" The study of meaning is fraught with so many difficulties even after the linguistic meaning-bearing elements and t h e i r r e l a t i o n s a r e s p e c i f i e d , that any attempt to study meaning independently of such specification is out of the question. To put it differently, given the instrument language and its formal devices, we can a n d s h o u l d i n v e s t i g a t e their s e m a n t i c f u n c t i o n ; b u t we cannot, apparently, find semantic absolutes, k n o w n in a d v a n c e of g r a m m a r , that can be u s e d to d e t e r m i n e t h e o b j e c t s of g r a m m a r in a n y way. " [o.c.,
101]
Chomsky t r e k t d a a r de c o n c l u s i e u i t d a t de s y n t a x i s v a n u i t een s e m a n t i s c h p e r s p e c t i e f b e s t u d e e r d wordt ; "
Grammar is best formulated i n d e p e n d e n t of s e m a n t i c s . "
as
a
beter
self-contained
niet
study
( o . c . , 106)
Maar hoe radicaal autonomie van de syntaxis tegelijk semantisch relevant
C h o m s k y ook is in zijn pleidooi voor de syntaxis, t o c h l i j k t hij van die autonome te v e r w a c h t e n dat h i j a n a l y s e s oplevert die zijn :
" The correlations b e t w e e n t h e f o r m and u s e of l a n g u a g e can p r o v i d e c e r t a i n r o u g h c r i t e r i a of a d e q u a c y for a linguistic theory and t h e g r a m m a r s to w h i c h it l e a d s , We can judge formal theories in t e r m s of t h e i r a b i l i t y to explain and clarify a v a r i e t y of f a c t s a b o u t t h e w a y in w h i c h s e n t e n c e s a r e u s e d and u n d e r s t o o d . In other w o r d s , we should like the s y n t a c t i c f r a m e w o r k of the l a n g u a g e t h a t is i s o l a t e d and e x h i b i t e d by t h e grammar to be a b l e to s u p p o r t s e m a n t i c d e s c r i p t i o n , and we shall n a t u r a l l y r a t e m o r e h i g h l y a t h e o r y of f o r m a l s t r u c t u r e t h a t l e a d s to g r a m m a r s t h a t m e e t t h i s r e q u i r e m e n t m o r e f u l l y . " [ o.c . , 102) In de p r a k t i j k h o u d t d a t o . m . in d a t ambigue zin s l e c h t s één r e p r e s e n t a t i e geacht wordt dan een g r a m m a t i c a d i e representaties toekent. In d a t l a a t s t e "constructional homonymity" :
een g r a m m a t i c a d i e aan e e n toekent, minder adequaat aan diezelfde zin twee geval s p r e e k t C h o m s k y van
" We say t h a t we h a v e a c a s e of ' c o n s t r u c t i o n a l h o m o n y m i t y ' ' w h e n a c e r t a i n p h o n e m e s e q u e n c e is a n a l y z e d in m o r e t h a n o n e w a y on s o m e l e v e l . T h i s s u g g e s t s a c r i t e r i o n of a d e q u a c y f o r
grammars. We can t e s t t h e a d e q u a c y of a g i v e n g r a m m a r by a s k i n g w h e t h e r or n o t e a c h c a s e of c o n s t r u c t i o n a l h o m o n y m i t y is a real c a s e of a m b i g u i t y and e a c h c a s e of t h e p r o p e r k i n d of ambiguity is actually a case of constructional homonymity. More generally, if a c e r t a i n c o n c e p t i o n of t h e f o r m of g r a m m a r l e a d s to a g r a m m a r of a g i v e n l a n g u a g e that fails this test, we may q u e s t i o n the adequacy of this c o n c e p t i o n and t h e l i n g u i s t i c t h e o r y t h a t u n d e r l i e s i t . " (o.c., 86)
Hier wordt d u i d e l i j k g e s u g g e r e e r d d a t g e v a l l e n van structurele ambiguïteit (d.i., a l l e g e v a l l e n van n i e t - l e x i c a l e ambiguïteit) verschillende syntactische representaties moeten krijgen en daarmee b e w e e g t C h o m s k y z i c h a l l e s z i n s een e i n d in de richting van e e n s e m a n t i s c h g e m o t i v e e r d e s y n t a x i s . D a t b l i j k t o . a . u i t de volgende passage, waarin argumenten aangehaald worden voor een t r a n s f o r m a t i o n e l e a n a l y s e van n o m i n a l i s e r i n g e n : " Consider the phrase (111), which can be understood ambiguously w i t h ' h u n t e r s ' as t h e s u b j e c t , analogously to ( 1 1 2 i ) , or as t h e o b j e c t , a n a l o g o u s l y to ( 1 1 1 2 i i ) . (111) t h e s h o o t i n g of t h e h u n t e r s (112) (i) t h e g r o w l i n g of l i o n s (ii) t h e r a i s i n g of f l o w e r s On the l e v e l of p h r a s e s t r u c t u r e t h e r e is no g o o d way to explain this ambiguity ; all of these phrases are represented as the - V + ing - of + NP. In transformational t e r m s , h o w e v e r , t h e r e is a c l e a r a n d a u t o m a t i c e x p l a n a t i o n . " [o.c. , 88-89) Met h e t " l e v e l of p h r a s e s t r u c t u r e " b e d o e l t C h o m s k y h i e r w a t h i j l a t e r de o p p e r v l a k t e s t r u c t u u r is g a a n n o e m e n . D a a r t e g e n o v e r s t a a t het "transformational level", dat hij later de naam "dieptestructuur" heeft gegeven. V o o r d e w o o r d g r o e p (111) geldt nu dat ze s l e c h t s één o p p e r v l a k t e s t r u c t u u r heeft, maar twee dieptestructuren : "
(111) will have two d i s t i n c t t r a n s f o r m a t i o n a l o r i g i n s ; it will be ambiguously r e p r e s e n t e d on the transformational level. "
[ o . c . , 89
)
De ambiguïteit van ( 1 1 1 ) c o r r e s p o n d e e r t d u s m e t een geval van "constructional homonymity" en die correspondentie is voor C h o m s k y een b e l a n g r i j k a r g u m e n t v o o r de t r a n s f o r m a t i o n e l e a n a l y s e van nominaliseringen. Het is evenwel niet duidelijk of de verantwoording van semantische intuïties - zoals die van a m b i g u ï t e i t - h e t d o e l is van de t r a n s f o r m a t i o n e l e analyse, dan wel of het er een m i n of meer toevallig maar interessant b i j p r o d u k t van i s . In z i j n g e h e e l b e s c h o u w d h e e f t C h o m s k y ' s s t a n d p u n t in v e r b a n d m e t de relatie tussen syntaxis en semantiek dan ook iets dubbelzinnigs : e n e r z i j d s wil h i j een s y n t a c t i s c h e t h e o r i e die geheel onafhankelijk van semantische overwegingen ontworpen wordt, m a a r a n d e r z i j d s v e r w a c h t h i j dat d i e s y n t a c t i s c h e t h e o r i e
wel
semantische
relevantie
zal
hebben.
H e t is dan ook n i e t v e r w o n d e r l i j k d a t h e t v e r b a n d t u s s e n s y n t a x i s en s e m a n t i e k b i n n e n d e g e n e r a t i e v e g r a m m a t i c a een controversiële kwestie gebleven is, en d a t er s t e e d s een s p a n n i n g is geweest tussen de v o o r s t a n d e r s van een s e m a n t i s c h g e m o t i v e e r d e syntaxis en de v e r d e d i g e r s van de a u t o n o m e s y n t a x i s . De e e r s t e stelling l e e k in de j a r e n '60 de b o v e n h a n d te z u l l e n k r i j g e n (cf. de K a t z Postal-hypothese, het s t a n d a a r d m o d e l en v o o r a l de generatieve semantiek), maar in d e j a r e n '70 is h e t d e t w e e d e s t r e k k i n g d i e o n d e r i m p u l s van C h o m s k y zelf op de v o o r g r o n d is g e t r e d e n , en op dit ogenblik lijkt het pleit - althans binnen het transformationele paradigma - b e s l e c h t in h e t v o o r d e e l van 'de autonome syntaxis. V o o r de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s betekent d a t d a t ze n i e t o n a f h a n k e l i j k g e p o s t u l e e r d w o r d e n , maar afgeleid w o r d e n van a u t o n o m e s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n .
2.5.2. semantische
interpretatie
In " R e f l e c t i o n s on l a n g u a g e " ( 1 9 7 5 ) h e e f t een g r a m m a t i c a a l s v o l g t in te r i c h t e n
(Chomsky 1975,
Chomsky
voor gesteld
om
105]
Er k o m e n in d i t s c h e m a t w e e s o o r t e n r e g e l s v o o r : de e n e (SR-1) beelden S-structuren af op l o g i s c h e f o r m u l e s en b e h o r e n t o t de zinsgrammatica. Het gaat er om " such rules as ... scope assignment, assignment of antecedents to b o u n d a n a p h o r s , and a l s o r u l e s determining thematic r e l a t i o n s and o t h e r a s p e c t s of s e m a n t i c structure that may be p r o p e r l y a s s i g n e d t o t h e abstract system of language ... " ( o . c . , 104] De andere r e g e l s ( S R - 2 ) l e i d e n van d i e l o g i s c h e formules - in interactie met andere cognitieve regelsysternen betekenisrepresentaties af en behoren niet meer tot de zinsgrammatica. Over d e i n h o u d van d e S R - 2 - c o m p o n e n t is C h o m s k y erg v a a g :
"Given the logical forms generated by further rules may apply. Pronouns antecedents may be t a k e n to r e f e r to elsewhere in the sentence... These well, in s o m e m a n n e r , and t h e y i n t e r a c t relating to situation, communicative like."
sentence grammar, not yet assigned entitles designated further rules of with c o n s i d e r a t i o n s intention, and the
(ib.) Ook in h e t m e e r r e c e n t e " G o v e r n m e n t and b i n d i n g " ( 1 9 8 1 ) w o r d t er o v e r d i e S R - 2 - c o m p o n e n t n a u w e l i j k s m e t een w o o r d g e r e p t . B e e n i g e plaats waar die ter s p r a k e k o m t , is een p a s s a g e w a a r i n h e t o v e r h e t zgn. " w e a t h e r - i t " g a a t . D a a r m e e w o r d t h e t o n p e r s o o n l i j k e "it" bedoeld dat voorkomt in z i n n e n a l s "it s n o w s " en "it rains". Chomsky o v e r w e e g t de m o g e l i j k h e i d om aan d a t "it" op LF-niveau een r e f e r e n t t o e te k e n n e n :
" Suppose now that we take a rather conventional move, and a s s u m e t h a t o n e s t e p in t h e i n t e r p r e t a t i o n of LF is to p o s i t a d o m a i n D of i n d i v i d u a l s t h a t s e r v e as v a l u e s of v a r i a b l e s and as d e n o t a t a . . . Then we might also assume that weather-it "referential" ... Note t h a t t h i s s t e p in t h e process of interpretation is n o t to be c o n f u s e d w i t h what might be called "real s e m a n t i c s " , t h a t i s , t h e s t u d y of t h e r e l a t i o n b e t w e e n l a n g u a g e or l a n g u a g e u s e and t h e w o r l d . Rather, it should b e c o n s i d e r e d in e f f e c t an e x t e n s i o n of s y n t a x , the construction of another level of mental representation beyond LF, a l e v e l at w h i c h a r g u m e n t s at LF a r e p a i r e d w i t h e n t i t i e s of m e n t a l r e p r e s e n t a t i o n , this further level then e n t e r i n g i n t o "real s e m a n t i c i n t e r p r e t a t i o n " . "
[Chomsky
1981,
324]
Er w o r d t d u s e e n o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n de i n t e r p r e t a t i e van de LF — r e p r e s e n t a t i e s en d e " e c h t e s e m a n t i s c h e i n t e r p r e t a t i e " ; die laatste betreft het verband tussen de taal en het b u i t e n t a l i g e en is b i j u i t s t e k h e t d o m e i n van d ecorrespondentie-theoretisches e m a n t i e k .In Chomsky d i e n i e t t o t d e z i n s g r a m m a t i c a ; de r e g e l s d i e er voor m o e t e n i n s t a a n (cf. S R - 2 e . a . ) v a l l e n in z i j n m o d e l i m m e r s b u i t e n het bereik e r v a n .
Wat die r e g e l s nu o n d e r s c h e i d t van d i e van de zinsgrammatica (w.o. S R - 1 ) is d a t ze n i e t h o e v e n te v o l d o e n aan d e c o n d i t i e s en b e p e r k i n g e n d i e v o o r de r e g e l s van de z i n s g r a m m a t i c a g e l d e n ; " As noted b e f o r e , the different conditions former, for i n s t a n c e , condition ; the latter [Chomsky
1975,
deno
r u l e s of s e n t e n c e g r a m m a r o b e y quite from those that apply beyond. The a r e g o v e r n e d by t h e s p e c i f i e d s u b j e c t are n o t , "
105]
Het onderscheid tussen theorie-interne factoren b e p e r k i n g e n op de r e g e l s priori gegeven, zodat interpretatieregel steeds
de b e i d e r e g e l s t e l s e l s berust dus op ; h e t a a n t a l en de a a r d van de a l g e m e n e van de z i n s g r a m m a t i c a z i j n i m m e r s n i e t a men in h e t g e v a l van een weerbarstige t w e e k a n t e n u i t kan : o f w e l l a a t m e n de
tegenstellin
condities zoals ze zijn en wordt de regel buiten zinsgrammatica gehouden, o f w e l w i j z i g t men de c o n d i t i e s in zin dat de bewuste r e g e l er t o c h aan v o l d o e t en dus in z i n s g r a m m a t i c a kan w o r d e n o p g e n o m e n .
de die de
Om bij het toepassen van de onderscheiding tussen beide regel stel seis niet in a r b i t r a r i t e i t te v e r v a l l e n h e e f t men dan ook e e n s o o r t m e t a - b e p e r k i n g n o d i g d i e d u i d e l i j k m a a k t h o e v e r men zich bij het a f l e i d e n van d e semantische representaties mag v e r w i j d e r e n van de s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n . E e n v o o r b e e l d van zo een m e t a - b e p e r k i n g w o r d t g e g e v e n in J a c k e n d o f f s r e c e n t s t e boek, "Semantics and cognition" (1983). Hij stelt daarin - net als Chomsky - voor om de semantische structuren van autonome syntactische s t r u c t u r e n af te l e i d e n en om b i j d i e a f l e i d i n g e e n vereiste te respecteren die hij de "grammatical constraint" n o e m t . D i e v e r e i s t e h o u d t in "
that one should prefer a semantic theory that explains o t h e r w i s e a r b i t r a r y g e n e r a l i s a t i o n s about the syntax and the lexicon. "
[Jackendoff
1 9 8 3 , 13)
Erg verhelderend is d i e d e f i n i t i e n i e t , maar voor Jackendoff lijkt ze in de praktijk in te houden dat de semantische structuren op een natuurlijke en regelmatige wijze bij de syntactische structuren moeten aansluiten : " Under the r e a s o n a b l e hypothesis that language serves the purpose of t r a n s m i t t i n g i n f o r m a t i o n , it w o u l d be perverse not to take as a w o r k i n g a s s u m p t i o n t h a t language is a relatively efficient and accurate encoding of the information it conveys. To g i v e up t h i s a s s u m p t i o n is to r e f u s e to l o o k for s y s t e m a t i c i t y in t h e r e l a t i o n s h i p b e t w e e n syntax and s e m a n t i c s . A t h e o r y ' s d e v i a t i o n s from efficient encoding must be r i g o r o u s l y j u s t i f i e d , for w h a t a p p e a r s to be an i r r e g u l a r r e l a t i o n s h i p b e t w e e n s y n t a x and semantics m a y t u r n out m e r e l y to be a bad t h e o r y of o n e or t h e o t h e r . " [ o . c . , 14) Een v o o r b e e l d van zo e e n predikatenlogica, waarin (1)
de
Floyd
slechte aan een
t h e o r i e is v o l g e n s J a c k e n d o f f zin a l s
de
broke a glass
representatie (2)
3 x
[ g l a s s (x) & b r e a k ( F l o y d ,x)
)
toegekend wordt. W a t d i e r e p r e s e n t a t i e zo o n n a t u u r l i j k m a a k t , is h e t o p t r e d e n van h e t c o n j u n c t i e t e k e n , d a t in de E n g e l s e zin n i e t aanwezig is, en de d i s c o n t i n u ï t e i t van d e r e p r e s e n t a t i e van "a glass", d i e in de E n g e l s e zin é é n c o n s t i t u e n t v o r m t , m a a r in de l o g i s c h e f o r m u l e in v e r s c h i l l e n d e n i e t - a d j a c e n t e d e l e n gesplitst w o r d t : de k w a n t o r , h e t p r e d i k a a t en de v a r i a b e l e . De r e g e l s d i e z u l k e l o g i s c h e f o r m u l e s op E n g e l s e z i n n e n a f b e e l d e n m o e t e n wel v r i j c o m p l e x z i j n en d a t v i n d t J a c k e n d o f f b e p a a l d g e e n pluspunt, o m d a t h e t d a a r d o o r v o l g e n s h e m o n m o g e l i j k w o r d t om te v e r k l a r e n w a a r o m de taal is z o a l s z e is :
" Why does language display the constituent structure and embedding relations it does, if it expr (o.c., 15)
Een semantische t h e o r i e kan v o o r J a c k e n d o f f d a n ook maar enig inzicht b i e d e n in de m a n i e r w a a r o p de t a a l , w e r k t a l s er in die theorie e x p l i c i e t a a n s l u i t i n g g e z o c h t w o r d t b i j de syntactische structuren van de taal. Daarmee is nog altijd niet uitgemaakt hoe "syntactisch" de "semantische" representaties precies moeten zijn, maar de algemene p o r t e e van w a t d e i n t e r p r e t a t i e v e s e m a n t i c i op h e t oog h e b b e n , is nu wel d u i d e l i j k : de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s zijn regelmatige p r o j e c t i e s van a u t o n o o m g e p o s t u l e e r d e syntactische structuren en kunnen bijgevolg niet fundamenteel anders gestructureerd zijn dan die laatste. In hoeverre zulke representaties nog de naam "semantisch" verdienen, is iets waarover de vertegenwoordigers van de interpretatieve zinssemantiek zelf van mening verschillen. C h o m s k y s p r e e k t in dat v e r b a n d van een " e x t e n s i o n of s y n t a x " , d i e d u i d e l i j k o n d e r s c h e i d e n m o e t w o r d e n van d e z g n . "real s e m a n t i c s " (cf. supra); Jackendoff d a a r e n t e g e n noemt de r e p r e s e n t a t i e s die h i j v a n d e s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n a f l e i d t s e m a n t i s c h e - en z e l f s conceptuele - structuren die geen verdere semantische i n t e r p r e t a t i e behoeven (cf. J a c k e n d o f f 1 9 3 3 , 19 e . v , ) . V o o r m i j n opzet is d i e k w e s t i e e v e n w e l n i e t zo b e l a n g r i j k . Waar het om gaat, is om de aard van de representaties die door de g r a m m a t i c a ' s a a n z i n n e n t o e g e k e n d w o r d e n , en in d a t o p z i c h t is er nauwelijks verschil tussen Chomsky's LF-representaties en J a c k e n d o f f s c o n c e p t u e l e s t r u c t u r e n : z o w e l w a t de i n h o u d a l s w a t de plaats in h e t g e h e e l van de g r a m m a t i c a b e t r e f t , z i j n ze aan elkaar gelijk en aangezien het geheel onduidelijk is hoe Chomsky's " f u l l e r r e p r e s e n t a t i o n s of m e a n i n g " er u i t z i e n , zijn het de u i t S R - 1 - r e g e l s r e s u l t e r e n d e r e p r e s e n t a t i e s w a a r het in deze paragrafen om g a a t en d i e in 2 . 3 . 5 . op hun adequaatheid b e o o r d e e l d zullen w o r d e n . Met "semantische r e p r e s e n t a t i e s " bedoel ik in d e z e s e c t i e d u s C h o m s k y ' s L F - r e p r e s e n t a t i e s en J a c k e n d o f f s c o n c e p t u e l e s t r u c t u r e n en n i e t de r e s u l t a t e n van C h o m s k y ' s SR-2regels.
2.3.5.
hst begrip
"gebruikswijze"
In de twee vorige paragrafen ging het in hoofdzaak om de r e p r e s e n t a t i e s van z i n n e n . In d e z e p a r a g r a a f k o m t nu de kwestie aan de orde hoe de representaties van de kleinste betekenisdragende e l e m e n t e n er m o e t e n u i t z i e n om representaties van zinnen te v e r k r i j g e n die b e a n t w o o r d e n aan het in 2.3.2. geschetste profiel. Om d i e v r a a g t e b e a n t w o o r d e n v o e r ik e e r s t e e n n i e u w e n o t i e in, n l . de n o t i e " d o m e i n van e e n k l e i n s t e b e t e k e n i s d r a g e n d e l e m e n t X" of k o r t w e g " d o m e i n van X " . definitie : het d o m e i n van X is de v e r z a m e l i n g z i n n e n d i e b i j d e i n s e r t i e van X e e n g r a m m a t i c a a l Tot h e t d o m e i n <3) (4)
van
een Engelsen
"paard"
behoren
heeft zeven h o u d e n van
bij v o o r b e e l d
van alle open geheel vormen. de o p e n
zinnen
poten en
Voor eender w e l k e X geldt dat zijn d o m e i n uit een o n e i n d i g aantal elementen b e s t a a t en h e t is d a n o o k n i e t m o g e l i j k om h e t domein van een e l e m e n t d o o r m i d d e l v a n een o p s o m m i n g te d e f i n i ë r e n . Een m e e r g e b r u i k e l i j k e m e t h o d e om e e n d o m e i n te d e f i n i ë r e n b e s t a a t in de t o e k e n n i n g v a n s y n t a c t i s c h e k e n m e r k e n aan de e l e m e n t e n : de combineerbaarheid van een element met andere elementen wordt immers bepaald door zijn s y n t a c t i s c h e e i g e n s c h a p p e n , zoals bij v o o r b e e l d z i j n w o o r d k l a s s e . D a t de o p e n z i n (5)
ze s t a k
de straat
over
niet t o t h e t d o m e i n van " p a a r d " b e h o o r t , volgt uit het feit "paard" een s u b s t a n t i e f i s , w a n t in e e n c o n t e x t a i s (3) kan g e e n s u b s t a n t i e f g e ï n s e r t e e r d w o r d e n . En d a t (6)
de
stak
de s t r a a t
evenmin t o t h e t d o m e i n van dat "paard" onzijdig is,
dat er
over
"paard"
behoort,
volgt uit het
feit
De g r e n z e n van het d o m e i n van een e l e m e n t w o r d e n d u s b e p a a l d d o o r zijn s y n t a c t i s c h e e i g e n s c h a p p e n . De r e p r e s e n t a t i e van d i e e i g e n s c h a p p e n g e s c h i e d t aan d e h a n d van s y n t a c t i s c h e k e n m e r k e n , en een v e r z a m e l i n g van o n d e r l i n g c o m p a t i b e l e s y n t a c t i s c h e k e n m e r k e n zal ik een g e b r u i k s w i j z e n o e m e n . Ik s p r e e k h i e r van een v e r z a m e l i n g van kenmerken, omdat een z e l f d e e l e m e n t met betrekking tot verschillende p a r a m e t e r s g e c l a s s i f i c e e r d kan w o r d e n . Zo is het element "paard" daarnet geclassificeerd m.b.t. de parameters WOORDKLASSE en G E N U S . V o o r e l k e p a r a m e t e r is er een k l a s s e van mogelijke waarden gedefinieerd en dat een verzameling syntactische kenmerken compatibel is, b e t e k e n t d a t er v o o r een g e g e v e n e l e m e n t per p a r a m e t e r h o o g s t e n s een w a a r d e g e g e v e n i s . Een s u b s t a n t i e f als "bal" b i j v o o r b e e l d , GENUS twee waarden heeft (cf. "de b a l " h e e f t d u s m e e r dan één g e b r u i k s w i j z e .
dat voor de parameter (m) en "het b a l " (o)),
definitie : Een gebruikswijze van een element X is verzameling onderling compatibele syntactische kenmerken die a b s t r a c t e w i j z e h e t d o m e i n van X s p e c i f i c e r e n .
een op
Beter dan in h e t g e v a l van de zgn. i n h e r e n t e kenmerken, zoals W O O R D K L A S S E en G E N U S , b l i j k t het v e r b a n d t u s s e n g e b r u i k s w i j z e en domein b i j de c o n t e x t u e l e k e n m e r k e n ; s o m m i g e e l e m e n t e n , zoals w e r k w o o r d e n en a d j e c t i e v e n , kunnen geclassificeerd worden m.b.t. de soorten van constituenten waarmee ze gecombineerd moeten w o r d e n om een g r a m m a t i c a a l g e h e e l te v o r m e n . Subcategorisatiekaders z i j n d a a r een g o e d v o o r b e e l d v a n . Zo is het syntactische kenmerk +( NP) een a a n d u i d i n g van het feit dat het e l e m e n t X w a a r a a n het kenmerk t o e g e k e n d w o r d t , met een nominale constituent gecombineerd moet worden. De g e b r u i k s w i j z e g r e n s t d u s o n d u b b e l z i n n i g d e k l a s s e van c o n t e x t e n af d i e t o t het d o m e i n van X b e h o r e n . Een ander type van c o n t e x t u e l e k e n m e r k e n zijn de z g n . t h e m a t i s c h e structuren en o m d a t d i e z o w e l in C h o m s k y ' s L F - r e p r e s e n t a t i e s a l s in Jackendoffs conceptuele representaties een centrale rol spelen, zal ik er w a t m e e r a a n d a c h t aan b e s t e d e n . V o o r b e e l d e n en b e s c h r i j v i n g e n van t h e m a t i s c h e s t r u c t u r e n z i j n v o o r a l in h e t w e r k van Ray Jackendoff te vinden. In het artikel "Toward an e x p l a n a t o r y s e m a n t i c r e p r e s e n t a t i o n " ( 1 9 7 6 ) g e e f t hij de v o l g e n d e r e p r e s e n t a t i e aan h e t w e r k w o o r d "to fly".
D i e r e p r e s e n t a t i e b e v a t h e t i n h e r e n t e k e n m e r k (+ V ) , d a t al een eerste begrenzing van het domein aangeeft ; een verdere begrenzing wordt geboden door het subcategorisatiekenmerk + (NF1 (from N P 2 ) (to N P 3 ) ] en ten s l o t t e is er de thematische structuur, die voor Jackendoff tegelijk de semantische r e p r e s e n t a t i e van h e t e l e m e n t i s . De a r g u m e n t e n van h e t a b s t r a c t e p r e d i k a a t GO d r u k k e n elk e e n z g n . thematische rol u i t : h e t d i e p t e s u b j e c t ( N P 1 ) n o e m t Jackendoff het THEME, de " f r o m " - b e p a l i n g de S O U R C E en d e " t o " - b e p a l i n g de GOAL. Andere thematische relaties zijn LOCATION, zoals de p l a a t s b e p a l i n g in (7)
Max
is in
Africa
A G E N T , z o a l s het o n d e r w e r p (8)
Laura took
the bird
in from
the
cape
AI CN CS OT MR PU AM NE IN MT E, N Tz ,o a lz so a ld se db e p ab le ip na gl i nin g in (9)
Dave broke
the window
with
a hammer
(10) D i c k
accepted
the book
with
a $ 5 bill
e.a. Als de c o n t e x t u e l e k e n m e r k e n van een e l e m e n t X een codificatie bieden van de s t r u c t u r e n w a a r i n X kan v o o r k o m e n , dan w o r d t het mogelijk om op b a s i s van de i n h e t lexicon aan X toegekende contextuele k e n m e r k e n de s t r u c t u u r van een zin w a a r i n X v o o r k o m t te v o o r s p e l l e n . In " G o v e r n m e n t and b i n d i n g " h e e f t C h o m s k y v a n d i e voorspelbaarh e i d een p r i n c i p e g e m a a k t , h e t z g n . p r o j e c t i e p r i n c i p e : " T h e n a t u r a l i n t u i t i v e s e n s e of t h i s p r i n c i p l e is t h a t every s y n t a c t i c r e p r e s e n t a t i o n ( i . e . , L F - r e p r e s e n t a t i o n a n d S- and D-structure) should be a projection of the thematic s t r u c t u r e and t h e p r o p e r t i e s of s u b c a t e g o r i z a t i o n of l e x i c a l entries." [Chomsky
1981,
36]
Het zou te ver v o e r e n om h e t b e l a n g en de d r a a g w i j d t e van principe toe te lichten en ik wil m e dan ook beperken Chomsky's eigen commentaar bij zijn principe ;
dit tot
" As for the p r o j e c t i o n p r i n c i p l e , for m o s t of t h e ensuing d i s c u s s i o n it s u f f i c e s t o h a v e c l e a r l y in m i n d t h e i n t u i t i v e idea it is i n t e n d e d to e x p r e s s : t h a t representations at each of the three syntactic levels are projections of lexical properties. " (o.c., 39] Uit de aangehaalde citaten blijkt dat de semantische representaties van lexicale elementen in de interpretatieve s e m a n t i e k o p g e v a t w o r d e n a l s een s o o r t van m i c r o c o s m o s , w a a r i n d e macrocosmos van de s t r u c t u r e n van de z i n n e n w a a r i n ze kunnen o p t r e d e n , w e e r s p i e g e l d is ; a l s h e t w e r k w o o r d " f l y " b i j v o o r b e e l d in een zin m e t d r i e a r g u m e n t e n kan optreden (een THEME, een S O U R C E en e e n G O A L ) , d a n b e v a t de r e p r e s e n t a t i e van " f l y " in h e t l e x i c o n ook d r i e v a r i a b e l e n ( c f , s u p r a ) . Wat voor c o n s e q u e n t i e s representatie van de paragraaf onderzocht.
d e z e o p v a t t i n g h e e f t v o o r de semantische werkwoordstijden wordt in de volgende
2 . 3 . 4 . een i n t e r p r e t a t i e v e werkwoordstijden
analyse
van de
Engelse
Een g o e d v o o r b e e l d van een i n t e r p r e t a t i e f - s e m a n t i s c h e a n a l y s e van w e r k w o o r d s t i j d e n is de d i s s e r t a t i e van E r i c h W o i s e t s c h l ä g e r . Dat blijkt n i e t a l l e e n uit h e t f e i t dat C h o m s k y er de promotor van was en d a t J a c k e n d o f f er in " S e m a n t i c s and C o g n i t i o n " van stelt dat h e t "an a n a l y s i s of t e n s e and a s p e c t in t u n e w i t h t h e goals of t h e p r e s e n t w o r k " is [ J a c k e n d o f f 1 9 8 3 , 240], m a a r ook en op een meer d i r e c t e w i j z e - u i t de t i t e l v a n de d i s s e r t a t i e ; "A semantic t h e o r y of t h e E n g l i s h a u x i l i a r y system". Met die titel geeft d e a u t e u r i m m e r s te k e n n e n dat h i j v o o r de analyse die elementen samenbrengt die tot een z e l f d e syntactische categorie behoren (i.e. de A U X - c a t e g o r i e ) en d i e w e r k w i j z e is juist typisch voor de "syntax first"-opvatting van de interpretatieve semantici. Het v e r t r e k p u n t van de a n a l y s e de E n g e l s e A U X - k n o o p (11)
AUX
>
(cf. Chomsky
Tense -
is C h o m s k y ' s h e r s c h r i j f r e g e l
(Modal) -
(Perfect)
-
(Progressive)
1 9 6 5 , 43)
en z i j n c e n t r a l e v r a a g s t e l l i n g is w e l k e de b e t e k e n i s s e n de in die formule voorkomende elementen. Welke die z i j n , b l i j k t u i t de v o l g e n d e h e r s c h r i j f r e g e l s (12) P r o g r e s s i v e (13) P e r f e c t (14) M o d a l
(15) T e n s e
voor :
zijn van elementen :
> be + ing > h a v e + en > must, could, can, should, might, w o u l d , may --->
(Woisetschläger 1976,
-ed(Past),(Present),w i l l
will,
(Future)
30/124/159/158]
Aan elk van d i e r e g e l s b e s t e e d t W o i s e t s c h l ä g e r een afzonderlijk h o o f d s t u k , m a a r h e t i n t e r e s s a n t s t in d e z e c o n t e x t is h e t a l g e m e n e inleidende hoofdstuk w a a r i n h i j de p r i n c i p e s van zijn analyse uiteenzet. Twee van d i e p r i n c i p e s zal ik h i e r k o r t voorstellen o m d a t ze zo t y p i s c h z i j n v o o r de i n t e r p r e t a t i e v e b e n a d e r i n g , Het betreft de " U n i v o c a l i t y a s s u m p t i o n " en h e t zgn. "TMA ordering p r i n c i p l e " [TMA = T e n s e - M o d a l i t y - A s p e c t - FVE). De
"Univocality
assumption"
luidt
als volgt
" G i v e n a s y n t a c t i c c o n s t i t u e n t t h e r e is e x a c t l y e x p r e s s i o n that s p e c i f i e s its m e a n i n g . "
: one
semantic
T o e g e p a s t op de e l e m e n t e n van het A U X - s y s t e e m h o u d t d a t in p r i n c i p e één en s l e c h t s één b e t e k e n i s k r i j g e n
in dat ze :
[ O . C . ,
12
— 13)
"
... the forms which unambiguous. "
express
the verbal
categories
will
be
( o . c . , 16) Op het e e r s t e g e z i c h t l i j k t W o i s e t s c h l ä g e r z i c h d a a r m e e aan te s l u i t e n b i j de s a u s s u r e a a n s e o p v a t t i n g van de e e n h e i d van v o r m en betekenis, maar bij n a d e r t o e z i e n m e r k t men t o c h een belangrijk verschil. In h e t s a u s s u r e a a n s e s t r u c t u r a l i s m e h e e f t elk e l e m e n t b i n n e n gegeven s e m a n t i s c h p a r a d i g m a één en s l e c h t s é é n betekenis. element kan slechts meer betekenissen hebben als het verschillende semantische paradigma's behoort.
een Een tot
In de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k d a a r e n t e g e n h e e f t e l k e l e m e n t in een bepaalde syntactische functie één en slechts één betekenis, Een e l e m e n t kan b i j g e v o l g s l e c h t s m e e r betekenissen hebben als het v e r s c h i l l e n d e s y n t a c t i s c h e g e b r u i k s w i j z e n heeft (cf. i n f r a ) . Een tweede belangrijk verschil betreft het bereik van de ondubbelzinnigheidshypothese. Voor Saussure geldt die voor de hele woordenschat, terwijl ze bij Woisetschläger in eerste instantie en wel l i c h t u i t s l u i t e n d (?) v o o r d e e l e m e n t e n van de gesloten klassen geldt, en dan vooral voor de gegrammaticaliseerde morfemen : " The more highly grammaticalised will tolerate polysemy. "
a morpheme
is,
the less
it
[ o , c . , 13) Die verschillende houding kan worden verklaard vanuit de v e r s c h i l l e n in a r g u m e n t a t i e v o o r de o n d u b b e l z i n n i g h e i d s h y p o t h e s e . Saussure baseert d i e h y p o t h e s e op z i j n o v e r t u i g i n g dat talige elementen niet a l s u i t d r u k k i n g e n v a n o n a f h a n k e l i j k van d e taal gegeven concepten b e s c h o u w d kunnen worden (cf. 2.2.1. taal is geen n o m e n c l a t u u r ) . En nu kan men d i e o v e r t u i g i n g d e l e n of n i e t , m a a r a l s men ze a a n v a a r d t , m o e t men ze v o o r de h e l e w o o r d e n s c h a t aanvaarden, want a l s er g e e n o n a f h a n k e l i j k v a n d e t a a l gegeven concepten b e s t a a n , h e e f t h e t ook g e e n z i n om v o o r een of ander deel van d e w o o r d e n s c h a t te v e r o n d e r s t e l l e n d a t h e t wel a l s een nomenclatuur kan worden opgevat. Woisetschläger daarentegen leerbaarheidsprincipe. Het ondubbelzinnigheidshypothese
baseert de hypothese op verband tussen dat p r i n c i p e en ziet hij als volgt :
1. e l e m e n t e n van g e s l o t e n k l a s s e n , z o a l s d i e van h e t kunnen meestal niet direct in termen van onder scheidingen gedefinieerd worden :
het de
AUX-systeem, buitentalige
" grammaticalised m o r p h e m e s a r e g e n e r a l l y n o t r e l a t e d to any constant features of the extralinguistic or linguistic context . . . " ( o . c . , 15) Het geen
aanleren van de b e t e k e n i s e n e e n v o u d i g e zaak :
van
zulke vormen
is
bijgevolg
" on t h e f a c e of it t h e n , these are e x t r e m e l y d i f f i c u l t f r o m t h e p o i n t of v i e w of l e a r n i n g t h e i r m e a n i n g "
forms
(ib.) 2. daar gesloten
komt dan nog b i j d a t p r e c i e s die klassen vaak g e b r u i k t moeten worden
elementen
van
de :
" s i n g l e u t t e r a n c e of a s e n t e n c e of t h e l a n g u a g e " (ib.) 3. uit die twee premissen
besluit
Woisetschläger
dan
dat
" to f a c i l i t a t e t h e s e m a n t i c a c q u i s i t i o n of t h e s e forms. As the c h i l d a c q u i r e s t h e s y n t a c t i c s t r u c t u r e of t h e s y s t e m of v e r b a l c a t e g o r i e s , t h e r e o u g h t to be a s h a r p d e l i m i t a t i o n of the range of accessible semantic systems that such a syntactic system may r e f l e c t . The more polysemy can be e l i m i n a t e d as a c o m p l i c a t i n g f a c t o r , the more feasible this sharp d e l i m i t a t i o n will b e . For if p o l y s e m y is a f a c t o r to contend with, which is to s a y t h a t t h e learner must make a l l o w a n c e for t h e p o s s i b i l i t y t h a t he m a y in f a c t be d e a l i n g w i t h m o r e d i s t i n c t m o r p h e m e s t h a n he c a n r e a d i l y recognise, the l e a r n e r c a n n o t be s u r e j u s t how r i c h a s y s t e m of forms he is d e a l i n g w i t h . " ( o . c . , 15-16) Zowel de eerste als de t w e e d e p r e m i s s e gelden wel voor de elementen van de g e s l o t e n k l a s s e n m a a r m e e s t a l n i e t v o o r d i e van de open klassen : die kunnen immers makkelijker met het buitentalige in v e r b a n d g e b r a c h t w o r d e n en h o e v e n n i e t in elke zin g e b r u i k t t e w o r d e n , z o d a t de l e e r b a a r h e i d e r v a n m i n d e r in h e t g e d r a n g w o r d t g e b r a c h t d o o r h e t v e r s c h i j n s e l van d e p o l y s e m i e . Naast de "Univocality assumption" ordering principle". Woisetschläger
v e r m e l d ik o o k n o g het d e f i n i e e r t dat als volgt
"TMA :
"If a and b a r e e a c h s y n t a c t i c for (natives representing verbal category, and a is " c l o s e r " to t h e v e r b s t e m t h a n t h e n t h e t r a n s l a t i o n r u l e for a p r e c e d e s t h a t for b . "
a b,
( o . c . , 24) Gegeven (16) (17) (18)
de
regels
S Aux VP
---> > --->
NP Aux Tense V ...
VP (Modal)
- (have + e n ) -
(be +
ing)
volgt daaruit dat de volgorde waarin de Aux-elementen s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s a f g e b e e l d w o r d e n er zo u i t z i e t : be + ing
<
h a v e + en
<
modal
<
De semantische pendant v a n "be + ing" l i g t bereik van d i e van " h a v e + e n " . Die laatste
op
tense bijgevolg l i g t in het
in het bereik
van d e i n t e r p r e t a t i e van de m o d a l e h u l p w e r k w o o r d e n en d i e l i g g e n dan w e e r in h e t b e r e i k van de i n t e r p r e t a t i e s van d e tenses. Ook structureel gezien s l u i t de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e d u s zeer n a u w aan bij de s y n t a c t i s c h e . Ter i l l u s t r a t i e van W o i s e t s c h l ä g e r s p r i n c i p e s g e e f ik t e n slotte zijn s e m a n t i s c h e a n a l y s e van h e t e l e m e n t "be + i n g " . Omdat dat element het enige is w a a r a a n t w e e verschillende betekenissen t o e g e k e n d w o r d e n , is h e t ook h e t m e e s t g e s c h i k t om d e v e r s c h i l l e n t u s s e n de m e t h o d e s van B u r g e r en W o i s e t s c h l ä g e r te i l l u s t r e r e n . De e e r s t e b e t e k e n i s (19) W a l t e r
is d i e v a n h e t
was filing
the day's
imperfectieve
aspect, zoals
in
mail
V o l g e n s de a u t e u r is "be" h i e r a l s een h o o f d w e r k w o o r d g e b r u i k t en dient het tot h e t z e l f d e p a r a d i g m a ' g e r e k e n d te w o r d e n als een aantal a n d e r e w e r k w o o r d e n d i e ook een - i n g - c o m p l e m e n t vereisen, z o a l s " s t o p " , " f i n i s h " , "go o n " , " s t a r t " , " c o n t i n u e " , e . a . De t w e e d e b e t e k e n i s in z i n n e n a l s
is de z g n .
e p i s t e m i s c h e . Die
(20) B i l l is f l y i n g t o B u f f a l o t o m o r r o w (21) L i t t l e M a r y w a s s e e i n g s h i p s on t h e
is
gerealiseerd
horizon
D e z e "be" w o r d t i . t . t . de e e r s t e a l s een h u l p w e r k w o o r d b e h a n d e l d en z o u a l l e e n in o p p o s i t i e s t a a n t o t h e t n u l - m o r f e e m . W e l k e nu d e p r e c i e s e i n t e r p r e t a t i e is van h e t e p i s t e m i s c h e " b e " , is in deze c o n t e x t n i e t zo b e l a n g r i j k . I n t e r e s s a n t is v e e l e e r h e t c r i t e r i u m waarop Woisetschläger zich baseert om voor "be" twee v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s s e n te p o s t u l e r e n : " There is an i m p o r t a n t s y n t a c t i c d i f f e r e n c e b e t w e e n t h e m in point of " d e g r e e of g r a m m a t i c a l i s a t i o n " : the aspectual progressive is clearly less grammaticalised than the epistemic progressive. T h i s is c o r r e l a t e d w i t h a d i f f e r e n c e in g e n e r a l i t y of a p p l i c a b i l i t y as f o l l o w s : t h e aspectual progressive is l i m i t e d to b e i n g a p p l i e d to prepositional contents that represent e v e n t s , w h i l e n o r e s t r i c t i o n s as t o type of p r o p o s i t i o n a l c o n t e n t a r e i m p o s e d on t h e epistemic progressive. " ( O . C . , 121)
Doorslaggevend b i j de b e s l i s s i n g h o e v e e l b e t e k e n i s s e n er aan e e n e l e m e n t t o e g e k e n d k u n n e n w o r d e n , is m . a . w . d e s y n t a c t i s c h e s t a t u s van het element : als een element verschillende syntactische gebruikswijzen heeft, dan heeft het ook verschillende betekenissen. In h e t a l g e m e e n g e l d t d u s d a t de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s van de elementen van h e t A u x - s y s t e e m d e z e l f d e v o r m hebben als de syntactische representaties ervan, en d a t de e e n h e d e n van b e i d e soorten representaties één-op-één corresponderen : van dubbelzinnigheid kan slechts sprake zijn als een element met verschillends syntactische e e n h e d e n c o r r e s p o n d e e r t (cf. "be + ing").
2.5.5.
vertalen
via
gebruikswijzen
Men zou z i c h de i n t e g r a t i e van een n i v e a u van interpretatiefsemantische analyse in een vertaalsysteem als volgt kunnen voorstellen :
In de monolinguale c o m p o n e n t e n w o r d e n er aan de zinnen eerst syntactische s t r u c t u r e n t o e g e k e n d en v e r v o l g e n s ook semantische w a a r b i j v o o r d i e l a a t s t e g e l d t d a t ze d e z e l f d e v o r m m o e t e n h e b b e n als de e e r s t e . W e l k e nu de v e r d i e n s t e n z i j n van z u l k e s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s in een v e r t a a l s y s t e e m zal in de r e s t van d e z e p a r a g r a a f bekeken worden. De m i n i m a l e v e r e i s t e n w a a r a a n de r e p r e s e n t a t i e s moeten v o l d o e n , z i j n in p a r a g r a a f 1 . 3 . 2 . g e f o r m u l e e r d . De eerste daarvan is dat de representatietaal waarin de semantische structuren geformuleerd zijn een duidelijk gedefinieerde syntaxis moet hebben. Er m o e t m . a . w . een eindig aantal r e g e l s z i j n d i e i n s t a a n v o o r d e c o m b i n a t i e van een e i n d i g aantal basiselementen tot een in principe onbeperkt aantal welgevormde semantische representaties. M e t d e z e v e r e i s t e is in de interpretatieve zinssemantiek lange tijd geen rekening gehouden o m d a t de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s in die benadering indirect, gedefinieerd werden. Of ze al dan n i e t w e l g e v o r m d z i j n w a s n i e t a f h a n k e l i j k van de v r a a g of ze d . m . v . de r e g e l s v a n een s y n t a x i s van de r e p r e s e n t a t i e t a a l g e g e n e r e e r d k u n n e n w o r d e n , m a a r van de vraag of z e d.m.v. de interpretatieregels (ook wel projectieregels of correspondentieregels geheten) van een w e l g e v o r m d e syntactische structuur afgeleid kunnen w o r d e n . Dat die afwezigheid v a n een directe definitie evenwel inherente eigenschap van de i n t e r p r e t a t i e v e zinssemantiek b l i j k t u i t het g r a m m a t i c a - m o d e l d a t J a c k e n d o f f in " S e m a n t i c s cognition" heeft ontwikkeld
geen is, and :
( J a c k e n d o f f 1 9 8 3 , 21) In d i t m o d e l w o r d e n de c o n c e p t u e l e s t r u c t u r e n , zoals Jackendoff zijn semantische representaties noemt, niet alleen indirect g e d e f i n i e e r d , m a a r ook d i r e c t : er is een v e r z a m e l i n g " c o n c e p t u a l wellformedness rules" d i e een o n a f h a n k e l i j k e d e f i n i t i e van de conceptuele structuren biedt, Het inzicht dat de semantische r e p r e s e n t a t i e t a a l ook een e i g e n s y n t a x i s m o e t h e b b e n , is in de interpretatieve zinssemantiek echter wel recent en op dit ogenblik b e s t a a n er v o o r de i n r i c h t i n g van zo e e n syntaxis nog n i e t veel v o o r s t e l l e n . De tweede vereiste betreft de interpretatie van de representatietaal. Waar d i e in J a c k e n d o f f s m o d e l t h u i s h o o r t , is niet geheel d u i d e l i j k , m a a r in " G o v e r n m e n t and b i n d i n g " w o r d t er wel (enkele regels) a a n d a c h t aan besteed. In de al eerder aangehaalde passage o v e r de d e n o t a t i e van h e t zgn. WEATHER-it heeft Chomsky het nl. even over de interpretatie van zijn logische formules : " Suppose now t h a t we t a k e a r a t h e r coventional move, and a s s u m e t h a t o n e s t e p in t h e i n t e r p r e t a t i o n of LF is t o p o s i t a d o m a i n D of i n d i v i d u a l s t h a t s e r v e as v a l u e s of variables and as deno-t-ata . . . Then we might assume that WEATHER-it denotes a designated member of D, and is thus "referential". " ( C h o m s k y 1 9 8 1 , 324) Het woord "referential" staat hier weliswaar tussen aanhalingstekens, maar de rest van het citaat laat aan duidelijkheid n i e t s te w e n s e n o v e r : h e t o n d e r w e r p v a n een zin als "het s n e e u w t " v e r w i j s t v o l g e n s C h o m s k y n a a r een e n t i t e i t in het d o m e i n van de i n t e r p r e t a t i e . H e t m i n s t e w a t men van z o een i n t e r p r e t a t i e kan z e g g e n is d a t z e in h o g e m a t e t a a l g e b o n d e n is ; het is immers b e s t m o g e l i j k d a t er in andere talen voor de uitdrukking van h e t f e i t d a t h e t s n e e u w t e e n zin g e b r u i k t wordt w a a r i n g e e n o n p e r s o o n l i j k v o o r n a a m w o o r d a l s s u b j e c t v o o r k o m t en Chomsky's voorstel v o l g e n d - z o u h e t v o o r de i n t e r p r e t a t i e van
zulke z i n n e n d a n w a a r s c h i j n l i j k n i e t nodig z i j n om een entiteit in h e t d o m e i n te p o s t u l e r e n w a a r h e t o n p e r s o o n l i j k voornaamwoord n a a r kan v e r w i j z e n . H e t g e v o l g d a a r v a n is d a t C h o m s k y ' s l o g i s c h e formules al net zo t a a l s p e c i f i e k zijn als de saussureaanse v a l e u r s ( c f . 2 . 2 . 5 . ) en d a a r d o o r al e v e n w e i n i g g e s c h i k t z i j n v o o r de vergelijking van b e t e k e n i s s e n van z i n n e n uit verschillende talen. Het i n t e r p r e t a t i e p r o b l e e m s t e l t z i c h o v e r i g e n s n i e t a l l e e n op een theoretisch maar ook op een d e s c r i p t i e f niveau. Eén van de ingrediënten van zowel Chomsky's logische formules als J a c k e n d o f f s c o n c e p t u e l e s t r u c t u r e n , zijn de t h e m a t i s c h e r e l a t i e s . V o o r d e r e p r e s e n t a t i e van d i e r e l a t i e s w o r d e n n a m e n g e b r u i k t als AGENS, P A T I E N S , T H E M E , G O A L , I N S T R U M E N T , e . d . (cf. 2 . 3 . 3 . ) , maar h o e w e l d i e b e n a m i n g e n wel s u g g e s t i e f z i j n , is h e t in de p r a k t i j k vaak erg m o e i l i j k om te b e s l i s s e n of men b i j v o o r b e e l d m e t een AGENS of e e n T H E M E of een P A T I E N S te d o e n h e e f t . Men kan die beslissing n a t u u r l i j k wel a f h a n k e l i j k m a k e n van de thematische structuur d i e in het l e x i c o n aan h e t w e r k w o o r d t o e g e k e n d i s ( c f . het projectieprincipe), maar dan wordt de toekenning gedetermineerd d o o r s t i p u l a t i e s in h e t m o n o l i n g u a l e lexicon en loopt men het r i s i c o d a t " A G E N S in t a a l B" iets anders gaat betekenen dan "AGENS in taal D " . Er is immers geen enkele g a r a n t i e d a t d e k l a s s e van de v e r t a l i n g e n van de w e r k w o o r d e n uit taal B waarvan in het l e x i c o n van B g e s t i p u l e e r d is dat het dieptesubject een AGENS i s , g e l i j k is aan d e klasse van de werkwoorden u i t taal D w a a r v a n in het l e x i c o n van D g e s t i p u l e e r d is d a t h e t d i e p t e s u b j e c t een A G E N S i s . Het p r o b l e e m v a n d e t a a l s p e c i f i c i t e i t van de i n t e r p r e t a t i e z i c h d u s o o k op d e s c r i p t i e f v l a k g e v o e l e n .
laat
De d e r d e a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e b e t r e f t de r e l a t e e r b a a r h e i d van de semantische r e p r e s e n t a t i e s a a n d e b r o n - en d o e l t a a l z i n n e n en op dat p u n t k o m t de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k b e t e r v o o r de d a g . Als het mogelijk is om aan de zinnen van natuurlijke talen s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n t o e te k e n n e n , is h e t e e n k o u d k u n s t j e om er ook s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s aan t o e te k e n n e n , want het eigene van de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k b e s t a a t j u i s t in de stelling dat de semantische representaties regelmatige p r o j e c t i e s van s y n t a c t i s c h e s t r u c t u r e n z i j n . Na de e v a l u a t i e m e t b e t r e k k i n g tot de d r i e b a s i s v e r e i s t e n kan nu de v r a a g g e s t e l d w o r d e n h o e c o m p l e x een t r a n s f e r s y s t e e m m o e t z i j n om interpretatief-semantische brontaalrepresentaties op i n t e r p r e t a t i e f - s e m a n t i s c h e d o e l t a a l r e p r e s e n t a t i e s af te beelden. D a t zo een t r a n s f e r s y s t e e m a l v a s t r e g e l s zal m o e t e n b e v a t t e n v o o r s t r u c t u u r a a n p a s s i n g e n b l i j k t o . m u i t de v o l g e n d e v o o r b e e l d e n : (22) P e t e r s l a a p t g r a a g (23) P e t e l i k e s to s l e e p (24) he h a p p e n e d to be in t o w n (25) h i j w a s t o e v a l l i g in de s t a d (26) il v i e n t de n o u s d i r e q u ' i l a mal (27) h i j h e e f t o n s net g e z e g d dat hij k e e l p i j n
à heeft
la
gorge
V o o r e l k van d e z e v e r t a a l p a r e n g e l d t d a t b r o n - en d o e l t a a l z i n u i t een verschillend aantal deelzinnen (clauses) bestaan : de Nederlandse zin bestaat t e l k e n s uit een c l a u s e m i n d e r dan de E n g e l s e of F r a n s e e q u i v a l e n t e n . A a n g e z i e n er b o v e n d i e n in elk van deze gevallen geen v e r t a l i n g m o g e l i j k is waarbij het aantal clauses hetzelfde blijft en aangezien de semantische representaties dezelfde structuur moeten vertonen als de syntactische, moet er b i j d e a f b e e l d i n g van d e b r o n t a a l - op de d o e l t a a l r e p r e s e n t a t i e s wel e e n v r i j d r a s t i s c h e s t r u c t u u r a a n p a s i n g uitgevoerd worden. Voor de bepaling van de differentiatiegraad van de interpretatief-semantische representaties verwijs ik naar Woisetschlägers "Univocality assumption". Volgens die stelling c o r r e s p o n d e e r t m e t e l k e s y n t a c t i s c h e g e b r u i k s w i j z e één en s l e c h t s één b e t e k e n i s en dat heeft tot gevolg dat de semantische representaties niet gedifferentieerder kunnen zijn dan de syntactische. Voor de a n a l y s e van de w e r k w o o r d s t i j d e n h i e l d d a t in d a t ze al i e t s m e e r d i f f e r e n t i a t i e v e r t o o n d e dan b i j Burger, maar in h e t a l g e m e e n zal een louter syntactisch gemotiveerde differentiatie niet volstaan bij het vertalen en zal het leeuwedeel van de d i f f e r e n t i a t i e en de disambiguering in het taalpaarafhankelijke transfersysteem moeten geschieden. Samengevat kan men s t e l l e n d a t de i n t e g r a t i e v a n een n i v e a u van interpretatieve zinssemantiek in een vertaalsysteem tot interessantere r e s u l t a t e n l e i d t d a n de i n t e g r a t i e van e e n n i v e a u van saussureaanse valeurs. Ten e e r s t e o m d a t h e t de formulering van de taalpaarafhankelijke structuuraanpassingen in het t r a n s f e r s y s t e e m aanzienlijk v e r e e n v o u d i g t (cf. het argument van Kay in paragraaf 1.2.3.), en t e n t w e e d e o m d a t h e t een hogere graad van differentiatie toelaat. Daarnaast moet echter ook w o r d e n o p g e m e r k t dat d i e d i f f e r e n t i a t i e g r a a d n o g ver b e n e d e n het niveau ligt dat vereist is om de differentiatie en de disambiguering geheel in de m o n o l i n g u a l e systemen te kunnen situeren, en d a t de aan de z i n n e n t o e g e k e n d e r e p r e s e n t a t i e s in vele gevallen nog structurele aanpassingen zullen moeten o n d e r g a a n in h e t t a a l p a a r a f h a n k e l i j k e t r a n s f e r s y s t e e m .
2.3.*. Met de b e s p r e k i n g en de e v a l u a t i e van het saussureaanse structuralisme en de interpretatieve zinssemantiek zijn die benaderingen b e h a n d e l d w a a r i n de b e t e k e n i s s e n van de taaltekens b e p a a l d w o r d e n in r e l a t i e t o t r e s p e c t i e v e l i j k d e e x p r e s s i o n - t y p e s en de e x p r e s s i o n - t o k e n s . D o o r d i e g e r i c h t h e i d op de e e n h e d e n van de e x p r e s s i o n - p l a n e d r a g e n de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s in b e i d e b e n a d e r i n g e n een o n m i s k e n b a a r t a a l s p e c i f i e k e s t e m p e l : z o w e l in de lineair geordende representaties van valeurs als in de hiërarchisch geordende interpretatief-semantische structuren w o r d e n d e v o r m e l i j k e v e r s c h i l l e n t u s s e n d e t a l e n s l e c h t s ten d e l e g e n e u t r a l i s e e r d . H e t g e v o l g d a a r v a n is dat d e i n v o e r i n g v a n z u l k e r e p r e s e n t a t i e s in een ver t a a i s y s t e e m s l e c h t s een gedeeltelijke v e r l i c h t i n g van het t a a l p a a r s p e c i f i e k e t r a n s f e r s y s t e e m t e w e e g kan brengen. De vraag rijst dan o o k of men n i e t v e r d e r z o u komen met een b e n a d e r i n g w a a r i n de b e t e k e n i s n i e t g e z i e n w o r d t a l s een interntalig vorm-gericht gegeven, m a a r v e e l e e r a l s een buiten-talig i n h o u d s - g e r i c h t g e g e v e n . D i e u i t w e g , d i e ook al op h e t e i n d e van de vorige sectie gesuggereerd werd (cf. vertalen via significations i.p.v. via v a l e u r s ) , zal in d e v o l g e n d e sectie geëxploreerd worden.
2 . 4 . De c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e
semantiek
2.4.0. In de correspondentietheoretische benadering wordt de semantiek opgevat a l s d e s t u d i e van de relatie tussen talige u i t d r u k k i n g e n en o n a f h a n k e l i j k v a n de taal g e g e v e n e l e m e n t e n , In zijn meest w o o r d en d i n g
simpele vorm
gaat het d a a r b i j
om de r e l a t i e
tussen :
Nu doet die opvatting v r i j n a ï e f aan en ze is dan ook bij herhaling weerlegd en afgewezen (cf. 2.2.1. taal is geen nomenclatuur), maar het zou al even naïef zijn om te veronderstellen dat daarmee het failliet van de hele correspondentietheoretische benadering bewezen is. De relatie t u s s e n de t a a l en het b u i t e n t a l i g e h o e f t i m m e r s n i e t n o o d z a k e l i j k zo direct gedefinieerd te worden als in de nomenclatuuropvatting. Ook c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h en a l l e s z i n s al v e e l plausibeler zijn b i j v o o r b e e l d die t h e o r i e ë n waarin de r e l a t i e t u s s e n de taal en h e t b u i t e n t a l i g e n i e t op h e t n i v e a u van h e t w o o r d g e z i e n w o r d t m a a r op h e t n i v e a u van d e z i n . In t e r m e n van E c o ' s m o d e l z i j n d a t die t h e o r i e ë n w a a r i n de c o n t e n t - t y p e s via d e c o n t e n t - t o k e n s met h e t b u i t e n t a l i g e (de c o n t e n t - p u r p o r t ) in v e r b a n d g e b r a c h t w o r d e n , en volgens m i j n in 2 . 1 . o n t v o u w d e plan zijn het precies die t h e o r i e ë n w a a r ik h e t in d e z e s e c t i e o v e r m o e t h e b b e n . De typische v e r t e g e n w o o r d i g e r s van d i t soort correspondentiet h e o r i e ë n z i j n de l o g i s c h e g r a m m a t i c a ' s . V o o r een p r e s e n t a t i e van de basisprincipes e r v a n zal ik g e b r u i k m a k e n van de Tractatus l o g i c o - p h i l o s o p h i c u s van L u d w i g W i t t g e n s t e i n . Zijn ideeën over het v e r b a n d tussen taal en w e r k e l i j k h e i d w o r d e n in de eerste paragraaf uitvoerig besproken. Aansluitend d a a r b i j zal in de t w e e d e p a r a g r a a f u i t g e l e g d worden wat een l o g i s c h e g r a m m a t i c a is en h o e d i e v o o r de beschrijving van natuurlijke talen g e b r u i k t kan worden. Dat laatste zal geschieden aan de hand v a n een b e s p r e k i n g van d e Montague-grammatica.
De derde p a r a g r a a f is g e w i j d aan de n o t i e "intensie". Er zal daarbij s p e c i a l e a a n d a c h t b e s t e e d w o r d e n aan de i n t e n s i e s van d e basisuitdrukkingen en a a n de t o e k e n n i n g van z u l k e i n t e n s i e s aan l e x i c a l e e l e m e n t e n uit n a t u u r l i j k e t a l e n . In d e v i e r d e p a r a g r a a f wordt een v o o r b e e l d g e g e v e n van hoe de intensioneel-logische analyse t o e g e p a s t kan w a r d e n b i j d e s e m a n t i s c h e b e s c h r i j v i n g van werkwoordstijden. En in d e v i j f d e en l a a t s t e p a r a g r a a f w o r d t de l o g i s c h e semantiek geëvalueerd met b e t r e k k i n g tot de v e r e i s t e n voor i n t e g r a t i e in een v e r t a a l s y s t e e m . O m d a t d a a r b i j zal b l i j k e n d a t d e z e b e n a d e r i n g interessantere perspectieven biedt dan het saussureaanse s t r u c t u r a l i s m e en de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k , zal ik er w a t meer aandacht aan b e s t e d e n . Dat v e r k l a a r t waarom deze sectie l a n g e r is dan d e v o r i g e .
2 . 4 . 1 . taal
en
werkelijkheid
Hoe m o e t men z i c h de taal en de w e r k e l i j k h e i d v o o r s t e l l e n v e r k l a r e n d a t m e n in t a a i o v e r d e w e r k e l i j k h e i d kan p r a t e n
om ?
te
Met die v r a a g h e e f t W i t t g e n s t e i n z i c h in d e " T r a c t a t u slogico-philosoph erop w e l l i c h t de o o r s p r o n k e l i j k s t e en r a d i k a a l s t e uiteenzetting van d e c o r r e s p o n d e n t i e g e d a c h t e i s , zal ik h e t h i e r in e n i g d e t a i l b e s p r e k e n . H e t v o l g e n d e s c h e m a zal d a a r b i j a l s l e i d r a a d d i e n e n :
Taal en w e r e l d z i j n in d i t s c h e m a s t r i k t g e s c h e i d e n , maar tegel i j k op e l k a a r b e t r o k k e n en h e t z i j n j u i s t d i e " v e r b a n d e n w a a r het in de T r a c t a t u s om g a a t ; Max B l a c k s c h r i j f t d a a r in "A c o m p a n i o n to W i t t g e n s t e i n ' s T r a c t a t u s " . h e t v o l g e n d e o v e r : " It is c h a r a c t e r i s t i c of W i t t g e n s t e i n ' s t h o u g h t t h a t nearly e v e r y o n e of h i s m a i n r e m a r k s a b o u t l a n g u a g e or l o g i c h a s an ontological c o u n t e r p a r t , w h i l e , c o n v e r s e l y , each ontological remark is reflected in s o m e t r u t h a b o u t the essence of language. T h e d o m i n a n t i m a g e , t h r o u g h o u t , is of l a n g u a g e as a ' m i r r o r ' of t h e w o r l d . " [Black
1 9 6 4 , 27)
M a a r v o o r ik h e t o v e r de h o r i z o n t a l e v e r b a n d e n h e b , wil ik e e r s t wat aandacht b e s t e d e n aan de verticale relaties, m.a.w, aan W i t t g e n s t e i n s d e c o m p o s i t i e van de t a a l en de w e r e l d .
Het is overigens ook aan de o n t o l o g i s c h e e e r s t e r e g e l s v a n de T r a c t a t u s g e w i j d z i j n 1
Die Welt
ist a l l e s , w a s der F a l l
decompositie
dat
de
: ist.
1.1
D i e W e l t ist d i e G e s a m t h e i t der T a t s a c h e n , nicht der Dinge. In t e g e n s t e l l i n g t o t v e l e k l a s s i e k e -filosofen z i e t Wittgenstein de w e r e l d d u s n i e t a l s een v e r z a m e l i n g e n t i t e i t e n , m a a r a l s een verzameling feiten ( T a t s a c h e n ) ; men z o u kunnen stellen dat W i t t g e n s t e i n s w e r e l d g e e n r e a l i t e i t is m a a r e e n f a c t u a l i t e i t . Die feiten kunnen zeer complex z i j n , maar worden dan beschouwd als bestaande uit m e e r d e r e e n k e l v o u d i g e f e i t e n . In d e Engelse uitgave van de T r a c t a t u s w o r d e n d i e r e s p e c t i e v e l i j k "facts" en "atomic facts" g e n o e m d ; in de o o r s p r o n k e l i j k e D u i t s e uitgave w o r d e n de e n k e l v o u d i g e f e i t e n " S a c h v e r h a l t e " g e n o e m d . Dat b l i j k t o . m . u i t de v o l g e n d e u i t s p r a a k : 4.2211
De term gebruikt
Auch wenn die Welt unendlich komplex i s t , so dass jede Tatsache aus unendlich vielen Sachverhalten besteht und jeder S a c h v e r h a l t aus u n e n d l i c h v i e l e n G e g e n s t ä n d e n z u s a m m e n g e s e t z t i s t , ...
" S a c h v e r h a l t " w o r d t e c h t e r ook in de b e t e k e n i s van " m o g e l i j k e
2.04
Die Gesamtheit Welt
- en z e l f s meestal s t a n d van z a k e n " . C f .
der b e s t e h e n d e n
Sachverhalte
ist
die
De f e i t e l i j k e standen van zaken zijn een d e e l v e r z a m e l i n g van de mogelijke standen v a n z a k e n en h e b b e n m e t d i e l a a t s t e dan ook veel g e m e e n , m a a r om b e g r i p s v e r w a r r i n g t e v e r m i j d e n h e b ik in h e t algemene schema op de v o r i g e pagina een onderscheid gemaakt t u s s e n " S a c h v e r h a l t ( a t o m i c f a c t ) " en " S a c h v e r h a l t " t o u t c o u r t . Z o a l s in 4 . 2 2 1 1 al w e r d g e s t e l d b e s t a a t e e n " S a c h v e r h a l t " beurt uit dingen ( v o o r w e r p e n , e n t i t e i t e n , i n d i v i d u e n ) : 2.01
Der S a c h v e r h a l t ist e i n e V e r b i n d u n g (Sachen, Dingen).
von
2.03
Im S a c h v e r h a l t h ä n g e n d i e G e g e n s t ä n d e wie die Glieder einer K e t t e .
op
zijn
Gegenstanden
ineinander,
2 . 0 3 2 D i e A r t und W e i s e , w i e d i e G e g e n s t ä n d e im S a c h v e r h a l t z u s a m m e n h ä n g e n , ist d i e S t r u k t u r d e s S a c h v e r h a l t e s . Dat l a a t s t e is een b e l a n g r i j k g e g e v e n : de w e r k e l i j k h e i d , en m e e r b e p a a l d d e a t o m a i r e f e i t e n , v e r t o n e n een s t r u c t u u r : " T h a t t h e r e m u s t be 'an o r d e r in t h e w o r l d ' w a s a conviction he never abandoned while composing the T r a c t a t u s . " [Black
1 9 6 4 , 5)
De t a a l w o r d t v e r v o l g e n s op a n a l o g e w i j z e g e d e c o m p o n e e r d : d e w e r e l d u i t f e i t e n b e s t a a t , zo b e s t a a t d e taal u i t z i n n e n 4.001
Die Gesamtheit
der S ä t z e
ist d i e
Sprache.
zoals :
H e t o n d e r s c h e i d t u s s e n " S a t z " en " E l e m e n t a r s a t z " is v e r g e l i j k b a a r met d a t t u s s e n f e i t en e n k e l v o u d i g f e i t . Het wordt echter laat i n g e v o e r d (in 4 , 2 . ) en op v e l e p l a a t s e n g e n e g e e r d . Belangrijker is het onderscheid tussen " N a m e " ; z o a l s de d i n g e n b e s t a n d d e e l z i j n zo z i j n de n a m e n b e s t a n d d e e l van z i n n e n s 4.22
Der E l e m e n t a r s a t z b e s t e h t a u s N a m e n . Er ist e i n e Z u s a m m e n h a n g , e i n e V e r k e t t u n g , von
Een laatste onderscheiding relevant is, is d i e t u s s e n zinnen 3.1 3.12
"(Elementar)satz" en van s t a n d e n van z a k e n ,
Namen.
d i e v o o r de r e s t v a n de bespreking de u i t e r l i j k e v o r m en d e i n h o u d van :
Im S a t z d r u c k t s i c h der G e d a n k e s i n n l i c h wahrnehmbar aus. Das Zeichen, durch welches wir den Gedanken ausdrücken, n e n n e ich d a s S a t z z e i c h e n . U n d der S a t z ist d a s S a t z z e i c h e n in s e i n e r p r o j e k t i v e n Beziehung zur W e l t ,
Aan een zin kan men dus het uitgedrukte (de "Gedanke') o n d e r s c h e i d e n van d a t g e n e w a t u i t d r u k t (het ' S a t z z e i c h e n ' ) .
Wat nu h e t h o r i z o n t a l e v e r b a n d t u s s e n taal en w e r e l d b e t r e f t , d a t k o m t op h e t n i v e a u van d e " E l e m e n t a r s a t z e " t o t s t a n d . H e t is h e t b e k l e m t o n e n w a a r d dat h e t v e r b a n d d u s n i e t in e e r s t e i n s t a n t i e op h e t n i v e a u van de " N a m e n " g e z o c h t w o r d t , en e v e n m i n op h e t n i v e a u van de samengestelde zinnen. Die laatste corresponderen niet direct met iets b u i t e n t a l i g e , maar worden eerst tot c o m b i n a t i e s van " E l e m e n t a r s a t z e " g e r e d u c e e r d , en op d i e m a n i e r o n r e c h t s t r e e k s aan de w e r k e l i j k h e i d g e r e l a t e e r d . Voor de interpretatie van beide types van W i t t g e n s t e i n twee a f z o n d e r l i j k e theorieën voor
zinnen
stelt :
" . . . t h e " p i c t u r e t h e o r y ' of e l e m e n t a r y p r o p o s i t i o n s , and t h e ' t r u t h - f u n c t i o n t h e o r y ' of c o m p l e x p r o p o s i t i o n s . . . The f i r s t is to e x p l a i n h o w c e r t a i n p r o p o s i t i o n s c a n be in direct c o n t a c t w i t h r e a l i t y ; t h e s e c o n d is to e x p l a i n h o w all o t h e r p r o p o s i t i o n s a r e l i n k e d w i t h t h e b a s i c o n e s and so i n d i r e c t l y with the w o r l d . " [Black
1964,
11]
Aan die tweede theorie zal ik hier geen speciale aandacht besteden : Wittgensteins voorstellen i.v.m. de analyse van complexe zinnen zijn voor mijn opzet immers minder r e l e v a n t . De afbeeldingstheorie daarentegen vormt de kern van de c o r r e s p o n d e n t i e g e d a c h t e en h e t is d a n ook d a a r o p d a t ik me in de r e s t van d e z e p a r a g r a a f zal c o n c e n t r e r e n . De b a s i s a s s u m p t i e van de a f b e e l d i n g s t h e o r i e b e e l d is van een s t a n d van z a k e n : 4.01
Der S a t z
ist ein B i l d
der
is d a t e l k e
Wirklichkeit.
zin
een
M a a r om b e e l d te k u n n e n z i j n m o e t de zin aan b e p a a l d e v o o r w a a r d e n voldoen en die voorwaarden b e t r e f f e n de relatie tussen het "Satzzeichen" en de e r d o o r u i t g e d r u k t e " G e d a n k e " . Voor ik het v e r b a n d t u s s e n " S a t z " en " W i r k l i c h k e i t " b e s p r e e k , wil ik d a n ook e e r s t h e t v e r b a n d t u s s e n " S a t z z e i c h e n " en " G e d a n k e " b e h a n d e l e n . Essentieel v o o r een j u i s t b e g r i p van de n o t i e " G e d a n k e " is die in Wittgensteins opvatting iets buitentaligs is : "Gedanke" is d e b i j e e n zin h o r e n d e b e t e k e n i s en d i e l a a t s t e een ( b u i t e n t a l i g e ) s t a n d v a n z a k e n : 4.031
dat de is
Im S a t z w i r d e i n e S a c h l a g e p r o b e w e i s e z u s a m m e n g e s t e l l t . Man k a n n g e r a d e z u s a g e n : s t a t t d i e s e r S a t z h a t d i e s e n und d i e s e n S i n n , d i e s e r S a t z s t e l l t d i e s e und diese Sachlage dar.
Een "Sachlage" is een mogelijke stand van zaken. Dat een " S a c h l a g e " , of m . a . w , d e b e t e k e n i s van een z i n , i e t s b u i t e n t a l i g s i s , b l i j k t v o o r a l u i t h e t f e i t d a t ze n i e t u i t " N a m e n " m a a r uit " D i n g e " s a m e n g e s t e l d is : 4.1211
So zeigt ein Satz " f a " , d a s s in seinem Sinn der G e g e n s t a n d a v o r k o m m t , z w e i S ä t z e "fa" u n d " g a " , d a s s in ihnen b e i d e n von d e m s e l b e n S e g e n s t a n d die Rede ist.
Een e n k e l v o u d i g e , d.w.z, niet verder a n a l y s e e r b a r e , "Sachlage" noemt W i t t g e n s t e i n een " S a c h v e r h a l t " . E e n " S a c h v e r h a l t " is dus een e n k e l v o u d i g m o g e l i j k f e i t . In tegenstelling tot de buitentalige "Gedanken" zijn de "Satzzeichen" louter talige gegevens die geheel uit woorden s a m e n g e s t e l d zijn : 3.14
Das Satzzeichen besteht darin, dass sich seine Elemente, die Wörter, in ihm auf b e s t i m m t e A r t und Weise zueinander verhalten.
Als het om de u i t d r u k k i n g van e e n Wittgenstein die elementen "einfache
Elementarsatz gaat, Z e i c h e n " (cf. 3 . 2 0 1 ) .
noemt
Het v e r b a n d t u s s e n h e t S a t z z e i c h e n en de S i n n d e s S a t z e s (of de G e d a n k e ) d i e n t men z i c h v o l g e n s de a u t e u r van d e T r a c t a t u s nu a l s v o l g t v o o r te s t e l l e n : 3.21
Der K o n f i g u r a t i o n der e i n f a c h e n Z e i c h e n im Satzzeichen entspricht die K o n f i g u r a t i o n der S e g e n s t ä n d e in der Sachlage.
Een p r e c i s e r i n g van d i e " E n t s p r e c h u n g s r e l a t i o n " volgende uitspraken gegeven ï 4.0311
wordt
in de
twee
Ein N a m e s t e h t für e i n D i n g , ein a n d e r e r für ein anderes D i n g und u n t e r e i n a n d e r s i n d s i e verbunden, so stellt d a s G a n z e - w i e ein l e b e n d e s B i l d - den Sachverhalt vor.
De n a m e n in de zin c o r r e s p o n d e r e n d u s e e n - o p - e e n m e t de d i n g e n in de door de zin beschreven stand van zaken, en voor de c o r r e s p o n d e n t i e t u s s e n de c o n f i g u r a t i e s zelf g e l d t h e t v o l g e n d e :
4.04
Am S a t z m u s s g e r a d e s o v i e l zu u n t e r s c h e i d e n sein, als am d e r S a c h l a g e d i e er d a r s t e l l t . Die beide müssen die gleiche logische (mathematische) Mannigfaltigkeit besitzen.
Het soort beschreven
van a f b e e l d i n g dat in d e z e l a a t s t e d r i e uitspraken i s , w o r d t in de w i s k u n d e een h o m o m o r f i e g e n o e m d ,
Een homomorfie is een structuurbehoudende afbeelding tussen gestructureerde verzamelingen. In dit geval gaat het om de verzameling van de u i t d r u k k i n g e n van d e t a a l (de Satzzeichen) enerzijds en om de v e r z a m e l i n g van de in d i e u i t d r u k k i n g e n v o o r g e s t e l d e standen van zaken a n d e r z i j d s . Laten
we d i e r e s p e c t i e v e l i j k
mcM
waarbij
noteren
als
A de v e r z a m e l i n g is van a l l e u i t d r u k k i n g e n van d e t a a l , e n k e l v o u d i g e z o w e l a l s samengestelde
M een v e r z a m e l i n g
natuurlijke
getallen
is,
elke F m een s y n t a c t i s c h e o p e r a t i e is d i e op minder complexe uitdrukkingen wordt toegepast om c o m p l e x e r e u i t d r u k k i n g e n af te l e i d e n ; mcN
waarbij
B de v e r z a m e l i n g is van a l l e e n t i t e i t e n en van alle s t a n d e n van z a k e n w a a r i n die entiteiten voorkomen, N een v e r z a m e l i n g
natuurlijke
getallen
elke G m een s e m a n t i s c h e o p e r a t i e is de samenhang van de entiteiten in configuratie (= een s t a n d van z a k e n ) stand brengt. We veronderstellen verder dat A een eindig aantal t e k e n s b e v a t en B een e i n d i g a a n t a l e n t i t e i t e n
B = {b1, b 2 , De er b e s t a a t
notie
... ,
is, die een tot
enkelvoudige :
bn}
' h o m o m o r f i e ' kan nu a l s v o l g t g e d e f i n i e e r d
eenhomomorfie(h)vanmcMnaarmcN
a l s en s l e c h t s
als
1. M = N en v o o r e l k e m geldt dat Fm en G m gelijkplaatsige d a t F n e e m t om een zin te v o r m e n g e l i j k is aan het a a n t a l e n t i t e i t e n d a t G n e e m t om een s t a n d van z a k e n v o o r te stellen ; 2 . h e e n r e l a t i e is d i e aan e l e m e n t van B t o e k e n t ; 3. h
( Fm
worden
(a 1 , a 1 + 1 ) )
=
Gm
elk e l e m e n t
van A p r e c i e s
( h (a 1) , h(a1
+
1))
een
operaties
zijn, m.a.w
Deze drie condities kunnen beschouwd worden van W i t t g e n s t e i n s i n f o r m e l e f o r m u l e r i n g e n
a l s een
explicitatie :
de e e r s t e v o o r w a a r d e is e e n f o r m a l i s e r i n g van de v e r e i s t e d a t z i n en f e i t "die g l e i c h e l o g i s c h e M a n n i g f a l t i g k e i t b e s i t z e n " ( 4 . 0 4 ) : als e e n zin b i j v o o r b e e l d u i t t w e e ' e i n f a c h e Z e i c h e n ' s a m e n g e s t e l d i s , d a n m o e t de d o o r d i e zin u i t g e d r u k t e s t a n d van z a k e n o o k u i t twee 'Gegenstände' bestaan ; de t w e e d e v o o r w a a r d e c o r r e s p o n d e e r t m e t de v e r e i s t e d a t n a m e n dingen één-op-één corresponderen (4.0311) :
en
en in de derde voorwaarde herkent men de vereiste dat de configuratie van de t e k e n s in d e zin e e n b e e l d m o e t z i j n v a n de configuratie van de e r m e e c o r r e s p o n d e r e n d e d i n g e n in e e n stand van z a k e n ( 3 . 2 1 ) . Nemen we nu ter elementen bestaat
illustratie
een
Satzzeichen
dat
uit
twee
De b e t e k e n i s d i e d o o r ' h ' aan F * (a1, a 2 ) t o e g e k e n d w o r d t , is dus een s t a n d van z a k e n d i e b e s t a a t u i t de m e t a1 en a2 corresponderende entiteiten, r e s p e c t i e v e l i j k b1 en b 2 , waarbij verder g e l d t d a t de r e l a t i e t u s s e n de e n t i t e i t e n in de stand van zaken c o r r e s p o n d e e r t met de r e l a t i e t u s s e n de e l e m e n t e n in h e t S a t z z e i c h e n . Door die gelijkaardigheid van syntactische en semantische o p e r a t i e s is h e t m o g e l i j k om d e b e t e k e n i s s e n van samengestelde u i t d r u k k i n g e n op c o m p o s i t i o n e l e w i j z e te b e p a l e n:hetvolstaat i m m e r s te w e t e n - hoe de verhouden
elementen en
in
het
- welke entiteiten er aan toegekend moeten worden om de betekenis u i t d r u k k i n g e n af te
van de leiden.
uit
Satzzeichen
de
zich
enkelvoudige
die
elementen
tot
elkaar
uitdrukkingen
samengestelde
hun s a m e n s t e l l e n d e d e l e n en d o o r hun s y n t a c t i s c h e s t r u c t u u r s t a a t bekend als de c o m p o s i t i o n a l i t e i t s h y p o t h e s e : in de logische grammatica speelt ze, zoals later nog zal blijken, een belangrijke rol. Het is h e t b e k l e m t o n e n w a a r d dat de op d i e m a n i e r aan de zinnen t o e g e k e n d e b e t e k e n i s s e n , m . a . w . de s t a n d e n van z a k e n , g e f i n g e e r d e s t a n d e n v a n z a k e n z i j n . A l s i e m a n d z e g t : " W a t e r k o o k t op t w i n t i g graden", dan is de in d e z e zin a f g e b e e l d e s t a n d van zaken dat water op t w i n t i g g r a d e n k o o k t . Of d a t w a a r is of n i e t en of de a f g e b e e l d e s t a n d van z a k e n ook een f e i t e l i j k e s t a n d van z a k e n i s , is in d i t v e r b a n d n i e t r e l e v a n t en kan op d i t n i v e a u m e e s t a l ook niet bepaald worden. D a t is p a s m o g e l i j k a l s men het verband tussen S a t z en W i r k l i c h k e i t in d e b e s c h o u w i n g betrekt. Het is immers p a s d o o r v e r g e l i j k i n g van de in e e n zin u i t g e d r u k t e s t a n d van z a k e n m e t d e w e r k e l i j k h e i d d a t d e w a a r h e i d s w a a r d e v a n de zin b e p a a l d kan w o r d e n : 2.223
Um zu e r k e n n e n ob d a s B i l d w a h r o d e r f a l s c h i s t , m ü s s e n wir e s m i t der W i r k l i c h k e i t v e r g l e i c h e n .
De mogelijkheid van z o ' n v e r g e l i j k i n g b e r u s t op de homomorfie van uitdrukking en b e t e k e n i s : d o o r d e in de vorige pagina's besproken homomorfie w o r d e n aan de uitdrukkingen betekenissen toegekend die als standen van zaken b e s c h o u w d moeten worden en als zodanig rechtstreeks met b u i t e n t a l i g e standen van zaken vergeleken kunnen worden. Vergelijkbaarheid veronder stelt echter niet gelijkaardigheid, maar ook onder scheidbaarheid ; c o m p a r a n d a m o e t e n o n a f h a n k e l i j k van e l k a a r g e g e v e n z i j n 4.061
Beachtet man nicht, Tatsachen unabhängigen glauben, dass wahr B e z i e h u n g e n von Z e i c h e n Man konnte dann z . B . A r t b e z e i c h n e t , w a s 'p
de :
alleen beide
d a s s der Satz einen von den Sinn h a t , so kann m a n l e i c h t und falsch gleichberechtigte und B e z e i c h n e t e m s i n d . sagen, d a s s ' p ' auf d i e w a h r e ' auf d i e f a l s c h e A r t , e t c .
D a t l a a t s t e is e c h t e r d u i d e l i j k n i e t h e t g e v a l , want ontkennende z i n n e n k u n n e n b e s t w a a r z i j n en b e v e s t i g e n d e z i n n e n o n w a a r . A l s men w e e t w e l k e s t a n d van z a k e n d o o r e e n z i n w o r d t u i t g e d r u k t , weet men daarom nog niet of die stand van zaken in de werkelijkheid geactualiseerd is. Al w a t men op b a s i s van h e t in een zin g e g e v e n e w e e t , is w a t h e t g e v a l m o e t z i j n o p d a t de zin waar zou zijn : 4.024
Einen Satz v e r s t e h e n , heisst, w i s s e n w a s der Fall i s t , w e n n er w a h r i s t , . (Man k a n n ihn a l s o v e r s t e h e n , o h n e zu w i s s e n , ob er wahr ist.)
Daaruit v o l g t d a t de b e t e k e n i s v a n e e n zin geïdentificeerd worden met de v o o r w a a r d e n w a a r a a n v o l d a a n m o e t z i j n o p d a t de waar zou zijn : 4.063
kan zin
Um s a g e n zu k ö n n e n : 'p' ist w a h r (oder f a l s c h ) , m u s s ich b e s t i m m t h a b e n , u n t e r w e l c h e n U m s t a n d e n ich ' p ' wahr nenne, und damit b e s t i m m e ich den Sinn des Satzes,
Deze opvatting van de betekenis van e e n zin als waarheidsvoorwaarde is n a a s t de h o m o m o r f i e - g e d a c h t e é é n van b e l a n g r i j k s t e k e n m e r k e n van de l o g i s c h e g r a m m a t i c a .
een de
D a a r m e e is de b e s p r e k i n g v a n de a f b e e l d i n g s t h e o r i e a f g e r o n d . H e t v o l g e n d e s c h e m a b i e d t er een s a m e n v a t t e n d o v e r z i c h t van
B i j w i j z e van s a m e n v a t t i n g z e t ik de b e l a n g r i j k s t e k e n m e r k e n van de correspondentiegedachte, zoals die in d e Tractatus wordt u i t g e w e r k t , n o g e e n s op een r i j t j e : 1. de werkelijkheid (of onze g e s t r u c t u r e e r d ; "there must be
perceptie ervan) is 'an o r d e r in t h e w o r l d ' " .
2 . h e t v e r b a n d t u s s e n t a a l en w e r k e l i j k h e i d k o m t t o t s t a n d het niveau van d e e n k e l v o u d i g e z i n , en d u s n i e t op n i v e a u van h e t w o o r d of de s a m e n g e s t e l d e z i n . 3 . de betekenis van e e n zin is e e n b u i t e n t a l i g e gefingeerde stand van z a k e n .
maar
op het
wel
4 . er bestaat een h o m o m o r f i e t u s s e n de v e r z a m e l i n g van de zinnen en d e v e r z a m e l i n g van de in d i e z i n n e n v o o r g e s t e l d e s t a n d e n van z a k e n . 5 . a l s g e v o l g van 4 , kan de b e t e k e n i s v a n e l k e s a m e n g e s t e l d e u i t d r u k k i n g op c o m p o s i t i o n e l e w i j z e a f g e l e i d w o r d e n u i t de b e t e k e n i s s e n van z ' n s a m e n s t e l l e n d e d e l e n . 6 . de b e t e k e n i s van een zin kan g e r e p r e s e n t e e r d verzameling waarheidsvoorwaarden.
worden
als
een
In de volgende paragraaf zal nu worden onderzocht hoe correspondentie-theoretische p r i n c i p e s ingezet kunnen worden de b e s c h r i j v i n g van n a t u u r l i j k e t a l e n .
de bij
2.4.2.
logische
grammatica
In a a n s l u i t i n g b i j de a f b e e l d i n g s t h e o r i e v a n in deze p a r a g r a a f h e t b a s i s p a t r o o n van de v o o r s t e l l e n en v e r v o l g e n s l a t e n z i e n h o e d a t een concrete grammatica, meer bepaald de gerealiseerd is.
A. Basispatroon
van de l o g i s c h e
de T r a c t a t u s zal ik logische grammatica a b s t r a c t e p a t r o o n in Montague-grammatica,
grammatica
Een logische grammatica bestaat uit twee componenten : s y n t a c t i s c h e , w a a r i n d e ' S a t z z e i c h e n ' g e p r o d u c e e r d w o r d e n , en semantische, waarin 'Sachlagen' geassembleerd worden. Voor relatie tussen die beide componenten zorgen interpretatieregels.
een een de de
Ik zal nu aan de h a n d van een voorbeeld toelichten hoe die c o m p o n e n t e n en de r e l a t i e s e r t u s s e n in c o n c r e t o g e z i e n w o r d e n . H e t v o l g e n d e s c h e m a zal d a a r b i j a l s l e i d r a a d g e b r u i k t w o r d e n
Als v o o r b e e l d n e e m ik e e n s a m e n g e s t e l d zijn uit - eigennamen - predikaten
b v. bv.
logische
taal
waarvan
de
uitdrukkingen
'Gerda', 'slapen',
D o o r de s a m e n v o e g i n g van formules (Satzzeichen) syntactische regel :
beide soorten uitdrukkingen worden daar van afgeleid d.m.v. de volgende
S1. A l s & e e n e i g e n n a a m is en d dan g e l d t d a t F1 ( &, d) een F1 ( &, d ) = d (&). De t o e p a s s i n g van o p e r a t i e volgende resultaat : F1
F1
op
(Gerda, slapen) = slapen
een p r e d i k a a t , f o r m u l e is en d a t
' G e r d a ' en ' s l a p e n ' g e e f t
(Gerda)
Op d a t r e s u l t a a t k u n n e n dan a n d e r e o p e r a t i e s z o a l s b i j v o o r b e e l d de n e g a t i e .
S2
Als Q een f o r m u l e is d a n g e l d t d a t F 2 (Q) e e n f o r m u l e F 2 ( Q ) = "Q
Toegepast F2
op de o u t p u t van
(slapen
(Gerda)) =
S1
het
is en
toegepast
worden, :
dat
geeft dat het v o l g e n d e r e s u l t a a t
" (slapen
;
(Gerda))
Om nu aan de door S1 en S2 opgebouwde uitdrukkingen een i n t e r p r e t a t i e t o e te k e n n e n , m o e t e n er t w e e d i n g e n g e g e v e n z i j n ; 1. een v e r z a m e l i n g e n t i t e i t e n w a a r n a a r k u n n e n v e r w i j z e n ; een d o m e i n D . 2. een functie die elementen basisuitdrukkingen ; h. Die toekenning h h
(&)E
D
( d ) c D
Zo g e l d t
geschiedt
basisuitdrukkingen
van h e t d o m e i n
toekent
aan
als volgt
(eigennamen
dat
de
:
corresponderen
( p r e d i k a t e n c o r r e s p o n d e r en van e n t i t e i t e n ) ( n o o t 4)
bijvoorbeeld
de
met
entiteiten)
met
verzamelingen
h ( G e r d a ) = h e t i n d i v i d u G e r d a eD h ( s l a p e n ) = de v e r z a m e l i n g s l a p e n d e n
cD
Omdat de syntactische en s e m a n t i s c h e structuren in logische grammatica's homomorf zijn, g e l d t d a t er m e t e l k e syntactische operatie ( F m ) een s e m a n t i s c h e o p e r a t i e ( G m ) correspondeert die aangeeft h o e d e b u i t e n t a l i g e g e g e v e n s d i e m e t de a r g u m e n t e n van F1 corresponderen, zich t o t e l k a a r v e r h o u d e n in e e n s t a n d van zaken : h
( F1 ( G e r d a , s l a p e n ) )
=
G1
( h(Gerda),
h(slapen))
D i e s t a n d van z a k e n is r e ë e l , m . a . w . F1 ( G e r d a , s l a p e n ) is w a a r , als en s l e c h t s a l s h e t i n d i v i d u G e r d a b e h o o r t t o t d e v e r z a m e l i n g slapenden : G1 (h ( G e r d a ) , h ( s l a p e n ) ) h(Gerda) e h(slapen) .
= 1
a l s en s l e c h t s
als
Het verband tussen de s a m e n g e s t e l d e u i t d r u k k i n g en de ermee c o r r e s p o n d e r e n d e s t a n d v a n z a k e n w o r d t g e l e g d in de v o l g e n d e m e t Si c o r r e s p o n d e r e n d e i n t e r p r e t a t i e r e g e l :
I1.
Bemerk d a t er een b e l a n g r i j k v e r s c h i l is t u s s e n een interpretat i e r e g e l en een s e m a n t i s c h e o p e r a t i e : de e e r s t e beeldt talige u i t d r u k k i n g e n af op b u i t e n t a l i g e g e g e v e n s , de l a a t s t e d a a r e n t e g e n beeldt buitentalige gegevens af op andere (complexere) buitentalige gegevens. Op soortgelijke wijze kan v e r v o l g e n s een regel gedefinieerd w o r d e n v o o r de i n t e r p r e t a t i e van d e r e s u l t a t e n van S 2 ; I2.
Door m i d d e l van de g e g e v e n r e g e l s is h e t m o g e l i j k om eenvoudige f o r m u l e s op te b o u w e n en er op c o m p o s i t i o n e l e w i j z e betekenissen aan t o e te k e n n e n . Ter
illustratie "slapen
daarvan
geef
ik de d e r i v a t i e
opbouw
ervan
kan a l s v o l g t g e v i s u a l i s e e r d
"( s l a p e n
( Gerda
slapen
( Gerda
slapen
"( s l a p e n
( Gerda
) )
( F1 ( s l a p e n ,
) ) ,
)
F2
, F1
=
F2
g e l e z e n en v e r m e l d t b i j elke welke operatie ze uit haar kan d a t a l s v o l g t v o o r g e s t e l d
( F1 ( s l a p e n , G e r d a ) )
Gerda)))
homomorfie
G2
( h
( F1 ( s l a p e n ,
Gerda)))
I2 het
is n i e t zo d a t
h ( F1 ( s l a p e n , G e r d a ) )
= 1
homomorfie h e t is is nn ii ee tt zo zo dd aa tt het
worden;
Gerda
De b o o m w o r d t van o n d e r n a a r b o v e n samengestelde uitdrukking d.m.v. bestanddelen opgebouwd is. Lineair worden ;
( F2
uitdrukking
(Gerda).
De s y n t a c t i s c h e
h
van de
G1h
( G(e rh d(as)l a p ee n ) h, h((sGlearpdean )) ) = 1
In w o o r d e n
:
de zin " ( s l a p e n ( G e r d a ) ) " is w a a r d e s d a h e t n i e t is dat het individu Gerda behoort tot v e r z a m e l i n g van de s l a p e n d e n .
Het spreekt vanzelf dat zijn twee syntactische zijn voor de b e s c h r i j v i n g simpliciteit toont hij logische grammatica te interessant uitgangspunt
zo de
de h i e r g e p r e s e n t e e r d e grammatica met r e g e l s te e e n v o u d i g is om bruikbaar te van n a t u u r l i j k e t a l e n , m a a r in al z i j n wel h o e men b i j h e t opstellen van een w e r k g a a t en in d i e zin biedt hij een v o o r een b e s p r e k i n g van de Montague-grammatica.
Bij wijze van s a m e n v a t t i n g zet e r v a n n o g e e n s op e e n r i j t j e
ik
de
belangrijkste
kenmerken :
1. é é n - o p - é é n v e r h o u d i n g van n a m e n en d i n g e n . 2. één-op-één verhouding van syntactische en semantische operaties. 3. één-op-één verhouding van syntactische regels en interpretatieregels.
B.
Montague-grammatica
In het zonet g e p r e s e n t e e r d e voorbeeld werden geen uitdrukkingen van een n a t u r l i j k e taal gegenereerd, maar predikaat-logische f o r m u l e s , z o a l s ' s l a p e n ( G e r d a ) ' en ( s l a p e n (Gerda)) '. D a t is n i e t t o e v a l l i g , w a n t l o g i s c h e g r a m m a t i c a ' s z i j n in e e r s t e i n s t a n t i e b e d o e l d en b e d a c h t v o o r de b e s c h r i j v i n g van k u n s t t a l e n . Toch r a k e n s t e e d s m e e r l o g i c i en l i n g u ï s t e n e r v a n o v e r t u i g d dat het mogelijk en zinvol is om de principes van de logische grammatica ook b i j de b e s c h r i j v i n g van n a t u u r l i j k e t a l e n t o e te passen. De b e k e n d s t e en i n v l o e d r i j k s t e v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n d i e o p v a t t i n g is de l o g i c u s Richard M o n t a g u e , d i e in h e t b e g i n van de j a r e n '70 een a a n t a l a r t i k e l s h e e f t g e p u b l i c e e r d w a a r i n voor bepaalde f r a g m e n t e n van h e t E n g e l s e e n g r a m m a t i c a gepresenteerd w o r d t d i e op een l o g i s c h e l e e s t g e s c h o e i d i s . Het g e l o o f in d e u i t v o e r b a a r h e i d op de o v e r t u i g i n g d a t
van
die onderneming
baseert
hij
" t h e r e is no i m p o r t a n t t h e o r e t i c a l d i f f e r e n c e b e t w e e n n a t u r a l l a n g u a g e s and t h e a r t i f i c i a l l a n g u a g e s of l o g i c i a n s " [Montague
7 4 , 222)
en d a t h e t b i j g e v o l g
mogelijk
moet
zijn
" to c o m p r e h e n d t h e s y n t a x and s e m a n t i c s of both kinds of l a n g u a g e s w i t h i n a s i n g l e n a t u r a l and m a t h e m a t i c a l l y p r e c i s e theory. " (ib., 222
)
Met de uitwerking van d i e t h e o r i e heeft Montague een begin gemaakt in de a r t i k e l s 'English as a formal language' (EFL), 'Universal grammar' (US) en 'The proper treatment of quantification in ordinary English' (PTQ). Daarin worden twee verschillende manieren voorgesteld om in het kader van een l o g i s c h e g r a m m a t i c a f r a g m e n t e n van e e n n a t u u r l i j k e taal ( i . c . het E n g e l s ) te b e s c h r i j v e n . De e e r s t e b e s t a a t in een u i t b r e i d i n g van het e x p r e s s i e v e v e r m o g e n van de logische kunsttaal, d e t w e e d e in d e d e f i n i t i e van een procedure d i e u i t d r u k k i n g e n van d e n a t u u r l i j k e taal a f b e e l d t op u i t d r u k k i n g e n van een l o g i s c h e c a l c u l u s . In h e t a r t i k e l dat a c h t e r a f de m e e s t e b e k e n d h e i d h e e f t 'The proper t r e a t m e n t of q u a n t i f i c a t i o n in ordinary worden beide methodes toegepast :
gekregen, English',
1. de l o g i s c h e t a a l van PTQ i s in t w e e o p z i c h t e n een u i t b r e i d i n g van de k l a s s i e k e p r e d i k a t e n c a l c u l u s , d i e in h e t e e r s t e d e e l van d e z e p a r a g r a a f v o o r g e s t e l d i s . Ten e e r s t e g a a t h e t in PTQ n i e t om een c a l c u l u s van de e e r s t e o r d e , m a a r om een h o g e r e - o r d e - c a l c u l u s (een zgn. typenlogica); dat b e t e k e n t d a t er niet uitsluitend variabelen voor entiteiten in voor k o m e n , maar ook voor verzamelingen, relaties, enz. En ten t w e e d e k u n n e n de o b j e c t e n die door de i n t e r p r e t a t i e r e g e l s aan d e u i t d r u k k i n g e n toegekend worden niet a l l e e n v a n e x t e n s i o n e l e m a a r ook van intensionele a a r d z i j n . Op d i e t w e e d e u i t b r e i d i n g kom ik u i t v o e r i g t e r u g in de v o l g e n d e p a r a g r a a f . V o o r een b e s p r e k i n g van de e e r s t e u i t b r e i d i n g v e r w i j s ik n a a r D o w t y , W a l l P e t e r s 1981 en G a m u t 1 9 8 2 . 2. de uitdrukkingen van h e t E n g e l s w o r d e n niet rechtstreeks geïnterpreteerd, maar e e r s t a f g e b e e l d op u i t d r u k k i n g e n van de intensionele typenlogica en op die manier indirect aan het buitentalige gerelateerd. D i e a f b e e l d i n g w o r d t u i t g e v o e r d aan de h a n d van e e n v e r t a a l m e c h a n i s m e . Het b a s i s p a t r o o n
van de P T Q - g r a m m a t i c a
z i e t er b i j g e v o l g
zo u i t ;
In dat s c h e m a h e r k e n t m e n g e m a k k e l i j k de l o g i s c h e kern : die b e s t a a t u i t de t w e e d e en de d e r d e c o m p o n e n t . De e e r s t e c o m p o n e n t s t a a t in v o o r de o p b o u w van de u i t d r u k k i n g e n van h e t E n g e l s . De verhouding tussen de t w e e d e en d e derde component wordt g e k e n m e r k t d o o r h o m o m o r f i e ; de u i t d r u k k i n g e n van de i n t e n s i o n e l e t y p e n i o g i c a w o r d e n op c o m p o s i t i o n e l e w i j z e a f g e b e e l d op de ermee corresponderende semantische objecten. Dat is n i e t s n i e u w s ; h e t is gewoon een e i g e n s c h a p van elke logische grammatica. Het o r i g i n e l e van M o n t a g u e ' s a a n p a k is d a a r e n t e g e n d a t h i j de r e l a t i e tussen de e e r s t e en d e t w e e d e k o m p o n e n t ook a l s een homomorfie opvat. In de p r a k t i j k b e t e k e n t dat 1. d a t elke b a s i s u i t d r u k k i n g van h e t E n g e l s op p r e c i e s een u i t d r u k k i n g v a n de i n t e n s i o n e l e t y p e n i o g i c a a f g e b e e l d w o r d t 2. dat elke syntactische regel van het Engels met een vertaalregel correspondeert 3. dat elke s y n t a c t i s c h e o p e r a t i e in de Engelse syntaxis correspondeert met een syntactische operatie in de intensionele logica Om te i l l u s t r e r e n h o e de a f b e e l d i n g v a n de uitdrukkingen van natuurlijke talen op de uitdrukkingen van de intensionele t y p e n i o g i c a in z i j n w e r k g a a t , g r i j p ik t e r u g n a a r h e t v o o r b e e l d u i t de v o r i g e p a r a g r a a f (noot 5) : (1)
slapen
(Gerda)
Dit is e e n w e l g e v o r m d e p r e d i k a a t - l o g i s c h e f o r m u l e waaraan door i n t e r p r e t a t i e r e g e l I1 e e n u n i e k e i n t e r p r e t a t i e t o e g e k e n d wordt, m a a r h e t is g e e n u i t d r u k k i n g van h e t N e d e r l a n d s . Omgekeerd (2)
is de
Gerda
uitdrukking
slaapt
wel goed N e d e r l a n d s , maar verder o n g e s c h i k t als invoer voor de semantische interpretatieregels. Om aan (2) toch een i n t e r p r e t a t i e t o e te k e n n e n z o u men in h e t P T Q - k a d e r a l s v o l g t t e werk moeten gaan : 1. d e f i n i e e r e e n s y n t a c t i s c h e r e g e l en een VP t o t een S c o m b i n e e r t : X1. Als
&
e NP
en
B
e V P , dan
van
R2
(&,
het N e d e r l a n d s
B)
e S
d i e een
NP
en R1
aanpassing g e t a l van Er g e l d t
van h e t w e r k w o o r d &.
dus dat
R1
in
(Gerda, slapen)
B
aan de p e r s o o n
= Gerda
en
het
slaapt.
2 . d e f i n i e e r een a f b e e l d i n g (g) d i e de b a s i s u i t d r u k k i n g e n van h e t Nederlands op i n t e n s i o n e e l - l o g i s c h e u i t d r u k k i n g e n afbeeldt, en leg daarbij vast op welke types er afgebeeld wordt ; bijvoorbeeld, als & e N P , d a n is g ( & ) een u i t d r u k k i n g voor entiteiten, en a l s B e V P , dan is g ( B ) een p r e d i k a a t . Om een o n d e r s c h e i d te k u n n e n m a k e n t u s s e n & en g (&) zal ik d i e l a a t s t e a l s &' n o t e r e n . Er g e l d t
bijgevolg
dat
g(Gerda) = g (slapen)=
Gerda' slapen'
L e t wel:
g ( G e r d a ) is n i e t h e t i n d i v i d u G e r d a , maar c o n s t a n t e d i e n a a r dat i n d i v i d u v e r w i j s t .
3. definieer een vertaalregel die vastlegt hoe gevormde uitdrukkingen op intensioneel-logische afgebeeld worden. V 1 . A l s & e NP en B E V P , en g(&) = &' dan wordt R1 (&,B) v e r t a a l d in B' Door die regel slapen'(Gerda'). Als
wordt
"Gerda
en g(B) (&').
slaapt"
de
logische
de d o o r R1 uitdrukkingen
=
B',
afgebeeld
m e n nu de r e e d s g e g e v e n i n t e r p r e t a t i e r e g e l s van de logische h u l p t a a l toepast op het vertaalprodukt, mended e n o t a t i e van " G e r d a s l a a p t " .
op
verkrijgt
Dank z i j de d u b b e l e h o m o m o r f i e k r i j g t e l k e u i t d r u k k i n g d i e door de s y n t a c t i s c h e r e g e l s van h e t E n g e l s (c.q. N e d e r l a n d s ) o p g e b o u w d is e e n u n i e k e i n t e r p r e t a t i e . D a a r s t a a t e c h t e r wel t e g e n o v e r d a t alle s e m a n t i s c h e a m b i g u ï t e i t e n al in de s y n t a x i s van h e t Engels geanticipeerd moeten worden, w a n t a l s de u i t d r u k k i n g e n d i e door de r e g e l s van d e E n g e l s e s y n t a x i s o p g e b o u w d w o r d e n , ambigu zijn, werkt d i e a m b i g u ï t e i t o m w i l l e van de d u b b e l e homomorfie gewoon door op het niveau van de logische uitdrukkingen en hun interpretatie. De syntaxis van het Engels moet bijgevolg semantisch gemotiveerd zijn. Welke c o n s e q u e n t i e s die opvatting heeft v o o r de f e i t e l i j k e t a a l b e s c h r i j v i n g zal ik nu a a n t o n e n aan de h a n d van e e n b e s p r e k i n g van de m a n i e r w a a r o p M o n t a g u e in het P T Q - f r a g m e n t g e v a l l e n van a m b i g u ï t e i t b e h a n d e l t . A l s een u i t d r u k k i n g v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s s e n h e e f t , kan d a t in de PTQ-grammatica met zijn d u b b e l e h o m o m o r f i e s l e c h t s op twee manieren verantwoord worden ; ofwel is één van de basisuitdrukkingen ambigu, ofwel zijn d e z e l f d e ondubbelzinnige b a s i s u i t d r u k k i n g e n op v e r s c h i l l e n d e w i j z e n g e c o m b i n e e r d . V o o r h e t e e r s t e t y p e van a m b i g u ï t e i t (de l e x i c a l e ) h e e f t M o n t a g u e g e e n b e l a n g s t e l l i n g g e h a d , v o o r het t w e e d e (de s t r u c t u r e l e ) wel. Zo beschouwde hij het als een van de verdiensten van zijn grammatica dat hij er de r e - en de dicto-lezingen in kon onderscheiden. Wat dat onderscheid i n h o u d t , kan aan de h a n d van de v o l g e n d e zin v e r d u i d e l i j k t w o r d e n : (3)
John
seeks a unicorn
Die zin kan ofwel b e t e k e n e n dat John naar een wei bepaalde eenhoorn op zoek is, ofwel d a t h i j op e e n z o e k is n a a r een exemplaar van de eenhoornsoort, zonder daarbij een bepaald exemplaar op h e t oog te h e b b e n . De e e r s t e l e z i n g is van h e t de r e - en de t w e e d e van h e t de d i c t o - t y p e . Omdat beide interpretaties verschillen, moeten er aan (3) minstens twee verschillende intensioneel-logische uitdrukkingen toegekend worden, en o m d a t er b o v e n d i e n een h o m o m o r f i e bestaat tussen het Engels en de i n t e n s i o n e l e logica, moeten er ook m i s t e n s t w e e v e r s c h i l l e n d e u i t d r u k k i n g e n van de s y n t a x i s van het E n g e l s aan b e a n t w o o r d e n .
Aangezien de d u b b e l z i n n i g h e i d n i e t op een l e x i c a l e ambiguïteit t e r u g g e v o e r d kan w o r d e n , is ze s t r u c t u r e e l van a a r d en m o e t e n er in de syntaxis van het Engels dus twee verschillende samenstellingswijzen voor (3) m o g e l i j k z i j n , U i t het volgende citaat blijkt dat dat inderdaad het geval is
JOHN SEEKS A
UNICORN
has e s s e n t i a l l y two d i f f e r e n t following trees
analyses,
represented
by
A s we s h a l l s e e , t h e f i r s t of t h e s e t r e e s c o r r e s p o n d s to de d i c t o (or n o n r e f e r e n t i a l ) r e a d i n g of t h e sentence, t h e s e c o n d to t h e de re (or r e f e r e n t i a l ) r e a d i n g . " [Montague
the
the and
P T 8 , 255)
De b o m e n d i e n e n net a i s in v o r i g e p a r a g r a a f van o n d e r n a a r boven te worden gelezen en tonen hoe de Engelse zin uit zijn samenstellende delen opgebouwd is. V o o r een p r e c i e z e f o r m u l e r i n g van de daarbij gebruikte syntactische operaties en voor de vertaling van de resulterende uitdrukkingen inintensioneel-logisc o n s is i m m e r s n i e t z o z e e r de a a r d v a n de r e p r e s e n t a t i e s v a n (3), als wel het feit dat (3) twee verschillende syntactische representaties krijgt.
Dat l a a t s t e kan op h e t e e r s t e g e z i c h t v e r w o n d e r i n g w e k k e n , een klassieke c o n s t i t u e n t e n a n a l y s e van (3) l e v e r t slechts m o g e l i j k e s y n t a c t i s c h e s t r u c t u u r op
want één :
B e m e r k e v e n w e l d a t er a l s g e v o l g v a n de d u b b e l e h o m o m o r f i e van de P T Q - g r a m m a t i c a per s y n t a c t i s c h e s t r u c t u u r s l e c h t s een s e m a n t i s c h e interpretatie tot s t a n d kan k o m e n , z o d a t M o n t a g u e er wel toe gedwongen wordt voor (3) twee verschillende syntactische s t r u c t u r e n te p o s t u l e r e n en b i j g e v o l g m e e r s y n t a c t i s c h e o p e r a t i e s in te v o e r e n dan s t r i k t n o d i g is om de zin te genereren. Dat toont d u i d e l i j k a a n d a t de s y n t a c t i s c h e r e g e l s en o p e r a t i e s van de M o n t a g u e - g r a m m a t i c a s e m a n t i s c h g e m o t i v e e r d z i j n . Het v o l g e n d e citaat u i t " E n g l i s h a s a f o r m a l l a n g u a g e " k o m t dan ook n i e t als een v e r r a s s i n g ; " Some l i n g u i s t s ... have proposed that syntax - that i s , the a n a l y s i s of t h e n o t i o n of a ( c o r r e c t l y f o r m e d ) s e n t e n c e - be attacked first, and t h a t o n l y af ter t h e c o m p l e t i o n of a syntactical theory c o n s i d e r a t i o n be given to semantics, w h i c h w o u l d t h e n be d e v e l o p e d on t h e b a s i s of t h a t t h e o r y . S u c h a p r o g r a m h a s a l m o s t no p r o s p e c t of s u c c e s s . T h e r e w i l l often be m a n y w a y s of s y n t a c t i c a l l y g e n e r a t i n g a g i v e n set of sentences, but o n l y a f e w of t h e m w i l l have semantic relevance ; and t h e s e w i l l s o m e t i m e s b e l e s s simple, and hence less superficially appealing, than certain of the s e m a n t i c a l l y u n i n t e r e s t i n g m o d e s of g e n e r a t i o n . Thus the c o n s t r u c t i o n h a n d in h a n d . " [Montague EFL,
of s y n t a x
and s e m a n t i c s m u s t
proceed
210]
In de p r a k t i j k b e t e k e n t d a t d a t M o n t a g u e (en a n d e r e l o g i c i ) g e e n vrede nemen met een louter syntactisch gemotiveerde c o n s t i t u e n t e n - of dependentiegrammatica, maar dat ze in de syntaxis zelf alle semantische ambiguïteiten al willen anticiperen. Als Montague het over een syntaxis van een n a t u u r l i j k e taal h e e f t , b e d o e l t h i j d a n ook een s y n t a x i s van een gedisambigueerde natuurlijke taal. Nu is d a t op z i c h een a a n t a l v r a g e n
geen op
verwerpelijke
Primo, hoe verhoudt zo'n ' e c h t e ' n a t u u r l i j k e taal ? En, secundo, gedisambigueerd
s t r a t e g i e , maar
ze r o e p t
wel :
gedisambigueerde
wat betekent te z i j n ?
het
voor
taal
een
zich
tot
een
uitdrukking
om
Op geen van b e i d e v r a g e n zal men rechtstreeks antwoord vinden.
in
Montague's
artikels
een
De e e r s t e k w e s t i e k o m t wel z i j d e l i n g s ter s p r a k e , m a a r l i j k t d o o r Montague niet ais een probleem te worden beschouwd : de afbeelding van de g e d i s a m b i g u e e r d e u i t d r u k k i n g e n op d i e van de gewone t a a l l i j k t op v r i j t r i v i a l e w i j z e d o o r h e t s c h r a p p e n van haakjes e n / o f b o o m s t r u c t u r e n tot s t a n d te m o e t e n k o m e n . In een v o e t n o o t van PTQ w o r d t wel t o e g e g e v e n d a t " this
w a y of c o n s t r u c t i n g an u n d e r l y i n g u n a m b i g u o u s l a n g u a g e would be u n s u i t a b l e in c o n n e c t i o n w i t h fragments of natural language exhibiting greater syntactical complexities of c e r t a i n s o r t s . "
[ M o n t a g u e P T G , 255) Maar praktische consequenties, z o a l s b i j v o o r b e e l d de invoering van syntactische operaties zonder semantisch pendant, worden daaraan niet verbonden. De t w e e d e k w e s t i e k o m t h e l e m a a l n i e t aan de o r d e , zelfs niet in voetnoten, maar is m i n s t e n s e v e n b e l a n g r i j k a l s de e e r s t e . Het s p r e k e n o v e r g e d i s a m b i g u e e r d e n a t u u r l i j k e t a l e n is i m m e r s alleen dan zinvol ais er een of a n d e r c r i t e r i u m b e s t a a t aan de hand waarvan men kan uitmaken hoeveelvoudig ambigu een gegeven uitdrukking is. Men z o u z i c h (3) J o h n
in h e t zo n e t b e s p r o k e n seeks a
geval
van
unicorn
bijvoorbeeld af kunnen vragen w a a r o m er aan die zin twee interpretaties toegekend w o r d e n in p l a a t s v a n één of drie of zevenendertig. Dat dit geen fictief p r o b l e e m i s , blijkt o . m . uit het feit d a t t a a l k u n d i g e n er in h e t a l g e m e e n n i e t toe geneigd z i j n om e e n zin a l s (3) d u b b e l z i n n i g te n o e m e n , en d a t de l o g i c i , d i e (3) in h e t a l g e m e e n wel a m b i g u v i n d e n , b i j d i e b e s l i s s i n g w e l eens b e ï n v l o e d z o u d e n k u n n e n z i j n d o o r de e x p r e s s i e v e k r a c h t v a n hun l o g i s c h e s y s t e m e n ; o m d a t er in de t y p e n l o g i c a v o o r (3) t w e e s i g n i f i c a n t v e r s c h i l l e n d e r e p r e s e n t a t i e s m o g e l i j k z i j n , w o r d e n er ook twee v e r s c h i l l e n d e r e p r e s e n t a t i e s (en interpretaties) aan toegekend. Het gevolg d a a r v a n is dat m e n eigenlijk niet kan spreken van ambiguïteit tout-court, maar hoogstens van a m b i g u ï t e i t m . b . t . een g e g e v e n r e p r e s e n t a t i e s y s t e e m , i . c . dat v a n de i n t e n s i o n e l e t y p e n l o g i c a . Er zal in de v o l g e n d e p a r a g r a a f n o g w o r d e n a a n g e t o o n d dat die relativiteit n i e t a l l e e n v o o r d e s t r u c t u r e l e m a a r ook - en nog veel d u i d e l i j k e r - v o o r d e l e x i c a l e a m b i g u ï t e i t g e l d t . Voorlopig hou ik h e t e c h t e r b i j d e a l g e m e n e c o n s t a t e r i n g d a t M o n t a g u e een onderscheid maakt tussen de m e e r z i n n i g e u i t d r u k k i n g e n van de natuurlijke taal en de gedisambigueerde produkten van zijn syntactische r e g e l s en d a t a l l e e n d i e l a a t s t e op compositionele wijze geïnterpreteerd worden.
Er z i j n tot nu t o e d r i e s o o r t e n b e t e k e n i s s e n ter s p r a k e g e k o m e n ; d i e van e i g e n n a m e n , d i e van p r e d i k a t e n en d i e van f o r m u l e s . In de Tractatus werden die respectievelijk met entiteiten, verzamelingen en m o g e l i j k e s t a n d e n van zaken geïdentificeerd, Natuurlijke talen bevatten echter nog andere soorten uitdrukkingen en bovendien kan men zich afvragen of de v o o r g e s t e l d e e q u a t i e s wel p l a u s i b e l z i j n . Nemen we bijvoorbeeld d a a r v a n is g e l i j k g e s t e l d h
(slapen)
=
het p r e d i k a a t "slapen" m e t een v e r z a m e l i n g
de v e r z a m e l i n g
slapenden
;
c
de
betekenis :
D
Die verzameling is echter niet constant : het is meer dan waarschijnlijk dat de v e r z a m e l i n g s l a p e n d e n op d i t moment een heel andere v e r z a m e l i n g is dan d i e van de entiteiten waarvoor tien uur g e l e d e n g o l d d a t ze tot de slapenden behoorden. Het druist e c h t e r t e g e n de i n t u ï t i e in om te s t e l l e n d a t d a a r m e e ook de b e t e k e n i s van " s l a p e n " v e r a n d e r d i s . Hetzelfde geldt voor uitdrukkingen voor entiteiten. Dat is w e l i s w a a r m i n d e r o p v a l l e n d in h e t g e v a l van e i g e n n a m e n , o m d a t de interpretatie daarvan constant is, maar in het geval van definiete descripties, z o a l s "de p r e s i d e n t van F r a n k r i j k " is het wel d u i d e l i j k ; de d o o r d i e u i t d r u k k i n g a a n g e d u i d e e n t i t e i t is n i e t s t e e d s d e z e l f d e ( c f . 1968 - d e G a u l l e ; 1 9 7 2 - P o m p i d o u ; 1978 - Giscard d'Estaing ; 1984 - Mitterand ...), maar de b e t e k e n i s e r v a n is wel c o n s t a n t . Er b l i j k t d u s e e n v e r s c h i l te b e s t a a n t u s s e n d a t g e n e w a a r v o o r een uitdrukking staat en d e b e t e k e n i s e r v a n . De logicus die dat verschil voor het eerst d u i d e l i j k heeft g e f o r m u l e e r d , is G o t t l o b Frege. In z i j n a r t i k e l 'Über S i n n u n d B e d e u t u n g ' h e e f t h i j o . m . aangetoond - dat u i t d r u k k i n g e n met d e z e l f d e v e r w i j z i n g d e z e l f d e b e t e k e n i s h e b b e n , en - dat u i t d r u k k i n g e n die geen v e r w i j z i n g betekenisloos zijn.
niet
hebben
noodzakelijk
daarom
nog
niet
Een voorbeeld van d a t e e r s t e g e v a l is het intussen klassiek g e w o r d e n w o o r d p a a r " a v o n d s t e r - m o r g e n s t e r " . De b e t e k e n i s van d i e uitdrukkingen is verschillend, en lange tijd heeft men ook gedacht dat aan beide woorden verschillende verwijzingen beantwoorden, tot men na uitgebreid astronomisch onderzoek ontdekte dat de a v o n d s t e r en de m o r g e n s t e r eigenlijk een en h e t z e l f d e h e m e l l i c h a a m z i j n , m e t n a m e de p l a n e e t V e n u s (cf. F r e g e 1892, 2 7 ) . De v e r w i j z i n g van b e i d e w o o r d e n b l e e k d u s d e z e l f d e te z i j n , A l s b e t e k e n i s en v e r w i j z i n g nu s a m e n z o u d e n v a l l e n , z o u h e t o n m o g e l i j k z i j n d a t d e e e r s t e v e r s c h i l l e n en de t w e e d e n i e t , m a a r dat is p r e c i e s w a t h i e r h e t g e v a l i s . Vandaar dat b e t e k e n i s en verwijzing onderscheiden moeten worden. Een v o o r b e e l d van h e t t w e e d e g e v a l is de u i t d r u k k i n g "de p l a n e e t d i e h e t v e r s t van d e a a r d e v e r w i j d e r d is". D a a r o v e r m e r k t Frege op dat die w e l i s w a a r een b e t e k e n i s h e e f t , maar dat het zeer
twijfelachtig is of er ook e e n v e r w i j z i n g (cf. Frege 1892, 2 8 ) .
voor
aan te w i j z e n
is
Het onderscheid tussen v e r w i j z i n g en betekenis - of, om de Fregeaanse termen te g e b r u i k e n , t u s s e n B e d e u t u n g en S i n n - is l a t e r o v e r g e n o m e n en g e f o r m a l i s e e r d d o o r R u d o l f C a r n a p . In zijn b o e k " M e a n i n g and n e c e s s i t y " p l e i t d i e v o o r " t h e d e v e l o p m e n t of a new method for analysing and describing the meanings of linguistic expressions. " [Carnap 1956, iii] Die nieuwe methode noemde hij "the method of extension and i n t e n s i o n " en in a a n s l u i t i n g b i j d i e t e r m i n o l o g i e zal ik v o o r t a a n niet meer spreken over verwijzing en betekenis, maar over e x t e n s i e en i n t e n s i e . Aan de basis van Carnaps dichotomie ligt de Kantiaanse o n d e r s c h e i d i n g t u s s e n a n a l y t i s c h e en s y n t h e t i s c h e u i t s p r a k e n . Een a n a l y t i s c h e u i t s p r a a k is e e n u i t s p r a a k d i e a l l e e n al op g r o n d van de betekenissen van de erin g e b r u i k t e termen waar is. Een v o o r b e e l d d a a r v a n is de z i n (1) een v r i j g e z e l
is e e n o n g e t r o u w d e
Om de waarheidswaarde voldoende om te w e t e n gebruikte termen. A n d e r s is het
gesteld
(2) I m m a n u e l
man
van die uitspraak te bepalen welke de betekenissen zijn van
met een s y n t h e t i s c h e
Kant was een
uitspraak
is de
het erin
als
vrijgezel
Om de w a a r h e i d s w a a r d e van d i e u i t s p r a a k te b e p a l e n m o e t m e n a l l e e n de b e t e k e n i s s e n van de e r i n g e b r u i k t e t e r m e n k e n n e n , b o v e n d i e n ook n o g w e t e n of K a n t al d a n n i e t g e t r o u w d w a s . Voor de definitie van d e n o t i e " i n t e n s i e " z i j n analytische uitspraken van b e l a n g , m.a.w. de l o g i s c h - of n o o d z a k e l i j k - w a a r z i j n :
niet maar
nu vooral uitspraken
de die
" A sentence Y is L - t r u e in a s e m a n t i c s y s t e m S if and o n l y if Y is true in S in s u c h a w a y t h a t its truth can be established on the b a s i s of t h e s e m a n t i c a l r u l e s of the system S alone, w i t h o u t a n y r e f e r e n c e to (extralinguistic) facts. " [Carnap
1 9 5 6 , 10)
Een verdere precisering volgende definitie geboden
van
de n o t i e
" A sentence Y is L - t r u e (in S) s t a t e - d e s c r i p t i o n (in S). "
"L-true"
wordt
in
de
: Y
holds
in
every
(ib.) Een "state-description" is e e n v o l l e d i g e m o g e l i j k e s t a n d van z a k e n .
beschrijving
van
een
G e g e v e n d e z e d e f i n i t i e s kan m e n s t e l l e n d a t (1) n o o d z a k e l i j k is, omdat er g e e n s t a n d van z a k e n b e d e n k b a a r is w a a r i n d i e
waar zin
niet waar is, waarheidswaarde is. De
en d a t (2) n i e t n o o d z a k e l i j k w a a r i s , e r v a n a f h a n k e l i j k is van wat f e i t e l i j k
omdat de het geval
volgende stapisdedefinitievandenotie"logischee q u i v a l e n t i e " " Y is L - e q u i v a l e n t to the sentence Y <-> Z
Z (in S) =Df is L - t r u e . "
[ o . c . , 11)
Twee zinnen zijn dus logisch equivalent als ze equivalent zijn (d.i. dezelfde waarheidswaarde hebben) met betrekking tot elke mogelijke stand van zaken. In dat geval, zegt Carnap, hebben die zinnen dezelfde intensie : " Two designators have the same intension (in S) =Df they [ o , c ,are L-equivalent (in S). "
23) Met "desiqnators" bedoelt Carnap niet alleen zinnen, maar ook predikaten en d e f i n i e t e d e s c r i p t i e s . V o o r de p r e d i k a t e n geldt bijvoorbeeld dat ze dezelfde intensie hebben als ze in alle omstandigheden, d . i . in e l k e m o g e l i j k e s t a n d van z a k e n , d e z e l f d e v e r z a m e l i n g van i n d i v i d u e n a a n d u i d e n . Een v o o r b e e l d d a a r v a n z i j n de s y n o n i e m e p r e d i k a t e n " o o g a r t s " en " o c u l i s t " . Daar t e g e n o v e r staat de e x t e n s i e , d i e in termen van materiële e q u i v a l e n t i e g e d e f i n i e e r d is : " T w o d e s i g n a t o r s h a v e t h e s a m e e x t e n s i o n (in S) =Df t h e y a r e e q u i v a l e n t (in S). " (o.c., 23) Voor m a t e r i ë l e e q u i v a l e n t i e v o l s t a a t het dat twee uitdrukkingen dezelfde v e r w i j z i n g h e b b e n in d i e s t a n d van z a k e n m e t b e t r e k k i n g waartoe de e q u i v a l e n t i e g e ë v a l u e e r d d i e n t te w o r d e n . Zo is het bijvoorbeeld mogelijk dat de p r e d i k a t e n "oogarts" en "rijk" dezelfde verzameling individuen aanduiden, m . n . in een s t a n d van z a k e n w a a r i n h e t t o e v a l l i g zo is d a t a l l e o o g a r t s e n r i j k en alle rijken oogarts zijn, m a a r d i e e q u i v a l e n t i e h o e f t z e k e r n i e t met betrekking tot a l l e m o g e l i j k e s t a n d e n van z a k e n te gelden. De i n t e n s i e s van " r i j k " en " o o g a r t s " z i j n d u s wel v e r s c h i l l e n d . In de aangehaalde d e f i n i t i e s zijn de noties "identiteit van i n t e n s i e " en " i d e n t i t e i t van e x t e n s i e " uitgelegd. Wat i n t e n s i e s en extensies nu precies zijn, is afhankelijk van het type uitdrukkingen w a a r ze b i j h o r e n . Het v o l g e n d e schema biedt daar een o v e r z i c h t v a n :
"if
V
uitdrukkingen
intensies
extensies
zinnen
proposities
waarheidswaarden
predikaten
eigenschappen
verzamelingen
n a m e n en d e f i n i e t e descripties
individuele concepten
individuen
De betekenissen van "de T r a c t a t u s v i n d t m e n in dit s c h e m a terug als e x t e n s i e s (noot 6). D e d a a r m e e corresponderende intensies s l u i t e n e c h t e r n a u w e r aan b i j w a t men i n t u ï t i e f o n d e r " b e t e k e n i s " v e r s t a a t , o m d a t ze i . t . t . de e x t e n s i e s c o n s t a n t z i j n , d . w . z . n i e t van s t a n d van z a k e n tot s t a n d van z a k e n v e r s c h i l l e n . Carnaps definitie v a n i n t e n s i e s in t e r m e n van e q u i v a l e n t i e met b e t r e k k i n g t o t a l l e m o g e l i j k e s t a n d e n v a n z a k e n is door Montague overgenomen en in s e t - t h e o r e t i s c h e t e r m e n g e g o t e n : intensies worden bij h e m g e d e f i n i e e r d a l s f u n c t i e s van m o g e l i j k e standen van z a k e n n a a r c o r r e s p o n d e r e n d e e x t e n s i e s . Zo is de i n t e n s i e van h e t p r e d i k a a t gegeven stand van zaken bepaalt verzameling slapenden behoren
waarbij
"slapen" een f u n c t i e die welke individuen er tot :
I
= de v e r z a m e l i n g
van a l l e m o g e l i j k e
A
= de v e r z a m e l i n g = POW(D)
van a l l e v e r z a m e l i n g e n
f = de i n t e n s i e v a n " s l a p e n " a1 = de v e r z a m e l i n g i n d i v i d u e n z a k e n i1 a 2 = de v e r z a m e l i n g i n d i v i d u e n Er g e l d t d u s d za at k e n i 2 (3) (4)
f(i1) = f (i2) =
Intensie Intensie
"slapen" "slapen"
standen van
van
zaken
individuen
die slapen
in s t a n d
van
die slapen
in s t a n d
van
( i 1 ) = a1 (i2) = a 2
Twee predikaten hebben dezelfde intensie als ze m.b.t elke m o g e l i j k e s t a n d van z a k e n d e z e l f d e e x t e n s i e h e b b e n : (5) f=g desda V i e I : f(i)=g(i)
per de
De toepassing van d e z e t e c h n i e k op sententiële uitdrukkingen levert een g e l i j k a a r d i g p l a a t j e op : de i n t e n s i e van e e n zin is een functie van mogelijke standen van zaken naar waarheidswaarden :
De door de zin gekarakteriseerd met betrekking betrekking tot waarheidswaarde aan e l k a a r g e l i j k
u i t g e d r u k t e p r o p o s i t i e (= d e f u n c t i e ) kan ook worden a l s d i e k l a s s e van standen van zaken waartoe d e zin w a a r i s . Als twee termen met alle mogelijke standen van zaken dezelfde hebben, z i j n de e r d o o r u i t g e d r u k t e proposities en h e b b e n z e d u s d e z e l f d e i n t e n s i e .
De intensies van definiete d e s c r i p t i e s en andere types van uitdrukkingen k u n n e n op s o o r t g e l i j k e w i j z e g e d e f i n i e e r d worden, maar b e l a n g r i j k e r d a n d i e c o n c r e t e t o e p a s s i n g e n is h e t algemene inzicht dat i n t e n s i e s net a l s e x t e n s i e s buitentalige gegevens zijn ; ... individual concepts, properties of individuals, p r o p o s i t i o n s and t h e l i k e a r e n o t e x p r e s s i o n s of a n y formal or natural language (nor elements of abstract deep s t r u c t u r e s of a n y f o r m a l or n a t u r a l l a n g u a g e ) , but are settheoretic constructs and t h u s e n t i r e l y i n d e p e n d e n t of any l a n g u a g e . T h e s e i n t e n s i o n s will be c o r r e l a t e d s y s t e m a t i c a l l y with expressions of formal and natural language by semantic rules, but the i n t e n s i o n s t h e m s e l v e s are extra-linguistic
( D o w t y , Wall
& Peters
1981,
150]
Dat betekent dat er o n a f h a n k e l i j k van de taal proposities, eigenschappen, e.d. gegeven z i j n w a a r v a n s o m m i g e wel en a n d e r e niet als d e i n t e n s i e s van u i t d r u k k i n g e n van een gegeven taal beschouwd kunnen worden : "
... t h e r e w i l l in g e n e r a l be p r o p o s i t o n s w h i c h a r e n o t t h e i n t e n s i o n s of a n y s e n t e n c e of t h e l a n g u a g e , in a d d i t i o n to those p r o p o s i t i o n s t h a t a r e i n t e n s i o n s of s e n t e n c e s of the l a n g u a g e . In a m o d e l , a n y c o l l e c t i o n of t h e p o s s i b l e w o r l d s , n o m a t t e r h o w m o t l e y , c o u n t s as a w e l l - d e f i n e d p r o p o s i t i o n . "
[ o . c . , 151) De w e r e l d van de t e k e n s (de t a a l ) en de w e r e l d van de intensies en de e x t e n s i e s (het b u i t e n t a l i g e ) z i j n d u s g e s c h e i d e n w e r e l d e n . Nu bestaan er wel verbanden tussen beide (vastgelegd in semantische regels), maar die verbanden zijn niet altijd rechtlijnig. Zo is het n i e t a l l e e n m o g e l i j k d a t er v o o r b e p a a l d e intensionele e n t i t e i t e n geen u i t d r u k k i n g b e s t a a t , het is ook
semantical
mogelijk dat een zelfde uitdrukking intensionele entiteiten correspondeert.
met
verschillende
Een voorbeeld van d a t l a a t s t e w e r d al in de vorige paragraaf b e h a n d e l d : c f . de a m b i g u ï t e i t van " J o h n s e e k s a u n i c o r n " . N a a s t structurele ambiguïteiten bevatten natuurlijke talen echter ook lexicale ambiguïteiten en d a t d i e v o o r de o n t w i k k e l i n g van een logische representatietaal problemen bieden, is i e t s w a a r Frege al op g e w e z e n h e e f t : " Gewiss s o l l t e in e i n e m v o l k o m m e n e n G a n z e n von Z e i c h e n j e d e m Ausdrucke ein bestimmter Sinn entsprechen ; aber die Volkssprachen erfüllen diese Forderung vielfach nicht, und man m u s s z u f r i e d e n s e i n , w e n n nur in d e m s e l b e n Z u s a m m e n h a n g e d a s s e l b e Wort immer d e n s e l b e n Sinn h a t . " [Frege
1892,
27-28)
In een gegeven context hebben woorden inderdaad meestal één en s l e c h t s één b e t e k e n i s (of i n t e n s i e ) , m a a r h e t is nu j u i s t eigen aan woorden d a t ze in v e r s c h i l l e n d e t y p e s van c o n t e x t e n kunnen v o o r k o m e n en d a t ze in d i e v e r s c h i l l e n d e c o n t e x t e n verschillende betekenissen kunnen hebben. A l s m e n h e t o v e r de b e t e k e n i s van w o o r d e n in h e t a l g e m e e n wil h e b b e n , en n i e t o v e r d e b e t e k e n i s v a n woorden in een s p e c i f i e k e c o n t e x t , zal men bijgevolg moeten aanvaarden d a t een z e l f d e w o o r d s o m s m e t v e r s c h i l l e n d e i n t e n s i e s correspondeert. Een aanzet t o t de f o r m a l i s e r i n g v a n d i e contextafhankelijkheid van woordbetekenissen is te vinden in "Grundzuge der S p r a c h t h e o r i e " van R e n a t e B a r t s c h en T h e o V e n n e m a n n : " Die Interpretation lasst sich unter K o m p l e x b e g r i f f e n so d a r s t e l l e n : A sei die Interpretationsfunktion, die A Komplexbedeutung zuordnet ; c, w, K o n t e x t e , W e l t e n und Z e i t p u n k t e . (noot
Berücksichtigung von e i n e W o r t f o r m ; F sei in e i n e r Sprache die t seien Indices fur 7 - FVE)
F(A)
=
KA
( K o m p l e x b e d e u t u n g A ; d i e s e ist e i n e von K o n t e x t e n n a c h I n t e n s i o n e n )
KA(C1)
=
a1
(Bedeutung, Intension, d.h. eine Funktion von Indices <w,t> nach den dortigen Extensionen)
[Bartsch
& Vennemann
Funktion
1 9 3 2 , 111)
Onder " K o m p l e x b e d e u t u n g " dient men het geheel van b e t e k e n i s s e n te verstaan dat met een gegeven woord (i.c. A) verbonden is, b i j v o o r b e e l d in een m o n o l i n g u a a l v e r k l a r e n d w o o r d e n b o e k . Toegepast op een g e g e v e n c o n t e x t (c1) l e v e r t d a t een bepaalde i n t e n s i e o p , m . n . de i n t e n s i e van A m e t b e t r e k k i n g t o t d e c o n t e x t c1 : IntAe1 Die intensie wordt v e r v o l g e n s op een gegeven t o e g e p a s t om een e x t e n s i e te d e f i n i ë r e n :
referentiepunt
Een t o e p a s s i n g van d e z e d e f i n i t i e s w o r d t g e b o d e n in h e t a r t i k e l " T h e s t r u c t u r e of w o r d m e a n i n g s ; p o l y s e m y , metaphor, metonymy" (Bartsch, ffis). Daarin wordt bij wijze van illustratie de " K o m p l e x b e d e u t u n g " van h e t E n g e l s e w e r k w o o r d run g e g e v e n . R e k e n i n g h o u d e n d m e t de v e r s c h i l l e n d e t y p e s van c o n t e x t e n waarin dat w o o r d v o o r k o m t , o n d e r s c h e i d t de a u t e u r t w i n t i g b e t e k e n i s s e n van " r u n " (noot 8) :
De twintig onderscheiden betekenissen hebben niet hetzelfde statuut ; er is een k e r n b e t e k e n i s (Int A c o ) andere betekenissen worden daarvan afgeleid door middel volgende relaties " s e t of r e l a t i o n s b e t w e e n
allemaal en alle van de :
t h e p a r t s of t h e c o m p l e x
[ o . c . , 23) H e t g e h e e l van d i e b e t e k e n i s s e n en r e l a t i e s v o r m t een p o l y s e m i s c h complex en de representatie ervan in het netwerk is de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e van de u i t d r u k k i n g " r u n " . Een b e l a n g r i j k e niet afgesloten
eigenschap is J
van e e n p o l y s e m i s c h
complex
is d a t
het
" At a n y p o i n t in t h e h i s t o r y of a l a n g u a g e it is in s o m e w a y determined in i t s b o u n d a r i e s and s t r u c t u r e by established linguistic usage. It is n o t r e a l l y c l o s e d b u t in p r i n c i p l e open for continuation a c c o r d i n g to those patterns that d i r e c t t h e f o r m a t i o n of w o r d m e a n i n g in g e n e r a l . " ( o . c . , 1) Die patronen zijn b e k e n d : het zijn de generalisering, de m e t o n y m i e en d e m e t a f o r i e k , en d o o r d a t d i e o p e r a t i e s ook op hun eigen resultaat toegepast kunnen worden, is er in t h e o r i e geen bovengrens aan de c o m p l e x i t e i t en d e o m v a n g v a n een polysemisch complex. Over de in h e t c o m p l e x volgende :
optredende
intensies
schrijft
Bartsch
het
" The p a r t s of a p o l y s e m i e c o m p l e x are b a s e d on t h e ways of u s e of a w o r d in c h a r a c t e r i s t i c c o n t e x t s , i . e . s i t u a t i o n s of use for describing phenomena : things, events and c i r c u m s t a n c e s in t h e w o r l d . E a c h p a r t of a c o m p l e x c o n s i s t s of a c o m p l e x of p r o p e r t i e s and r e l a t i o n s t h a t a r e m a n i f e s t e d or presupposed in t h e c h a r a c t e r i s t i c c o n t e x t of use. The c h a r a c t e r i s t i c c o n t e x t of u s e , c1, is w h a t is c o m m o n to t h e s i t u a t i o n s in w h i c h t h e w o r d s in q u e s t i o n a p p l y to p h e n o m e n a referred to. T h e s e s i t u a t i o n s a r e d e s c r i b a b l e by c1, i.e. a r e of t h e kind c 1 . " (ib.) Onder "context" wordt context verstaan, maar
hier blijkbaar o o k - en v o o r a l
niet alleen de - de b u i t e n t a l i g e
talige ; het
g a a t om d i n g e n , f e i t e n
en
omstandigheden.
Die v e r s c h i l l e n d e b u i t e n t a l i g e c o n t e x t e n w o r d e n dan gegroepeerd op basis van h u n o n d e r l i n g e o v e r e e n k o m s t e n en per klasse van gelijkaardige c o n t e x t e n w o r d t er een i n t e n s i e gepostuleerd. De onderscheiding van verschillende intensies geschiedt dus met b e t r e k k i n g tot het b u i t e n t a l i g e . V e r w o n d e r l i j k is d a t n i e t , w a n t i n t e n s i e s z i j n j u i s t b u i t e n t a l i g e entiteiten, m a a r h e t is wel h e t b e k l e m t o n e n w a a r d , want het is vooral daarin dat de correspondentietheoretische benadering verschilt van de b e n a d e r i n g e n d i e in de twee vorige secties v o o r g e s t e l d z i j n . V o o r de o n d e r s c h e i d i n g van d e i n t e n s i e s van een lexicaal element onderzoekt men n i e t in eerste instantie de paradigmatische verhoudingen t.o.v. andere semantisch verwante l e x i c a l e e l e m e n t e n ( z o a l s in h e t s a u s s u r e a a n s e s t r u c t u r a l i s m e ) en onderzoekt men e v e n m i n in e e r s t e i n s t a n t i e welke syntactische gebruikswijzen het element in kwestie heeft (zoals in de interpretatieve, zinssemantiek), m a a r t r a c h t men te b e p a l e n n a a r welke s o o r t e n b u i t e n t a l i g e s i t u a t i e s h e t e l e m e n t in k w e s t i e kan verwijzen. Toegepast op h e t v o o r b e e l d van B a r t s c h ; om de intensies van "run" te identificeren w o r d t " r u n " n i e t op de eerste plaats gecontrasteerd met semantisch verwante elementen als "walk", "fly", "jump", e.d., en wordt evenmin onderzocht welke subcategorisatiekaders en thematische structuren "run" kan hebben, m a a r w o r d t m e t e e n de v r a a g g e s t e l d n a a r w e l k e t y p e s van buitentalige situaties "run" in specifieke contexten kan verwijzen. Een b e l a n g r i j k e v e r d i e n s t e van d i t s o o r t a n a l y s e is d a t z e goed aansluit bij p r e - t h e o r e t i i s c h e i n t u ï t i e s over woordbetekenis ; zowel h e t o n d e r s c h e i d e n van b e t e k e n i s s e n a l s h e t herkennen van v e r b a n d e n e r t u s s e n is i e t s w a a r t o e e l k e t a a l g e b r u i k e r in p r i n c i p e in staat is ; zo zal b i j v o o r b e e l d wel n i e m a n d ontkennen dat "run" in de volgende zinnen in verschillende betekenissen g e b r u i k t is : (1) t h e e n g i n e is r u n n i n g (2) t h e d e m a r c a t i o n l i n e r u n s a c r o s s t h e (3) J o h n r u n s a s u p e r m a r k e t En het is verklarende structureren
field
m.i. op g e l i j k a a r d i g e intuïties dat auteurs w o o r d e n b o e k e n zich b e r o e p e n bij het s a m e n s t e l l e n van l e m m a t a .
van en
Een minder g u n s t i g e e i g e n s c h a p van de a n a l y s e is evenwel haar arbitrair karakter. Zo w o r d t er b i j v o o r b e e l d e e n onderscheid gemaakt t u s s e n het l o p e n v a n m e n s e n ( c 0 ) en h e t l o p e n van h o n d e n (c*), o m d a t m e n s e n op t w e e b e n e n en h o n d e n op v i e r p o t e n lopen, m a a r m e n kan z i c h a f v r a g e n of d i e d i s t i n c t i e zo b e l a n g r i j k is d a t er v e r s c h i l l e n d e i n t e n s i e s v o o r g e p o s t u l e e r d d i e n e n te w o r d e n . De redacteurs van h e t " O x f o r d a d v a n c e d l e a r n e r ' s d i c t i o n a r y of c u r r e n t E n g l i s h " ( 1 9 3 0 ) l i j k e n d a a r a l v a s t a n d e r s o v e r te d e n k e n , w a n t zij s c h e r e n h e t l o p e n van m e n s e n en d i e r e n wel o v e r d e z e l f d e kan: " r u n /rAn/
1.
(of men and a n i m a l s ) m o v e w i t h faster than when walking "
quick
steps,
En h e t z e l f d e g e s c h i e d t in N i d a 1 9 / 5 , w a a r i n aan h e t i n t r a n s i t i e f g e b r u i k t e "run" p r e c i e s vijf b e t e k e n i s s e n t o e g e k e n d worden : " 1. F u s s b e w e g u n g e n eines Lebewesens, w o b e i es s i c h r a s c h v o r w ä r t s b e w e g t , z . B . t h e man r a n ; 2. Bewegung
einer
3. innere Bewegung
Masse, z.B. the water eines mechanischen
ran
relativ
into the tub ;
Gegenstandes,
4. Bewegung oder Position eines a u s d e h n u n g s f ä h i g e n z.B. the vine runs over the door ;
Objekts,
5. gewohnheitsmässige Fortbewegung eines Beförderungsmittels im R a u m , z . B . t h e b u s r u n s b e t w e e n N e w Y o r k and A l b a n y . " [Nida
1981,
135]
De c l a s s i f i c a t i e s van B a r t s c h , N i d a en h e t w o o r d e n b o e k z i j n a l l e d r i e v e r s c h i l l e n d , m a a r d e v r a a g w e l k e van d i e d r i e c l a s s i f i c a t i e s de b e s t e i s , is i r r e l e v a n t en z e l f s p r i n c i p i e e l o n b e a n t w o o r d b a a r , omdat er geen onafhankelijke criteria bestaan voor de onderscheiding van intensies. Of t w e e gegevens tot dezelfde intensie gerekend worden, is a f h a n k e l i j k v a n de a a r d en het aantal van de k e n m e r k e n d i e men a l s d i s t i n e t i e f wil beschouwen, en omdat die kenmerken niet a priori gegeven zijn, bestaan er g e e n o b j e c t i e v e c r i t e r i a v o o r de o n d e r s c h e i d i n g van i n t e n s i e s . Dat heeft tot gevolg dat de a m b i g u ï t e i t van t a l i g e uitdrukkingen slechts b e p a a l d kan w o r d e n a l s men w e e t w e l k e k e n m e r k e n m e n als distinctief wil beschouwen. De betekenisbepaling in een correspondentietheoretisch kader g e s c h i e d t dus niet alleen met b e t r e k k i n g tot een g e g e v e n n a t u u r l i j k e t a a l , m a a r ook en t e g e l i j k met betrekking tot een taal voor de representatie van de distinetieve kenmerken. Op d i e r e l a t i v i t e i t van d e c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e b e t e k e n i s b e p a l i n g heb ik o v e r i g e n s al in 2 . 4 . 2 . g e w e z e n ; d a a r g i n g h e t om de s t r u c t u r e l e a m b i g u ï t e i t van "John s e e k s a u n i c o r n " . In deze paragraaf g i n g h e t om d e l e x i c a l e a m b i g u ï t e i t , maar de kern van het o n d e r s c h e i d i n g s p r o b l e e m is in b e i d e g e v a l l e n d e z e l f d e ; de inherente relativiteit van de betekenisbepaling in een correspondentietheoretisch kader. Die inherente relativiteit wordt ook d o o r R u d o l f C a r n a p e x p l i c i e t e r k e n d , w a n t in al zijn definities van intensionele noties wordt de bepaling ervan a f h a n k e l i j k g e m a a k t van een s e m a n t i s c h s y s t e e m ( S ) . C f . " Two d e s i g n a t o r s have the same intension t h e y a r e L - e q u i v a l e n t (in S) " [Carnap
(in
S)
=Df
1 9 5 6 , 23)
Het heeft dus geen zin om intensies los van een gegeven semantische representatietaal te willen definiëren en elke definitie van een i n t e n s i e of e l k e u i t s p r a a k o v e r de identiteit van i n t e n s i e s is r e l a t i e f t . o . v , de gekozen representatietaal , d . w . z . t . o . v . een g e g e v e n s e m a n t i s c h s y s t e e m .
2 . 4 . 4 . een
logischs
analyse
van t w e e
Engelse
werkwoordstijden
Ter afronding van de presentatie van de correspondentietheoretische b e n a d e r i n g zal ik net a l s in d e t w e e v o r i g e s e c t i e s nog enige aandacht b e s t e d e n aan d e toepassing ervan bij de s e m a n t i s c h e a n a l y s e van de w e r k w o o r d s t i j d e n . A l s v o o r b e e l d van zo een a n a l y s e zal ik M o n t a g u e ' s b e s c h r i j v i n g van de " s i m p l e f u t u r e " en de " p r e s e n t p e r f e c t " in P T Q g e b r u i k e n . In de s y n t a c t i s c h e c o m p o n e n t van h e t E n g e l s w o r d e n die tijden syncategorematisch ingevoerd door m i d d e l van zgn. "rules of t e n s e " ; l i c h t j e s v e r e e n v o u d i g d z i e n d i e er a l s v o l g t u i t
Zinnen m e t een s i m p l e f u t u r e z i j n d u s w a a r a l s en s l e c h t s a l s d e corresponderende zin z o n d e r f u t u r e w a a r is op een tijdstip dat v o l g t op h e t t i j d s t i p van de e v a l u a t i e van d e z i n . "John will g o to B r u s s e l s " b i j v o o r b e e l d is w a a r a l s en slechts als " J o h n g o e s to B r u s s e l s " w a a r is op een t i j d s t i p d a t v o l g t op h e t t i j d s t i p w a a r o p " J o h n w i l l go to B r u s s e l s " g e ë v a l u e e r d w o r d t . Hetzelfde geldt m.m. v o o r z i n n e n m e t een p r e s e n t p e r f e c t ; die zijn waar als en s l e c h t s a l s de corresponderende zin zonder present p e r f e c t w a a r is op een t i j d s t i p d a t v o o r a f g a a t aan het t i j d s t i p w a a r o p de g e h e l e z i n g e ë v a l u e e r d w o r d t . Een opvallend verhoudinqen simple
kenmerk
van
de
analyse
zijn
de
één-op-één:
future
<> W <> toekomst p r e s e n t p e r f e c t<>H<>verleden Als de twee behandelde werkwoordstijden verschillende interpretaties hadden, m o e s t e n er m e e r d e r e i n t e r p r e t a t i e r e g e l s , vertaal regels en d u s o o k s y n t a c t i s c h e r e g e l s voor gedefinieerd zijn. Dat d a t n i e t g e b e u r d i s , w i j s t e r o p d a t M o n t a g u e ze als o n d u b b e l z i n n i g b e s c h o u w d e . Op h e t e e r s t e g e z i c h t l i j k t h e t er dan ook op d a t hij S a u s s u r e s o p v a t t i n g van de e e n h e i d van vorm en betekenis deelt, m a a r d a t is s l e c h t s s c h i j n . In w e r k e l i j k h e i d is zijn een-op-een-stelling al even verschillend van die van Saussure (en Burger) als de "univocality assumption" van Woisetschläger. Bij Saussure en B u r g e r g e l d t d e e e n - o p - e e n - r e s t r i c t i e voor de v e r h o u d i n g t u s s e n d e v o r m en d e b e t e k e n i s van d e w e r k w o o r d s t i j d ; elke tijd heeft een betekenis in het paradigma van de werkwoordstijden ; bij Woisetschläger geldt de een-op-eenrestrictie voor de verhouding tussen de syntactische gebruikswijzen en d e b e t e k e n i s s e n van d e w e r k w o o r d s t i j d e n ; en bij Montaque betreft de één-op-één-restrictie de verhouding t u s s e n de w e r k w o o r d s t i j d e n a l s o n d e r d e e l van h e t g e d i s a m b i g u e e r d e E n q e l s en de b e t e k e n i s s e n v a n de w e r k w o o r d s t i j d e n . Door het g e d i s a m b i g u e e r d e E n g e l s meteen als u i t g a n g s p u n t voor de betekenisbeschrijving te nemen veegt Montague de eigenlijke semantische problemen g r o t e n d e e l s onder de m a t . Zo geeft hij i.t.t. Burger en W o i s e t s c h l ä g e r g e e n m e t h o d e om u i t te maken hoeveel betekenissen er aan een g e g e v e n t i j d toegekend moeten worden : bij B u r g e r is d a t er p r e c i e s één en b i j W o i s e t s c h l ä g e r precies evenveel als er syntactische gebruikswijzen voor o n d e r s c h e i d e n k u n n e n w o r d e n , m a a r van M o n t a q u e k o m t m e n e i g e n l i j k alleen te w e t e n d a t er aan e e n q e d i s a m b i q u e e r d e werkwoordstijd m a a r een b e t e k e n i s t o e g e k e n d kan w o r d e n . O n l o g i s c h is d a t niet, m a a r in de p r a k t i j k h e b je d a a r n i e t v e e l a a n .
Hoe weinig informatief d i e b e n a d e r i n g ook i s , er kan uit de beschrijving toch een en ander worden afgeleid dat minder t r i v i a a l is. S i g n i f i c a n t is bij v o o r b e e l d h e t feit dat Montague aan de w e r k w o o r d s t i j d e n t e m p o r e l e i n t e r p r e t a t i e s t o e k e n t : zowel de t i j d s t i p p e n w a a r a a n g e r e f e r e e r d w o r d t a i s de r e l a t i e s e r t u s s e n (cf, "gaat v o o r a f ' en " v o l g t o p " ) zijn t e m p o r e l e g e g e v e n s en het is precies in termen van die temporele begrippen dat de betekenissen van de t w e e werkwoordstijden gedefinieerd zijn. Daarmee geeft hij i m p l i c i e t te k e n n e n dat er voor het het m o d a l e g e b r u i k van de " s i m p l e f u t u r e " in
(1) b o y s will be b o y s
(you c a n n o t e x p e c t t h e m to b e h a v e another way) (2) t h i s will be the book y o u ' r e l o o k i n g f o r , I t h i n k
niet-temporele
in
een andere betekenis gepostuleerd moet worden ; en daarin verschilt z i j n b e n a d e r i n g f u n d a m e n t e e l van d i e van Burger, die juist over het m o d a l e en het t e m p o r e l e g e b r u i k van de tijden generaliseert a l s hij er valeurs aan t o e k e n t (cf. 2.2.4.). De differentiatie in de logische semantiek gebeurt dus met b e t r e k k i n g tot een b u i t e n t a l i g (i.c, t e m p o r e e l ) m o d e l en niet met betrekking tot i n t e r n - t a l i g e p a r a d i g m a t i s c h e of syntagmatische verhoudingen. Een tweede belangrijk v e r s c h i l met de in de vorige secties v o o r g e s t e l d e b e n a d e r i n g e n b e t r e f t de s t r u c t u u r van de s e m a n t i s c h e ( i . c . i n t e n s i o n e e l - l o g i s c h e ) r e p r e s e n t a t i e s . Dat is n a m e l i j k geen lineair geordende rij van v a l e u r s en e v e n m i n een regel-rechte p r o j e c t i e van een s y n t a c t i s c h e r e p r e s e n t a t i e , maar een s t r u c t u u r die de s e m a n t i s c h e o p b o u w van de u i t d r u k k i n g e n r e f l e c t e e r t : de werkwoordstijd is d u s g e e n s e m a n t i s c h k e n m e r k van het werkwoord en ook g e e n o n d e r d e e l van het s e m a n t i s c h c o m p l e m e n t van de h e e f t : cf.
AUX-categorie,
2.4.5.
vertalen
via
intensies
De o r g a n i s a t i e van een v e r t a a l s y s t e e m w a a r i n op h e t n i v e a u van de logische representaties getransfereerd wordt, kan m e n z i c h als volgt voorstellen :
De logische representaties vertonen dezelfde structuur als de proposities (= de v e r z a m e l i n g e n van s t a n d e n v a n z a k e n ) d i e ze denoteren. Daaruit volgt dat als een brontaalzin x en een doeltaalzin y een z e l f d e p r o p o s i t i e d e n o t e r e n (als ze m.a.w. dezelfde intensie hebben), de l o g i s c h e r e p r e s e n t a t i e s van x en y ook d e z e l f d e s t r u c t u u r v e r t o n e n : a l s r ( x ) h o m o m o r f is aan z i j n d e n o t a t i e en r ( y ) e v e n e e n s en a l s de d e n o t a t i e s van r ( x ) en r(y) d e z e l f d e z i j n , dan z i j n r ( x ) en r ( y ) ook h o m o m o r f . Ik zal nu o n d e r z o e k e n in h o e v e r r e z u l k e r e p r e s e n t a t i e s aan de i n t u s s e n wel b e k e n d e a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e n .
voldoen
Wat de syntaxis van de representatietaal betreft, steken de logische grammatica's g u n s t i g af t e g e n d e in de v o r i g e secties b e h a n d e l de systemen ; de welgevormdheidscondities voor de semantische r e p r e s e n t a t i e s b l i j v e n n i e t in het v a g e , m a a r w o r d e n expliciet in de vorm van syntactische regels gegeven (cf. 2.4.2.). En w a t de s e m a n t i e k van de r e p r e s e n t a t i e t a a l b e t r e f t , h e b b e n de logische g r a m m a t i c a ' s ook e e n v o o r s p r o n g , o m d a t een s e m a n t i s c h e interpretatie er integraal deel van uitmaakt. Omdat de interpretaties bovendien gedefinieerd worden in termen van buitentalige o n d e r s c h e i d i n g e n z i j n ze m e e s t a l wel g e s c h i k t voor bilinguale communicatie. Zo z i j n M o n t a g u e ' s d e f i n i t i e s van de "simple f u t u r e " en de " p r e s e n t p e r f e c t " in t e r m e n v a n temporele r e l a t i e s veel b e g r i j p e l i j k e r voor iemand die geen E n g e l s spreekt dan d e f i n i t i e s a l s d i e van B u r g e r en W o i s e t s c h l ä g e r . Wat de r e l a t i e t . o . v . de b r o n - en d o e l t a a l z i n n e n b e t r e f t , is er evenwel een probleem. In PTQ heeft Montague dat probleem geminimaliseerd d o o r de a f b e e l d i n g van d e u i t d r u k k i n g e n van het gedisambigueerde Engels op die van het e c h t e Engels tot een simpele e l i m i n a t i e van h a a k j e s te h e r l e i d e n ( c f . 2.4.2.), maar
h i j w a s er z i c h wel van b e w u s t d a t d i e w e r k w i j z e s l e c h t s v o o r de beschrijving v a n een k l e i n f r a g m e n t van het E n g e l s g e s c h i k t is. Wat het s t r u c t u r e l e a s p e c t van de a n a l y s e b e t r e f t h e e f t h i j dat ook zelf t o e g e g e v e n : " this w a y of c o n s t r u c t i n g an u n d e r l y i n g u n a m b i g u o u s l a n g u a g e ... would be u n s u i t a b l e in c o n n e c t i o n w i t h fragments of natural language exhibiting greater syntactical c o m p l e x i t i e s of c e r t a i n s o r t s . " (Montague PTQ,
255]
Haar ernstiger nog dan de s t r u c t u r e l e discrepanties zijn de lexicale. Een z e l f d e w o o r d kan een h e l e klasse van intensies hebben (cf. het polysemisch c o m p l e x van " r u n " ) en dat roept p r o b l e m e n op i . v . m . de e i n d i g h e i d van h e t a a n t a l intensies, de formele differentiatie van de verschillende intensies, de interpreteerbaarheid van de taal waarin de onderscheidingen geformuleerd worden, enz. Zo g e l d t v o o r M o n t a g u e ' s a n a l y s e van de " p r e s e n t p e r f e c t " en de "simple f u t u r e " wel d a t z e in k l a r e t a a l g e s t e l d is, maar men hoeft n i e t e e n s een g e o e f e n d l i n g u ï s t te z i j n o m te z i e n d a t d i e analyses lang niet specifiek genoeg zijn. H e t is bijvoorbeeld niet duidelijk hoe het betekenisverschil tussen de present p e r f e c t en de s i m p l e p a s t u i t g e d r u k t z o u k u n n e n w o r d e n , en voor een eventuele d i f f e r e n t i a t i e van de v e r s c h i l l e n d e betekenissen van een zelfde w e r k w o o r d s t i j d is er evenmin een formalisme voorzien. In het algemeen is h e t belangrijkste probleem met representaties dat hun v e r h o u d i n g t o t d e u i t d r u k k i n g e n natuurlijke talen vaak n i e t g e d e f i n i e e r d w o r d t of op manier gedefinieerd w o r d t , dat ze slechts voor een f r a g m e n t van de n a t u u r l i j k e taal kan g e l d e n .
logische van de zo een beperkt
D e l o g i s c h e r e p r e s e n t a t i e s s t a a n d u s z w a k w a a r de i n t e r p r e t a t i e f semantische representaties sterk s t a a n , en o m g e k e e r d . Voor die laatste geldt immers dat ze z e e r nauw bij de syntactische s t r u c t u r e n van de b r o n - en d o e l t a a l u i t d r u k k i n g e n a a n s l u i t e n , m a a r dat ze m e e s t a l in een t a a i g e f o r m u l e e r d z i j n w a a r g e e n syntaxis voor gedefinieerd is en w a a r v a n de i n t e r p r e t a t i e in het vage wordt gelaten, t e r w i j l er v o o r de l o g i s c h e r e p r e s e n t a t i e s in h e t algemeen wel een syntaxis en meestal ook een semantiek gedefinieerd is, m a a r g e e n r e g e l s v o o r de a f b e e l d i n g e r v a n op de v a a k d u b b e l z i n n i g e u i t d r u k k i n g e n van de n a t u u r l i j k e t a l e n . V o o r ik aan een even nagaan representaties de c o m p l e x i t e i t
vergelijkende evaluatie begin, wil ik e c h t e r nog welke c o n s e q u e n t i e s de invoering van logische in een v e r t a a l s y s t e e m z o u h e b b e n v o o r de o m v a n g en van h e t t r a n s f e r s y s t e e m .
In het b e g i n van d e z e p a r a g r a a f h e b ik er al op g e w e z e n d a t de logische representaties dezelfde structuur hebben als de proposities die ze denoteren en dat daaruit volgt dat de representaties van z i n n e n d i e d e z e l f d e p r o p o s i t i e u i t d r u k k e n ook e e n z e l f d e s t r u c t u u r v e r t o n e n . A l s men nu d e n o t i e " h e e f t d e z e l f d e b e t e k e n i s als" d e f i n i e e r t als "drukt d e z e l f d e p r o p o s i t i e uit als" of " h e e f t d e z e l f d e i n t e n s i e a l s " , dan volgt daar verder uit dat
d e l o g i s c h e r e p r e s e n t a t i e s van z i n n e n d i e a l s e l k a a r s vertaling beschouwd kunnen worden, gelijkvormig z i j n en d a t er in het transfersysteem dus geen structuuraanpassingen nodig zijn. M o n t a q u e ' s a n a l y s e van d e w e r k w o o r d s t i j d e n is d a a r opnieuw een goed voorbeeld van. De s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s d a a r v a n zijn sententiële operatoren (Tp) en of de temporele informatie (aangeduid d o o r T) nu u i t g e d r u k t w o r d t d o o r een hulpwerkwoord, een werkwoordsuitgang of een b i j w o o r d is op dit niveau niet r e l e v a n t . D a a r u i t v o l g t d a t a l s een b e p a a l de t e m p o r e l e r e l a t i e in de brontaal uitgedrukt w o r d t d o o r een h u l p w e r k w o o r d en in de doeltaal door een bijwoord, er geen taalpaarafhankelijke structuurverandering hoeft plaats te v i n d e n , o m d a t er in de monolinguale systemen al een a f b e e l d i n g op de uniforme Tpstructuur heeft p l a a t s g e h a d . H e t s p r e e k t v a n z e l f d a t d e e l i m i n a t i e van d e structuurwijzigende operaties uit het transfersysteem tot een aanzienlijke v e r e e n v o u d i g i n g van d a t s y s t e e m z o u l e i d e n en h e t is m . i . dan ook een b e l a n g r i j k e v e r d i e n s t e van de l o g i s c h e r e p r e s e n t a t i e s d a t ze die e l i m i n a t i e m o g e l i j k m a k e n . Wat de d i f f e r e n t i a t i e g r a a d van de r e p r e s e n t a t i e s b e t r e f t , w o r d e n de representatietalen van het c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e type g e k e n m e r k t d o o r een g r o t e s o e p e l h e i d . Ik h e b er in d e paragraaf over het begrip "intensie" de nadruk op gelegd dat de onder scheiding van intensies steeds uitgevoerd wordt met betrekking tot een (al dan n i e t e x p l i c i e t gemaakt) semantisch systeem. Omdat er n i e t e e n v o o r e e n s en a l t i j d g e g e v e n en b o v e n alle twijfel verheven semantisch systeem bestaat, wordt de bepaling van intensies gekenmerkt door een inherente r e l a t i v i t e i t : a f h a n k e l i j k van h o e h e t s e m a n t i s c h s y s t e e m in z i j n totaliteit georganiseerd i s , z u l l e n er m e e r of m i n d e r i n t e n s i e s onderscheiden moeten worden. Een g e v o l g van d i e r e l a t i v i t e i t is e e n z e k e r e a r b i t r a r i t e i t , m a a r men kan de r e l a t i v i t e i t o o k a l s een p o s i t i e f g e g e v e n zien, want ze g e e f t j u i s t de v r i j h e i d om b i j de d e f i n i t i e van de r e p r e s e n t a tietaal zo gedetailleerd te zijn als men wil. Men kan de differentiatiegraad m.a.w. aanpassen a a n de b e h o e f t e n d i e men heeft en daardoor wordt het in principe mogelijk om de representaties op zo e e n m a n i e r te d i f f e r e n t i ë r e n d a t er geen taalpaarafhankelijke d i f f e r e n t i a t i e en d i s a m b i g u e r i n g m e e r n o d i g is. Die v r i j h e i d h e e f t men n i e t in h e t s a u s s u r e a a n s e structuralisme en evenmin in de interpretatieve zinssemantiek, omdat de differentiatiegraad van de semantische representaties in die benaderingen bepaald wordt door de paradigmatische resp. syntagmatische e i g e n s c h a p p e n v a n de t a l i g e e l e m e n t e n ; a l s een morfeem tot een b e p a a l d s e m a n t i s c h p a r a d i g m a b e h o o r t , kan het maar é é n v a l e u r h e b b e n en a l s e e n m o r f e e m x-aantal syntactische gebruikswijzen heeft, dan heeft het voor de interpretatieve z i n s s e m a n t i c i ook x - a a n t a l b e t e k e n i s s e n . Nu wil ik z e k e r n i e t s u g g e r e r e n d a t men m e t d e k e u z e van een correspondentietheoretisch formalisme de taalpaarafhankelijke d i f f e r e n t i a t i e a u t o m a t i s c h o v e r b o d i g m a a k t , w a n t h e t z o u m . i . een klein mirakel z i j n , als bij het v e r t a l e n mocht b l i j k e n dat de semantische representatietaal precies die graad van differentiatie heeft d i e men v o o r v e r t a l i n g naar een gegeven
doeltaal nodig heeft. Ik heb alleen willen zeggen dat de correspondentiebenadering de e n i g e van de d r i e b e n a d e r i n g e n is, d i e d e o n t w e r p e r van e e n r e p r e s e n t a t i e t a a l d e v r i j h e i d l a a t om de differentiatiegraad van d e t a a l z e l f te b e p a l e n en d a a r d o o r de m o g e l i j k h e i d b i e d t om d e d i f f e r e n t i a t i e g e h e e l in d e m o n o l i n g u a l e s y s t e m e n te laten p l a a t s v i n d e n . In t e g e n s t e l l i n g tot w a t s o m s wel e e n s b e w e e r d w o r d t , zal het gebruik van logische representaties nooit het gehele transfer systeem overbodig maken. Een l o g i s c h e representatietaal is i m m e r s g e e n i n t e r l i n g u a , wat o . m , b l i j k t uit het feit dat de namen van predikaten, relaties, operatoren e.d. meestal t a a l s p e c i f i e k e l e x i c a l e e l e m e n t e n z i j n en d i e m o e t e n in e l k g e v a l getransfereerd worden. In het beste g e v a l kan d e h e l e transferoperatie dus beperkt worden tot contextvrije lexicale transfer, m.a.w. tot een t r a n s f e r s y s t e e m van het T 1 - t y p e ( c f . 1 . 3 . 3 . ) . In zijn geheel genomen biedt de correspondentietheoretische benadering alleszins interessantere uitgangspunten voor het o n t w i k k e l e n v a n r e p r e s e n t a t i e t a l e n in v e r t a a l s y s t e m e n d a n d e t w e e andere benaderingen, m a a r of d e z e b e n a d e r i n g o o k e c h t w e r k t , is afhankelijk van de mate waarin men erin slaagt om de uitdrukkingen van de r e p r e s e n t a t i e t a a l aan de hand van algemene regels te relateren aan de u i t d r u k k i n g e n van de natuurlijke talen. Aangezien die kwestie door logici over het algemeen veronachtzaamd wordt, is h i e r v o o r d e l i n g u ï s t een belangrijk domein van o n d e r z o e k w e g g e l e g d . H e t i s d a t d o m e i n d a t in d e t w e e v o l g e n d e h o o f d s t u k k e n zal w o r d e n v e r k e n d .
2.4.*. In d e z e s e c t i e i s e e n v o o r s t e l l i n g en evaluatie geboden v a n d e c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k , m e e r b e p a a l d v a n de logische v a r i a n t van die s e m a n t i e k . D e a a n d a c h t is d a a r b i j n i e t alleen g e g a a n naar de b e l a n g r i j k s t e e i g e n s c h a p p e n en principes van deze benadering, maar ook naar de verschillen met de b e n a d e r i n g e n d i e in d e t w e e v o r i g e s e c t i e s v o o r g e s t e l d z i j n . Bij de evaluatie is g e b l e k e n d a t d e z e b e n a d e r i n g een ingrijpender taalpaarafhankelijkheidsreductie mogelijk maakt dan de twee a n d e r e en d a t h e t b i j g e v o l g a a n b e v e l i n g v e r d i e n t om z i c h b i j het ontwerpen van een s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e t a a l zo veel m o g e l i j k te l a t e n l e i d e n d o o r d e c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e p r i n c i p e s .
2.*. D e t y p o l o g i e van s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e t h e o r i e ë n d i e in dit hoofdstuk gegeven is, is n i e t de e n i g m o g e l i j k e typologie omdat de t e k e n d e f i n i t i e w a a r ze u i t a f g e l e i d is (cf. die van U m b e r t o E c o ) , ook n i e t de e n i g m o g e l i j k e t e k e n d e f i n i t i e i s . Er k u n n e n b e s t veel c o m p l e x e r e en o m v a t t e n d e r t y p o l o g i e ë n b e d a c h t worden en dat is o n g e t w i j f e l d ook nodig als men naast de voorgestelde types ook de behavioristische, de gebruikstheoretische, betekenistheorieën een plaats in de t y p o l o g i e wil geven (cf. G e e r a e r t s 1980), maar voor mijn opzet volstaat de gegeven driedeling. Het w a s m i j i m m e r s n i e t z o z e e r te d o e n om a l g e m e n e b e s c h o u w i n g e n over wat b e t e k e n i s is, m a a r v e e l e e r om de a a r d van de s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e s . Theorieën waarin nauwelijks of geen a a n d a c h t b e s t e e d w o r d t aan de d e f i n i t i e van e e n s e m a n t i s c h e representatietaal, zoals de b e h a v i o r i s t i s c h e , kwamen daardoor n i e t in a a n m e r k i n g v o o r p r e s e n t a t i e en e v a l u a t i e .
de
Wat nu de b e n a d e r i n g e n b e t r e f t d i e wel b e h a n d e l d z i j n , is n a a r ik h o o p v o l d o e n d e d u i d e l i j k g e w o r d e n w a a r i n ze v e r s c h i l l e n en welke consequenties ze hebben voor de semantische analyse van natuurlijke talen. Bij de e v a l u a t i e ervan met b e t r e k k i n g tot de in het vorige hoofdstuk g e f o r m u l e e r d e a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e n is ten slotte gebleken dat het gebruik v a ncorrespondentie-theoretischer e p r e s e n reductie van de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d m o g e l i j k m a a k t dan de t w e e a n d e r e t y p e s van r e p r e s e n t a t i e s .
H e t s p r e e k t dan ook v a n z e l f d a t gewijd is aan de o n t w i k k e l i n g v o o r de s e m a n t i s c h e a n a l y s e van aansluiting zal z o e k e n b i j de interpretatieve zinssemantiek analyse.
ik in h e t v o l g e n d e h o o f d s t u k , d a t van een representatieformalisme temporele expressies, veel meer logische semantiek dan bij de of b i j de saussureaanse valeur-
NOTEN
BIJ H E T T W E E D E
HOOFDSTUK
1. afgeweken
in d u i d e l i j k e
gevallen
van
homonymie
:
" S o i e n t l e s deux m e m b r e s de p h r a s e : "la f o r c e du v e n t " et "à b o u t de f o r c e " ; d a n s l'un c o m m e d a n s l ' a u t r e , le m ê m e concept coïncide a v e c la m ê m e t r a n c h e p h o n i q u e [ f o r s ] : c ' e s t d o n c b i e n u n e u n i t é l i n g u i s t i q u e . M a i s d a n s "il me force à p a r l e r " [ f o r s ] a un s e n s t o u t d i f f é r e n t : c'est donc une autre unité. " [Saussure
1916,
147]
Het substantief [ f o r s ] en de h o m o f o n e w e r k w o o r d s v o r m [fors] krijgen dus een verschillende valeur en worden als verschillende eenheden opgevat.
2. w o r d e n b u i t e n b e s c h o u w i n g g e l a t e n , o m d a t d i e u i t s l u i t e n d in de s c h r i j f t a a l v o o r k o m e n en d a a r i n o v e r i g e n s v r i j e v a r i a n t e n z i j n van r e s p e c t i e v e l i j k de p a s s é c o m p o s é (il a j o u é ) en de passé surcomposé (il a eu j o u é ) . Die l a a t s t e vorm b e h o o r t tot een p a r a d i g m a w a a r t o e ook de p l u s - q u e - p a r f a i t s u r c o m p o s é (il a v a i t eu joué), de futur surcomposé (il a u r a eu joué) en de c o n d i t i o n n e l s u r c o m p o s é (il a u r a i t eu j o u é ) b e h o r e n . Aan die minder gebruikelijke vormen besteedt Burger een aparte paragraaf, maar omdat het mij meer te doen is om een illustratie van de s a u s s u r e a a n s e b e t e k e n i s l e e r dan om een volledige beschrijving van het systeem van de Franse w e r k w o o r d s t i j d e n l a a t ik d i e v o r m e n o n b e s p r o k e n .
over het s a u s s u r e a a n s e s t r u c t u r a l i s m e g a a t en n i e t d i v e r s e s c h o l e n van h e t A m e r i k a a n s e s t r u c t u r a l i s m e .
3. over
de
4. Strikt g e n o m e n c o r r e s p o n d e r e n p r e d i k a t e n m e t f u n c t i e s van de v e r z a m e l i n g e n t i t e i t e n naar de v e r z a m e l i n g w a a r h e i d s w a a r d e n : h ( d ) E {0,1}D. De deelverzameling van de verzameling entiteiten (D) d i e d o o r de f u n c t i e op d e w a a r h e i d s w a a r d e "1" afgebeeld w o r d t , is de v e r z a m e l i n g w a a r o p h e t predikaat van toepassing is en kan daardoor beschouwd worden als de b e t e k e n i s van het p r e d i k a a t .
5. dat de h i e r g e g e v e n r e g e l s n i e t in d e z e l f d e v o r m in de PTQgrammatica voor komen. Ik heb bewust gebruik gemaakt van vereenvoudigde en v e r n e d e r l a n d s t e v a r i a n t e n van de P T Q - r e g e l s om h e t v e r b a n d m e t d e v o r i g e p a r a g r a a f b e t e r u i t de verf te l a t e n k o m e n en om n i e t d o o r i r r e l e v a n t e n e v e n k w e s t i e s a f g e l e i d te w o r d e n .
6 . Er is wel een v e r s c h i l w a t de i n t e r p r e t a t i e van de zinnen betreft : Wittgenstein v a t t e d i e op a l s uitdrukkingen van s t a n d e n van z a k e n , terwijl Frege, Russell, Carnap, Montague, e.a. de extensies ervan met waarheidswaarden (1 of 0) identificeren. V a n u i t een l o g i s c h p e r s p e c t i e f is dat v e r s c h i l n i e t o n b e l a n g r i j k , m a a r o m d a t h e t m i j t o c h in e e r s t e i n s t a n t i e om de intensies te doen is, laat ik die kwestie hier onbesproken.
een van
mogelijke wereld alle mogelijke
(w) en een t i j d s t i p standen van zaken
I = { < w , t > l w is e e n m o g e l i j k e
wereld
De elementen van die verzameling referentiepunten genoemd.
(t). is
7. De v e r z a m e l i n g bijgevolg het
& t is een
worden
in
tijdstip)
Montague's
PTQ
8. V o o r elke betekenis is aangegeven in welke klasse van contexten ze g e r e a l i s e e r d w o r d t ( c f . c1 v o o r 0 < i < 19) en door middel van welke kenmerken ze in die context g e r e p r e s e n t e e r d kan w o r d e n ( c f . de l e t t e r s E , F , G t . e . m . U ) . W a a r d i e l e t t e r s v o o r s t a a n , b l i j k t u i t de v o l g e n d e l i j s t : "properties that figure H : change one's F : by m o v i n g
in t h e p o l y s e m i e
of
"run"
position
(oneself)
S : in u p r i g h t p o s i t i o n E : by t o u c h i n g t h e g r o u n d alternatingly K : on f o u r
complex
(or m o r e )
with
at m o s t o n e
foot
legs
L : spread
R : s a n d , s u g a r , f l o u r , e t c . is r u n n i n g container S : cover
a d i s t a n c e or
T : in a u n i f o r m
P : in n o r m a l P':
in
area
and r e g u l a r
manner
operation
service
Q : keep
in n o r m a l
[ B a r t s c h , ms.)
operation
"
o u t of
the
:
3. EEN T E M P O R E L E
CALCULUS
3 . 1 . 1 . een p r e p o s i t i o n e l e t e m p o r e l e c a l c u l u s 3 . 1 . 2 . monadische vs. intern gestructureerde 3 . 1 . 3 .Eeni n tr e rp vr ae ls le en nt sa et mi ae nf to ir em ka a t 3 . 1 . 4 . het SRE-model 3 . 1 . 5 . een m o d e l - t h e o r e t i s c h e i n t e r p r e t a t i e van h e t r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t
3.2. Temporele
3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. 3.2.5.
3.3.
operatoren
deixis
twee temporele subsystemen drie deiktische relaties drie soorten WANNEER-bepalingen de r e p r e s e n t a t i e v a n de W A N N E E R - b e p a l i n g e n de rol v a n d e t e m p o r a in h e t d e i k t i s c h e s y s t e e m
Aspect
3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. 3.3.4. 3.3.5.
het a s p e c t u e l e s u b s y s t e e m de a s p e c t u e l e r e l a t i e s twee soorten aspectuele bepalingen d e r e p r e s e n t a t i e van d e a s p e c t u e l e b e p a l i n g e n de rol v a n de t e m p o r a in h e t a s p e c t u e l e s y s t e e m
3.4. Frequentie
en
habitualiteit
2.
3. 4. 1.3.e e n r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t 4. drie soorten frequentiebepalingen 3. 3. 4. habitualiteit 3. 4 . 4 . de e - b e p a l e r s 3. 4 . 5. r e d u c t i e s van h e t r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t
3.5.
Aktionsart
3.5.1. 3.5.2. 3.5.3. 3.5.4.
een o n t o l o g i s c h e t y p o l o g i e twee soorten zinnen criteria twee subclassificaties
3.5.5.
determinanten
Noten
van
de o n d e r s c h e i d e n
types
3. EEN TEMPORELE
CALCULUS
3 . 0 . Het is een b e k e n d f e i t dat h e t g e b r u i k van de w e r k w o o r d s t i j d e n in v e r s c h i l l e n d e t a l e n v a a k z o v e r s c h i l l e n d is d a t er b i j h e t vertalen geen één-op-één correspondenties gedefinieerd kunnen worden. Vgl.
*
(1) h i j is g i s t e r e n a a n g e k o m e n (2) h e a r r i v e d y e s t e r d a y (3) he h a s a r r i v e d y e s t e r d a y
(VTT) (Simple Past) (Present Perfect)
*
(4) we h e b b e n h i e r n o o i t g e w o o n d (5) we n e v e r l i v e d h e r e
(VTT) (SiP)
(6) we h a v e n e v e r l i v e d h e r e (PrP) V o o r h e t v e r t a l e n v a n de w e r k w o o r d s t i j d e n kan m e n dan t w e e k a n t e n uit : ofwel wordt het v e r t a a l p r o b l e e m contrastief bekeken en d e f i n i e e r t men t a a l p a a r s p e c i f i e k e t r a n s f e r r e g e l s van h e t t y p e Transfer
(N-E)
: [VTT
——>
S i P ] / in d e c o n t e x t:------
T r a n s f e r (N-E) : [VTT — > P r P ] / in de c o n t e x t : o f w e l t r a c h t men h e t t r a n s f e r s y s t e e m e e n v o u d i g te h o u d e n en k i e s t men voor een uitbreiding van de monolinguale a n a l y s e - en generatiecomponenten met een systeem van regels voor de a f b e e l d i n g van w e r k w o o r d s t i j d e n op s e m a n t i s c h e t e m p o r e l e w a a r d e n : Analyse Analyse
(N) : [ V T T (N) : [VTT
Generatie Generatie
(E) : (E) :
> temporele > temporele
temporele waarde temporele waarde
X Y
waarde waarde > >
X] / in Y] / in
context context
SiP PrP
Om r e d e n e n d i e in h e t e e r s t e d e e l u i t e e n g e z e t z i j n , k i e s ik v o o r het tweede alternatief, d.i. v o o r de v e r t a l i n g via s e m a n t i s c h e representaties. Om die semantische representaties en de taalspecifieke werkwoordstijden duidelijk te onderscheiden zal ik ze respectievelijk "temporele concepten" en "tempora" noemen. Temporele concepten zijn t a a l o n a f h a n k e l i j k e c o n c e p t u e l e noties z o a l s H e d e n , T o e k o m s t en V e r l e d e n ; t e m p o r a d a a r e n t e g e n z i j n t a a l specifieke morfosyntactische categorieën zoals OTT, OVT, VTT, e.d. Nu b e s t a a t er t u s s e n d i e b e i d e een o n m i s k e n b a a r v e r b a n d , w a n t de t e m p o r a d i e n e n j u i s t v o o r d e u i t d r u k k i n g van t e m p o r e l e c o n c e p t e n , m a a r d a t v e r b a n d is v e r r e v a n r e c h t l i j n i g : ZO w o r d e n de t e m p o r a n i e t a l l e e n g e b r u i k t v o o r de u i t d r u k k i n g van t e m p o r e l e c o n c e p t e n , m a a r b i j v o o r b e e l d o o k v o o r de u i t d r u k k i n g v a n m o d a l e c o n c e p t e n : (7) t o e n ik r i j k w a s , h a d ik nog t w e e a u t o ' s (8) a l s ik r i j k w a s , k o c h t ik m e t e e n t w e e a u t o ' s
(temporeel) (modaal)
En o m g e k e e r d geldt dat t e m p o r e l e c o n c e p t e n niet u i t s l u i t e n d tempora uitgedrukt worden, maar bijvoorbeeld ook bijwoordelijke bepalingen :
door door
(9) k i j k , de (Heden)
bom
ontploft
D a a(10) r u i t d i ev o lbom g t o nd ta tp l ohfe t os vy es rt e evijf m vanm i nde porele concepten niet u t etne m(Toekomst) beschouwd kan w o r d e n a l s een e e n v o u d i g e p r o j e c t i e van een of ander systeem van tempuswaarden en dat betekent dat de benaderingen waarin juist de nadruk wordt gelegd op de gelijkvormigheid van morfosyntactische en semantische representaties, zoals het saussureaanse structuralisme en de interpretatieve zinssemantiek, m i n d e r g e s c h i k t z i j n a l s men de t a a l p a a r a f h a n k e l i j k h e i d van de t e m p u s v e r t a l i n g wil v e r k l e i n e n .
De enige b e n a d e r i n g d i e d e m o g e l i j k h e i d b i e d t om detaalpaarafhankelijkh aangetoond dat ze gekenmerkt wordt door een inherente r e l a t i v i t e i t . D a a r m e e b e d o e l d e ik d a t d e b e t e k e n i s b e p a l i n g in d i e benadering slechts m o g e l i j k is met b e t r e k k i n g tot een gegeven systeem van o n d e r s c h e i d i n g e n . H o e v e e l b e t e k e n i s s e n er aan een gegeven e l e m e n t t o e g e k e n d m o e t e n w o r d e n is i m m e r s n i e t a priori g e g e v e n , m a a r is a f h a n k e l i j k van h o e g e d i f f e r e n t i e e r d h e t s y s t e e m is m e t b e t r e k k i n g w a a r t o e de o n d e r s c h e i d i n g e n g e m a a k t w o r d e n .
Toegepast op de t e m p o r a : h o e v e e l en w e l k e b e t e k e n i s s e n er aan een g e g e v e n t e m p u s t o e g e k e n d m o e t e n w o r d e n is a f h a n k e l i j k van h o e g e d i f f e r e n t i e e r d h e t t e m p o r e l e s y s t e e m is m e t b e t r e k k i n g waartoe de tempora gespecificeerd worden. D a a r u i t v o l g t d a t de analyse van de t e m p o r a n o o d z a k e l i j k e r w i j z e v o o r a f g e g a a n m o e t w o r d e n d o o r de specificatie van E E N F O R M A L I S M E V O O R DE REPRESENTATIE VAN T E M P O R E L E C O N C E P T E N , en h e t is d a n ook aan d e o n t w i k k e l i n g van zo een f o r m a l i s m e d a t dit h o o f d s t u k g e w i j d i s . De b e l a n g r i j k s t e -
eigenschappen
van m i j n
formalisme
zijn :
taalonafhankelijkheid taalbetrokkenheid modulariteit
Ik zal
d i e nu e l k a f z o n d e r l i j k
kort
bespreken.
1. H e t f o r m a l i s m e is in d i e zin T A A L O N A F H A N K E L I J K d a t h e t niet gemodelleerd is naar het tempussysteem van een specifieke natuurlijke taal. Zo w o r d e n de e e n h e d e n van h e t f o r m a l i s m e niet gedefinieerd in t e r m e n v a n t a a l s p e c i f i e k e c a t e g o r i e ë n , maar in termen d i e h u n b e t e k e n i s o n t l e n e n aan hun r e l a t i e t . o . v . een of ander buitentalig model. Een begrip als "anterioriteit" bijvoorbeeld wordt niet omschreven als "datgene wat in het N e d e r l a n d s u i t g e d r u k t w o r d t d o o r een O V T , een V T T , of een V V T " , maar veeleer als "temporele-relatie tussen twee intervallen w a a r b i j h e t e n e i n t e r v a l aan h e t a n d e r e v o o r a f g a a t " . 2. De T A A L B E T R O K K E N H E I D van h e t f o r m a l i s m e b e s t a a t d a a r i n d a t de temporele concepten ook in verband gebracht worden met de m o r f o s y n t a c t i s c h e c a t e g o r i e e n d i e in d e v e r s c h i l l e n d e n a t u u r l i j k e talen gebruikt worden voor de expressie van die temporele concepten. Die t a a l b e t r o k k e n h e i d b l i j k t vooral uit het feit dat de b e s p r e k i n g v a n de t e m p o r e l e c a l c u l u s v o o r een b e l a n g r i j k deel opgevat wordt als een conceptuele verduidelijking en f o r m a l i s e r i n g van d i e b e g r i p p e n en t e r m e n d i e in de l i n g u ï s t i s c h e literatuur meestal gebruikt worden voor de semantische
beschrijving van temporele expressies. Het gaat daarbij om begrippen als anterioriteit, durativiteit, habitualiteit, inchoativiteit, e.d. De b r u i k b a a r h e i d van d i e b e g r i p p e n b i j de a n a l y s e v a n n a t u u r l i j k e t a l e n s t a a t i m m e r s b u i t e n kijf en a l s h e t lukt om ze in d e c a l c u l u s v a n ondubbelzinnige en expliciete d e f i n i t i e s te v o o r z i e n is er al een s t a p g e z e t in de r i c h t i n g van het bruikbaar maken van de c a l c u l u s v o o r d e beschrijving van natuurlijke talen. 3 . H e t t e m p o r e l e s y s t e e m is g e e n m o n o l i t i s c h g e h e e l , m a a r b e s t a a t u i t e e n a a n t a l s u b s y s t e m e n d i e een b e p a a l d e g r a a d van w e d e r z i j d s e o n a f h a n k e l i j k h e i d v e r t o n e n en b i j g e v o l g a l s a f z o n d e r l i j k e m o d u l e s beschreven kunnen worden. D i e M O D U L A R I T E I T van het temporele s y s t e e m zal in de a n a l y s e een b e l a n g r i j k e rol s p e l e n : ze b e p a a l t i m m e r s z o w e l d e o p b o u w van d i t h o o f d s t u k a l s d e s t r u c t u u r van h e t d a a r i n te o n t w i k k e l e n r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e . B i j de verdeling in s u b s y s t e m e n mag e v e n w e l n i e t u i t h e t o o g w o r d e n v e r l o r e n dat er t u s s e n de a f z o n d e r l i j k e m o d u l e s ook v e r b a n d e n b e s t a a n en dat die verbanden wezenlijk zijn voor een juist begrip van elk subsysteem afzonderlijk. Zo zal bijvoorbeeld meer dan eens blijken dat het ondubbelzinnig definieren van verschillende t e m p o r e l e c o n c e p t e n s l e c h t s m o g e l i j k is m . b . t . h e t g e h e e l van de conceptuele calculus w a a r ze d e e l v a n uitmaken (cf. 3.3. en 3 . 5 . ) . Om d i e r e d e n zal ik me n i e t t o t de b e s c h r i j v i n g van één of enkele modules beperken, m a a r een p o g i n g d o e n om h e t temporele s y s t e e m in z i j n g e h e e l t e b e h a n d e l e n .
Het s p r e e k t v a n z e l f d a t h e t f o r m a l i s m e d a t in d i t h o o f d s t u k zal worden voorgesteld n i e t h e t e e r s t e in z i j n s o o r t i s , m a a r b i n n e n h e t g e h e e l van de b e s t a a n d e f o r m a l i s m e n h e e f t h e t t o c h E E N EISEN P L A A T S , o m d a t h e t in m i n s t e n s t w e e o p z i c h t e n v a n d e m e e s t e a n d e r e formalismen verschilt. H e t e e r s t e v e r s c h i l b e t r e f t de o m v a n g van h e t toepassingsgebied; in h e t g r o o t s t e d e e l van de b e s t a a n d e l i t e r a t u u r o v e r temporele systemen w o r d t s l e c h t s (een o n d e r d e e l v a n ) een m o d u l e b e h a n d e l d , terwijl het mij om h e t s y s t e e m in z'n g e h e e l te doen is. H e t t w e e d e v e r s c h i l b e t r e f t de v e r h o u d i n g t u s s e n de taalonafhankelijkheid en de t a a l b e t r o k k e n h e i d . E e n f o r m a l i s m e is alleen dan bruikbaar voor s e m a n t i s c h e a n a l y s e als het die kenmerken allebei heeft, maar in v r i j w e l a l l e b e s t a a n d e systemen wordt o f w e l h e t een o f w e l h e t a n d e r n a g e s t r e e f d . Zo w o r d t er in de t i j d s l o g i c a v e e l z o r g b e s t e e d aan h e t d u i d e l i j k en o n d u b b e l z i n n i g d e f i n i ë r e n van de t e m p o r e l e c o n c e p t e n o m d a t d a t een conditio sine qua non is voor de formulering van deductieregels, maar voor het verband tussen die temporele concepten en de u i t d r u k k i n g e n u i t n a t u u r l i j k e t a l e n heeft een logicus meestal weinig belangstelling. D a a r t e g e n o v e r s t a a t de h o u d i n g v a n de m e e s t e l i n g u ï s t e n , d i e z i c h in e e r s t e i n s t a n t i e c o n c e n t r e r e n op de a n a l y s e van t a a l s p e c i f i e k e t e m p o r e l e u i t d r u k k i n g e n , m a a r d a a r b i j m e e s t a l g e e n p o g i n g d o e n om de termen waarvan ze gebruik maken een model-theoretische i n t e r p r e t a t i e te g e v e n . In het v o o r w o o r d van de b u n d e l " T e n s e and Aspect Semantics - Volume XIV)" beschrijven Tedeschi en toestand als volgt :
(Syntax Zaenen
and die
" T r e a t m e n t s of t e n s e and a s p e c t h a v e t e n d e d to f a l l i n t o t w o c a t e g o r i e s : l a n g u a g e - s p e c i f i c s t u d i e s t h a t did n o t a t t e m p t to address q u e s t i o n s of g e n e r a l t h e o r e t i c a l interest and more philosophical studies that frequently did not pay s u f f i c i e n t a t t e n t i o n to n a t u r a l l a n g u a g e p h e n o m e n a . " (Tedeschi & Zaenen
1 9 8 1 , XV)
Het symposium waarvan de lezingen in de g e p u b l i c e e r d z i j n , was dan ook o . m . o p g e z e t
bewuste
" to contribute to a n a r r o w i n g of t h e gap between s e m a n t i c i s t s and l a n q u a g e - o r i e n t e d l i n g u i s t s . "
bundel
formal
[ibidem) Over de mate waarin die doelstelling s a m e n s t e l l e r s h e t v o l g e n d e te b e r i c h t e n :
bereikt
is, weten
de
" A l t h o u g h t h i s c o l l e c t i o n of p a p e r s i l l u s t r a t e s t h e f a c t t h a t we are very far f r o m a g e n e r a l theory of time-related p h e n o m e n a in n a t u r a l l a n g u a g e , on t h e p o s i t i v e s i d e , it a l s o s h o w s t h a t it h a s b e c o m e p o s s i b l e to d i s c u s s t h e s e p h e n o m e n a in a s y s t e m a t i c m a n n e r . " ( i b . , XVI) De verhouding tussen formele tijdslogica en taalspecifieke analyse s t o n d e v e n e e n s c e n t r a a l op e e n c o l l o q u i u m d a t t w e e jaar d a t c o l l o q u i u m , C h r i s t i a n R o h r e r , s c h r i j f t d a a r in z i j n i n l e i d i n g b i j d e p u b l i c a t i e van de b i j d r a g e n h e t v o l g e n d e o v e r :
" Although it is t o o e a r l y to d r a w a n y d e f i n i t e conclusions one can nevertheless discern certain general trends. Classical tense logic was d e v e l o p e d in order to solve certain philosophical problems. It w a s n o t i n t e n d e d as a t o o l for d e s c r i b i n g t e n s e f o r m s of n a t u r a l l a n g u a g e s . Nevertheless means for t h e d e s c r i p t i o n of t e m p o r a l p h e n o m e n a expressed in n a t u r a l l a n g u a g e s . N e a r l y all c o n t r i b u t i o n s a r e b a s e d on classical tense logic.
However, if one wants to account for the intricate interaction between verb m e a n i n g s , temporal adverbs, and tense forms, one obtains extremely complicated reconstructions. This degree of complication seems to s u g g e s t t h a t in t h e l o n g run o n e m i g h t n e e d a c o m p l e t e l y n e w approach. An indication of how s u c h a n e w a p p r o a c h might l o o k l i k e can be f o u n d in s e v e r a l c o n t r i b u t i o n s . " [Rohrer
1980,
VII]
De twee i n l e i d i n g e n w i j z e n in d e z e l f d e r i c h t i n g : er bestaan v e r s c h i l l e n d e i n t e r e s s a n t e a a n z e t t e n t o t d e o n t w i k k e l i n g van een representatieformalisme dat zowel taalonafhankelijk als taalbetrokken is, maar e e n m o d e l w a a r in d i e d i v e r s e aanzetten g e ï n t e g r e e r d k u n n e n w o r d e n , is er v o o r a l s n o g n i e t .
tense
logic
Dat h e e f t t o t g e v o l g d a t ik n i e t z o m a a r een b e s t a a n d formalisme kan overnemen, maar er z e l f een moet bedenken. Het spreekt vanzelf dat ik me d a a r b i j zal l a t e n i n s p i r e r e n door bestaande inzichten en v o o r s t e l l e n , m a a r d i e z u l l e n s l e c h t s a a n g e h a a l d en ingehaald w o r d e n v o o r z o v e r 'ze g e ï n t e g r e e r d k u n n e n w o r d e n in het g e h e e l van d e c a l c u l u s . De c o n s i s t e n t i e van h e t g e h e e l k r i j g t d u s v o o r r a n g op de a a n s l u i t i n g b i j b e s t a a n d e m o d e l l e n .
De s t r u c t u u r
van d i t h o o f d s t u k
is
tweeledig.
De e e r s t e s e c t i e h e e f t e e n i n l e i d e n d k a r a k t e r ; ze g e e f t een i d e e van het s o o r t r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e d a t ik zal gebruiken en laat zien hoe dat zich verhoudt tot het formalisme van de klassieke tijdslogica. De v i e r v o l g e n d e s e c t i e s z i j n eik g e w i j d aan een m o d u l e van het temporele systeem; ze b i e d e n a c h t e r e e n v o l g e n s een b e s p r e k i n g van de deiktische module (3.2.), de a s p e c t u e l e module (3.3.), de module v o o r f r e q u e n t i e en h a b i t u a l i t e i t ( 3 . 4 . ) en d e A k t i o n s a r t module (3.5.). Elke een
sectie bestaat samenvatting.
uit vijf
paragrafen
en w o r d t
afgesloten
met
3 . 1 . Een
representatieformaat
3 . 1 . 1 . een p r o p o s i t i o n e l e
temporele
calculus
In de p r o p o s i t i o n e l e t i j d s l o g i c a w o r d t aan zinnen een tweeledige structuur toegekend, tempusloze b a s i s f o r m u l e (p) en een t e m p o r e l e a n a l y s e van z i n n e n a l s (1) o e i , ik val (2) hij is g e v a l l e n (3) p a s o p , je g a a t volstaat
temporeel bestaande operator.
bepaalde uit een Voor de
vallen
de e e n v o u d i g e p r o p o s i t i o n e l e
calculus
L0.
SYNTAXIS VAN Lo I.
Alfabet de b a s i s f o r m u l e s
p, q, r
...
II. F o r m a t i e r e g e l s 1. e l k e b a s i s f o r m u l e (afgekort : wgf) 2 . a l s a e e n wgf i s , 3 . a l s a e e n wgf i s , 4 . a l s a een wgf i s ,
is een w e l g e v o r m d e d a n o o k Na dan ook Pa d a n o o k Fa
f o r m u l e van
(now) (noot (past) (future)
L0
1)
SEMANTIEK VAN Lo I. H e t
model
het m o d e l is e e n t r i p l e < V , T , < > , w a a r v o o r V w a a r h e i d s w a a r d e n t o e k e n t aan f o r m u l e s , T een v e r z a m e l i n g t i j d s t i p p e n i s ,
geldt
dat
< worden
als
"komt
v o o r of v a l t s a m e n
met".
II. I n t e r p r e t a t i e r e g e l s 1. v o o r e l k e wgf p en e l k t i j d s t i p t g e l d t d a t V ( p ) = 1 op t of V(p)=0 op t , m.a.w. e l k e wgf is op t i j d s t i p t o f w e l w a a r ofwel niet w a a r . 2. V (N a) = 1 op h e t t i j d s t i p t d e s d a er e e n t i j d s t i p t ' is w a a r v o o r g e l d t d a t t ' = t en V ( a ) = 1 op t ' 3. V (P a) = 1 op h e t t i j d s t i p t d e s d a er e e n t i j d s t i p t ' is w a a r v o o r g e l d t d a t t ' < t en V ( a ) = 1 op t ' T' 4. V (F A ) = 1 op h e t t i j d s t i p t d e s d a er e e n t i j d s t i p t'is w a a r v o o r g e l d t d a t t ' > t en V (a ) =1 op
De representatie zo uit : (4) (5) (6)
Enkele
N P F
van d e z i n n e n
(1-2-3)
in t e r m e n
van Lo z i e t
er
ik v a l l e n hij v a l l e n jij v a l l e n
typische
kenmerken
van L 0
zijn
- h e t m o n a d i s c h e k a r a k t e r van d e t e m p o r e l e o p e r a t o r e n - h e t g e b r u i k van e e n t i j d s t i p p e n - s e m a n t i e k - de r e c u r s i v i t e i t v a n d e f o r m a t i e - en i n t e r p r e t a t i e r e g e l s In de d r i e v o l g e n d e p a r a g r a f e n w o r d e n d i e k e n m e r k e n e e n na een kritisch bekeken en w o r d t n a g e g a a n of ze voor de semantische b e s c h r i j v i n g van n a t u u r l i j k e t a l e n g e h a n d h a a f d k u n n e n w o r d e n .
5.1.2. monadische
vs. intern
gestructureerde
operatoren
Het zijn d r i e t e m p o r e l e o p e r a t o r e n is L 0 t e w e i n i g gedifferent i e e r d om de t i j d s v e r h o u d i n g e n in z i n n e n u i t n a t u u r l i j k e t a l e n t e representeren. N a t u u r l i j k e talen b e v a t t e n i m m e r s veel v e r f i j n d e r m i d d e l e n om de r e l a t i e s t u s s e n t en t ' te b e p a l e n en k u n n e n niet zonder aanzienlijk i n f o r m a t i e v e r l i e s tot een e e n v o u d i g "HedenVerleden-Toekomst " -schema gereduceerd worden. Dat heeft tot gevolg dat het differentiërend vermogen van het formalisme vergroot m o e t w o r d e n en d e v r a a g r i j s t d a n o o k h o e d a t h e t best kan g e b e u r e n . Een e e r s t e m e t h o d e b e s t a a t e r i n om L 0 o n a a n g e t a s t te l a t e n en d e s p e c i f i e k e r e i n f o r m a t i e in de b a s i s f o r m u l e op te n e m e n . In het g e v a l v a n een zin a l s (7) h i j
is g i s t e r e n
zou dat het v o l g e n d e (8) P
gevallen
resultaat
hij g i s t e r e n
opleveren
:
vallen
D i e f o r m u l e r e p r e s e n t e e r t e c h t e r n i e t w a t (7) b e t e k e n t . Er w o r d t immers in g e s t e l d d a t h e t op e e n b e p a a l d m o m e n t in h e t verleden h e t g e v a l w a s d a t h i j g i s t e r e n v i e l , t e r w i j l (7) b e t e k e n t d a t h e t gisteren het geval was dat hij v i e l . Bovendien heeft het iets tegenstrijdigs om t e m p o r e l e i n f o r m a t i e in d e b a s i s f o r m u l e op te nemen als h e t j u i s t d e b e d o e l i n g is om e e n f o r m a l i s m e voor de representatie v a n t e m p o r e l e c o n c e p t e n te o n t w i k k e l e n . Het ligt dan o o k voor de h a n d om i e t s aan L 0 z e l f t e d o e n , m.a.w. om d e calculus aan te p a s s e n a a n w a t h i j m o e t r e p r e s e n t e r e n (en niet omgekeerd). Een eerste mogelijkheid d a a r t o e b e s t a a t in de toevoeging van specifiekere tijdsoperatoren. V o o r de r e p r e s e n t a t i e van (7) zou men b i j v o o r b e e l d een o p e r a t o r G k u n n e n i n v o e r e n m e t de volgende eigenschappen :
Formatieregel
A l s a een wgf
5.
Interpretatieregel
G
hij
Ga
5 . V(Ga)=1 op t i j d s t i p t d e s d a er een t i j d s t i p t' is, waarvoor geldt dat t' < t , dat t' behoort tot de dag d i e v o o r a f g a a t aan de d a g w a a r t o e t b e h o o r t en d a t V (a) = 1 op t '
Aan d e h a n d van d e z e r e g e l s representeren (9)
i s , dan ook
is h e t m o g e l i j k
om
(7) a l s v o l g t
te
vallen
en op e e n m a n i e r (7) b e t e k e n t .
te i n t e r p r e t e r e n
die niet
in s t r i j d
is m e t
wat
Een t w e e d e m o g e l i j k h e i d om h e t d i f f e r e n t i ë r e n d v e r m o g e n van Lo te v e r g r o t e n is d i e w e l k e D a v i d D o w t y in " W o r d m e a n i n g and Montague grammar" voorgesteld heeft. In zijn voorstel wordt er geen g e b r u i k g e m a a k t van m o n a d i s c h e o p e r a t o r e n ( z o a l s N , P , F en G) , maar van intern g e s t r u c t u r e e r d e t i j d s r e p r e s e n t a t i e s b e s t a a n d e uit - tijdsvariabelen
(t) en k w a n t o r e n
( V , 3)
- een t w e e p l a a t s i g e o p e r a t o r AT d i e een t i j d s t i p en een formule n e e m t om een f o r m u l e t e v o r m e n en d i e d e v o l g e n d e i n t e r p r e t a t i e h e e f t : V ( A T ( t , a ) ) = 1 op e e n d e r w e l k t i j d s t i p t 0 desda V (a) = 1 op h e t t i j d s t i p t - t e m p o r e l e p r e d i k a t e n d i e een t i j d s t i p a l s a r g u m e n t n e m e n om f o r m u l e te v o r m e n . Voorbeeld : V(gisteren(t))=1 desda t een tijdstip is d a t b e h o o r t t o t de dag d i e v o o r a f g a a t aan d e d a g w a a r t o e t 0 b e h o o r t . A l s m e n n a a s t d e z e aan D o w t y 324) nog g e b r u i k maakt van
ontleende middelen
(cf.
Dowty
- temporele r e l a t i e s d i e t w e e of m e e r t i j d s t i p p e n als n e m e n om e e n f o r m u l e t e v o r m e n V o o r b e e l d e n : V ( < ( t , t ' ) ) = 1 d e s d a t v o o r a f g a a t aan t'
dan
V(= (t,t'))= 1 desda
t samenvalt
V ( > (t, t')) = 1 desda
t v o l g t op
met
een
1979,
argument
t'
t'
kan (7) h i j
als volgt
is g i s t e r e n
gevallen
qerepresenteerd
worden
(10) 3 t , t ' E T ( < ( t ' , t ) & g i s t e r e n ( t ') & A T ( t ' , h i j In w o o r d e n
:
: vallen)]
er z i j n t w e e t i j d s t i p p e n t en t ' w a a r v o o r g e l d t d a t t ' v o o r a f g a a t aan t , d a t t ' b e h o o r t t o t de d a g d i e b a s i s f o r m u l e "hij v a l l e n " w a a r is op t ' .
A l s men (9)
(10) v e r g e l i j k t G
hij
met
vallen
merkt m e n dat in b e i d e g e v a l l e n dezelfde waarheidsvoorwaarden afgeleid worden, m a a r d a n wel op een v e r s c h i l l e n d e manier. In (9) is a l l e t e m p o r e l e i n f o r m a t i e in e e n s y m b o o l (G) s a m e n g e b a l d ; dat heeft t o t g e v o l g d a t de r e p r e s e n t a t i e e e n zeer eenvoudige syntactische structuur heeft, m a a r er s t a a t wel t e g e n o v e r d a t de regel voor de interpretatie van G b e h o o r l i j k complex is ; interpretatieregel 5 b e v a t n a a s t de s e m a n t i s c h e definitie van " g i s t e r e n " ook de i n f o r m a t i e o v e r d e v e r h o u d i n g t u s s e n t ' en t . In (10) daarentegen wordt de temporele informatie over v e r s c h i l l e n d e f o r m u l e s gespreid ; de s y n t a c t i s c h e structuur van de representatie is daardoor complexer geworden, maar de interpretatieregels v o o r de in d i e f o r m u l e s gebruikte symbolen zijn dan weer e e n v o u d i g e r : de i n t e r p r e t a t i e r e g e l voor " g i s t e r e n " b e v a t a l l e e n d e d e f i n i t i e van " g i s t e r e n " en d e i n t e r p r e t a t i e r e g e l voor "<" b e v a t a l l e e n i n f o r m a t i e o v e r de v e r h o u d i n g t u s s e n t ' en t. De v r a a g w e l k e van b e i d e o p t i e s de i n t e r e s s a n t s t e i s , kan aan d e h a n d van een e e n v o u d i g r e k e n s o m m e t j e u i t g e m a a k t w o r d e n . Stel dat een c a l c u l u s v o o r de r e p r e s e n t a t i e v a n t e m p o r e l e expressies in n a t u u r l i j k e t a l e n d r i e m o g e l i j k e r e l a t i e s t u s s e n t ' en t b e v a t en 1000 m o g e l i j k e s p e c i f i c a t i e s van t ' . In d a t g e v a l g e l d t d a t e e n calculus in de aard van L 0 3 x 1000 = 3000 verschillende tijdsoperatoren moet bevatten, elk voorzien van een interpretatieregel die Z O W E L de r e l a t i e t u s s e n t ' en t ALS de a a r d v a n t ' d e f i n i e e r t . Een c a l c u l u s in d e a a r d v a n d i e van D o w t y daarentegen moet in dat geval maar 3 + 1000 = 1003 symbolen b e v a t t e n w a a r v o o r dan nog geldt dat de c o r r e s p o n d e r e n d e i n t e r p r e tatieregel O F W E L de r e l a t i e t u s s e n t ' en t O F W E L de a a r d van t' definieert maar niet beide t e g e l i j k . Een v o o r b e e l d
kan d a t v e r d u i d e l i j k e n .
Nemen
we de
zinnen
(11) h i j is om d r i e u u r v e r t r o k k e n (12) h i j zal om d r i e uur v e r t r e k k e n De representaties van d i e z i n n e n in e e n calculus g e s t r u c t u r e e r d e o p e r a t o r e n z i e n er z o u i t s (13) 3 t , t ' E T (<(t',t) & drie uur(t') & AT(t',hij (14) 3 t , t ' E T [ > ( t ' , t ) & d r i e u u r ( t ' ) & A T ( t ' , h i j Deze formules bevatten < , > , en " d r i e u u r " . De c o r r e s p o n d e r e n d e er a l s v o l g t uit
in t o t a a l
representaties
drie temporele
met m o n a d i s c h e
met
intern
vertrekken)] vertrekken)] symbolen
operatoren :
zien
(15) (16)
X Y
hij hij
vertrekken vertrekken
D e z e f o r m u l e s b e v a t t e n t w e e s y m b o l e n : een v o o r "om d r i e uur in het verleden" en e e n v o o r "om d r i e u u r in de toekomst", In p l a a t s van de s o m v a n 2 en 1 k r i j g e n w e h i e r d u s h e t p r o d u k t , en z o l a n g de g e t a l l e n k l e i n b l i j v e n is d a t een v o o r d e e l , m a a r a l s de aantallen groter z i j n dan t w e e b e g i n t d a t in h e t n a d e e l van de m o n a d i s c h e o p e r a t o r e n te s p e l e n . Stel b i j v o o r b e e l d d a t er n i e t één t ' - b e p a l e r is m a a r v i e r : "om 3 uur", "om 4 u u r " , "om 5 u u r " en "om 6 u u r " . In d a t g e v a l k r i j g t men in het e e r s t e f o r m a l i s m e 6 (= 2 + 4) v e r s c h i l l e n d e symbolen en in h e t t w e e d e f o r m a l i s m e 8 (= 2 x 4 ) . B o v e n d i e n kan men in d a t laatste geval de v e r s c h i l l e n d e t'-bepalers niet afzonderlijk i n t e r p r e t e r e n ( "om d r i e uur (t')" > ( om d r i e uur ] ) , m a a r s l e c h t s in c o m b i n a t i e m e t e e n T o e k o m s t - of V e r l e d e n - o p e r a t o r : (17)
om d r i e u u r om d r i e u u r
(t')
> >
(om (om
d r i e uur in h e t v e r l e d e n ] d r i e uur in de t o e k o m s t ]
In het a l g e m e e n g e l d t d a t a l s h e t a a n t a l v o o r de representatie r e l e v a n t e f a c t o r e n g e l i j k is aan N ( r e l a t i e t u s s e n t ' en t , a a r d van t', en a n d e r e nog te b e p a l e n f a c t o r e n ) en a l s er voor de s p e c i f i c a t i e van d i e a f z o n d e r l i j k e f a c t o r e n r e s p . i , j , k , l, . . . mogelijke waarden bestaan, dat het aantal m o n a d i s c h e operatoren g e l i j k is aan i x j x k x l x ..., terwijl het aantal t e m p o r e l e expressies in e e n s y s t e e m m e t i n t e r n g e s t r u c t u r e e r d e operatoren gelijk is aan i + j + k + l + . . . En v o o r de c o m p l e x i t e i t van de i n t e r p r e t a t i e r e g e l s van e l k e o p e r a t o r a f z o n d e r l i j k g e l d t dat als die in h e t t w e e d e s y s t e e m g e l i j k is aan 1 d a t die in het e e r s t e s y s t e e m g e l i j k is aan 1 x N . Voor de r e p r e s e n t a t i e van z i n n e n m e t b i j w o o r d e l i j k e bepalingen van tijd kan men dan ook beter gebruik maken van intern gestructureerde temporele expressies dan van de monadische o p e r a t o r e n van L0.
3.1.3.
intervallensemantiek
H e t t w e e d e k e n m e r k van L 0 d a t ik ter d i s c u s s i e wil s t e l l e n is de assumptie d a t d e b i j d e i n t e r p r e t a t i e b e t r o k k e n e n t i t e i t e n (t en t') tijdstippen zijn. Dat die a s s u m p t i e niet zo i n t e r e s s a n t is als men n a t u u r l i j k e talen gaat a n a l y s e r e n , blijkt uit het feit d a t b i j w o o r d e l i j k e b e p a l i n g e n van t i j d v a a k g e e n m o m e n t m a a r een p e r i o d e van een z e k e r e d u u r d e n o t e r e n . Cf. (18) we h e b b e n
hier
twee
jaar
gewoond
Hen kan e e n b e p a l i n g a l s " t w e e j a a r " n i e t a l s een p r e d i k a a t een tijdstip behandelen en daarom stel ik voor om interpretatie van de t e m p o r e l e e x p r e s s i e s niet in termen t i j d s t i p p e n te d e f i n i ë r e n m a a r in t e r m e n van i n t e r v a l l e n .
over de van
V o o r de d e f i n i t i e van d i e i n t e r v a l l e n en van de r e l a t i e s e r t u s s e n zal ik van de k l a s s i e k e o p v a t t i n g u i t g a a n volgens welke een i n t e r v a l een v e r z a m e l i n g t i j d s t i p p e n is (noot 2 ) . De o n t o l o g i s c h e b a s i s van de k l a s s i e k e intervallensemantiek d e z e l f d e a l s d i e van L 0 : h e t is de t e m p o r e l e s t r u c t u u r
is
waarin en
<
een
ordeningsrelatie
Ik ga er v e r d e r - n o g d a t T l i n e a i r is :
steeds
in T
in o v e r e e n s t e m m i n g
met L 0
- van
uit
D a t b e t e k e n t d a t ik d e t i j d s a s a l s n i e t - v e r t a k k e n d c o n c i p i e e r . In het geval van e e n v e r t a k k e n d e t i j d s a s z i j n er i m m e r s p a r e n van punten waarvan n i e t g e z e g d kan w o r d e n of d e e e n v o o r de ander k o m t (of o m g e k e e r d ) . V g l .
Aangezien t en t ' n i e t in e l k a a r s v e r l e n g d e l i g g e n kan m e n onderlinge v o l g o r d e - r e l a t i e n i e t b e p a l e n . In h e t g e v a l v a n s t r i k t - l i n e a i r e t i j d s a s is d a t wel s t e e d s m o g e l i j k . Intervallen verzameling
nu z i j n d e e l v e r z a m e l i n g e n van de lineair T die aan de v o l g e n d e v o o r w a a r d e v o l d o e n ;
In
woorden
:
als twee gegeven tijdstippen t interval I behoren, dan b e h o r e n
Met
andere woorden
t
een het
hun een
geordende
en t' tot het a l l edaartussenliggendet i j d s
interval mag geen h i a t e n b e v a t t e n : is e e n o n o n d e r b r o k e n k e t t i n g ,
Een interval is dus geen element, maar een (contigue) deelverzameling van T , De v e r z a m e l i n g van a l l e i n t e r v a l l e n die u i t e l e m e n t e n van T b e s t a a n , zal ik a a n d u i d e n a l s T * . D a t is d e v e r z a m e l i n g van a l l e d e e l v e r z a m e l i n g e n van T d i e c o n t i g u z i j n , T* is dus een d e e l v e r z a m e l i n g v a n de m a c h t s v e r z a m e l i n g van T: T* c P O W ( T ) . Afhankelijk
van h o e h e t
interval
- gesloten intervallen - open intervallen - half-open intervallen
begrensd
is, onderscheidt
men
Een moment is in d i t m o d e l e e n i n t e r v a l d a t uit precies een element bestaat. Het kan genoteerd worden als een gesloten interval (t,t), wat per d e f i n i t i e g e l i j k is a a n , m . a . w . aan het s i n g l e t o n (t). Twee speciale elementen van T* z i j n h e t l e g e interval en de tijdsas. In h e t e e r s t e g e v a l g a a t h e t om een i n t e r v a l d a t geen enkel m o m e n t b e v a t (( ) of 0 ) ; in h e t t w e e d e g e v a l g a a t het om het interval dat alle t i j d s t i p p e n bevat (T). Van de vele m o g e l i j k e b e w e r k i n g e n met intervallen a l l e e n d e d o o r s n e d e , h e t v e r s c h i l en d e u n i e :
vermeld
ik
* D e D O O R S N E D E van t w e e i n t e r v a l l e n ev. het lege i n t e r v a l .
is s t e e d s een
interval,
* VERSCHIL van t w e e i n t e r v a l l e n is d u s d e a l l e t i j d s t i p p e n d i e t u s s e n I en J l i g g e n ;
Uit d e z e d e f i n i t i e volgt dat enkel punt gemeen heeft ;
en
dat
het
v e r s c h i l van als
I-J
zowel
met
verzameling
I als met
J
van
geen
I en J h e t l e g e i n t e r v a l is de d o o r s n e d e van I en J n i e t
leeg
* De U N I E van t w e e i n t e r v a l l e n is a l l e e n dan e e n i n t e r v a l v e r s c h i l van de b e i d e i n t e r v a l l e n leeg i s . V g l .
als
het
is
V o o r a l l e d r i e de b e w e r k i n g e n g e l d t d a t ze c o m m u t a t i e f zijn, en voor de d o o r s n e d e en de u n i e g e l d t b o v e n d i e n d a t ze associatief zijn; Voor de representatie van de temporele verhoudingen
intervallen
postuleer
ik de v o l g e n d e b i n a i r e
relaties
tussen
De zes r e l a t i e s z i j n z o g e d e f i n i e e r d d a t ze u i t s l u i t e n en d a t ze h e t g e h e e l van de l o g i s c h tussen twee intervallen dekken. V o o r elk p a a r en J , g e l d t i m m e r s d a t
elkaar wederzijds mogelijke relaties van i n t e r v a l l e n , I
Door de overgang van e e n t i j d s t i p p e n naar een intervallensemantiek moeten de t o t nu t o e g e b r u i k t e r e p r e s e n t a t i e s wel op een a a n t a l p u n t e n a a n g e p a s t w o r d e n ; z o d i e n t
In w o o r d e n
:
er z i j n t w e e i n t e r v a l l e n I en J, w a a r v o o r g e l d t d a t J v o o r a f g a a t aan I , d a t J een d u u r h e e f t van twee j a a r , en d a t h e t t i j d e n s J h e t g e v a l is d a t we h i e r wonen.
3.1.4.
het
SRE-model
Een d e r d e e i g e n s c h a p van L 0 d i e ik k o r t wil b e s p r e k e n b e t r e f t de r e c u r s i v i t e i t van de f o r m a t i e - en i n t e r p r e t a t i e r e g e l s . Door die r e c u r s i v i t e i t is het m o g e l i j k om c o m p l e x e r e f o r m u l e s te g e n e r e r e n en te i n t e r p r e t e r e n , z o a l s F P p en P P p . Een v o o r d e e l van d i e r e c u r s i v i t e i t om ook een zin a l s (21) v o l g e n d e w e e k z u l l e n een r e p r e s e n t a t i e (22)
FP
ze de r a k e t t e n
t o e te k e n n e n
ze p l a a t s e n
de
is d a t ze het m o g e l i j k
al g e p l a a t s t
maakt
hebben
:
raketten
De interpretatie van die f o r m u l e komt tot stand door r e g e l v o o r de i n t e r p r e t a t i e van Fp t o e te p a s s e n ;
eerst
de
V ( F P ze p l a a t s e n de r a k e t t e n ) = 1 op t i j d s t i p t d e s d a er e e n t i j d s t i p t ' is w a a r v o o r g e l d t d a t t ' > t en d a t V (P ze p l a a t s e n d e r a k e t t e n ) = 1 op t ' en v e r v o l g e n s d e r e g e l
voor
Pp :
V ( P ze p l a a t s e n d e r a k e t t e n ) = 1 op t i j d s t i p t ' d e s d a er een t i j d s t i p t" is w a a r v o o r g e l d t d a t t " < t ' en d a t V(ze p l a a t s e n de r a k e t t e n ) = 1 op t". in een
formule
:
V(FP ze p l a a t sen de r a k e t t e n ) = 1 op t i j d s t i p t d e s d a - er een t i j d s t i p t ' is w a a r v o o r g e l d t d a t t' >t - er een t i j d s t i p t" is w a a r v o o r g e l d t d a t - V ( z e p l a a t s e n de r a k e t t e n ) = 1 op t"
t"
Een nadeel van h e t w e r k e n m e t r e c u r s i e f toepasbare regels is evenwel dat er n a a s t f o r m u l e s a l s F P p en P P p , die men voor de analyse van natuurlijke talen nodig h e e f t , ook formules door afgeleid worden als FF'NPFp en PPPPPFFFFFNNp, waarin tijdsverhoudingen g e r e p r e s e n t e e r d z i j n d i e in z i n n e n u i t n a t u u r lijke talen niet v o o r k o m e n . Een l o g i c u s zal d a a r w a a r s c h i j n l i j k g e e n g r a t e n in z i e n en v e r g e n o e g d o p m e r k e n d a t z i j n c a l c u l u s dus een veel g r o t e r e e x p r e s s i v i t e i t heeft dan de n a t u u r l i j k e talen, maar aangezien het m i j in e e r s t e i n s t a n t i e te d o e n is om de ontwikkeling van een formalisme voor de representatie van temporele verhoudingen in natuurlijke talen kan ik met die overcapaciteit van L0 geen v r e d e nemen : een formalisme dat systematisch representatiemiddelen creëert die voor de beschrijving van natuurlijke talen niet gebruikt hoeven te worden, is immers zwakker en minder gemotiveerd dan een f o r m a l i s m e d a t a l l e e n d i e r e p r e s e n t a t i e v o r m e n t o e l a a t d i e men o o k e c h t n o d i g h e e f t (voor e e n s o o r t g e l i j k e r e d e n e r i n g , z i e H o r n s t e i n 1981) . Wat m e n nu e c h t n o d i g h e e f t kan m o e i l i j k a p r i o r i b e p a a l d w o r d e n , In zinnen a l s (21) b l i j k e n er bij de i n t e r p r e t a t i e a l v a s t drie t i j d s t i p p e n (of beter: i n t e r v a l l e n ) b e t r o k k e n te z i j n , m a a r of
dat s t e e d s v o l d o e n d e i s , blijft v o o r l o p i g een open v r a a g . Zolang het tegendeel n i e t is a a n g e t o o n d ga ik er in aansluiting bij Reichenbach 1947, S m i t h 1 9 7 8 en H o r n s t e i n 1981 van u i t d a t het aantal bij de i n t e r p r e t a t i e van een zin betrokken temporele e n t i t e i t e n g e l i j k is aan d r i e : 1. de s p r e e k - of v e r t e l t i j d S 2. een r e f e r e n t i e t i j d R 3. de t i j d w a a r v o o r de b a s i s f o r m u l e b e w e e r d g e l d e n = de " e v e n t t i m e " E Die drie entiteiten zijn bijwoordelijke bepalingen waartussen relaties h e Rekening houdend met de paragrafen geformuleerd gerepresenteerd worden
wordt
niet-lege intervallen gespecificeerd kunnen e r s e n . voorstellen die in zijn kan (21)
te
die worden
door en
de twee vorige bijgevolg zo :
(23)
In w o o r d e n
:
er z i j n d r i e i n t e r v a l l e n S , R en E , w a a r v o o r g e l d t d a t R op S v o l g t , d a t R een w e e k na S k o m t , dat E aan R v o o r a f g a a t en dat ze t i j d e n s E de raketten plaatsen.
3 . 1 . 5 , een m o d e l - t h e o r e t i s c h e i n t e r p r e t a t i e van het r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t
In e e n r e p r e s e n t a t i e a l s (23) v o r m e n de t e m p o r e l e e x p r e s s i e en de basisformule geen a f z o n d e r l i j k e gehelen ; de basisformule is a.h.w. in de t e m p o r e l e r e p r e s e n t a t i e i n g e k a p s e l d . Nu is d a t op zich geen bezwaar, maar het is toch handig om over een representatieformaat te beschikken waarin die twee types van i n f o r m a t i e g e d i s s o c i e e r d z i j n , w a n t d a t m a a k t h e t m o g e l i j k om ook los van een c o n c r e t e b a s i s f o r m u l e over t e m p o r e l e e x p r e s s i e s te praten. Het middel om z o ' n d i s s o c i a t i e te v o l t r e k k e n is eenvoudig ; lambda-abstractie. In plaats van de temporele informatie rechtstreeks a a n een c o n c r e t e b a s i s f o r m u l e t o e te kennen (i=c. "ze p l a a t s e n d e r a k e t t e n " ) zal ik ze in e e r s t e i n s t a n t i e aan een prepositionele variabele toekennen en die laatste door een lambda-functor laten b i n d e n . De t e m p o r e l e o p e r a t o r v a n (23) z i e t er dan a l s v o l g t u i t : (24)
Die uitdrukking zin als a r g u m e n t (25)
is van nemen
het type
<<s,t>,t>
en
kan
dus
een :
Door toepassing opnieuw (23).
van
lambda-conversie
op
(25)
verkrijgt
D o o r de i n v o e r i n g van de l a m b d a - f u n c t o r k r i j g e n de van t e m p o r e l e e x p r e s s i e s de v o l g e n d e a l g e m e n e v o r m
men
dan
representaties :
(26) waarin
S,R en E n i e t - l e g e i n t e r v a l l e n z i j n X en Y b i n a i r e r e l a t i e s z i j n t u s s e n r e s p . R en S en E en R A en B t e m p o r e l e p r e d i k a t e n z i j n d i e de e i g e n s c h a p p e n s p e c i f i c e r e n van r e s p . R en E p een z i n s v a r i a b e l e i s .
Dit formaat is v o o r l o p i g en zal in de volgende secties nog v e r f i j n d en u i t g e b r e i d w o r d e n , m a a r v o o r ik d a a r a a n b e g i n , wil ik n o g e v e n de a a n d a c h t v e s t i g e n op de m o d e l - t h e o r e t i s c h e interpret a t i e v a n de g e g e v e n f o r m u l e . D i e is n a m e l i j k n i e t g e l i j k aan e e n t i j d s t i p of een i n t e r v a l , m a a r aan e e n v e r z a m e l i n g z i n n e n , meer bepaald aan d i e z i n n e n (p) w a a r v o o r g e l d t d a t ze m e t betrekking tot de E-tijd waar z i j n . D a t kan op h e t e e r s t e g e z i c h t vreemd lijken, maar in f e i t e is h e t a l l e e n een a n d e r e m a n i e r om over tijd t e p r a t e n ; in p l a a t s van e e n i n t e r v a l a l s een v e r z a m e l i n g tijdstippen op te vatten kan h e t o o k gezien worden als de verzameling van d i e z i n n e n d i e m e t b e t r e k k i n g t o t het interval waar z i j n . Er b e s t a a t in de i n t e n s i o n e l e l o g i c a z e l f s e e n p r e c e d e n t van dit soort definitie, met n a m e Saul K r i p k e s d e f i n i t i e van de notie " m o g e l i j k e w e r e l d " in " N a m i n g and N e c e s s i t y " : " A p o s s i b l e world isn't a d i s t a n t c o u n t r y that we are c o m i n g across, or v i e w i n g t h r o u g h a t e l e s c o p e . G e n e r a l l y s p e a k i n g , another p o s s i b l e w o r l d is t o o f a r a w a y . E v e n if w e travel faster than l i g h t , w e w o n ' t g e t to i t . A p o s s i b l e w o r l d is g i v e n by t h e d e s c r i p t i v e c o n d i t i o n s we a s s o c i a t e w i t h i t . "Possible worlds" telescopes. "
are s t i p u l a t e d , not d i s c o v e r e d
by
powerful
( K r i p k e 1 9 7 2 , 267) Als een mogelijke wereld geconstitueerd wordt door de b e s c h r i j v i n g e n d i e men e r m e e a s s o c i e e r t , kan m e n de verzameling van die beschrijvingen opvatten als de definitie van die mogelijke wereld en die laatste dus identificeren met een verzameling zinnen. Op a n a l o g e w i j z e zou men een interval kunnen identificeren met een verzameling beschrijvende uitspraken, meer bepaald met die uitspraken die met betrekking tot het interval waar zijn. Intervallen worden dan net als m o g e l i j k e werelden opgevat als gestipuleerde entiteiten het z i j n p r o d u k t e n van d e menselijke geest die als dusdanig niet o n t d e k t , m a a r b e d a c h t of u i t g e v o n d e n worden.
3.1.*.
samenvatting
- in de tijdslogica w o r d t aan t e m p o r e e l b e p a a l d e zinnen een tweeledige structuur toegekend bestaande uit een tempusloze basisformule < p > en een t e m p o r e l e o p e r a t o r . Typisch voor de k l a s s i e k e p r o p o s i t i o n e l e t i j d s l o g i c a zijn 1. het m o n a d i s c h e k a r a k t e r van de t e m p o r e l e o p e r a t o r e n 2 . h e t g e b r u i k van een t i j d s t i p p e n - s e m a n t i e k 3 . de r e c u r s i v i t e i t van de f o r m a t i e - en i n t e r p r e t a t i e r e g e l s - voor de b e s c h r i j v i n g van d e t i j d s v e r h o u d i n g e n in zinnen n a t u u r l i j k e t a l e n kan men e v e n w e l b e t e r gebruik, m a k e n van 1. i n t e r n g e s t r u c t u r e e r d e o p e r a t o r e n 2 . een i n t e r v a l l e n - s e m a n t i e k 3 . een s y s t e e m m e t een b o v e n g r e n s voor de recursie (cf. het S R E - m o d e l )
uit
- rekening houdend met de b o v e n s t a a n d e modificaties kan het volgende a l g e m e n e s c h e m a g e g e v e n w o r d e n v o o r de representatie van t e m p o r e l e v e r h o u d i n g e n in z i n n e n uit n a t u u r l i j k e t a l e n
- die formule staat voor de verzameling van de tempusloze z i n n e n (p) d i e met b e t r e k k i n g tot h e t i n t e r v a l E w a a r z i j n .
3.2. Temporele
deixis
3.2.1. twee temporele
subsystemen
In publicaties over t e m p o r a wordt vaak een onder schei d t u s s e n e e n e x t e r n - en een i n t e r n - t e m p o r e e l s y s t e e m .
gemaakt
Het eerste betreft d e r e l a t i e van d e in e e n zin voorgestelde s t a n d van z a k e n t . o . v . d e s p r e e k - of v e r t e l t i j d (S) en is o m w i l l e van d i e i m p l i c i e t e s p r e k e r s - of s c h r i j v e r s b e t r o k k e n h e i d d e i k t i s c h van a a r d . Het t w e e d e b e t r e f t h e t v e r l o o p in de t i j d v a n e e n g e g e v e n stand van z a k e n . H e t g a a t d a a r b i j o m d e k w e s t i e of een s t a n d van z a k e n v o o r g e s t e l d w o r d t a l s g e p l a n d of n e t b e g i n n e n d , a a n de g a n g z i j n d of v o l t o o i d , h e r h a a l d of e e n m a l i g , e . d . D a t s o o r t i n f o r m a t i e , d a t dikwijls met de t e r m " a s p e c t " w o r d t a a n g e d u i d , heeft meer te m a k e n m e t d e o n t w i k k e l i n g van een s t a n d van z a k e n in d e t i j d dan met de temporele relatie ervan t.o.v. de spreektijd en is b i j g e v o l g n i e t d e i k t i s c h van a a r d . Een b e s p r e k i n g van h e t i n t e r n - t e m p o r e l e s y s t e e m w o r d t in de t w e e volgende secties geboden. In deze sectie gaat het over het e x t e r n - t e m p o r e l e s y s t e e m , m . a . w . o v e r de d e i k t i s c h e m o d u l e van de temporele calculus. In termen van de algemene tijdsformule b e s t a a t d i e u i t de r e l a t i e X (R, S) en de e i g e n s c h a p A ( R ) .
3.2.2. drie deiktische
relaties
Van de t w e e t o t h e t d e i k t i s c h e s y s t e e m b e h o r e n d e i n t e r v a l l e n (S en R) is er een w a a r v a n a l g e m e e n w o r d t a a n g e n o m e n d a t h e t steeds een s i n g l e t o n is : de s p r e e k t i j d . S t r i k t b e s c h o u w d is d a t een idealisering, want ook h e t u i t e n van een z i n n e e m t e e n zekere tijd in b e s l a g , m a a r d e d u u r d a a r v a n l i j k t in h e t a l g e m e e n als v e r w a a r l o o s b a a r k l e i n te w o r d e n o p g e v a t (noot 3 ) . Voor d e r e l a t i e t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en de s p r e e k t i j d houdt de m o m e n t a n i t e i t van d i e l a a t s t e in d a t er van de z e s t h e o r e t i s c h mogelijke r e l a t i e s s l e c h t s v i e r van t o e p a s s i n g k u n n e n z i j n : de < <- en >>-relatie kunnen immers slechts tussen intervallen van een z e k e r e d u u r g e d e f i n i e e r d w o r d e n ( c f . 3 . 1 . 3 . ) .
Door d i e v e r e n g i n g is h e t m o g e l i j k om h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n de twee l a a t s t e r e l a t i e s op te h e f f e n , met n a m e d o o r de invoering van de relatie :
D i e n e u t r a l i s e r i n g is op z i c h b e s c h o u w d n i e t m e e r dan een f o r m e e l handigheidje, m a a r ik m e e n d a t ze ook l i n g u ï s t i s c h motiveerbaar is ; h e t k o m t i m m e r s z e l d e n v o o r d a t de r e l a t i e t u s s e n s p r e e k - en referentietijd er een v a n s t r i k t e i d e n t i t e i t is en a l s h e t v o o r k o m t , b l i j k e n er v o o r de u i t d r u k k i n g van d i e i d e n t i t e i t nagenoeg altijd d e z e l f d e t e m p o r e l e e x p r e s s i e s g e b r u i k t te worden als voor d e u i t d r u k k i n g van d e o m v a t t i n g s r e l a t i e ( c f . i n f r a ) . Voor de t e m p o r e l e c a l c u l u s volgt d a a r u i t dat X drie mogelijke waarden heeft ; D i e c o r r e s p o n d e r e n m e t de v a n o u d s bekende temporele concepten "Heden", " V e r l e d e n " en "Toekomst". Het enige v e r s c h i l m e t d e t r a d i t i e b e s t a a t in de iets ruimere d e f i n i t i e van h e t " H e d e n " : in p l a a t s van s i m u l t a n e ï t e i gaat het hier om omvatting; de s t r i k t e i d e n t i t e i t is d a a r slechts een speciaal geval van, met name het geval waarin ook de r e f e r e n t i e t i j d een m o m e n t i s .
Als bepalers van de r e f e r e n t i e t i j d s t e l ik die bijwoordelijke bepalingen voor die g e b r u i k t kunnen worden als antwoord op de vraag "wanneer ?". Ter o n d e r s c h e i d i n g van de andere temporele bepalingen, zoals die van d u u r en f r e q u e n t i e , zal ik ze de WANNEER-bepalingen noemen. (1) w a n n e e r
ga
je n a a r
Genève
?
(a) m o r g e n , om d r i e u u r , m e t K e r s t m i s , a l s d e zon in de z o m e r , v a n d a a g , . . .
schijnt,
*
(b) v e e r t i e n d a g e n , s i n d s P a s e n , t o t ik er g e n o e g j a r e n en j a r e n , . . .
van
*
(c) d r i e
keer, soms, zelden,
heb,
...
Binnen de klasse van WANNEER-bepalingen kunnen verder twee subsets onderscheiden worden : die welke steeds dezelfde relatie u i t d r u k k e n t u s s e n de s p r e e k t i j d en de r e f e r e n t i e t i j d en d i e w e l k e - afhankelijk van de context waarin ze gebruikt zijn v e r s c h i l l e n d e r e l a t i e s t u s s e n S en R k u n n e n u i t d r u k k e n . De eerste klasse, d i e ik v e r d e r b e p a l i n g e n zal n o e m e n , kan v e r d e r 1. de b e p a l i n g e n
die anterioriteit
gisteren, vorige d a a r n e t , ... 2. de b e p a l i n g e n
3 . de b e p a l i n g e n
w e e k , drie dagen
:
geleden,
vroeger,
uitdrukken :
enkele weken, straks, binnenkort,
die omvatting
of s i m u l t a n e ï t e i t
volgende
uitdrukken :
...
Typisch voor werkwoordstijd (2) h i j
uitdrukken
die p o s t e r i o r i t e i t
m o r g e n , over w e e k , ...
nu,
d i e van d e RELATIEVE wanneerv e r d e e l d w o r d e n in d r i e s u b s e t s
d e z e b e p a l i n g e n is d a t 'ze n i e t gecombineerd worden. Vgl.
is g i s t e r e n
met
eender
welke
aangekomen
* (3) h i j zal g i s t e r e n a a n k o m e n Binnen de tweede k l a s s e - d i e van de niet-relatieve wanneerbepalingen - kan men twee types onderscheiden ; die welke anterioriteit of p o s t e r i o r i t e i t u i t d r u k k e n en d i e welke naast a n t e r i o r i t e i t en p o s t e r i o r i t e i t ook nog simultaneïteit kunnen uitdrukken. Tot het eerste type, d a t ik v e r d e r het t y p e van w a n n e e r - b e p a l i n g e n zal n o e m e n , h o r e n b e p a l i n g e n a l s (4)
d o n d e r d a g , om d r i e u u r , na h e t o n w e e r , m e t op 25 m a a r t , in d e z o m e r , . . .
de
Pasen,
ABSOLUTE
T y p i s c h v o o r d e z e b e p a l i n g e n is d a t ze de r e f e r e n t i e t i j d n i e t m e t betrekking t o t de s p r e e k t i j d b e p a l e n , maar door rechtstreekse verwijzing naar een punt of periode op de tijdsas. In tegenstelling t o t de r e l a t i e v e w a n n e e r - b e p a l i n g e n k u n n e n ze wel met alle m o g e l i j k e de s p r e e k t i j d
(5) (6)
werkwoordstijden
gecombineerd
Voor
het
na het o n w e e r t r o k de m i s t op ze had op 25 m a a r t h a a r b e e n g e b r o k e n
en in combinatie met e e n t e m p u s a l s de O T T r e f e r e n t i e t i j d d i e v o l g t op de s p r e e k t i j d (7) (8)
worden.
hij komt d o n d e r d a g na h e t o n w e e r zal de m i s t
of
de
OTkT
een
optrekken
Opvallend is wel dat de absolute WANNEER-bepalingen geen r e f e r e n t i e t i j d k u n n e n a a n d u i d e n d i e de s p r e e k t i j d o m v a t of ermee samenvalt ; d i e i n t e r p r e t a t i e kan z e l f s n i e t in c o m b i n a t i e met een O T T v e r k r e g e n w o r d e n : (7) kan a l l e e n b e t e k e n e n d a t h i j de e e r s t v o l g e n d e d o n d e r d a g zal k o m e n . Carlota Smith h e e f t voor het E n g e l s h e t z e l f d e aangetoond (cf. Smith 1980, 357) en h o e w e l ik h e t v o o r a n d e r e t a l e n niet heb nagekeken, lijkt het mij waarschijnlijk dat die restrictie algemeen geldig is. Als de r e f e r e n t i e t i j d g e l i j k is aan de spreektijd hoeft die immers niet meer onafhankelijk g e s p e c i f i c e e r d te w o r d e n . Men kan de s i m u l t a n e ï t e i t dan wel e x t r a beklemtonen d o o r h e t g e b r u i k van e e n r e l a t i e v e W A N N E E R - b e p a l i n g , z o a l s " n u " , m a a r de t o e v o e g i n g van e e n a b s o l u t e W A N N E E R - b e p a l i n g heeft in zulke gevallen weinig zin omdat het voor de h o o r d e r / l e z e r t o c h al d u i d e l i j k is w e l k m o m e n t er b e d o e l d w o r d t . Bijgevolg zal in een zin die referentietijd spontaan opgevat v o o r a f g a a n d aan d e s p r e e k t i j d .
wel zo'n bepaling bevat worden als volgend op
de of
In d a t o p z i c h t v e r s c h i l l e n de a b s o l u t e w a n n e e r - b e p a l i n g e n p r e c i e s van h e t t w e e d e t y p e van n i e t - r e l a t i e v e wanneer-bepalingen. Tot dat type, d a t ik h e t t y p e van de D E I K T I S C H E wanneer-bepalingen zal noemen, b e h o r e n de b e p a l i n g e n d i e i n g e l e i d w o r d e n d o o r een d e i k t i s c h p r o n o m e n of e e n "van " - p r e f i x . V o o r b e e l d e n e r v a n z i j n (9) v a n d a a g , v a n m o r g e n , v a n m i d d a g , v a n a v o n d , v a n n a c h t , d i t j a a r , d e z e w e e k , dit s e i z o e n , . . . Die kunnen net als de a b s o l u t e wanneer-bepalingen werkwoordstijden gecombineerd worden (10) w e h e b b e n (11) we r i j d e n (12) we z u l l e n
vandaag vandaag vandaag
2 0 0 km 2 0 0 km 2 0 0 km
...
met
alle :
gereden rijden
m a a r in t e g e n s t e l l i n g t o t de a b s o l u t e b e p a l i n g e n k u n n e n de anterieure (10) en de p o s t e r i e u r e ( 1 1 - 1 2 ) ook een interpretatie hebben
ze naast simultane :
(13) ik v o e l me n i e t g o e d v a n d a a g (14) h e t is w o e n s d a g v a n d a a g Samengevat bepalingen
kan d u s g e s t e l d w o r d e n d a t er d r i e s o o r t e n onderscheiden kunnen worden :
3 . 2 . 4 . de r e p r e s e n t a t i e
v a n de
WANNEER-
WANNEER-bepalingen
Voor de representatie van de deiktische component van het temporele s y s t e e m z i j n er in de v o r i g e s e c t i e t w e e f o r m u l e s ter b e s c h i k k i n g g e s t e l d ; X ( R , S ) en A ( R ) , Om d e v e r h o u d i n g e n t u s s e n s p r e e k - en r e f e r e n t i e t i j d a d e q u a a t te k u n n e n r e p r e s e n t e r e n stel ik v o o r om d a a r nog e e n f o r m u l e aan t o e te v o e g e n : D ( R - S ) , R-S is het i n t e r v a l d a t t u s s e n d e s p r e e k t i j d en de referentietijd ligt en de duur ervan wordt bepaald door D. Het deiktische representatieformaat. krijgt bijgevolg deze vorm ; (15) Bij d e r e p r e s e n t a t i e van c o n c r e t e z i n n e n w o r d e n de X - , D- en Awaarden door constanten vervangen. Die constanten zijn ofwel speciale symbolen ofwel elementen die rechtstreeks aan een s p e c i f i e k e b r o n t a a l o n t l e e n d z i j n ( z o a l s " v i e r d a g e n " of "in de z o m e r " ) . De t o e k e n n i n g van c o n s t a n t e n is v e r p l i c h t in h e t g e v a l van X en o p t i o n e e l in h e t g e v a l van D en A. V o o r d i e t o e k e n n i n g beschikt men over twee i n f o r m a t i e b r o n n e n : h e t t e m p u s en de WANNEERbepalingen. De rol v a n h e t t e m p u s w o r d t in d e v o l g e n d e p a r a g r a a f behandeld. In d e z e p a r a g r a a f b e s p r e e k ik de r e p r e s e n t a t i e van de WANNEER-bepalingen. W e l k e w a a r d e n d i e k u n n e n b e p a l e n is a f h a n k e l i j k van h e t t y p e w a a r ze t o e b e h o r e n , m a a r v o o r ik aan een a n a l y s e van de a f z o n d e r l i j k e types begin, wil ik e e r s t d e n o t i e " t i j d s e e n h e i d " i n v o e r e n . Een tijdseenheid is een temporele uitdrukking die intervallen denoteert die elkaar zonder hiaat opvolgen. Voorbeelden ervan zijn "uur", " d a g " , " m a a n d " , " j a a r " , ... ; v l a k na een m a a n d k o m t er immers w e e r een m a a n d en d a n w e e r e e n m a a n d , zonder dat er t u s s e n d e v e r s c h i l l e n d e m a a n d e n een h i a a t k o m t . U i t d r u k k i n g e n a l s "maandag" en " w i n t e r " d a a r e n t e g e n z i j n g e e n t i j d s e e n h e d e n omdat de verschillende maandagen en w i n t e r s n i e t direct op elkaar
volgen. Het blijken.
belang
Voor een bespreking bepalingen begin ik specificeren altijd w a a r ze t o e b e h o r e n t y p e s er z i j n kan van
van
die onderscheiding
zal
verderop
nog
v a n de v e r s c h i l l e n d e types van WANNEERm e t de RELATIEVE wanneer-bepalingen. Die d e X - w a a r d e en - a f h a n k e l i j k van het type e v e n t u e e l ook de D- en de A-waarde. Welke het v o l g e n d e schema a f g e l e z e n worden ;
Als een r e l a t i e v e W A N N E E R - b e p a l i n g simultaneïteit of uitdrukt, is h e t i n t e r v a l t u s s e n R en S per d e f i n i t i e kan er b i j g e v o l g g e e n D - b e p a l e r z i j n .
omvatting leeg, en
(16) A l s de b e p a l i n g a n t e r i o r i t e i t R-S-interval per definitie z i j n , z o a l s in
of p o s t e r i o r i t e i t u i t d r u k t , is h e t n i e t l e e g en is er steeds een
(17) (18)
(19) (20) De D - b e p a l e r s z i j n h i e r m e t h o o f d l e t t e r s g e s c h r e v e n om d u i d e l i j k te m a k e n d a t d e z e i n f o r m a t i e d o o r l e x i c a l e d e c o m p o s i t i e v e r k r e g e n i s , en n i e t d o o r r e c h t s t r e e k s e o n t l e n i n g aan d e b r o n t a a l , In de v o r i g e v o o r b e e l d e n w a s de D - b e p a l e r een gekwantificeerde tijdseenheid, m a a r de s p e c i f i c a t i e van h e t R - S - i n t e r v a l kan ook in v a g e r e t e r m e n g e f o r m u l e e r d z i j n . Vgl. (21) En ook in die g e v a l l e n kan de D-bepaler soms slechts l e x i c a l e d e c o m p o s i t i e aan d e o p p e r v l a k t e g e b r a c h t w o r d e n
door :
(22)
Een
klasse
apart
vormen
de r e l a t i e v e
WANNEER-bepalingen
die
zowel
D-bepaler.
de D- a l s de A - w a a r d e
:
bepalen
(23) g i s t e r a v o n d (24 3 m o r g e n o c h t e n d
(R,S) & 1 DAG (R,S) & 1 DAG
> >
& &
(R-S) (R-S)
a v o n d (R) ochtend(R)
Tot d i e k l a s s e b e h o r e n e v e n e e n s de b e p a l i n g e n d i e i n g e l e i d w o r d e n door "vorige", "verleden", "aanstaande" en "volgende". Een representatie zonder D-bepaler zoals (25) v e r l e d e n
vrijdag
>
(R,S)
&
vrijdag
(R)
is immers niet p r e c i e s genoeg omdat hier sprake is van een bepaalde vrijdag in h e t v e r l e d e n , terwijl "verleden vrijdag" alleen de laatste aan d e s p r e e k t i j d v o o r a f g a a n d e vrijdag kan aanduiden. De term "verleden" moet dus met b e t r e k k i n g tot de s p r e e k t i j d v e r s t a a n w o r d e n , en dat w i j s t e r o p d a t e e n c o n s t i t u e n t als "verleden v r i j d a g " een v e r h o l e n R - S - b e p a l e r b e v a t . Merkwaardig aar. d i e b e p a l e r is z i j n contextafhankelijkheid. In het geval van "verleden vrijdag" wordt die namelijk g e ï n t e r p r e t e e r d a l s " m a x i m u m een w e e k " (26) v e r l e d e n
maar
vrijdag
in h e t g e v a l
van
(27) v o r i g e w i n t e r
—
(R,S) & MAX E E N W E E K
"vorige winter" —->
als "maximum
(R,S) & MAX E E N J A A R w i n t e r (R)
(R-S)
een (R-S)
In (26) g a a t h e t om d e l a a t s t e aan de spreektijd vrijdag en i n (27) om de l a a t s t e aan de s p r e e k t i j d winter. Soortgelijke
voorbeelden
(28) a a n s t a a n d e (29) v o l g e n d
m e t een p o s t e r i e u r e
dinsdag--->
jaar
>
&
voorafgaande voorafgaande
interpretatie
( R , S ) & MAX E E N W E E K
( R , S ) & MAX E E N
jaar"
jaar
zijn
(R-S)
(R-S)
Om representaties als ( 2 6 - 2 9 ) op c o m p o s i t i o n e l e wijze af leiden z o u m e n g e b r u i k k u n n e n m a k e n van b e t e k e n i s p o s t u l a t e n (30-31) ; (30) v e r l e d e n / v o r i g e
waarin
>
(R,S) & M A X I M U M & A (R)
A = de e e r s t e c o n s t i t u e n t
na
(31) m a a n d a g (32) a v o n d
>
6
(R-S)
"verleden/vorige"
opeenvolgende instantiaties (cf. (26-27-28)) Die d u u r kan v o o r d e a f z o n d e r l i j k e l e x i c a l e w o r d e n in de v o r m v a n b e t e k e n i s p o s t u l a t e n
EEN
te als
van A
elementen
bepaalt
vastgelegd :
duur tussen twee o p e e n v o l g e n d e maandagen een week > duur tussen twee opeenvolgende avonden =
=
een
dag
Een belangrijke eigenschap van de D- en A-bepalers in deze a n a l y s e s is d a t ze in h e t a l g e m e e n g e e n p r e c i e z e m a a r s l e c h t s een benaderende s p e c i f i c a t i e b i e d e n van r e s p . de duur van h e t R-Si n t e r v a l en d e l o c a t i e of d u u r van h e t R - i n t e r v a l , De i n f o r m a t i e d a t h e t R - S - i n t e r v a l in de a n a l y s e van " g i s t e r e n " de d u u r van een dag heeft, h o u d t n i e t in d a t er t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en de s p r e e k t i j d p r e c i e s 24 uur v e r l o p e n m o e t e n z i j n , maar v e e l e e r dat die d u u r m e e r in de b u u r t van een dag l i g t d a n in de buurt van twee, d r i e of nul d a g e n , En de i n f o r m a t i e d a t h e t R - i n t e r v a l in de a n a l y s e van " v o l g e n d j a a r " een jaar i s , i m p l i c e e r t n i e t d a t de r e f e r e n t i e t i j d e e n v o l l e d i g jaar m o e t z i j n . V g l . (33) v o l g e n d (34) v o l g e n d
jaar s p e e l t B a c h v o o r jaar v e r h u i z e n we
Beerschot
In (33) g a a t h e t om h e t h e l e v o l g e n d e j a a r , m a a r in (34) kan s l e c h t s een b e p e r k t s u b i n t e r v a l van v o l g e n d jaar b e d o e l d z i j n . De referentietijd kan dus samenvallen met de door A bepaalde p e r i o d e , m a a r h i j kan er o o k g e w o o n een s u b i n t e r v a l van z i j n . Het benaderende karakter van de D - en A-bepalers speelt belangrijke rol b i j de v e r d e r e a n a l y s e in d e z e s e c t i e en in volgende hoofdstuk, V o o r h e t g e m a k van d e v e r w i j z i n g zal ik stelling dat de D - en A-bepalers benaderend zijn approximativiteitshypothese noemen. Naast de zonet b e s p r o k e n r e l a t i e v e w a n n e e r - b e p a l i n g e n ABSOLUTE wanneer-bepalingen, zoals (4) d o n d e r d a g , om d r i e u u r , na h e t o n w e e r , m e t op 2 5 m a a r t , in de z o m e r , ...
zijn
er
een het de de
de
Pasen,
D i e k u n n e n z o w e l een p o s t e r i e u r e a l s een a n t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e hebben, maar geen simultane, Hun X - w a a r d e is d u s . Daaruit v o l g t d a t h e t R - S - i n t e r v a l n i e t l e e g i s , en d a t er dus een D - b e p a l e r kan z i j n , m a a r h o e w e l er v o o r z o een b e p a l e r wel ruimte is, blijkt het juist t y p i s c h te zijn voor absolute w a n n e e r - b e p a l i n g e n d a t ze g e e n s p e c i f i e k e D - w a a r d e h e b b e n ; een bepaling a l s "om d r i e u u r " b i j v o o r b e e l d d r u k t a l l e e n u i t d a t de r e f e r e n t i e t i j d d r i e uur i s , m a a r z e g t n i e t s o v e r de d u u r van h e t i n t e r v a l t u s s e n d e s p r e e k t i j d en d i e r e f e r e n t i e t i j d . Absolute w a n n e e r - b e p a l i n g e n z i j n dan ook t y p i s c h e A - b e p a l e r s en voor de representatie ervan kan de volgende algemene regel gegeven worden : (35)
Toegepast
op e n k e l e
voorbeelden
(36)
Tot deze klasse behoren o.m, alle WANNEER-bepalingen ingeleid worden door "voor, na, met, om, in, o p , ..."
die
Ten slotte zijn er de DEIKTISCHE wanneer-bepalingen. Die onderscheiden zich van de a n d e r e w a n n e e r - b e p a l i n g e n d o o r d a t ze alle d e i k t i s c h e w a a r d e n k u n n e n u i t d r u k k e n ; hun X - w a a r d e is verleden" een i m p l i c i e t e D - b e p a l e r en een e x p l i c i e t uitgedrukte A-bepaler:
(37)
dus.
(38)
De A-bepaler "week" d u i d t h i e r d e d u u r van het interval aan waartoe de r e f e r e n t i e t i j d m o e t b e h o r e n en n i e t de d u u r van de r e f e r e n t i e t i j d zelf (cf. de a p p r o x i m a t i v i t e i t s h y p o t h e s e ) . De Db e p a l e r " M I N D E R D A N EEN w e e k " kan in h e t e x t r e m e g e v a l h e t lege-interval krijgt men i . p . v . een a n t e r i e u r e of e e n p o s t e r i e u r e l e z i n g een s i m u l t a n e l e z i n g z o a l s in
(39) d e z e w e e k
blijven
w e in
Leuven
Voor deiktische b e p a l i n g e n a l s "dit m o m e n t " en v e r k r i j g t men in e e r s t e i n s t a n t i e r e p r e s e n t a t i e s
"dit als
ogenblik"
(40)
maar aangezien een i n t e r v a l d a t uit m i n d e r ogenblik bestaat, alleen het lege interval men a u t o m a t i s c h de r e p r e s e n t a t i e (41) 2
(R,S) & o g e n b l i k / m o m e n t
dan één moment of kan z i j n , verkrijgt
(R)
en dat l i j k t me ook d e m e e s t g e s c h i k t e representatie voor informatie dat "op dit moment" en "op dit ogenblik" referentietijd a a n d u i d e n d i e s a m e n v a l t met de spreektijd. enige verschil met "nu" is dan dat "nu" de duur van r e f e r e n t i e t i j d o n g e s p e c i f i c e e r d laat (16) terwijl
d i e in
(41) b e p a a l d
wordt,
de een Het de
aa
De volgende verschillende
tabel biedt een samenvattend t y p e s van W A N N E E R - b e p a l i n g e n ;
overzicht
van
de
De a s t e r i s k b i j D d u i d t aan d a t h e t om een impliciete bepaling van de d u u r t u s s e n R en S g a a t , d.w.z, om een b e p a l i n g d i e n i e t door een aparte brontaalconstituent uitgedrukt is, maar door lexicale decompositie verkregen wordt. Tot nu toe heb ik het alleen over de afzonderlijke WANNEER-bepalingen gehad. uiteindelijk om gaat, is om de bijdrage b e p a l i n g e n aan de t e m p o r e l e i n t e r p r e t a t i e van ik zal de r e s t van d e z e p a r a g r a a f dan ook aan
representaties van Waar het evenwel van die WANNEERc o n c r e t e z i n n e n , en die kwestie wijden.
In de v o r i g e s e c t i e h e b ik v o o r e e n f o r m a l i s m e gepleit waarin p l a a t s v o o r z i e n is v o o r p r e c i e s een r e f e r e n t i e t i j d ( c f . h e t in d e z e s e c t i e zal er g e e n s l u i t e n d b e w i j s v o o r g e g e v e n worden, maar wat wel zal w o r d e n a a n g e t o o n d is d a t de h y p o t h e s e van de unieke referentietijd een aantal grammaticaliteitsoordelen verklaart die zonder die hypothese niet verklaard zouden w o r d e n .
SRE-model).
De relevante grammaticaliteitsoordelen b e t r e f f e n d e combineerbaarheid van diverse w a n n e e r - b e p a l i n g e n in een zin. Gegeven de h y p o t h e s e van de u n i e k e referentietijd moeten die w a n n e e r - b e p a l i n g e n s t e e d s zo g e ï n t e r p r e t e e r d k u n n e n w o r d e n d a t ze een en s l e c h t s een referentietijd bepalen. Iets specifieker geformuleerd b e t e k e n t dat d a t de in een zin v o o r k o m e n d eWANNEER-bepa respectieve X-, D- en A - w a a r d e n c o m p a t i b e l z i j n .
V o o r de A - w a a r d e b e t e k e n t d a t d a t de d o o r s n e d e die door de a f z o n d e r l i j k e W A N N E E R - b e p a l i n g e n n i e t l e e g mag z i j n . E e n z i n a i s (42)
van de i n t e r v a l l e n aangeduid worden
ik ga n a a r G e n è v e op w o e n s d a g 27 m a a r t om h a l f a c h t 's a v o n d s in h e t jaar 1 9 8 5 na
is dus wel g r a m m a t i c a a l , elkaar overlappen
omdat
de d r i e
Christus
betrokken
intervallen :
(43)
Maar *
een zin
(44)
als
ze is g i s t e r a v o n d
niet, omdat "gisteravond"
's m o r g e n s g a a n
wandelen
de doorsnede van de intervallen en "'s m o r g e n s " alleen maar leeg
aangeduid kan z i j n :
door
(45)
Voor de X- en de D - w a a r d e m o e t e n z i j n om c o m p a t i b e l
g e l d t d a t ze n i e t n o o d z a k e l i j k te z i j n . V g l .
dezelfde
(46)
Maar het is wel z o d a t de v e r s c h i l l e n d e D- en X-specificerende WANNEER-bepalingen a l l e e n dan e e n g e o o r l o o f d e c o m b i n a t i e vormen als ze samen een z e l f d e r e f e r e n t i e p u n t a a n d u i d e n :
(47)
I1 is in d e z e r e p r e s e n t a t i e n i e t m e e r dan e e n tussenstap. Waar h e t om g a a t is om d e u i t e i n d e l i j k e r e f e r e n t i e t i j d ( R ) , w a n t het is diens positie t.o.v. de s p r e e k t i j d d i e v a n b e l a n g is bij h e t o n d e r z o e k van de i n t e r a c t i e m e t d e t e m p o r a , en n i e t de positie van I1. D a t b l i j k t o . m . u i t het f e i t d a t h e t g e b r u i k van de O T T in (46) t o t o n g r a m m a t i c a l i t e i t l e i d t : *
(48) h i j s t e r f t
nu d r i e m a a n d
geleden
Die ongrammaticaliteit w o r d t n i e t v e r k l a a r d a l s m e n I1 a l s een aparte referentietijd opvat, m a a r wel a l s m e n m e t de p o s i t i e v a n R rekening houdt ; die gaat immers - i.t.t. I1 - aan de spreektijd vooraf en kan d a a r o m n i e t m e t e e n OTT gecombineerd w o r d e n ( c f . de v o l g e n d e p a r a g r a a f ) . Uit deze voorbeelden b l i j k t d a t de hypothese van referentietijd niet uitsluit dat er in een verschillende WANNEER-bepalingen v o o r k o m e n of d a t tussen de spreektijd en de referentietijd via tussenstappen gelegd wordt. De e n i g e r e s t r i c t i e d i e , w o r d e n g e n o m e n is d a t de r e s u l t e r e n d e r e f e r e n t i e t i j d
de unieke zelfde zin het verband een aantal in a c h t m o e t uniek is.
5 . 2 . 5 . d e rol
van de t e m p o r a
in het
deiktische
systeem
Naast de W A N N E E R - b e p a l i n g e n s p e l e n ook d e t e m p o r a een rol bij de t o e k e n n i n g van d e i k t i s c h e w a a r d e n aan z i n n e n . Het t e m p u s drukt i m m e r s ( m e d e ) u i t of de r e l a t i e van de r e f e r e n t i e t i j d t.o.v. de spreektijd er een is van posterioriteit, anterioriteit of simultantfteit/omvatting, en de i n f o r m a t i e w e l k e van die drie waarden door een g e g e v e n t e m p u s u i t g e d r u k t kan worden, hoort t h u i s in d e s e m a n t i s c h e r e p r e s e n t a t i e van d a t t e m p u s ,
Een v a n d e m i d d e l e n "om t e b e p a l e n corresponderende type, Vgl.
* *
welke
X - w a a r d e ( n ) een
gegeven
(49) h i j w a s v o r i g e w e e k z i e k (50) h i j w a s nu z i e k (51) h i j w a s m o r g e n z i e k
Uit deze compatibiliteitstest blijkt dat de Nederlandse OVT alleen een a n t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e h e e f t . Dat blijkt overigens ook uit het feit d a t d e O V T in c o m b i n a t i e met een absolute W A N N E E R - b e p a l i n g g e e n p o s t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e kan h e b b e n : (52) h i j w a s z i e k
met
Kerstmis
en d a t een zin z o n d e r W A N N E E R - b e p a l i n g een a n t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e h e e f t (53) h i j w a s
m a a r m e t een
OVT
steeds :
ziek
Dat een t e m p u s m e e r dan é é n X - w a a r d e kan h e b b e n , blijkt bij een soortgelijke analyse van de OTT. Die is combineerbaar met p o s t e r i e u r e en s i m u l t a n e b e p a l i n g e n m a a r n i e t m e t a n t e r i e u r e ; (54) hij k o m t m o r g e n (55) nu w e e t ik h e t * (56) h i j k o m t v o r i g e
week
In c o m b i n a t i e met a b s o l u t e posterieure interpretatie (57) h i j
komt
bepalingen
krijgt
de zin
steeds
een
donderdag
en a l s er h e l e m a a l g e e n b e p a l i n g een p o s t e r i e u r e a l s een s i m u l t a n e (58) h e t w a t e r k o o k t (59) D e s r u e l l e s l o o p t de
aanwezig is, kan de zin b e t e k e n i s h e b b e n . Vgl.
100 m e t e r
in
zowel
Parijs
De meest voor de h a n d l i g g e n d e i n t e r p r e t a t i e v a n (58) is de simultane en v a n (59) de p o s t e r i e u r e , maar het is m.i, niet mogelijk om e e n z i n m e t e e n O T T en z o n d e r WANNEER-bepaling te c o n s t r u e r e n w a a r v a n d e m e e s t v o o r de h a n d l i g g e n d e interpretatie een anterieure is, Dat a l l e s wijst erop dat de N e d e r l a n d s e OTT twee mogelijke X-waarden h e e f t .
Wat nu de interactie van de tempora met de bijwoordelijke W A N N E E R - b e p a l i n g e n b e t r e f t g e l d e n s o o r t g e l i j k e r e g e l s a l s v o o r de i n t e r a c t i e van de W A N N E E R - b e p a l i n g e n o n d e r l i n g . Voor de X - w a a r d e d i e aan een t e m p u s d r a g e n d e zin t o e g e k e n d w o r d t , g e l d t d a t ze g e l i j k is aan d e d o o r s n e d e van de v e r z a m e l i n g e n van mogelijke X-waarden die r e s p e c t i e v e l i j k met het t e m p u s en de WANNEER-bepalingen geassocieerd worden. In h e t b e s t e g e v a l b e v a t d i e d o o r s n e d e p r e c i e s een e l e m e n t en is de zin t e m p o r e e l e e n d u i d i g , m a a r de d o o r s n e d e kan ook meerdere e l e m e n t e n b e v a t t e n of l e e g z i j n . C f .
3.2.*. samenvatting
- de d e i k t i s c h e c o m p o n e n t van het t e m p o r e l e s y s t e e m r e l a t i e t u s s e n d e r e f e r e n t i e t i j d en d e s p r e e k t i j d . - voor de representatie van de d e i k t i s c h e f o r m a l i s m e d r i e f o r m u l e s ter b e s c h i k k i n g : A(R).
waarden X (R,S) ,
betreft
de
stelt D(R-S)
het en
- de s p r e e k t i j d is s t e e d s een m o m e n t en de m o g e l i j k e w a a r d e n van X ; d i e c o r r e s p o n d e r e n m e t de d r i e t r a d i t i o n e l e " t i j d e n " ; H E D E N , T O E K O M S T en" V E R L E D E N . - d e D - w a a r d e b e p a a l t d e d u u r van h e t tijd en de referentietijd. - de A - w a a r d e tijdsas.
definieert
de l o c a t i e
interval
tussen
de
van de r e f e r e n t i e t i j d
- de factoren die de b e p a l i n g van de X-, D- en determineren, zijn h e t t e m p u s en d e b i j w o o r d e l i j k e bepalingen. - met het oog waarden kunnen worden :
spreek-
zijn
de
A-waarden WANNEER-
op hun rol bij de bepaling van de deiktische de W A N N E E R - b e p a l i ngen ais volgt g e c l a s s i f i c e e r d
- de specificatie van de D- en A-waarden heeft vaak b e n a d e r e n d k a r a k t e r ( c f . de a p p r o x i m a t i v i t e i t s h y p o t h e s e ) . - de tempora
op
steeds gemarkeerd
voor
een of m e e r
een
X-waarden.
3.3.
Aspect
3 . 3 . 1 . het a s p e c t u e l e
subsysteem
Een p r o b l e e m m e t de t e r m A S P E C T is d a t er w e i n i g eensgezindheid bestaat over zijn b e t e k e n i s . H o p p e r m e r k t in d a t v e r b a n d op d a t "the range of linguistic phenomena which are regarded as " a s p e c t u a l " v a r i e s f r o m a u t h o r to a u t h o r . " ( H o p p e r 1 9 8 2 , 4 - 5 ) . De c o n c e p t u e l e v e r w a r r i n g d i e d a a r het g e v o l g v a n i s , l i j k t me v o o r een g r o o t d e e l te w i j t e n aan de n e i g i n g v a n d e m e e s t e a u t e u r s om het a s p e c t u e l e s y s t e e m te m o d e l l e r e n n a a r h e t morfosyntactische s y s t e e m van een s p e c i f i e k e n a t u u r l i j k e t a a i . B i j E n g e l s t a l i g e l i n g u ï s t e n is er b i j v o o r b e e l d een t e n d e n s om de aspectuele o n d e r s c h e i d i n g e n p r e c i e s te l a t e n s a m e n v a l l e n m e t de onderscheidingen (+/- P r o g r e s s i v e ) en (+/- P e r f e c t ) , en bij Slavische taalkundigen bestaat er e e n t r a d i t i e om het gehele aspectuele systeem te d e f i n i ë r e n op b a s i s van de dichotomie (perfectief/imperfectief), die niet geheel ontoevallig precies correspondeert met een morfologische onder scheiding in het Russische werkwoordssysteem. Het spreekt v a n z e l f d a t de d a a r u i t r e s u l t e r e n d e definities en v e r d e l i n g e n van h e t a s p e c t u e l e s y s t e e m een t a a l s p e c i f i e k e s t e m p e l d r a g e n en v o o r m i j n o p z e t n i e t g e s c h i k t z i j n . W a t ik n o d i g heb is een taalonafhankelijke semantische definitie van de term "Aspect". Een d e f i n i t i e d i e m i s s c h i e n w a t v a a g i s , m a a r d i e in d a t o p z i c h t wel voldoet, is die van Bernard Comrie in "Aspect ; an i n t r o d u c t i o n to t h e s t u d y of v e r b a l a s p e c t a n d r e l a t e d p r o b l e m s " : " As the general formulation that internal temporal [Comrie
d e f i n i t i o n of aspect, we may take " a s p e c t s a r e d i f f e r e n t w a y s of v i e w i n g c o n s t i t u e n c y of a s i t u a t i o n " . "
the the
1 9 7 6 , 3)
Met " s i t u a t i e " is h i e r a l l e s b e d o e l d w a t d o o r een zin u i t g e d r u k t kan w o r d e n : t o e s t a n d e n , activiteiten, handelingen, e n z . (cf. 3.5.). A a n g e z i e n h e t i n t e r v a l w a a r v o o r een z i n b e w e e r d w o r d t te gelden de E-tijd is ( c f . AT(E,p)), kunnen de aspecten dus gedefinieerd worden a l s ver s c h i l l e n d e m a n i e r e n om t e g e n d i e gezichtspunt, en als dat g e z i c h t s p u n t met de referentietijd geïdentificeerd wordt, is h e t m o g e l i j k om h e t a s p e c t u e l e s y s t e e m op een h e e l n a t u u r l i j k e m a n i e r in h e t representatieformaat te i n t e g r e r e n : h e t a s p e c t kan dan i m m e r s g e ï d e n t i f i c e e r d w o r d e n m e t de r e l a t i e t u s s e n de E - t i j d en de r e f e r e n t i e t i j d .
E-tij
Die i d e n t i f i c a t i e kan op het e e r s t e g e z i c h t v r e e m d l i j k e n , maar dat ze n i e t v o l k o m e n uit de l u c h t g e g r e p e n i s , mag b l i j k e n uit het feit dat minstens een andere auteur precies hetzelfde voorstel gedaan heeft, met n a m e M a r i o n J o h n s o n in het a r t i k e l "A u n i f i e d t h e o r y of t e n s e and a s p e c t " ; " what I am p r o p o s i n g c o n c e r n i n g t h e s e m a n t i c s of t h e aspect forms is that t h e y s p e c i f y t h e r e l a t i o n b e t w e e n reference t i m e and e v e n t t i m e in an u t t e r a n c e . . . "In t h i s w a y , the a s p e c t f o r m s of a v e r b p r o v i d e a way for a speaker to m a k e r e f e r e n c e to t h e s e p a r a t e phases of the e v e n t n a m e d by a v e r b . " ( J o h n s o n 1 9 8 1 , 153) In t e r m e n van het r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e b e t e k e n t d a t dat a s p e c t b e p a a l d w o r d t d o o r de r e l a t i e Y(E,R).
3 . 3 . 2 . de a s p e c t u e l e
het
relaties
Aangezien de E - t i j d en de r e f e r e n t i e t i j d een z e k e r e d u u r kunnen h e b b e n en d u s n i e t per d e f i n i t i e uit een t i j d s t i p b e s t a a n , k u n n e n de in 3 . 1 . 3 . o n d e r s c h e i d e n r e l a t i e s a l l e z e s van t o e p a s s i n g z i j n . O m w i l l e van de i d e n t i f i c a t i e van het a s p e c t met de r e l a t i e t u s s e n E en R v o l g t d a a r dan ook uit dat er z e s m o g e l i j k e a s p e c t e n z i j n . Dat is op het e e r s t e g e z i c h t in t e g e n s p r a a k met een g r o o t deel van de r e c e n t e p u b l i c a t i e s o v e r de a s p e c t e n , want daarin worden meestal slechts drie aspecten onderscheiden ; in een veel g e c i t e e r d a r t i k e l , " A s p e c t t h e o r y and H o m e r i c a s p e c t " , h e e f t Paul Friedrich de volgende driedeling voorgesteld : " Some version of the fairly universal oppositions of l i n e a r / p u n c t u a l and s t a t i v e / n o n s t a t i v e n o r m a l l y c o m b i n e s to yield the three basic aspect categories : (1) durative, c o n t i n u a t i v e , and so f o r t h ( 2 ) p u n c t u a l , c o m p l e t i v e , a o r i s t , perfective, and the like, and (3) stative, perfect, usitative, and so f o r t h . (I am c i t i n g several technical terms to emphasize the universality of the ternary categorial structure beneath the seeming diversity of s u r f a c e p a t t e r n i n g and n o m e n c l a t u r e . ) " [Friedrich
1974,
36]
Die i n d e l i n g is d o o r v e r s c h i l l e n d e a u t e u r s o v e r g e n o m e n , zo b i j v o o r b e e l d d o o r C o m r i e , d i e v o o r dé d r i e aspecten respectievelijk de termen "imperfective", " p e r f e c t i v e " en "perfect" gebruikt (Comrie 1976), door J o h n s o n , en d o o r v e r s c h i l l e n d e medewerkers aan de " T e n s e - A s p e c t " - b u n d e l van H o p p e r (cf. L i , Thompson T h o m p s o n , R a f f e r t y , L a n g a c k e r , T i m b e r l a k e en H o p p e r z e l f ) . Het feit nu d a t d e z e a u t e u r s d r i e a s p e c t e n o n d e r s c h e i d e n hoeft evenwel nog n i e t te b e t e k e n e n d a t hun analyses en definities i n c o m p a t i b e l z i j n met de z e s d e l i n g d i e ik zal v o o r s t e l l e n . Er zal i n t e g e n d e e l b l i j k e n d a t d i e l a a t s t e g e w o o n een v e r d e r e u i t w e r k i n g
van het driedelige basisschema is en d a t Friedrich, Comrie, Johnson, e.a. integraal s c h e m a o p g e n o m e n kan w o r d e n . Voor de d e f i n i t i e s van de v e r s c h i l l e n d e op C o m r i e 1 9 7 6 b a s e r e n .
de driedeling van in m i j n s p e c i f i e k e r e
aspecten
zal
ik me
vooral
Het p e r f e c t i e f en h e t i m p e r f e c t i e f w o r d e n d a a r i n g e d e f i n i e e r d a l s een m i n i m a a l p a a r . W a t z e o n d e r s c h e i d t is d a t in h e t perfectief de beschreven s t a n d van z a k e n a l s een ongestructureerd geheel gezien w o r d t , t e r w i j l in h e t i m p e r f e c t i e f v e r w e z e n w o r d t n a a r de interne t e m p o r e l e c o n s t i t u t i e van d e b e s c h r e v e n s t a n d v a n z a k e n . Het v e r s c h i l t u s s e n b e i d e i l l u s t r e e r t C o m r i e aan de h a n d van de zin (1) J o h n
was reading
De in de bijzin perfectief:
when
I entered
beschreven
actie
wordt
voorgesteld
als
" the whole of the situation is presented as a single unanalysable whole, with b e g i n n i n g , m i d d l e , and end r o l l e d into one; no a t t e m p t is m a d e to d i v i d e t h i s s i t u a t i o n up into v a r i o u s i n d i v i d u a l p h a s e s t h a t m a k e up t h e action of entry. " [Comrie De
1 9 7 6 , 3)
in de h o o f d z i n
beschreven
actie
daarentegen
" does not p r e s e n t t h e s i t u a t i o n in this way, but rather makes explicit reference to the internal temporal constituency of the situation. In this example, in particular, reference is m a d e to an i n t e r n a l portion of John's reading, w h i l e t h e r e is no e x p l i c i t r e f e r e n c e to t h e beginning or to t h e e n d of h i s r e a d i n g . T h i s is why the sentences are i n t e r p r e t e d a s m e a n i n g t h a t my e n t r y is an event that o c c u r r e d d u r i n g the period that John was r e a d i n g , i.e. J o h n ' s r e a d i n g b o t h p r e c e d e d and f o l l o w e d my e n t r y . " [Comrie
1976, 4]
Een g r a f i s c h e r e p r e s e n t a t i e als volgt uitzien :
van d i e t e m p o r e l e
verhoudingen
zou
E is de p e r i o d e w a a r i n J a n l e e s t en d e r e f e r e n t i e t i j d (R5, g e s p e c i f i c e e r d is d o o r d e w a n n e e r - b e p a l i n g " w h e n I e n t e r e d " , in E v e r v a t . Voor
de b i j z i n
z i e t h e t p l a a t j e er a n d e r s
er
die is
uit
E is h i e r het m o m e n t v a n m i j n b i n n e n k o m s t en d a t m o m e n t als de r e f e r e n t i e t i j d aan de s p r e e k t i j d v o o r a f .
gaat
net
Marien .Johnson stelt dan ook v o o r om het perfectieve aspect f o r m e e l te r e p r e s e n t e r e n d o o r m i d d e l van de i d e n t i t e i t van R en E en h e t i m p e r f e c t i e v e a s p e c t d o o r m i d d e l van een o v e r l a p p i n g van R door E : "Completive (=Perfective) : R = E I m p e r f e c t ( = I m p e r f e c t i v e ) : for s o m e t in E , R [Johnson
(t)
"
1 9 8 1 , 154)
D i e v o o r s t e l l i n g van h e t p e r f e c t i e f om de intuïtie uit te drukken referentiepunt gezien w o r d t als een Bemerk e v e n w e l d a t om d i e i n t u ï t i e n o o d z a k e l i j k moet s a m e n v a l l e n met R immers even goed dat E vanuit ongestructureerd geheel. Vgl.
l i j k t me een g e s l a a g d e p o g i n g dat de E-tijd vanuit het ongedifferentieerd geheel. u i t te d r u k k e n d e E - t i j d n i e t : a l s E in R v e r v a t i s , g e l d t R gezien wordt als een
Ik s t e l d a a r o m v o o r om v o o r d e r e p r e s e n t a t i e van h e t p e r f e c t i e v e aspect het symbool te g e b r u i k e n . In beide gevallen geldt dat E geen enkel moment bevat dat niet tevens tot R b e h o o r t . Johnsons voorstelling van het i m p e r f e c t i e v e aspect lijkt me e v e n e e n s e e n g e s l a a g d e r e p r e s e n t a t i e van C o m r i e ' s i n t u ï t i e d a t " t h e i m p e r f e c t i v e l o o k s at t h e s i t u a t i o n f r o m i n s i d e , and as such is c r u c i a l l y c o n c e r n e d w i t h t h e i n t e r n a l s t r u c t u r e of b e g i n n i n g and w i t h o u t a n y e n d . "
[Comrie
1976, 4
De drie r e l a t i e s waar kunnen weergeven :
) C o m r i e het over
heeft
z o u men
( s t a r t of t h e
(end of t h e
(lastinq
als
volgt
situation)
situation)
situation)
Van die drie mogelijke verhoudingen heeft Johnson er in haar formule twee voorzien, n a m e l i j k d e e e r s t e en d e d e r d e ; in het tweede plaatje bevat E immers geen enkel moment waarvoor geldt dat R er in z i j n g e h e e l aan v o o r a f g a a t en daardoor valt die ver h o u d i n g b u i t e n h a a r d e f i n i t i e . Ik n e e m e v e n w e l aan d a t J o h n s o n
daar g e e n s p e c i a l e b e d o e l i n g m e e g e h a d h e e f t - d a t b l i j k t n e r g e n s u i t h a a r a r t i k e l - en s l u i t me v e r d e r aan b i j d e d e f i n i t i e van C o m r i e .
althans ruimere
Voor de r e p r e s e n t a t i e van d e d r i e types van imperfectiviteit k u n n e n , r e s p e c t i e v e l i j k de r e l a t i e s > > ( E , R ) , < < ( E , R ) en c(E,R) g e b r u i k t w o r d e n . A l s b e n a m i n g v o o r de a f z o n d e r l i j k e t y p e s stel ik de termen " inchoatief", " t e r m i n a t i e f " en " d u r a t i e f " voor. De gangbare i n t e r p r e t a t i e s van die t e r m e n sluiten i m m e r s goed aan bij de model-theoretische interpretaties van de betreffende relaties. Gemeenschappelijk aan de d r i e i m p e r f e c t i e v e a s p e c t e n is d a t de doorsnede van E en R n i e t l e e g is en d a t E m i n s t e n s e e n element bevat dat niet t e v e n s tot R b e h o o r t . D a a r u i t volgt dat E steeds een z e k e r e d u u r m o e t h e b b e n en d u s g e e n m o m e n t kan z i j n . In combinatie met het perfectieve aspect zijn daarmee alle gevallen behandeld w a a r i n . Wat o v e r b l i j f t zijn de g e v a l l e n w a a r i n de d o o r s n e d e van E en R l e e g i s . Formeel gezien z i j n er in dat g e v a l t w e e m o g e l i j k h e d e n . Van die twee w o r d t in de l i t e r a t u u r m e e s t a l a l l e e n de eerste behandeld. Al sinds Reichenbach wordt die beschouwd als de semantische representatie van de "perfect". Als Nederlands equivalent voor die t e r m zal ik de benaming retrospectief g e b r u i k e n . T y p i s c h v o o r h e t r e t r o s p e c t i e v e a s p e c t is d a t " it e x p r e s s e s a r e l a t i o n b e t w e e n t w o t i m e - p o i n t s , on t h e o n e h a n d t h e t i m e of t h e s t a t e r e s u l t i n g f r o m a p r i o r s i t u a t i o n , and on t h e o t h e r t h e t i m e of t h a t p r i o r s i t u a t i o n . " [Comrie
1 9 7 6 , 52)
Hoewel deze definitie niet in termen van het SRE-model geformuleerd is, ligt het v e r b a n d m e t d a t m o d e l zo voor het g r i j p e n ; " t h e t i m e , of t h e p r i o r s i t u a t i o n " is i m m e r s de " t i m e of event" (E) en a l s m e n d a n " t h e t i m e of t h e s t a t e r e s u l t i n g from t h a t p r i o r s i t u a t i o n " a l s de r e f e r e n t i e t i j d b e s c h o u w t , heeft men de f o r m u l e . D i e i d e n t i f i c a t i e v a n d e " t i m e of t h e r e s u l t i n g state" met de r e f e r e n t i e t i j d v i n d t men ook b i j J o h n s o n 1981 en Li, Thompson & Thompson 1982. Het spiegelbeeld van h e t r e t r o s p e c t i e v e a s p e c t is h e t v o l g t op d e r e f e r e n t i e t i j d . H o e w e l d i t a s p e c t s e m a n t i s c h b e s c h o u w d n i e t c o m p l e x e r is dan h e t r e t r o s p e c t i e v e , h e e f t h e t in de l i t e r a t u u r v e e l m i n d e r a a n d a c h t g e k r e g e n . E e n v e r k l a r i n g d a a r v o o r m o e t w a a r s c h i j n l i j k g e z o c h t w o r d e n in h e t f e i t d a t d e taals p e c i f i e k e v o r m e n v o o r d e r e a l i s e r i n g v a n d a t a s p e c t c o m p l e x e r en omslachtiger zijn dan d i e v o o r d e u i t d r u k k i n g van de andere aspecten. C o m r i e , d i e t o t de w e i n i g e n b e h o o r t d i e aan d i t a s p e c t enige aandacht besteed hebben, geeft de v o l g e n d e v o o r b e e l d e n van prospectiviteit : " Typical E n g l i s h e x p r e s s i o n s of p r o s p e c t i v e m e a n i n g a r e the c o n s t r u c t i o n s to b e g o i n g t o , to b e a b o u t t o , to be on t h e p o i n t o f , as in " t h e s h i p is a b o u t to s a i l " , " t h e s h i p is on the p o i n t of s a i l i n g " - b o t h of w h i c h d e s c r i b e the ship's present state r e l a t i v e to s o m e f u t u r e event, with these c o n s t r u c t i o n s an i m m i n e n t l y f u t u r e e v e n t - and " t h e s h i p is
prospectieve.
going to sail", where there is a g a i n a present state r e l a t e d to a f u t u r e e v e n t , b u t h e r e w i t h o u t any i m p l i c a t i o n of i m m i n e n t f u t u r i t y . " [Comrie
1 9 7 6 , 64
)
Met de i n v o e r i n g van het p r o s p e c t i e v e a s p e c t is het a a n t a l m o g e l i j k e Y - w a a r d e n op z e s g e b r a c h t , en z i j n a l l e m o g e l i j k e r e l a t i e s t u s s e n E en R b e h a n d e l d , Zoals het v o l g e n d e schema t o o n t , is de a l d u s v e r k r e g e n z e s d e l i n g n i e t i n c o m p a t i b e l m e t de d r i e d e l i n g van F r i e d r i c h , C o m r i e en J o h n s o n ;
Het enige verschil betreft de verdere verdeling van het imperfectieve aspect en de toevoeging van het prospectieve aspect. De g r o e p e r i n g v a n de d r i e i m p e r f e c t i e v e a s p e c t e n heeft geen speciale b e t e k e n i s ; ik heb er a l l e e n h e t v e r b a n d m e t de t r a d i t i o n e l e t e r m i n o l o g i e door willen a a n t o n e n .
5.3.3. twee soorten
aspectuele
bepalingen
In a a n s l u i t i n g b i j D o w t y 1 9 7 9 (p. soorten aspectuele bepalingen.
532 e.v.)
onderscheid
De e e r s t e z i j n de b i j w o o r d e l i j k e b e p a l i n g e n d i e g e b r u i k t w o r d e n a l s a n t w o o r d op d e v r a a g " h o e l a n g ?" : (2) h o e l a n g b l i j f je ? een p a a r u u r , e n k e l e w e k e n , (3) h o e l a n g
doe
ik
twee
kunnen
...
je d a t nu al ?
In de g r a m m a t i c a ' s genoemd.
worden
die bepalingen
Tot de t w e e d e s o o r t IN-bepalingen ;
van a s p e c t u e l e
(4) h i j l o o p t de 100 m e t e r (5) in een o o g w e n k w a s h i j
meestal
bepalingen
in elf s e c o n d e n verdwenen
duurbepalingen
behoren
de
volgende
Die bepalingen kunnen niet gebruikt worden als antwoord op de v r a a g " w a n n e e r ?" en e v e n m i n a l s a n t w o o r d op de v r a a g " h o e l a n g ? " . Als ze al b e v r a a g d k u n n e n w o r d e n is d a t door een complexere constructie zoals "in h o e v e e l t i j d ? " of " h o e v e e l tijd heeft X nodig om...?". In tegenstelling tot de W A N N E E R - b e p a l i n g e n z i j n de aspectuele bepalingen g e e n b e p a l e r s van de r e f e r e n t i e t i j d , m a a r van de
Voor de d u u r b e p a l i n g e n g e l d t b i j v o o r b e e l d van de " e v e n t " b e p a l e n , z o a l s in
d a t ze o f w e l
de
duur
(6) ze h e b b e n t w e e uur g e v o c h t e n (7) ze zijn al t w e e uur aan het v e c h t e n o f w e l de d u u r van het i n t e r v a l dat v e r l o o p t t u s s e n de r e f e r e n t i e tijd en de E - t i j d . Een v o o r b e e l d van dat l a a t s t e g e b r u i k is (8) hij is nu al z e s jaar o v e r l e d e n (9) hij w a s toen al e n k e l e jaren o v e r l e d e n De " h o e l a n g " - b e p a l i n g e n in d e z e z i n n e n d e n o t e r e n n i e t de periode van het o v e r l i j d e n , w a n t het o v e r l i j d e n is een t y p i s c h m o m e n t a a n gebeuren, maar veeleer de p e r i o d e d i e v e r l o p e n is t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d ( " n u " , " t o e n " ) en het m o m e n t w a a r o p het o v e r l i j d e n p l a a t s v o n d (= e n k e l e jaren d a a r v o o r ) . Voor de "in h o e v e e l t i j d " - b e p a l i n g e n g e l d t m . m . h e t z e l f d e : o f w e l bepalen ze de p e r i o d e w a a r b i n n e n een b e p a a l d e s t a n d van zaken gerealiseerd wordt, zoals het l o p e n van de 100 m e t e r in (4), ofwel bepalen ze de d u u r van de t i j d d i e verloopt tussen de r e f e r e n t i e t i j d en het b e g i n van de E - t i j d . Een v o o r b e e l d van d a t g e b r u i k is (10) in tien m i n u t e n
w a r e n ze aan h e t
vechten
De IN-bepaling b e p a a l t h i e r n i e t d e p e r i o d e w a a r i n het vechten plaatsvond, maar de p e r i o d e die v e r s t r e k e n is t u s s e n het begin van het vechten (E) en een bepaalde referentietijd in het v e r l e d e n (R). In de g e v a l l e n w a a r i n de a s p e c t u e l e b e p a l i n g de E - t i j d specificeert, bestaan er restricties op de combineerbaarheid met specifieke basisformules. Vgl.
* *
(6) (11) (4) (12)
ze h e b b e n t w e e uur g e v o c h t e n ze h e b b e n in een uur g e v o c h t e n hij l o o p t d e 100 m e t e r in elf s e c o n d e n hij l o o p t u r e n l a n g de 100 m e t e r
Wat de b a s i s f o r m u l e s "zij v e c h t e n " en "hij l o p e n de 100 meter" v e r s c h i l l e n d m a a k t , en w a a r o m de e e r s t e wel een d u u r b e p a l i n g m a a r geen I N - b e p a l i n g kan h e b b e n , en de t w e e d e wel een IN-bepaling maar g e e n d u u r b e p a l i n g , wordt in s e c t i e 3 . 5 . b e s p r o k e n . Ik wil er e c h t e r nu al de n a d r u k op l e g g e n d a t d e z e r e s t r i c t i e s alleen van toepassing zijn als de aspectuele bepaling de E-tijd specificeert; a l s ze h e t i n t e r v a l t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en de E - t i j d b e p a a l t , z o a l s in
E-
(10)
in t i e n
is de r e s t r i c t i e
minuten niet
ze aan h e t
vechten
geldig.
3.3.4. de r e p r e s e n t a t i e
Voor stel
waren
van
de a s p e c t u e l e
bepalingen
de r e p r e s e n t a t i e van d e a s p e c t u e l e r e l a t i e s ik h e t v o l g e n d e d r i e l e d i g e f o r m a l i s m e v o o r
en
bepalingen :
De in de v o r i g e p a r a g r a a f b e s p r o k e n b e p a l i n g e n s p e c i f i c e r e n o f w e l de B-waarde ofwel de F-waarde. In d a t laatste geval wordt tegelijk het aantal m o g e l i j k e Y - w a a r d e n g e r e d u c e e r d , w a n t a l s er een F-bepaler is, g e l d t d a t d e d o o r s n e d e van h e t R - en het aspecten alleen het retrospectieve en het prospectieve gerealiseerd kunnen zijn. Bij nader inzien b l i j k t z e l f s dat er nog een n a u w e r v e r b a n d b e s t a a t t u s s e n de F- en de Y - w a a r d e : als de F - b e p a l e r een I N - b e p a l i n g i s , g a a t h e t n l . om een p r o s p e c t i e f aspect, en als het een duurbepaling is, gaat het om een retrospectief aspect. Vgl.
(9) h i j w a s t o e n al e n k e l e j a r e n o v e r l e d e n (10) in t i e n m i n u t e n w a r e n ze aan h e t v e c h t e n Het algemene representatieschema als volgt g e f o r m u l e e r d worden ;
voor de F - b e p a l e r s
kan d a n
ook
(13)
Het c o r r e s p o n d e r e n d e (14)
(in) W
schema
--->
voor de B - b e p a l e r s
is nog
eenvoudiger
W(E)
O v e r h e t E - R - i n t e r v a l w o r d t in (14) g e e n i n f o r m a t i e g e b o d e n kan d u s z o w e l l e e g a l s n i e t leeg z i j n en er g e l d e n dan ook s o o r t g e l i j k e r e s t r i c t i e s op d e Y - w a a r d e a l s in ( 1 3 ) .
: het geen
Omdat aan de a s p e c t u e l e b e p a l i n g e n z e l f n i e t a f l e e s b a a r is of ze h e t E - i n t e r v a l s p e c i f i c e r e n of h e t R - E - i n t e r v a l , m o e t er b i j de interpretatie v a n c o n c r e t e z i n n e n een b e r o e p w o r d e n g e d a a n op de context. Een f a c t o r d i e b i j d i e d i s a m b i g u e r i n g een belangrijke rol speelt, is h e t t y p e van de b a s i s f o r m u l e . Immers, als de basisformule geen duurbepaling als E-bepaler kan hebben, maar t o c h e e n d u u r b e p a l i n g b e v a t , m o e t d a t wel een R - E - b e p a l e r z i j n : (9) h i j w a s t o e n
al e n k e l e
jaren
overleden
E-interval
En in een b a s i s - f o r m u l e d i e g e e n I N - b e p a l i n g a l s E-bepaler kan hebben, wordt een e v e n t u e e l v o o r k o m e n d e I N - b e p a l i n g a u t o m a t i s c h als een R - E - b e p a l e r g e ï n t e r p r e t e e r d : (10) in t i e n
minuten
waren
ze a a n het
vechten
A a n g e z i e n het f o r m a l i s m e r u i m t e b i e d t aan z o w e l een R - E - a l s een E-bepaler, moet h e t in p r i n c i p e m o g e l i j k z i j n om z i n n e n t e c o n s t r u e r e n m e t t w e e a s p e c t u e l e b e p a l i n g e n . Een v o o r b e e l d van z o e e n zin is (15) in t i e n m i n u t e n Het
is m o g e l i j k
waren
ze e e n uur aan h e t
om a a n d e z e zin een
vechten
representatie
t o e te
kennen:
(16)
m a a r o n d a n k s h e t f e i t d a t (15) b e s t i n t e r p r e t e e r b a a r i s , k o m t in de praktijk z e l d e n of n o o i t v o o r d a t een z i n m e e r dan aspectuele bepaling bevat. Een schijnbare zinnen als (17) h i j h e e f t
uitzondering
jarenlang
op d i e r e g e l
e l k e dag een uur
wordt
gevormd
het een
door
getennist
D e z e zin b e v a t t w e e d u u r b e p a l i n g e n . De e e r s t e b e p a a l t de d u u r v a n de periode w a a r i n h e t z i j n g e w o o n t e w a s om e l k e d a g een u u r te tennissen, en de t w e e d e b e p a a l t d e d u u r van de afzonderlijke tennisbeurten. B e m e r k e v e n w e l d a t de t w e e d e d u u r b e p a l i n g in het bereik van een f r e q u e n t i e b e p a l i n g l i g t ( " e l k e d a g " ) en d a t (17) een frequentatieve interpretatie heeft. Een f o r m a l i s m e voor de representatie van frequentatieve interpretaties wordt in de v o l g e n d e s e c t i e o n t w i k k e l d (cf. 3 . 4 . ) , m a a r v o o r u i t l o p e n d op w a t daar zal worden voorgesteld, kan ik nu al z e g g e n dat alleen " j a r e n l a n g " in (17) a l s E - b e p a l e r in a a n m e r k i n g k o m t en d a t "een uur" hier niet a l s een a s p e c t u e l e bepaling gebruikt is. De r e p r e s e n t a t i e van (17) z i e t er dan ook v o o r l o p i g zo u i t : (18)
3 . 3 . 5 . de rol
van de t e m p o r a
Naast de a s p e c t u e l e de b e p a l i n g van h e t Y-waarde. Voor de de afzonderlijke s p e c i f i c a t i e van d e
in h e t a s p e c t u e l e
systeem
b e p a l i n g e n s p e l e n ook d e t e m p o r a e e n rol aspect, meer b e p a a l d bij de b e p a l i n g van r e p r e s e n t a t i e van de a s p e c t u e l e b e t e k e n i s tempora volgt daaruit dat die uit mogelijke Y-waarden bestaat.
bij de van een
Om nu te men net m a k e n van hier de deiktische
b e p a l e n w e l k e Y - w a a r d e n een g e g e v e n t e m p u s heeft, kan a l s b i j de b e p a l i n g van de 'mogelijke X - w a a r d e n gebruik compatibiliteitstesten. De r e l e v a n t e t e s t e n betreffen combineerbaarheid van h e t t e m p u s m e t combinaties van en/of a s p e c t u e l e b e p a l i n g e n . Enkele voorbeelden :
TEST 1 : als een tempus gebruikt kan worden in een zin met een In d e z e zin l a t i egebruikt v e W A N Nkan E E Rworden - b e p ain l ieen n g ,zin" nmet u " ,een een m o m e n t TESTd u2 i:d talsdeeenr etempus aan d a t g e l i j k is aan d e s p r e e k t i j d en d a t v o l g t op het moment van het overlijden. De d u u r van h e t i n t e r v a l t u s s e n d i e beide momenten wordt b e p a a l d d o o r " z e s j a a r " en de r e p r e s e n t a t i e van (8) z i e t er b i j g e v o l g zo u i t : TEST 3 : als een tempus gebruikt kan worden in een zin waarin de (19)
Bij de toepassing van zulke testen blijkt dat een zelfde tempus soms meerdere Y-waarden kan hebben. Net zoals de Nederlandse OTT twee X-waarden kan hebben (cf. posterioriteit en simultaneïteit), de nu VTTis minstens twee Y-waarden De is eerste het (3) hijkan al z e sretrospectieve jaar o v e r laspect e dhebben. e n zoals in De t w e e d e is h e t p e r f e c t i e v e a s p e c t , z o a l s in
H i e r(20)w o rhdi tj de niet h e e ftti j dg i svan t e r ehne t h em ta a igerna s v agne m ha eati d g r a s (de E - t i j d ) geïnterpreteerd als v o o r a f g a a n d aan d e r e f e r e n t i e t i j d ("gisteren"), m a a r a l s b e g r e p e n in de r e f e r e n t i e t i j d . De r e p r e s e n t a t i e van (20) is b i j g e v o l g (21)
Op e e n s o o r t g e l i j k e w i j z e kan v o o r w e l k e a s p e c t e n ze k u n n e n u i t d r u k k e n
alle tempora nagegaan (cf. 4 . 3 . 3 . ) .
worden
Een b e l a n g r i j k p u n t in d i t v e r b a n d is d a t d e aspectuele waarde niet a l t i j d l o s kan w o r d e n g e z i e n van de deiktische. Zo geldt voor de VTT d a t h i j een r e t r o s p e c t i e f a s p e c t u i t d r u k t als de X ( R , S ) - w a a r d e d e s i m u l t a n e i s , en d a t h i j een p e r f e c t i e f aspect u i t d r u k t a l s d e X ( R , S ) - w a a r d e de a n t e r i e u r e i s . H e t z o u b i j g e v o l g misleidend zijn om de i n t e r p r e t a t i e van de V T T als volgt te noteren : (22) w a n t in d a t g e v a l w o r d e n er v i e r m o g e l i j k h e d e n g e g e v e n w a a r v a n in f e i t e m a a r t w e e van t o e p a s s i n g z i j n : de c o m b i n a t i e s n o t a t i e is b i j g e v o l g :
er
(23)
Wat dit aantoont is d a t de bepaling van de deiktische en aspectuele w a a r d e n van de t e m p o r a n i e t a l s g e h e e l onafhankelijk beschouwd kunnen worden. D i t is e e n e e r s t e s y m p t o o m v a n d e in 3.0. gesignaleerde interdependenties tussen de verschillende modules.
3.3.*.
samenvatting
- de a s p e c t u e l e m o d u l e van het t e m p o r e l e s y s t e e m r e l a t i e t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en de E - t i j d
betreft
- v o o r de r e p r e s e n t a t i e van de a s p e c t u e l e c o m p o n e n t s t e l t f o r m a l i s m e d r i e f o r m u l e s ter b e s c h i k k i n g : Y ( E , R ) , B ( E ) F (E-R)
de
het en
- de m o g e l i j k e w a a r d e n v a n Y z i j n ; die c o r r e s p o n d e r e n r e s p e c t i e v e l i j k met het p r o s p e c t i e f , het r e t r o s p e c t i e f , het p e r f e c t i e f , het d u r a t i e f , het t e r m i n a t i e f en h e t i n c h o a t i e f a s p e c t - er z i j n t w e e s o o r t e n a s p e c t u e l e b e p a l i n g e n : de d u u r b e p a l i n g e n die een antwoord z i j n op d e v r a a g " h o e l a n g ?", en de INbepalingen, die een antwoord z i j n op de v r a a g "in hoeveel t i j d ?" - de a s p e c t u e l e b e p a l i n g e n s p e c i f i c e r e n o f w e l de d u u r van i n t e r v a l t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en d e E - t i j d ofwel de zelf; het zijn dus ofwel F - b e p a l e r s , ofwel B - b e p a l e r s - de tempora
zijn
gemarkeerd
voor
een
of m e e r
Y-waarden
het E-tijd
worde
3.4. Frequentie
3 . 4 . 1 . een
en
habitualiteit
representatieformaat
De t e m p o r e l e c a l c u l u s d i e in d e v o r i g e p a r a g r a f e n u i t g e w e r k t is n o g n i e t v e r f i j n d g e n o e g om er o o k f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n in representeren. Om d i e r e d e n w a s ik er in d e v o r i g e p a r a g r a a f v e r p l i c h t om in d e r e p r e s e n t a t i e v a n (1) h i j de b e p a l i n g
heeft van
jarenlang frequentie
elke dag mee
een
uur
is, te toe
getennist
in d e b a s i s f o r m u l e
op t e n e m e n
;
(2)
Die representatie is e c h t e r o n b e v r e d i g e n d o m d a t z e een aantal t e m p o r e l e c o n c e p t e n o n g e a n a l y s e e r d l a a t : " e l k e d a g " en " e e n u u r " zijn i m m e r s t e m p o r e l e b e p a l i n g e n en h o r e n a l s z o d a n i g n i e t t h u i s in de t e m p u s l o z e b a s i s f o r m u l e , m a a r in d e temporele operator. Zoals d i e l a a t s t e er nu u i t z i e t , i s er e v e n w e l g e e n p l a a t s v o o r dat soort bepalingen en h e t k o m t er d a n o o k op aan om een structuur te creëren waarin die informatie wel kan worden opgenomen. Om d e r e p r e s e n t a t i e v o r m z o g o e d m o g e l i j k t e l a t e n a a n s l u i t e n bij d a t g e n e w a t h i j m o e t r e p r e s e n t e r e n v e r t r e k ik v a n e e n a n a l y s e van de n o t i e " f r e q u e n t i e " . In c o n c e p t u e e l o p z i c h t h e e f t f r e q u e n t i e te maken met h e r h a l i n g : v a n e e n b e p a a l d f e i t of g e b e u r e n (p) w o r d t i m p l i c i e t of e x p l i c i e t gesteld dat het zich b i n n e n een g e g e v e n p e r i o d e K-aantal keren voordoet. In t e r m e n v a n h e t f o r m a l i s m e is d i e g e g e v e n p e r i o d e d e event-time (E) en omdat die periode verschillende temporeel gescheiden i n s t a n t i a t i e s van p m o e t k u n n e n o m v a t t e n g e l d t dat de E - t i j d in e e n z i n m e t e e n f r e q u e n t a t i e v e i n t e r p r e t a t i e s t e e d s e e n zekere duur moet h e b b e n . In (1) is d i e p e r i o d e er bijvoorbeeld een van v e r s c h i l l e n d e j a r e n . Aan het interval E wordt vervolgens een interne structuur toegekend : h e t w o r d t v e r d e e l d in e e n a a n t a l s u b i n t e r v a l l e n d i e elk a f z o n d e r l i j k ook een z e k e r e duur h e b b e n . In (1) b i j v o o r b e e l d w o r d t h e t i n t e r v a l E v e r d e e l d in x - a a n t a l s u b i n t e r v a l l e n (i) die t e l k e n s u i t één d a g b e s t a a n :
Interessant is nu d a t d i e v e r d e l i n g in s u b i n t e r v a l l e n aan een aantal v o o r w a a r d e n m o e t v o l d o e n . Zo g e l d t v o o r de afzonderlijke s u b i n t e r v a l l e n (i) d a t : 1. ze a l l e m a a l d e z e l f d e d u u r m o e t e n h e b b e n (in (1) is d a t b i j v o o r b e e l d een dag) 2. ze e l k a a r n i e t m o g e n o v e r l a p p e n (ni=o) Soortgelijke v o o r w a a r d e n z i j n d o o r G r e g o r y S t u m p o p g e n o m e n in d e waarheidsconditie die h i j in " T h e i n t e r p r e t a t i o n of frequency a d j e c t i v e s " aan de f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n t o e k e n t :
[Stump
1 9 8 1 , 226)
Wat de d i s t r i b u t i e van de s u b i n t e r v a l l e n b i n n e n de E - t i j d b e t r e f t kunnen er twee t y p e s onder schei den w o r d e n : die waarbij de s u b i n t e r v a l l e n e l k a a r z o n d e r o n d e r b r e k i n g o p v o l g e n en d i e w a a r b i j er t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e s u b i n t e r v a l l e n e e n h i a a t v o o r k o m t . Het e e r s t e g e v a l is van t o e p a s s i n g a l s de f r e q u e n t i e b e p a l i n g een tijdseenheid d e n o t e e r t ; een v o o r b e e l d d a a r v a n is " e l k e d a g " in (1). Het t w e e d e g e v a l is v a n t o e p a s s i n g a l s de f r e q u e n t i e b e p a l i n g t i j d s e e n h e i d is; e e n v o o r b e e l d d a a r v a n is (3) ze g i n g e l k e m a a n d a g De d i s t r i b u t i e
geen
zwemmen
van d e s u b i n t e r v a l l e n
in
(3) z i e t er z o u i t ;
Het cruciale v e r s c h i l t u s s e n (1) en (3) is d a t d e u n i e van de subintervallen in h e t e e r s t e g e v a l g e l i j k is aan E , en in het tweede g e v a l aan e e n d e e l v e r z a m e l i n g van E . Een w i s k u n d i g e zou zeggen : in h e t e e r s t e g e v a l is de v e r d e l i n g in subintervallen een p a r t i t i e van E , en in h e t t w e e d e g e v a l n i e t (noot 4). Bij de o n t w i k k e l i n g v a n e e n r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t m o e t m e n e v e n w e l van h e t m e e s t a l g e m e n e u i t g a a n en d a t b e t e k e n t in d i t g e v a l dat alleen de twee eerste voorwaarden in het formalisme geïncorporeerd kunnen worden, Een eerste voorstel in die r i c h t i n g is h e t v o l g e n d e : (4) In w o o r d e n : v o o r a l l e s u b i n t e r v a l l e n (i) v a n h e t i n t e r v a l E d i e e l k a a r n i e t o v e r l a p p e n en d i e d e z e l f d e d u u r (L) h e b b e n g e l d t d a t p w a a r is op i .
Toegepast op (1) en r e p r e s e n t a t i e s op:
(3) l e v e r t d a t
de
volgende
voorlopige(i)
(5)
(6)
H e t d e v e r d e l i n g in s u b i n t e r v a l l e n is d e a n a l y s e e v e n w e l nog n i e t v o l t o o i d . Dat b l i j k t o . m . u i t het feit d a t d e b a s i s f o r m u l e in (5) nog temporele informatie bevat. Om ook d i e in de temporele operator te i n c o r p o r e r e n m o e t er een n o t a t i e ingevoerd worden waarmee rechtstreeks verwezen kan w o r d e n n a a r d e periodes of tijdstippen waarvoor de a t o m a i r e zin (i.c. "hij tennissen") b e w e e r d w o r d t w a a r te z i j n . Die periodes vallen m e e s t a l niet samen met die w e l k e door de subintervallen bepaald worden. In (1) b i j v o o r h e e l d hebben de s u b i n t e r v a l l e n de d u u r van e e n d a g , t e r w i j l de p e r i o d e van zijn tennisspel t e l k e n s e e n uur b e d r a a g t . Dat heeft tot gevolg dat men naast de n o t a t i e v o o r s u b i n t e r v a l l e n (de i ' s ) nog o v e r een andere notatie m o e t b e s c h i k k e n om de p e r i o d e s vast te leggen w a a r v o o r de a t o m a i r e z i n b e w e e r d w o r d t w a a r t e z i j n . De v o l g e n d e formule is een e e r s t e p o g i n g om d i e i n f o r m a t i e in de temporele e x p r e s s i e te i n t e g r e r e n (7)
Hoewel deze representatie behoorlij
verfijnd genoeg om alle frequentati representeren. Wat ze bijvoorbeeld
specificatie van het aantal e's waa
beweerd wordt waar te zijn i (7) st
minstens een periode van een uur is
hoewel dat m.i, wel een adequate re
die representatievorm in zijn algem
omdat er geen plaats in voorzien is
van het aantal e's. Dat heeft tot g (8) h i j g i n g
jarenlang
twee
keer
per w e e k
tennissen
niet adequaat gerepresenteerd kan worden : de existentiele kwantor a l l e e n is n i e t v o l d o e n d e om uit te d r u k k e n d a t h i j elke w e e k p r e c i e s t w e e k e e r ging t e n n i s s e n . Om d i e i n f o r m a t i e t o c h in
de temporele expressie van e e n f o r m u l e a l s
op te n e m e n
z o u men g e b r u i k
kunnen
maken
(9)
Een moeilijkheid m e t d e z e r e p r e s e n t a t i e v o r m is e v e n w e l dat de f o r m u l e s zeer complex worden als het aantal e's toeneemt. Bedenk e v e n h o e d e r e p r e s e n t a t i e van een z i n a l s (10) er z o u u i t z i e n : (10) de m a a n is s i n d s h a a r aarde gedraaid
ontstaan
1.472.832
keer rond
Een representatie in de a a r d van (9) v o o r d e z e zin a l l e e n e x t r e e m lang zijn 1 , m a a r ook d e v e r k e e r d e i n d r u k (10) ongeveer 750.000 k e e r c o m p l e x e r is d a n (8). vermijden s t e l ik v o o r om d e e ' s n i e t e e n v o o r een opsomming in te v o e r e n , maar allemaal tegelijk, al g e m e n e k a r a k t e r i s e r i n g , b i j v o o r b e e l d in d e v o l g e n d e
de
zou niet wekken dat Om dat te d.m.v. een d.m.v. een vorm :
(11)
P O W ( t * ) is de m a c h t s v e r z a m e l i n g v a n T * , m . a . w . de v e r z a m e l i n g van alle d e e l v e r z a m e l i n g e n van T * . G is d a a r een e l e m e n t van en is dus zelf een v e r z a m e l i n g van i n t e r v a l l e n waarvan het aantal bepaald w o r d t d o o r n : d e k a r d i n a l i t e i t van G is g e l i j k aan n. Voor zin (8) bij v o o r b e e l d geldt dat n=2 en voor (10) dat n=1.472.832. Op d i e m a n i e r is h e t m o g e l i j k om de i n f o r m a t i e m . b . t . het aantal voorkomens van p in d e f o r m u l e te i n t e g r e r e n z o n d e r d i e laatste e i n d e l o o s i n g e w i k k e l d te m a k e n . D o o r de g e n e r a l i s e r i n g o v e r de v e r s c h i l l e n d e e ' s v e r l i e s t men de m o g e l i j k h e i d om aan e l k e e v e r s c h i l l e n d e e i g e n s c h a p p e n t o e kennen, m a a r d i e m o g e l i j k h e i d l i j k t m e n v o o r de b e s c h r i j v i n g n a t u u r l i j k e t a l e n ook n i e t n o d i g te h e b b e n . V g l .
wel te van
(12) h i j g i n g j a r e n l a n g e l k e w e e k t w e e keer e e n uur t e n n i s s e n (13) z e g a a t v i e r k e e r p e r m a a n d om z e v e n uur n a a r de k a p p e r "een u u r " b e p a a l t d e d u u r v a n de b e i d e w e k e l i j k s e t e n n i s e p i s o d e s in (12) en "om z e v e n u u r " b e p a a l t h e t t i j d s t i p van e l k van haar v i e r m a a n d e l i j k s e b e z o e k e n aan de k a p p e r . H e t is b i j g e v o l g niet nodig om v o o r e l k e e in i een a n d e r e d u u r of een a n d e r tijdstip te kunnen bepalen en dat wijst erop dat de generaliserende notatie voor frequentiebepalingen ook vanuit een taalkundig s t a n d p u n t i n t e r e s s a n t e r is d a n de o p s o m m e n d e , w a n t een f o r m a l i s m e d a t s y s t e m a t i s c h m o g e l i j k h e d e n o p e n l a a t d i e in n a t u u r l i j k e talen niet gebruikt w o r d e n is z w a k k e r en m i n d e r g e m o t i v e e r d dan een f o r m a l i s m e dat z u l k e m o g e l i j k h e d e n u i t s l u i t (zie ook 3 . 1 . 4 . ) . De i n p a s s i n g van (11) in h e t al g e m e n e r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t l e v e r t de v o l g e n d e f o r m u l e op : (14)
Aan de h a n d van d e z e f o r m u l e is h e t m o g e l i j k om t i j d s e x p r e s s i e s te r e p r e s e n t e r e n , z o a l s d i e van (15)
hij is t o e n tennissen
jarenlang
twee
keer
zeer
per w e e k
een uur
complexe
gaan
(16)
5.4.2.
drie soorten
frequentiebepalingen
Wat in de g r a m m a t i c a ' s g e w o o n l i j k o n d e r f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n verstaan w o r d t , zijn ofwel i - b e p a l e r s ofwel n - b e p a l e r s . De eerste bepalen de d u u r van d e binnen het onderscheiden subintervallen. V o o r de u i t d r u k k i n g b e p a l i n g e n g e b r u i k t men in h e t N e d e r l a n d s 1. N P ' s met een u n i v e r s e l e (elke
)
(alle
)
2.
adverbia
3.
PP's [om de [per
]
kwantor
elke week
]
;
elk uur
alle weken
alle uren
om de w e e k per w e e k
E-interval te van d a t soort
elke alle
maandag maandagen
om h e t uur per uur
Het t w e e d e s o o r t f r e q u e n t i e b e p a l i n q e n (de n - b e p a l e r s ) g e e f t aan hoe dikwijls een bepaalde situatie zich in een gegeven s u b i n t e r v a l v o o r d o e t . Ze w o r d e n in h e t N e d e r l a n d s u i t g e d r u k t d o o r 1. N P ' s van de v o r m 2. adverbia
(
van de v o r m
keer) (
maal)
A l s b e n a m i n g voor d i e t w e e t y p e s van f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n stel ik de t e r m e n D U U R B E P A L E N D en Q U A N T I F I C E R E N D v o o r . Beide types van b e p a l i n g e n k u n n e n s a m e n in een zin v o o r k o m e n ( c f . ( 1 2 - 1 3 - 1 5 ) ) . In het N e d e r l a n d s g a a t de d u u r b e p a l e n d e d a a r b i j m e e s t a l v o o r a f aan de q u a n t i f i c e r e n d e :
*
( 1 7 ) hij gaat elke week drie keer naar (18) hij g a a t d r i e k e e r e l k e w e e k n a a r
Brussel Brussel
Als d e d u u r b e p a l e n d e f r e q u e n t i e b e p a l i n g een w o r d t de v o l g o r d e e v e n w e l m e e s t a l v e r a n d e r d ?
(19) h i j g a a t per
w e e k "drie k e e r n a a r
PER-constituent :
is,
Brussel
(20) hij g a a t d r i e k e e r per w e e k n a a r B r u s s e l H e t o n d e r s c h e i d t u s s e n b e i d e s o o r t e n b e p a l i n g e n is h i e r w e l i s w a a r alleen aan de hand van voorbeelden uit het Nederlands geïllustreerd, maar het is wel in taalonafhankelijke termen gedefinieerd en kan m a k k e l i j k op a n d e r e t a l e n t o e g e p a s t worden. In Quirk, Greenbaum, Leech & Svartvik 1972 b i j v o o r b e e l d wordt v o o r h e t E n g e l s een o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n " p e r i o d frequency adverbials, which denote the period of time by which the frequency is measured" en " t i m e frequency adverbials, which e x p r e s s t h e m e a s u r e m e n t in n u m b e r of t i m e s " (p. 4 8 9 e . v , ) . U i t de t o e g e v o e g d e v o o r b e e l d e n blijkt dat d a a r m e e h e t z e l f d e onderscheid b e d o e l d is a l s d a t t u s s e n m i j n i - en n - b e p a l e r s . Naast de d u u r b e p a l e n d e en de q u a n t i f i c e r e n d e frequentiebepalingen, die door Quirk e.a. als definiete frequentiebepalingen gekarakteriseerd worden, is er nog e e n k l a s s e v a n b i j w o o r d e n d i e de f r e q u e n t i e van een b e p a a l d f e i t of g e b e u r e n op globaliserende wijze s p e c i f i c e r e n en d i e in Q u i r k e . a . gekarakteriseerd worden als INDEFINIETE f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n . Tot d i e 1. 2. 3. 4. 5.
indefiniete
frequentiebepalingen
behoren
o.m.
altijd, steeds gewoonlijk, meestal vaak , d i k w i j l s , g e r e g e l d soms z e l d e n , af en t o e
6. n o o i t V o o r de r e p r e s e n t a t i e van d i e b e p a l i n g e n is er in h e t formalisme nog geen plaats voorzien. Om u i t te z o e k e n welke plaats ze toekomt zal ik onderzoeken welke hun bijdrage is tot de u i t d r u k k i n g v a n t e m p o r e l e c o n c e p t e n en h o e ze z i c h t o t d e andere temporele bepalingen verhouden. Dat de indefiniete frequentiebepalingen 1.
het zijn
geen
frequentiebepalingen in eerste instantie z i j n b l i j k t u i t de v o l g e n d e t w e e f e i t e n ;
antwoorden
op d e v r a a g
*
(21) w a n n e e r k o m t d e zon op ? n o o i t , s o m s , g e r e g e l d , ...
*
(22) h o e l a n g b l i j f je ? s o m s , d i k w i j l s , af en t o e ,
...
WANNEER,
HOELANG
of
IN-HOEVEEL-TIJD
* (23) in h o e v e e l t i j d l o o p a l t i j d , z e l d e n , ...
jij de
100
(24) h o e d i k w i j l s ga je n a a r A n t w e r p e n v a a k , af en t o e , g e r e g e l d ,
meter
?
?
2. Ze l i g g e n , net als de d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n , b e r e i k van R- en E - b e p a l e r s . Zo w o r d t in de zin (25) h i j
kwam vroeger
altijd
op
in
het
tijd
niet g e s t e l d d a t h i j in h e t a l g e m e e n a l t i j d op t i j d komt, maar d a t hij in e e n n i e t n a d e r g e s p e c i f i c e e r d e p e r i o d e in h e t v e r l e d e n s t e e d s op t i j d k w a m . Hetzelfde zoals
kan
(26) ze z i j n
worden
aangetoond
een maand
voor
zinnen
lang g e r e g e l d
met een
in de g a n g e n
E-bepaler,
gesignaleerd
Het is b e s t m o g e l i j k d a t ze b u i t e n d i e p e r i o d e van een maand nooit in de g a n g e n g e s i g n a l e e r d z i j n ; " g e r e g e l d " slaat dus alleen op de p e r i o d e die door de E - b e p a l e r afgegrensd is en b e v i n d t z i c h b i j g e v o l g in h e t b e r e i k van de E - b e p a l e r , net z o a l s " a l t i j d " in (25) z i c h in h e t b e r e i k van " v r o e g e r " b e v i n d t . Naast deze overeenkomsten z i j n er ook een aantal verschillen t u s s e n d e d e f i n i e t e en d e i n d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n . Om de e i g e n s e m a n t i s c h e a a r d v a n d e i n d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n op het spoor te k o m e n zal ik d e i n t e r a c t i e e r v a n met de andere frequentiebepalingen onderzoeken. Het interessantst daartoe zijn zinnen waarin de t y p e s van f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n v o o r k o m e n , z o a l s (27) hij
ging
Een v e r g e l i j k i n g (28) hij g i n g
toen
van
SOMS drie
deze zin
toen drie
keer
per w e e k
naar
verschillende
Gent
met
keer
per w e e k
naar
Gent
toont dat " s o m s " een b e p e r k e n d e f u n c t i e h e e f t : in (28) wordt g e s t e l d dat hij toen elke week drie keer naar Gent g i n g , terwijl in (27) g e z e g d w o r d t d a t er in h e t v e r l e d e n wei w e k e n voorkwamen waarin hij d r i e keer naar Gent g i n g . (28) d o e t d u s e e n u i t s p r a a k over elke w e e k in E , t e r w i j l h e t in (27) s l e c h t s o v e r sommigew e k e n in E g a a t . Gegeven het feit dat (28) in het tot nu f o r m a l i s m e de v o l g e n d e r e p r e s e n t a t i e krijgt ;
toe
ontwikkelde
(29)
ligt h e t v o o r d e h a n d o m (27) p r e c i e s d e z e l f d e r e p r e s e n t a t i e t o e te k e n n e n , m a a r d a n m e t e e n e x i s t e n t i ë l e k w a n t o r v o o r i in p l a a t s van een universele. De i n t e r p r e t a t i e w o r d t dan d a t er in het verleden, a a n g e d u i d d o o r " t o e n " (R) , een p e r i o d e (E) w a s w a a r i n
er w e k e n v o o r k w a m e n d a t h e t d r i e g i n g . A n a l o o g d a a r m e e kan (30)
hij
ging
gerepresenteerd
toen
nooit
worden
als
keer
drie keer
gebeurde
dat hij naar
per
naar
week
Gent
Gent
De meest voor de hand l i g g e n d e r e p r e s e n t a t i e voor zinnen met "altijd" is er dan e e n m e t een u n i v e r s e l e k w a n t o r v o o r i, maar d a t is al de n o r m a l e i n t e r p r e t a t i e v o o r z i n n e n z o n d e r i n d e f i n i e t e frequentiebepaling (cf. (29)). Dat zou b i j g e v o l g b e t e k e n e n dat (29) n i e t a l l e e n de r e p r e s e n t a t i e is van ( 2 8 ) , m a a r ook van (32)
hij g i n g
toen
altijd
drie keer
per w e e k
naar
Gent
De theorie voorspelt d u s d a t (28) en (32) d e z e l f d e betekenis h e b b e n , en - op de k e p e r b e s c h o u w d - is d a t i n d e r d a a d h e t g e v a l : "altijd" heeft in (32) e e n l o u t e r e m f a t i s c h e f u n c t i e en voegt b u i t e n d i e e m f a s e n i e t s t o e aan de b e t e k e n i s van ( 2 8 ) . Dat p l e o nastische k a r a k t e r w o r d t o v e r i g e n s nog d u i d e l i j k e r a l s men voor de u i t d r u k k i n g van de d u u r b e p a l e n d e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e e n ELKEconstituent gebruikt ; (33) hij g i n g
toen
altijd
elke week
drie keer
naar
Gent
Op basis van d e z e o b s e r v a t i e s stel ik v o o r om de indefiniete f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n a l s k w a n t o r e n o v e r i - i n t e r v a l l e n te b e s c h o u wen. De aard van de kwantor wordt daarbij bepaald door de frequentiebepaling : altijd, steeds soms nooit Voor de representatie van de a n d e r e b e p a l i n g e n r i j k e r a s s o r t i m e n t aan k w a n t o r e n n o d i g : z e l d e n , af en t o e vaak, dikwijls meestal, gewoonlijk
Few i Many i Most i
heeft
men
een
E
T* T* T*
E E
De i n p a s s i n g van d e z e a n a l y s e in h e t a l g e m e n e r e p r e s e n t a t i e s c h e m a is e e n v o u d i g : i . p . v . d e s u b i n t e r v a l v a r i a b e l e (i) m e t e e n v a n e e n A L - k w a n t o r te v o o r z i e n , z o a l s in d e v o r i g e p a r a g r a a f , zal ik d i e in e e r s t e i n s t a n t i e v a n een K W A N T O R V A R I A B E L E (Q) voorzien. Het r e p r e s e n t a t i e s c h e m a z i e t er dan a l s v o l g t u i t : (34)
waarbij Q in de r e p r e s e n t a t i e s v a n c o n c r e t e specifieke kwantor vervangen wordt.
zinnen
door
een
Deze analyse van de indefiniete frequentiebepalingen als kwantoren over s u b i n t e r v a l l e n v e r t o o n t enige g e l i j k e n i s met een voorstel van David L e w i s om d i e bepalingen als "unselective q u a n t i f i e r s o v e r c a s e s " te b e h a n d e l e n . V o o r een u i t e e n z e t t i n g van Lewis'' a n a l y s e v e r w i j s ik n a a r L e w i s 1 9 7 5 en A q v i s t , Hoepelman & R o h r e r 1980.
3.4.3.
habitualiteit
Met de a n a l y s e van de i n d e t i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n is het pad g e ë f f e n d v o o r een f o r m e l e d e f i n i t i e van d e n o t i e " h a b i t u a l i t e i t " . Een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e w o r d t in h e t a l g e m e e n t o e g e k e n d aan zinnen waarin een g e w o o n t e u i t g e d r u k t i s , en h e t l i g t dan ook voor de hand om de kwantor die het bijwoord "gewoonlijk" representeert (cf. Most i E T * ) op te v a t t e n als de formele u i t d r u k k i n g van h a b i t u a l i t e i t . Om d a t v e r b a n d o o k t e r m i n o l o g i s c h vast te leggen zal ik de MOST-kwantor verder de habitualiteitskwantor noemen. De definitie van geformuleerd worden E e n zin
de n o t i e
"habitualiteit"
kan
dan
als
volgt :
heeft
een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e desda d e r e p r e s e n t a t i e e r v a n een h a b i t u a l i t e i t s k w a n t o r b e v a t , m . a . w . a l s de k w a n t o r v a r i a b e l e Q u i t h e t a l g e m e n e r e p r e s e n t a t i e s c h e m a v e r v a n g e n is d o o r de k w a n t o r M O S T . Het a l g e m e n e r e p r e s e n t a t i e s c h e m a voor h a b i t u e l e b i j g e v o l g van d e v o l g e n d e v o r m :
representaties
is
(35) Zulke interpretaties verkrijgt men voor zinnen i n d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g van het t y p e " m e e s t a l , (36) h i j Hier niet
vertrekt
gewoonlijk
om a c h t
met een gewoonlijk"
uur
is de h a b i t u a l i t e i t e x p l i c i e t u i t g e d r u k t , altijd h e t g e v a l te z i j n . Cf.
maar
dat
hoeft
(37) h i j v e r t r e k t om a c h t uur (38) ze r i j d t m e t een J a g u a r Ondanks h e t o n t b r e k e n van een i n d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g kan (37) b e t e k e n e n d a t h e t z i j n g e w o o n t e is om a c h t uur te v e r t r e k k e n en (38) d a t h e t h a a r g e w o o n t e is m e t e e n J a g u a r te r i j d e n .
In principe kan zelfs elke zin waarin geen f r e q u e n t i e b e p a l i n g v o o r k o m t een i m p l i c i e t - h a b i t u e l e hebben, maar op die algemene regel bestaan beperkingen. EERSTE BEPERKING : zinnen met een frequentiebepaling (i.e. een i - b e p a l e r ) k u n n e n habituele interpretatie hebben.
indefiniete interpretatie een aantal
duurbepalende geen impliciet-
A l s e e n zin een i - b e p a l e r b e v a t , w o r d t de k w a n t o r v a r i a b e l e (Q) in het representatieschema door een u n i v e r s e l e kwantor vervangen (cf. (28-29)) en is er dus geen plaats meer voor een habitualiteitskwantor. De h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e kan dan nog alleen verkregen w o r d e n d o o r de e x p l i c i e t e t o e v o e g i n g van een i n d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g z o a l s in (39) h i j g i n g t o e n
meestal
d r i e k e e r per w e e k
naar
Gent.
Zonder die toevoeging is het echter niet mogelijk om habituele l e z i n g af te l e i d e n en d a t w i j s t e r o p d a t zinnen een i - b e p a l e r g e e n i m p l i c i e t - h a b i t u e l e l e z i n g k u n n e n h e b b e n . TWEEDE B E P E R K I N G : z i n n e n w a a r v a n de b a s i s f o r m u l e een u i t d r u k t , hebben geen i m p l i c i e t - h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e In t e g e n s t e l l i n g
een met
toestand
tot
(38) ze r i j d t m e t e e n J a g u a r
(activiteit)
(40) ze h e e f t e e n J a g u a r
(toestand)
kan
geen habituele interpretatie hebben: (40) kan n i e t b e t e k e n e n het h a a r g e w o o n t e is om e e n J a g u a r t e h e b b e n .
dat
Wat de u i t d r u k k i n g e n v o o r t o e s t a n d e n o n d e r s c h e i d t van d e andere types van b a s i s f o r m u l e s en w a a r o m ze geen impliciet-habituele interpretatie kunnen hebben, wordt in de volgende sectie besproken. Voorlopig hou ik het bij de vaststelling dat uitdrukkingen voor toestanden alleen dan een habituele i n t e r p r e t a t i e h e b b e n a l s ze g e c o m b i n e e r d z i j n m e t een i n d e f i n i e t e f r e q u e n t i e b e p a l i n g van h e t v e r e i s t e t y p e : (41) h i j is m e e s t a l z i e k (42) ze h e e f t g e w o o n l i j k o r a n j e
haar
DERDE B E P E R K I N G : zinnen w a a r i n een n o n - h a b i t u e e l is k u n n e n g e e n i m p l i c i e t - h a b i t u e l e l e z i n g h e b b e n Tot de n o n - h a b i t u e l e t e m p o r a h e t " - v o r m e n . In t e g e n s t e l l i n g (38) z e r i j d t
met e e n
behoren tot
o.m.
Jaguar
kan (43) ze is m e t een J a g u a r geen
habituele
interpretatie
aan h e t hebben.
rijden
de
tempus
gebruikt
Nederlandse
"aan
W e l k e t e m p o r a z i c h in d a t o p z i c h t z o a l s d e N e d e r l a n d s e "aan h e t " vormen gedragen. moet voor elke taal en voor elk tempus afzonderlijk bekeken worden. Voorlopig b e p e r k ik me tot de constatering dat h e t al dan n i e t h a b i t u e e l z i j n een relevante p a r a m e t e r is v o o r de s e m a n t i s c h e b e s c h r i j v i n g van d e t e m p o r a . Het is ter a f r o n d i n g van d e z e p a r a g r a a f m i s s c h i e n het b e k l e m t o n e n w a a r d d a t h a b i t u a l i t e i t - i . t . t . f r e q u e n t a t i v i t e i t - n i e t in t e r m e n van herhaling gedefinieerd is, en dat herhaling dus geen v o l d o e n d e v o o r w a a r d e is om van h a b i t u a l i t e i t te s p r e k e n . Een zin als (10) de m a a n is s i n d s h a a r o n t s t a a n aarde gedraaid
1.472.332
keer r o n d
de
heeft ondanks het optreden van de quantificerende f r e q u e n t i e b e p a l i n g geen habituele i n t e r p r e t a t i e . W a a r h e t b i j de habitualiteit om g a a t is om de a a r d van de v e r d e l i n g van de afzonderlijke subintervallen. In t e r m e n van h e t f o r m a l i s m e : h e t g a a t om de d i s t r i b u t i e van de i - i n t e r v a l l e n in h e t E - i n t e r v a l , en n i e t om de e i g e n s c h a p p e n van de e - i n t e r v a l l e n (cf. schema (35)). D i e l a a t s t e k o m e n in de v o l g e n d e p a r a g r a a f aan de o r d e .
3 . 4 . 4 . de
E-
e-bepalers
Naast de drie soorten r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e voor d e b e p a l e r s van de e - t i j d :
frequentiebepalingen bevat z i n n e n m e t een f r e q u e n t a t i e v e
het interpretatie
nog e e n
(34) Formeel beschouwd aanmerking komen zijn bepalingen
zijn de e-bepalers predikaten over de W A N N E E R - , H O E L A N G - , en I N - H O E V E E L - T I J D :
(13) z e g a a t v i e r k e e r per m a a n d OM Z E V E N U U R n a a r de k a p p e r (1) h i j h e e f t j a r e n l a n g e l k e d a g E E N U U R g e t e n n i s t (45) z i j h e e f t j a r e n l a n g de 100 m e t e r IN 12 S E C O N D E N g e l o p e n Die bepalingen k u n n e n e c h t e r ook a l s d e i k t i s c h e of aspectuele bepalingen gebruikt worden en d a t kan in concrete gevallen a a n l e i d i n g g e v e n tot d u b b e l z i n n i g h e i d . V g l . (37) h i j v e r t r e k t
om a c h t
uur
e-intervallen.
vie
D i e zin kan een h a b i t u e l e l e z i n g h e b b e n en b e t e k e n e n d a t h e t z i j n g e w o o n t e is om a c h t uur te v e r t r e k k e n ; in d a t g e v a l g a a t h e t om verschillende v e r t r e k - i n s t a n t i e s d i e op d i v e r s e t i j d s t i p p e n (e) plaatsvinden. (37) kan e c h t e r ook een e e n m a l i g e interpretatie hebben en b e t e k e n e n d a t h i j op een b e p a a l d t i j d s t i p (R) in de n a b i j e t o e k o m s t v e r t r e k t . (37) h e e f t b i j g e v o l g t w e e v e r s c h i l l e n d e r e p r e s e n t a t i e s ; een w a a r i n d e W A N N E E R - b e p a l i n g de r e f e r e n t i e t i j d specificeert (de e e n m a l i g e l e z i n g ) en een waarin de WANNEERb e p a l i n g de e - t i j d s p e c i f i c e e r t : (46)
(47)
De duur van de subintervallen gespecificeerd en hoeft bijgevolg worden opgenomen.
is niet
in (37) niet in d e f o r m u l e te
Voor de b e p a l i n g v a n het a a n t a l e ' s in elk subinterval geldt iets s o o r t g e l i j k s : als dat aantal niet bepaald is, l i j k t d e m e e s t v o o r de h a n d l i g g e n d e i n t e r p r e t a t i e er e e n te zijn waarin dat aantal gelijk is aan een (cf. 3.4.5.(75)). Afhankelijk van h e t f e i t of een W A N N E E R - b e p a l i n g g e ï n t e r p r e t e e r d wordt a l s een e - b e p a l e r dan wel a l s een R - b e p a l e r v e r k r i j g t men dus v e r s c h i l l e n d e r e p r e s e n t a t i e s , die b o v e n d i e n met v e r s c h i l l e n d e interpretaties corresponderen. Hetzelfde kan w o r d e n a a n g e t o o n d v o o r k o m t dan ook a m b i g u . V g l . (43)
we s p e l e n
een
(49)
E of e ze l i e p de 100 m e t e r
voor
de H O E L A N G -
en
IN-HOEVEEL-TlJD-bepalingen
uur
in 12 s e c o n d e n E of e In de praktijk b l i j k e n er e v e n w e l e e n aantal beperkingen te bestaan op de m o g e l i j k h e i d om W A N N E E R - , H O E L A N G - en I N - H O E V E E L T I J D - b e p a l i n g e n a l s e - b e p a l e r s te i n t e r p r e t e r e n . Om de b e s p r e k i n g van d i e b e p e r k i n g e n te v e r g e m a k k e l i j k e n zal ik van de volgende afkortingen gebruik maken :
en
in
WHI-bepaling
=
R-bepaler E-bepaler
= =
een w a n n e e r - , h o e l a n g - of i n - h o e v e e l - t i j d bepaling b e p a l e r van de r e f e r e n t i e t i j d b e p a l e r van d e " e v e n t t i m e "
e-bepaler
=
bepaler
van h e t
:
sommige
WHI-bepalingen
EERSTE
BEPERKING
e-interval kunnen
geen
e-bepalers
zij
De W A N N E E R - b e p a l i n g e n d i e e e n e x p l i c i e t of i m p l i c i e t u i t g e d r u k t e specificatie van h e t v e r s c h i l t u s s e n de referentietijd en de spreektijd bevatten, kunnen geen e - b e p a l e r z i j n . Dat blijkt o . m . u i t d e o n g r a m m a t i c a l i t e i t van * * *
(50) h i j
vertrok
e l k e dag e e n uur g e l e d e n R - S = een uur (51) ze v e r t r o k e l k e w e e k g i s t e r e n R - S = EEN DAG (52) z e k o m e n g e w o o n l i j k v a n a v o n d R - S = M I N D E R D A N E E N DAG
De enige WANNEER-bepalingen die wel in h e tbereikvaneen f r e q u e n t i e b e p a l i n g kunnen liggen zijn die waarin hetR-S-intervaln i e t g e s p e c i f i c e e r d is ; (53) ze k o m e n Het feit om over definiëren
gewoonlijk
om z e v e n
uur
dat d e W A N N E E R - b e p a l i n g e n in ( 5 0 - 5 1 - 5 2 ) de frequentiebepaling heen temporele t u s s e n de s p r e e k t i j d en de e - t i j d .
niet als relaties
e-bepale te
De frequentiebepalingen l i j k e n d u s a l s e e n s o o r t van b u f f e r te fungeren: wat in h e t b e r e i k van een f r e q u e n t i e b e p a l i n g l i g t (cf. de e - b e p a l e r s ) heeft geen t o e g a n g tot t e m p o r e l e informatie die b u i t e n h e t b e r e i k van d i e b e p a l i n g l i g t ( c f . de s p r e e k t i j d ) . Voor het r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e volgt daar alvast uit dat het onnodig - en zelfs ongewenst - z o u z i j n om er plaats in te v o o r z i e n v o o r d e s p e c i f i c a t i e van t e m p o r e l e r e l a t i e s t u s s e n e en S
TWEEDE
BEPERKING
:
in z i n n e n m e t e e n f r e q u e n t i e b e p a l i n g kan een WHI-bepaling a l l e e n e - b e p a l e r z i j n a l s ze in h e t b e r e i k van d i e f r e q u e n t i e b e p a l i n g l i g t .
In v e l e t a l e n b e s t a a t er een c o r r e l a t i e t u s s e n s e m a n t i s c h e s c o p e v e r h o u d i n g e n en s y n t a c t i s c h e v o l g o r d e - r e l a t i e s : m e e s t a l is het zo dat als een constituent Y in het bereik ligt van een c o n s t i t u e n t X , d i e l a a t s t e aan de e e r s t e v o o r a f g a a t . Voor de W H I - b e p a l i n g e n zou dat b e t e k e n e n bepalers in a a n m e r k i n g k o m e n a l s ze d o o r voorafgegaan worden. Vgl.
?
(54) h i j
is j a r e n l a n g
elke dag
(55) h i j
E is een u u r e l k e
i dag
een uur
gaan
d a t ze a l l e e n als ede frequentiebepaling
gaan
e tennissen
tennissen
(56) ze *
?
fietsten
e l k e m o r g e n in een k w a r t i e r n a a r s c h o o l i e (57) ze f i e t s t e n in een k w a r t i e r e l k e d a g n a a r s c h o o l e i (53) ze is v o r i g e w e e k d r i e keer om z e v e n uur o p g e s t a a n R (59) ze is om z e v e n
n uur drie keer
e opgestaan
e n Het is natuurlijk wel m o g e l i j k om een WHI-bepaling aan de f r e q u e n t i e b e p a l i n g te laten v o o r a f g a a n , maar dan wordt die als Rof E-bepaler geïnterpreteerd, en d a t b r e n g t een verschil in b e t e k e n i s m e e , zoals door het volgende zinspaar wordt aangetoond: (60) ze is ( v o r i g e w e e k ) d r i e k e e r t u s s e n 7 en 8 uur o p g e s t a a n R n e (61) ze is t u s s e n 7 en 3 u u r d r i e k e e r o p g e s t a a n
De n o r m a l e i n t e r p r e t a t i e v a n (60) is d a t z e op d r i e v e r s c h i l l e n d e dagen t u s s e n 7 en 3 uur o p g e s t a a n i s , t e r w i j l (61) b e t e k e n t d a t ze op e e n b e p a a l d e d a g t u s s e n 7 en 8 uur d r i e keer o p g e s t a a n is. In (60) w o r d t er d u s i e t s g e z e g d o v e r d r i e p e r i o d e s van 7 t o t 3 uur en in (61) o v e r e e n p e r i o d e van 7 t o t 8 u u r . In t e r m e n van h e t f o r m a l i s m e b e t e k e n t d a t d a t de W H I - b e p a l i n g in (61) d e r e f e r e n t i e t i j d s p e c i f i c e e r t - d a a r is er immers altijd maar een van - t e r w i j l d i e z e l f d e W H I - b e p a l i n g in (60) het
Het feit dat de W - b e p a l i n g in (61) geen bevestigt de hypothese dat e-bepalers frequentiebepaling moeten komen.
e-bepaler kan in principe na
zijn de
De e n i g e m i j b e k e n d e u i t z o n d e r i n g op d i e r e g e l b e t r e f t o p n i e u w de d u u r b e p a l e n d e P E R - c o n s t i t u e n t (cf. ( 1 9 - 2 0 ) ) : in c o m b i n a t i e m e t z o ' n c o n s t i t u e n t g a a t de e - b e p a l e r n a m e l i j k m e e s t a l v o o r a f aan d e frequentiebepaling : (64)
hij
is j a r e n l a n g
t w e e uur e
per w e e k i
Bemerk e v e n w e l d a t o o k in d i e g e v a l l e n de e - b e p a l e r z e e r b e p e r k t is : ?
(65) t w e e uur
is hij per w e e k
e DERDE
BEPERKING
gaan
tennissen
de bewegingsvrijheid
van
tennissen
i :
in z i n n e n z o n d e r f r e q u e n t i e b e p a l i n g kan de WHI-bepaling a l l e e n d a n een e - b e p a l e r zijn als de zin een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e heeft
In zinnen die geen h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e ze e e n t o e s t a n d u i t d r u k k e n , z o a l s (66) h i j w a s z i e k of o m d a t
gaan
in d e
kunnen
kerstvakantie
ze een n o n - h a b i t u e e l
tempus
bevatten
hebben,
omdat
e-interval
(67) om tien kan tijd
uur w a s h i j
de W A N N E E R - b e p a l i n g specificeren.
aan het
alleen
tennissen
de r e f e r e n t i e t i j d
en n o o i t de
In z i n n e n d i e wel een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e h e b b e n , W H I - b e p a l i n g e n d a a r e n t e g e n ook de e - t i j d b e p a l e n . V g l . ( 6 9 ) we g a a n
(70) h i j
t w e e m a a n d op v a k a n t i e E of e (bij v o o r b e e l d
deze zomer
kunnen
of elk
e-
de
jaar)
l i e p de 3 0 0 0 m e t e r
Het volgende beperkingen
schema biedt
in 10 m i n u t e n E of e (bij v o o r b e e l d op 1 4 / 8 / 8 5 of t e l k e n s w a n n e e r hij de 3000 meter liep) een o v e r z i c h t van de gesignaleerde
Dit s c h e m a kan w e l l i c h t nog v e r d e r w o r d e n u i t g e w e r k t , maar lijkt me a l v a s t een b r u i k b a r e a a n z e t tot de o n t w i k k e l i n g van s t r a t e g i e v o o r d e i d e n t i f i c a t i e van e - b e p a l e r s .
het een
3 . 4 . 5 . r e d u c t i e s van h e t
representatieformaat
het de t o e v o e g i n g v a n d e f o r m u l e v o o r frequentatieve interpret a t i e s is h e t r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e b e h o o r l i j k c o m p l e x g e w o r d e n (34)
In w o o r d e n : er z i j n d r i e i n t e r v a l l e n , m.n. de s p r e e k t i j d S , de referentietijd R en de "event "-tijd E, waarvoor geldt d a t R in de r e l a t i e X t o t S s t a a t , d a t h e t i n t e r v a l t u s s e n R en S d e l e n g t e D h e e f t , d a t R zelf d e e i g e n s c h a p A h e e f t , d a t E in de r e l a t i e Y t o t R s t a a t , d a t h e t i n t e r v a l t u s s e n E en R de l e n g t e F h e e f t , d a t E z e l f de e i g e n s c h a p B h e e f t , en dat voor een (door G bepaald) aantal s u b i n t e r v a l l e n (i) van E d i e e l k a a r n i e t overlappen en d i e de l e n g t e L h e b b e n , g e l d t dat ze een d o o r n b e p a a l d a a n t a l intervallen (e) b e v a t t e n d i e de e i g e n s c h a p H b e z i t t e n en waarvoor de tempusloze b a s i s f o r m u l e p beweerd wordt w a a r te z i j n Men d i e n t er e v e n w e l r e k e n i n g m e e te h o u d e n d a t d i t e e n maximaal f o r m a a t is en d a t de e n i g e c o m p o n e n t e n w a a r v a n d e s p e c i f i c a t i e in concrete gevallen ver p l i c h t i s , de f o r m u l e s X ( R , S ) en Y (E , R) zijn. Alle andere formules d i e n e n v o o r de representatie van optioneel voorkomende temporele bepalingen. Als die temporele bepalingen in een g e g e v e n zin n i e t v o o r k o m e n kan h e t representatieformaat m e e s t e g e v a l l e n k o m t d i e v e r e e n v o u d i g i n g n e e r op h e t w e g l a t e n van bepaalde formules. Zo kan men bij het ontbreken van een aspectuele b e p a l i n g de f o r m u l e s F ( E - R ) en B ( E ) g e w o o n weglaten. Bij h e t o n t b r e k e n van f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n z i j n er o o k r e d u c t i e s mogelijk, m a a r d i e z i j n m e e s t a l van een i e t s c o m p l e x e r t y p e dan de e e n v o u d i g e d e l e t i e e n h e t l i j k t me dan ook n i e t o v e r b o d i g om er een a p a r t e p a r a g r a a f aan te w i j d e n .
1. g e e n
n-bepaler
Voor de representatie van zinnen zonder quantificerende f r e q u e n t i e b e p a l i n g kan m e n er in h e t a l g e m e e n van u i t g a a n d a t h e t in de b a s i s f o r m u l e b e s c h r e v e n e (p) e e n k e e r h e e f t plaatsgehad. D e b e t e k e n i s van e e n z i n a l s (1) h i j h e e f t
jarenlang
e l k e dag
E i kan d u s a l s v o l g t g e r e p r e s e n t e e r d
een
e worden
uur
getennist
:
(72)
En d a t
kan v e r e e n v o u d i g d
werden
tot
(73) Aan een s p e c i a l e v e r z a m e l i n g G b e s t a a t er nu g e e n b e h o e f t e meer o m d a t h e t a a n t a l e ' s n i e t e x p l i c i e t b e p a a l d h o e f t te worden: e kan eender w e l k i n t e r v a l op d e t i j d s a s z i j n dat v o l d o e t aan de v o o r w a a r d e n .
2. geen
e-bepaler
Als een gegeven zin geen e-bepaler s p e c i f i c a t i e g e w o o n w e g g e l a t e n . Een zin (3) z e g i n g
elke maandag
bevat, als
wordt
de
H (e) -
zwemmen
i waarin zowel de e- als de n - b e p a l e r volgende representatie ;
ontbreken,
krijgt
dus
de
(74)
3. geen
Q-bepaler
Zoals in de t w e e d e p a r a g r a a f al w e r d g e s t e l d is de subintervalkwantor met een d u u r b e p a l e n d e f r e q u e n t i e b e p a l i n g s t e e d s de AL-kwantor. D e b e l a n g r i j k s t e a r g u m e n t e n d a a r v o o r z i j n de s y n o n y m i e v a n (32) h i j g i n g (23) h i j g i n g en het
toen toen
pleonastische
(33) h i j g i n g
toen
a l t i j d d r i e k e e r per w e e k n a a r d r i e k e e r per w e e k n a a r G e n t karakter altijd
van
"altijd"
elke week
Gent
in
drie keer naar
Gent
Voor z i n n e n d i e n o c h e e n Q- n o c h e e n i - b e p a l e r bevatten, lijkt het daarentegen meer aangewezen om de Q-variabele door de h a b i t u a l i t e i t s k w a n t o r ( M o s t ) te v e r v a n g e n ( c f . 3 . 4 . 3 . ) .
(
4. geen
i-bepaler
Een voorbeeld van een of Q - b e p a l e r is (37) h i j v e r t r e k t
zin m e t h a b i t u e l e
lezing
maar
zonder
i-
om 8 uur
Men kan in dit g e v a l wel r a d e n w e l k e de v e r z w e g e n i - b e p a l e r is : de meest voor de hand l i g g e n d e k a n d i d a a t daartoe is wellicht "elke dag", maar d i e i n t e r p r e t a t i e is n i e t de e n i g mogelijke. (37) kan i m m e r s n e t zo g o e d g e b r u i k t w o r d e n om te z e g g e n d a t hij e l k e W E E K op m a a n d a g m o r g e n om 8 uur n a a r L e u v e n v e r t r e k t (om d a a r vervolgens een week te blijven) of dat hij op de eerste vrijdagavond van e l k e M A A N D om 8 uur v o o r e e n w e e k e n d naar de Ardennen vertrekt. De invulling v a n d e i - w a a r d e is in zulke gevallen een k w e s t i e van i n t e r p r e t a t i e w a a r b i j o o k andere dan t a l i g e f a c t o r e n een rol s p e l e n en h e t l i j k t me b i j g e v o l g b e t e r om de i-waarde in de formules voor zulke zinnen gewoon o n g e s p e c i f i c e e r d te l a t e n . Voor
e e n zin a l s
(37) l e v e r t
d a t de v o l g e n d e r e p r e s e n t a t i e
op:
(75)
(cf.
(47))
In woorden : voor een niet nader gespecificeerd periode (E) geldt dat er in de meeste van de subintervallen (i) die binnen E
Bemerk nu d a t h o e w e l i h i e r n i e t g e s p e c i f i c e e r d i s , er wel een verdeling in subintervallen gepostuleerd wordt en dat die i m p l i c i e t e v e r d e l i n g een w e z e n l i j k o n d e r d e e l van de b e t e k e n i s v a n de zin u i t m a a k t . Immers, a l s de u i t s p r a k e n o v e r de v e r d e l i n g in de representatie weggelatenworden,verkrijgtmendevolgender e p r e s e n t a t i e (76)
en d i e is o n g e s c h i k t a i s r e p r e s e n t a t i e e e n m o m e n t (e) in v e r m e l d i s , terwijl van (37) (impliciet) s p r a k e is van waarop hij v e r t r e k t .
van ( 3 7 ) , o m d a t er s l e c h t s er in de h a b i t u e l e lezing verschillende tijdstippen
5. geen
habituele
interpretatie
In de r e p r e s e n t a t i e s van z i n n e n d i e h e l e m a a l g e e n frequentiebepalingen r e d u c t i e s t o e g e p a s t w o r d e n . V e r t r e k k e n d van h e t m a x i m a l e f o r m a a t geeft dat het volgende resultaat :
(34)
(77)
H e t r e s u l t a a t v a n de v i e r r e d u c t i e s is - m e r k w a a r d i g g e n o e g - h e t representatieformaat voor zinnen met een h a b i t u e l e lezing. Het b l i j k t d u s d a t z e l f s z i n n e n z o n d e r Q-, i - , n - of e - b e p a l e r t o c h een habituele interpretatie toegewezen krijgen. D a t kan op het e e r s t e g e z i c h t e i g e n a a r d i g l i j k e n , m a a r in f e i t e is h e t vol k o m e n t e r e c h t . E e n zin a l s (38) ze r i j d t
met een
Jaguar
betekent in e e r s t e i n s t a n t i e i m m e r s n i e t d a t ze nu op d i t m o m e n t met een J a g u a r aan h e t r i j d e n i s , maar v e e l e e r dat ze zich op geregelde tijdstippen met een v o e r t u i g van h e t vermelde merk verplaatst, en d a t is p r e c i e s w a t de t o e p a s s i n g van (77) op (38) oplevert : (78)
bevatten
en o o k
H e t a a n t a l e ' s is d a a r b i j a f h a n k e l i j k van de d u u r lengte van de s u b i n t e r v a l l e n in E. Bij g e b r e k om meer dan een e g a a t is wel a f l e i d b a a r uit a d e q u a a t g e r e p r e s e n t e e r d in ( 7 8 ) .
(38) kan daarnaast echter h e b b e n en er z i j n b o v e n d i e n tie kunnen h e b b e n , zoals (43) h i j
is om a c h t uur
van E en van d e aan E- en (38) en wordt
ook een n i e t - h a b i t u e l e interpretatie zinnen die geen h a b i t u e l e interpreta-
vertrokken
In deze zin g a a t het o v e r een s p e c i f i e k vertrek en moet de h a b i t u e l e l e z i n g u i t g e s l o t e n w o r d e n . In t e r m e n v a n h e t f o r m a l i s m e b e t e k e n t d a t d a t de i m p l i c i e t e v e r d e l i n g in s u b i n t e r v a l l e n u i t de representatie moet verdwijnen. H e t m i d d e l om d a t te b e r e i k e n is eenvoudig : in p l a a t s van te p o s t u l e r e n d a t E in een onbepaald aantal subintervallen verdeeld wordt, stellen we dat E één en s l e c h t s één s u b i n t e r v a l b e v a t , m . n . h e t s u b i n t e r v a l d a t g e l i j k is aan E zelf. In d a t g e v a l is er e i g e n l i j k g e e n reden meer om tussen E en i nog een onderscheid te maken en kan het representatieformaat als volgt vereenvoudigd worden (77)
(79)
in deze representatie is er s l e c h t s van een tijdstip sprake w a a r v o o r p w a a r is en d a t is p r e c i e s w a t we n o d i g h e b b e n v o o r de r e p r e s e n t a t i e van n i e t - h a b i t u e l e l e z i n g e n . In d e g e g e v e n v o r m w i j k t (79) nog op een p u n t af van d e f o r m u l e s d i e in de v o r i g e p a r a g r a f e n g e b r u i k t z i j n . Dat punt betreft het onderscheid t u s s e n e en E . Als dat onderscheid wordt o p g e h e v e n , m.a.w. als e=E, is er i m m e r s g e e n r e d e n m e e r om de e a p a r t te v e r m e l d e n en kan (79) v e r d e r g e r e d u c e e r d w o r d e n t o t (80)
De v r a a g d i e d a a r b i j r i j s t is n a t u u r l i j k of d a t o n d e r s c h e i d MAG worden opgeheven. Om d a t u i t te m a k e n m o e t e n w e o n s a f v r a g e n of de d o o r een d u u r b e p a l i n g a a n g e d u i d e p e r i o d e (E) s t e e d s g e l i j k is aan de p e r i o d e w a a r v o o r de b a s i s f o r m u l e b e w e e r d w o r d t waar te zijn (e). Nemen
we b i j v o o r b e e l d
(81)
Als
de
ik heb d r i e uur
we v o o r
zin gewandeld
E (81) een r e p r e s e n t a t i e
aannemen
als
i-bepal
(82)
waarin e # E, m.a.w. waarin e c E , dan g e l d t dat als er b i n n e n een p e r i o d e van d r i e u u r een i n t e r v a l is w a a r o p ik aan het w a n d e l e n w a s .
(82) w a a r is (e) geweest
Die waarheidsvoorwaarde is e v e n w e l t e z w a k , w a n t er is al aan voldaan als ik in d i e p e r i o d e van d r i e uur een halt uur heb gewandeld, en in d a t g e v a l is men er t o c h n i e t t o e geneigd om (81) w a a r te n o e m e n . Op d i e m a n i e r z o u men i m m e r s z e l f s kunnen stellen d a t m e n een h e l e dag g e w a n d e l d h e e f t a i s men t i j d e n s d i e dag e i g e n l i j k m a a r 5 m i n u t e n aan het w a n d e l e n g e w e e s t i s . Het lijkt me bijgevolg aangewezen om in het algemeen te p o s t u l e r e n dat e in de r e p r e s e n t a t i e s van n i e t - h a b i t u e l e l e z i n g e n g e l i j k is aan E . V o o r h e t f o r m a l i s m e b e t e k e n t d a t d a t de r e d u c t i e van (79) tot (80) g e o o r l o o f d is en d a t de in de e e r s t e p a r a g r a f e n gegeven representaties voor niet-habituele zinsinterpretaties integraal gehandhaafd kunnen worden.
3.4.*. samenvatting
v o o r de r e p r e s e n t a t i e v a n z i n n e n met een f r e q u e n t a t i e v e l e z i n g m o e t h e t in 3 . 1 . voorgestelde representatieschema aanzienlijk verfijnd en aangepast worden. Op b a s i s van een conceptuele analyse van de n o t i e " f r e q u e n t i e " ben ik tot het volgende schema gekomen : (71)
er z i j n d r i e s o o r t e n f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n : - de duurbepalende, zoals "elke w e e k " , "om h e t uur", "per d a g " , ... - de k w a n t i f i c e r e n d e , z o a l s " v i e r m a a l " , " t w e e k e e r " , . . . - de i n d e f i n i e t e , zoals "altijd", "soms", "nooit", ... In t e r m e n van h e t f o r m a l i s m e z i j n d a t r e s p e c t i e v e l i j k i - , n- en Q-bepalers. in de r e p r e s e n t a t i e s van z i n n e n m e t een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e wordt de kwantorvariabele vervangen door MOST, de zgn. h a b i t u a l i t e i t s k w a n t o r . D i e h a b i t u a l i t e i t kan in c o n c r e t e z i n n e n ofwel expliciet uitgedrukt zijn door een indefiniete f r e q u e n t i e b e p a l i n g van h e t t y p e "gewoonlijk, meestal", ofwel impliciet. V o o r e l k e zin d i e g e e n Q - of i - b e p a l e r b e v a t , g e l d t dat hij in p r i n c i p e e e n h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e kan hebben; s l e c h t s in s o m m i g e g e v a l l e n is d e h a b i t u e l e l e z i n g uitgesloten en kan er a l l e e n e e n n i e t - h a b i t u e l e ( e e n m a l i g e ) representatie toegekend worden. WANNEER-, H O E L A N G - en IN-HOEVEEL-TIJD-bepalingen die in het b e r e i k van een f r e q u e n t i e b e p a l i n g v o o r k o m e n , z i j n g e e n b e p a l e r s van de r e f e r e n t i e t i j d of de E - t i j d , m a a r van de e - t i j d ; ze bepalen niet de p e r i o d e w a a r b i n n e n een b e p a a l d feit een xaantal keren p l a a t s v i n d t , m a a r d e p e r i o d e (of het tijdstip) w a a r o p een b e p a a l d f e i t z i c h h e r h a a l d e l i j k v o o r d o e t . zinnen zonder f r e q u e n t i e b e p a l i n g en z o n d e r e - b e p a l e r krijgen een in a l l e r l e i op z i c h t en v e r e e n v o u d i g d e representatie, maar o n d a n k s a l l e r e d u c t i e s b l i j f t d i e r e p r e s e n t a t i e er een v o o r e e n habituele lezing. Voor de a f l e i d i n g van een niet-habituele (d.i. e e n m a l i g e ) r e p r e s e n t a t i e is een e x t r a - r e d u c t i e vereist. Die r e d u c t i e is in p r i n c i p e o p t i o n e e l , z o d a t aan een gegeven zin z o w e l een h a b i t u e l e a l s een n i e t - h a b i t u e l e l e z i n g t o e g e k e n d wordt; alleen bij de representatie van zinnen die geen h a b i t u e l e l e z i n g K U N N E N h e b b e n is de r e d u c t i e v e r p l i c h t . na de v e r e i s t e r e d u c t i e s is h e t r e p r e s e n t a t i e s c h e m a voor de niet-habituele i n t e r p r e t a t i e s p r e c i e s h e t z e l f d e als het s c h e m a dat in d e v o r i g e s e c t i e s ( 3 . 1 . t.e.m. 3.3.) voorgesteld en uitgewerkt is.
3.5.
Aktionsart
3 . 5 . 1 . een o n t o l o g i s c h s
typologie
In d e v o r i g e p a r a g r a f e n is al e n k e l e k e r e n g e b l e k e n d a t d e aard van de b a s i s f o r m u l e een f a c t o r is w a a r m e e r e k e n i n g m o e t worden gehouden bij de t o e k e n n i n g van temporele representaties aan zinnen. Zo is er b i j v o o r b e e l d in 3 . 3 . op g e w e z e n dat sommige basisformules niet compatibel zijn met een E-bepalende d u u r b e p a l i n g en in 3 . 4 . is a a n g e t o o n d d a t z i n n e n d i e e e n t o e s t a n d uitdrukken geen impliciet-habituele interpretatie kunnen h e b b e n . De vraag rijst bijgevolg welke soorten van basisformules er in h e t a l g e m e e n o n d e r s c h e i d e n m o e t e n w o r d e n en hoe die v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n zich tot elkaar v e r h o u d e n . Nu z i j n er in p r i n c i p e v e r s c h i l l e n d e m o g e l i j k h e d e n om z i n n e n te c l a s s i f i c e r e n ; zo z o u men ze b i j v o o r b e e l d k u n n e n i n d e l e n op b a s i s van het a a n t a l a r g u m e n t e n d a t ze b e v a t t e n of op b a s i s van hun illocutionaire potentie, m a a r in de c o n t e x t van dit hoofdstuk zijn a l l e e n d i e i n d e l i n g e n i n t e r e s s a n t d i e een rol k u n n e n s p e l e n b i j de t o e k e n n i n g van t e m p o r e l e r e p r e s e n t a t i e s . Welke indelingen d a t p r e c i e s z i j n , is n i e t a p r i o r i b e p a a l b a a r , m a a r er is wel een i n d e l i n g d i e in dat v e r b a n d s t e e d s w e e r v e r m e l d w o r d t en waarvan de relevantie v o o r h e t t e m p o r e l e s y s t e e m al d o o r verschillende a u t e u r s in h e t l i c h t g e s t e l d i s . B e d o e l d is een i n d e l i n g van de zinnen die aansluit bij de ontologische classificatie van s i t u a t i e s in t o e s t a n d e n , p r o c e s s e n en g e b e u r t e n i s s e n . Die classificatie is ingevoerd door A r i s t o t e l e s en heeft de laatste decennia vrij veel belangstelling gekregen in de Angelsaksische f i l o s o f i e , v o o r a l in k r i n g e n van de z g n . O r d i n a r y Language Philosophy (Ryle, K e n n y , e . a . ) . V i a K e n n y en v o o r a l via V e n d l e r is de i n d e l i n g o o k in d e f o r m e l e s e m a n t i e k t e r e c h t g e k o m e n en op d i t o g e n b l i k b e s t a a t er al e e n h e l e r e e k s v a n publicaties over Aristoteles' driedeling en de r e l e v a n t i e ervan voor de semantische a n a l y s e van n a t u u r l i j k e t a l e n . De i n d e l i n g w a a r het om g a a t is de v o l g e n d e :
Bij Kenny heten die drie types respectievelijk "states", "activities" en " p e r f o r m a n c e s " ( K e n n y 1 9 6 3 ) . De v o r m w a a r i n de t y p o l o g i e in de f o r m e l e s e m a n t i e k t e r e c h t g e k o m e n i s , gaat echter vooral terug op Vendler 1967. Daarin wordt naast de twee bovenstaande onderscheidingen nog een derde onderscheiding geïntroduceerd, nl. die tussen momentane en duur hebbende gebeurtenissen :
De toegevoegde Engelse termen zijn die van Vendler en worden hier apart vermeld omdat ze in de Angelsaksische literatuur een grote verspreiding hebben gekend (cf. Mourelatos 1978, Dowty 1979, Gabbay & Moravscik 1980, Bach 1980, Vlach 1981, Ter Meulen 1983, e.a.). (nootvan 5) uitdrukkingen voor de verschillende types zijn Voorbeelden (1) ze heeft een rode bromfiets (toestand; STATE) (2) hij is aan het vissen (proces; ACTIVITY) (3) hij bouwt een hok voor zijn kippen (duurhebbende gebeurtenis (4) hij vond een mes in zijn bed (momentane gebeurtenis De opposities waarop de typologie gebaseerd is zijn
1. [ + / -d y n a m i s c h ] : t o e s t a n d e n(-)vs.gebeurens(+) 2 . [ + / -t e l i s c h ] : p r o c e s s e n(-)vs.gebeurtenissen(+) D3 .i e[+ z e l/f md oe m e ndtraiaen ]o:accomplishments p p o s i t i e s k o(-) m evs. n achievements ook v o o r (+) in C o m r i e 1 9 7 6 , en om een idee te geven van w a t er m e e b e d o e l d is zal ik diens d e f i n i t i e s kort b e s p r e k e n . Mijn voorkeur voor C o m r i e ' s d e f i n i t i e s is -net a l s in de s e c t i e o v e r de a s p e c t e n - i n g e g e v e n door het feit dat ze in conceptuele, taalonafhankelijke termen geformuleerd zijn, d.w.z. in t e r m e n w a a r i n n i e t d i r e c t v e r w e z e n wordt naar t a a l s p e c i f i e k e m o r f o s y n t a c t i s c h e e e n h e d e n .
1. De ( +/- dynamisch)-oppositie wordt door Comrie eerst gedefinieerd in termen van "verandering" : een toestand zou geen verandering impliceren, maar een gebeuren wel. Dat voorstel wordt echter verworpen omwille van het bestaan van zinnen als (5) je sleutels liggen op de tafe (6) the oscilloscope is emitting (5) beschrijft een toestand maar sluit geen verandering van positie uit: ook a l s d e s l e u t e l s v e r l e g d w o r d e n en op e e n a n d e r deel van de tafel t e r e c h t k o m e n , b l i j f t (5) w a a r . En v o o r (6) geldt het o m g e k e e r d e ; hier wordt een g e b e u r e n beschreven dat juist geen verandering impliceert :
"we have a dynamic situation that does not involve any necessary change, at least not any c h a n g e that would be apparent to s o m e o n e u n a c q u a i n t e d w i t h t h e o p e r a t i o n of the oscilloscope, although this would not affect his conception of t h e d y n a m i c n a t u r e of t h e s i t u a t i o n . " ( C o m r i e 1 9 7 6 , 49)
Om d i e r e d e n
stelt
C o m r i e een a n d e r e d e f i n i t i e
voor :
" w i t h a s t a t e , u n l e s s s o m e t h i n g h a p p e n s to c h a n g e t h a t s t a t e , t h e n t h e s t a t e will c o n t i n u e : t h i s a p p l i e s e q u a l l y w e l l to standing and to k n o w i n g . With a dynamic situation on the other hand, the situation will only c o n t i n u e if it is c o n t i n u a l l y s u b j e c t t o a n e w i n p u t of e n e r g y ; t h i s a p p l i e s equally to r u n n i n g and to e m i t t i n g a p u r e t o n e , since if John s t o p s putting any e f f o r t into r u n n i n g , he w i l l c o m e to a stop, and if t h e o s c i l l o s c o p e is c u t off f r o m i t s source of p o w e r it w i l l n o l o n g e r e m i t s o u n d . " (ib.) Deze d e f i n i t i e biedt w e l i s w a a r geen w a t e r d i c h t criterium voor de h e r k e n n i n g van g e b e u r e n s en t o e s t a n d e n in c o n c r e t e g e v a l l e n (zijn slapen en z w i j g e n b i j v o o r b e e l d g e b e u r e n s of t o e s t a n d e n ? ) , maar ze b i e d t m . i . wel e e n i n t u ï t i e f b e v r e d i g e n d e e x p l i c a t i e van wat er m e t h e t o n d e r s c h e i d b e d o e l d is en d a t is v o o r l o p i g v o l d o e n d e .
2. De ( + / - t e l i s c h ) - o p p o s i t i e is de m o e i l i j k s t e van de d r i e . De term " t e l i s c h " is o n t l e e n d aan G a r e y 1 9 5 7 en is a f g e l e i d van h e t G r i e k s e substantief " t e l o s " , dat "einde" b e t e k e n t . Toegepast op de s i t u a t i e s m a a k t d e z e o p p o s i t i e e e n onderscheid tussen de g e b e u r e n s die voorgesteld worden als gericht op een r e s u l t a a t dat b e r e i k t is of in h e t v o o r u i t z i c h t g e s t e l d w o r d t (+ telisch) en de g e b e u r e n s d i e v o o r g e s t e l d w o r d e n a l s aan de gang z i j n d e p r o c e s s e n w a a r b i j h e t r e s u l t a a t m i n d e r a a n d a c h t k r i j g t dan het proces zelf (- t e l i s c h ) . Comrie's voorbeelden zijn respectievelijk (7) J o h n (8) J o h n en z i j n
is m a k i n g a c h a i r (telisch) is s i n g i n g (atelisch)
formulering
van h e t o n d e r s c h e i d
luidt
als volgt :
" the s i t u a t i o n d e s c r i b e d by " m a k e a c h a i r " h a s b u i l t i n t o it a terminal point, n a m e l y t h a t p o i n t at w h i c h t h e c h a i r is complete, w h e n it a u t o m a t i c a l l y t e r m i n a t e s ; the situation described by " s i n g " h a s no s u c h t e r m i n a l p o i n t , a n d can be p r o t r a c t e d i n d e f i n i t e l y or b r o k e n off at a n y p o i n t . " ( C o m r i e 1 9 7 6 . 44) Een
test die v a a k g e b r u i k t w o r d t om de t e l i s c h e gebeurtenisteo n d e r s c h e i d e n van de a t e l i s c h e is de v o l g e n d e
:
"if a s e n t e n c e r e f e r r i n g t o t h i s s i t u a t i o n in a f rm with imperfective meaning (such as the English Progressive) implies the s e n t e n c e r e f e r r i n g t o t h e s a m e s i t u a t i o n in a form with p e r f e c t m e a n i n g (such as t h e English Perfect),
t h e n t h e s i t u a t i o n is a t e l i c ; o t h e r w i s e it is telic. from " J o h n is s i n g i n g " o n e can d e d u c e " J o h n h a s s u n g " , from " J o h n is m a k i n g a c h a i r " o n e c a n n o t d e d u c e "John made a chair". "
Thus but has
(Comrie 1976, 44-45) Dit criterium w o r d t ook g e b r u i k t in A l l e n 1966, Taylor Dowty 1979, e.a,, en zal in d e d e r d e p a r a g r a a f van d e z e v e r d e r t o e g e l i c h t w o r d e n (cf. 3 . 5 . 3 . ) .
1977, sectie
3. Ten s l o t t e is er de ( + / - m o m e n t a a n ) - d i s t i n c t i e . C o m r i e , voor de formulering v a n d i e o p p o s i t i e de termen duratief p u n c t u e e l g e b r u i k t , g e e f t er de v o l g e n d e d e f i n i t i e v a n :
die en
" T h e o p p o s i t e of d u r a t i v i t y is p u n c t u a l i t y , which thus means the q u a l i t y of a s i t u a t i o n t h a t d o e s n o t l a s t in time (is not c o n c e i v e d of a s l a s t i n g in t i m e ) , one that takes place momentarily. It s h o u l d be n o t e d h e r e t h a t t h e c r u c i a l p o i n t h e r e is t h a t p u n c t u a l s i t u a t i o n s do not h a v e a n y duration, n o t e v e n d u r a t i o n of a v e r y s h o r t p e r i o d . " (Comrie 1976, 41-42) S t a n d a a r d v o o r b e e l d en van m o m e n t a n e g e b e u r t e n i s s e n zijn kuchen, hoesten, ontploffen, overlijden, de t o p b e r e i k e n , enz. Zelfs zulke g e b e u r t e n i s s e n nemen n a t u u r l i j k een z e k e r e t i j d , maar die is zo k l e i n d a t de d u u r e r v a n v e r w a a r l o o s d kan w o r d e n . Het is wellicht het b e k l e m t o n e n waard dat de gegeven typologie een typologie van s i t u a t i e s i s , en n i e t v a n z i n n e n : het is m,a,w, e e n o n t o l o g i s c h e en g e e n s e m a n t i s c h e c l a s s i f i c a t i e . Voor m i j n o p z e t is ze d a n o o k s l e c h t s van s e c u n d a i r b e l a n g : w a a r h e t in de t e m p o r e l e c a l c u l u s om g a a t is om de z i n n e n en n i e t om de buitentalige situaties, maar aangezien die laatste de d e n o t a t i e s z i j n van de e e r s t e - j u i s t z o a l s de i n t e r v a l l e n de d e n o t a t i e s z i j n van de t e m p o r e l e b e p a l i n g e n - w a s h e t n i e t o v e r b o d i g om aan het ontologische c o r r e l a a t v a n de nog v o o r te s t e l l e n t y p o l o g i e van zinnen enige a a n d a c h t te b e s t e d e n . Wat nu de i n d e l i n g van de z i n n e n b e t r e f t d i e in de volgende p a r a g r a f e n v o o r g e s t e l d w o r d t , wil ik er v o o r a f op w i j z e n d a t het g e e n t y p o l o g i e is van a l l e m o g e l i j k e z i n n e n , m a a r a l l e e n van d i e zinnen die als ze een e e n m a l i g e i n t e r p r e t a t i e hebben in het bereik van de E - b e p a l e r l i g g e n ( c f . AT(E,p)), en a l s ze een frequentatieve interpretatie hebben, in h e t b e r e i k l i g g e n van d e e-bepaler (cf. AT(e,p)). Het zijn die zinnen die ik verder BASISFORMULES zal n o e m e n en d i e a l s h e t o b j e c t v a n d e typologie beschouwd zullen worden.
3.5.2.
twee soorten
zinnen
V o o r ik met de u i t w e r k i n g van de t y p o l o g i e b e g i n , wil ik nog e e n s beklemtonen dat d i e s l e c h t s b r u i k b a a r is in h e t k a d e r van een semantische a n a l y s e a l s de o n d e r s c h e i d i n g e n w a a r o p ze gebaseerd is niet a l l e e n d u i d e l i j k en o n d u b b e l z i n n i g gedefinieerd zijn, m a a r o o k in t a a l o n a f h a n k e l i j k e t e r m e n g e f o r m u l e e r d z i j n . Om het b e l a n g van d i e e i s d u i d e l i j k te m a k e n g e e f ik e e r s t een v o o r b e e l d van een t a a l a f h a n k e l i j k c r i t e r i u m . V o o r d e i d e n t i f i c a t i e van de t o e s t a n d s f o r m u l e s v i n d t m e n b i j v e l e Angelsaksische auteurs d e t e s t van de c o m b i n e e r b a a r h e i d m e t de Progressive : werkwoorden d i e een t o e s t a n d uitdrukken zouden i.t.t. de w e r k w o o r d e n d i e een g e b e u r e n u i t d r u k k e n g e e n "-ing"vorm kunnen hebben (cf. Lakoff 1965, Taylor 1977, Dowty 1979, Carlson 1981, e.a.). Op h e t e e r s t e Vgl. *
gezicht
levert
die test b e v r e d i g e n d e
(10) J o h n i s k n o w i n g t h e a n s w e r (11) J o h n is r u n n i n g (12) J o h n is b u i l d i n g a h o u s e
resultaten
op.
(toestand) (proces) (gebeurtenis)
Maar bij n a d e r i n z i e n is d i t c r i t e r i u m om een aantal redenen onbruikbaar, want nog a f g e z i e n van het feit dat w e r k w o o r d e n die momentane h a n d e l i n g e n u i t d r u k k e n e v e n m i n een " - i n g " - v o r m kunnen hebben : *
(13) J o h n
is r e a c h i n g
the
summit
is er h e t b e z w a a r d a t een a a n t a l een " - i n g " - v o r m k u n n e n h e b b e n :
toestandspredikaten
(14) t h e i r c a r a v a n w a s s t a n d i n g (15) he is b e i n g p o l i t e
next to
wel
degelijk
ours
En b o v e n d i e n is de d i s t r i b u t i e van de E n g e l s e " - i n g " - v o r m aan een aantal particulariteiten van het E n g e l s g e b o n d e n en dus niet direct vergelijkbaar m e t d i e van s o o r t g e l i j k e v o r m e n in andere t a l e n . A l s men d e i d e n t i f i c a t i e van de t o e s t a n d s p r e d i k a t e n in d i e a n d e r e t a l e n d a n a f h a n k e l i j k m a a k t van hun c o m b i n e e r b a a r h e i d met die vormen die qua betekenis en distributie de meeste o v e r e e n k o m s t e n v e r t o n e n m e t de E n g e l s e " - i n g " - v o r m , d a n v e r k r i j g t men verschillende r e s u l t a t e n a l s d e d i s t r i b u t i e van d i e vormen niet geheel dezelfde is. N e e m b i j v o o r b e e l d de z i n n e n (14) en ( 1 5 ) . A l s men de t e s t m e t de "-ing"-vorm rigoureus toepast, moet men b e s l u i t e n dat het hier n i e t om t o e s t a n d s f o r m u l e s kan g a a n , m a a r a l s m e n de t e s t u i t v o e r t met d e q u a b e t e k e n i s en d i s t r i b u t i e aan d e " - i n g " - v o r m verwante N e d e r l a n d s e "aan h e t " - v o r m b l i j k t h e t t e g e n o v e r g e s t e l d e * *
(16) hun (17) h i j
c a r a v a n w a s n a a s t d e o n z e aan h e t is b e l e e f d aan h e t z i j n
staan
Vanuit een vertaalperspectief zijn zulke resultaten al v a s t oninteressant, maar ook vanuit een monolinguaal perspectief
kunnen er vragen gesteld c r i t e r i a . Emmon Bach merkt
w o r d e n b i j de b r u i k b a a r h e i d van in d a t v e r b a n d h e t v o l g e n d e op ;
zulke
" . . . o n e m i g h t t r y to b u i l d i n t o a f r a g m e n t of E n g l i s h p u r e l y syntactic distinctions c o r r e s p o n d i n g to the metaphysical ones (= t h e o n e s I d i s c u s s e d in p a r a g r a p h : - F . V . E . ) . I believe t h a t s u c h an a t t e m p t w o u l d be m i s g u i d e d , since it would be t r e a t i n g t h e c l a s s i f i c a t i o n as purely arbitrary, l i k e G e r m a n g e n d e r . In e f f e c t , w e w o u l d be s a y i n g t h a t t h e r e could be a l a n g u a g e j u s t l i k e E n g l i s h , say S h m e n g l i s h , in w h i c h " f i n d a u n i c o r n " and " p u s h a c a r t " w o u l d m e a n exactly what they mean in English but had just the opposite p r o p e r t i e s w i t h r e s p e c t to t h e p r o g r e s s i v e , t i m e a d v e r b i a l s , and t h e l i k e . So t h e f a c t s a r e at l e a s t s e m a n t i c . " (Bach 1980, 29-30) De taalonafhankelijkheidsvereiste stelt zich dus ook in een monolinguaal p e r s p e c t i e f a l s men - z o a l s B a c h - v o o r een logische s e m a n t i e k en d u s v o o r e e n c o r r e s p o n d e n t i e - t h e o r e t i s c h e benadering kiest. A l s u i t g a n g s p u n t v o o r de o n t w i k k e l i n g van een taalonafhankelijke t y p o l o g i e n e e m ik de v o l g e n d e s u g g e s t i e van B a r r y T a y l o r : " b e t w e e n K- and E - v e r b s ( K = k i n e s i s , g e b e u r t e n i s ; E = e n e r g e i a , proces - F V . E . ) a n d t h e s o r t a l and m a s s t e r m s we use to individuate space-occupying entities (substances and stuffs); perhaps, then, it c a n be u s e d as t h e b a s i s of a t h e o r y of t i m e - o c c u p y i n g e n t i t i e s ( e v e n t s ) . " (Taylor 1977, 220 Wat die s u g g e s t i e v o o r m i j n o p z e t i n t e r e s s a n t m a a k t , is d a t basisintuïtie e r v a n zo g o e d a a n s l u i t bij d e m a n i e r w a a r o p er de v o r i g e s e c t i e s o v e r t i j d g e s p r o k e n i s .
My
) de in
Van in de e e r s t e s e c t i e z i j n de t e m p o r e l e r e l a t i e s en concepten immers g e ï n t e r p r e t e e r d in t e r m e n v a n r u i m t e l i j k e r e l a t i e s ; het hele tijdsasmodel is een ruimtelijke metafoor voor de r e p r e s e n t a t i e van t i j d s v e r h o u d i n g e n , en h e t v o o r s t e l om de "time-occupying model v a n de " s p a c e - o c c u p y i n g e n t i t i e s " l i g t dan ook h e l e m a a l in de l i j n van de t o t nu t o e g e v o l g d e b e n a d e r i n g .
De onderscheiding w a a r T a y l o r h e t o v e r h e e f t en w a a r v a n ik de t o e p a s b a a r h e i d op de t e m p o r e l e e n t i t e i t e n wil o n d e r z o e k e n , is d i e tussen eenheden met "divided reference" en eenheden met " u n d i v i d e d r e f e r e n c e " . W a t d i e e e r s t e o n d e r s c h e i d t van de l a a t s t e is d a t ze g e b r u i k t w o r d e n om te v e r w i j z e n n a a r o b j e c t e n d i e als afzonderlijke spatie-temporele entiteiten gezien worden. Quine, aan w i e de t e r m " ( u n ) d i v i d e d r e f e r e n c e " o n t l e e n d i s , v e r m e l d t a l s v o o r b e e l d van z o ' n e e n h e i d h e t w o o r d " a p p l e " :
" w h a t g o e s on c o u n t s ' as a p p l e ; we m u s t l e a r n h o w m u c h c o u n t s as AN a p p l e , and h o w m u c h as a n o t h e r . Such terms possess built-in modes, however arbitrary, of dividing their reference. " [Quine
1960,
91]
Daartegenover staan de t e r m e n m e t " u n d i v i d e d r e f e r e n c e " en uit Q u i n e s v o o r b e e l d e n b l i j k t d a t d a a r v o o r a l de z g n . "mass nouns" mee bedoeld zijn. H e t l i g t b i j g e v o l g v o o r de h a n d om de de ( + /- t e l b a a r ) - d i s t i n c t i e , maar h o e w e l er t u s s e n die beide z e k e r v e r b a n d e n b e s t a a n , mag n i e t u i t h e t oog w o r d e n v e r l o r e n d a t het t o e p a s s i n g s g e b i e d e r v a n v e r s c h i l l e n d is ; de (+ /- t e l b a a r ) d i s t i n c t i e w o r d t i m m e r s m e e s t a l t o e g e p a s t op s u b s t a n t i e v e n en d u s als een i n h e r e n t e e i g e n s c h a p van l e x i c a l e e l e m e n t e n behandeld, terwijl de ( + / - d i v i d e d r e f e r e n c e ) - o n d e r s c h e i d i n g op nominale constituenten toegepast wordt. Vgl.
(18) g e e f (19) d a t
-
hem nog
wat wijn - divided is een g o e d e w i j n + divided
divided
(21) w a t v i n d
je van d i e w i j n ? + divided In dat opzicht stemt de ( + /- d i v i d e d reference)-distinctie overeen m e t d e n o g v o o r te s t e l l e n d i s t i n c t i e s t u s s e n formules. Die betreffen immers ook de interpretaties van grotere syntagmatische gehelen (zinnen) en niet de inherente e i g e n s c h a p p e n van a f z o n d e r l i j k e l e x i c a l e e l e m e n t e n . Wat nu de toepassing van de distinctie op specifieke NP's betreft, kan m e n g e b r u i k m a k e n van de volgende criteria's 1. NP's met "undivided r e f e r e n c e " zijn i . t . t . die met "divided reference" ADDITIEF. A l s X een NP is m e t
en a l s
"undivided
X een NP is m e t
"divided
r e f e r e n c e " , dan
r e f e r e n c e " , dan
geldt
geldt
dat
dat
Een v o o r b e e l d : a l s men t w e e p o r t i e s w a t e r s a m e n v o e g t , h e e f t men opnieuw een p o r t i e w a t e r , m a a r a l s men t w e e a p p e l s samenvoegt, h e e f t m e n n i e t o p n i e u w een a p p e l , m a a r t w e e a p p e l s . V g l .
2.
N P ' s met " u n d i v i d e d r e f e r e n c e " reference" HOMOGEEN.
zijn
i.t.t.
die met
D a a r m e e is de c o n v e r s e van h e t e e r s t e c r i t e r i u m b e d o e l d a l s X een NP is m e t " u n d i v i d e d r e f e r e n c e " , d a n g e l d t d a t
en a l s X een NP m e t
"divided
reference"
i s , dan g e l d t
"divided
:
dat
Een v o o r b e e l d : a l s men een p o r t i e w a t e r in t w e e v e r d e e l t , h e e f t men t w e e p o r t i e s w a t e r , m a a r a l s m e n een a p p e l in t w e e v e r d e e l t , h e e f t men g e e n t w e e a p p e l s . V g l .
Nu kan men ook in h e t g e v a l van d e N P ' s m e t " u n d i v i d e d r e f e r e n c e " n i e t e i n d e l o o s d o o r g a a n m e t de v e r d e l i n g : op een b e p a a l d m o m e n t houdt een stof op nog l a n g e r d i e z e l f d e stof te z i j n a l s men ze verder analyseert. Als men b i j v o o r b e e l d een watermolecule in atomen splitst, v e r k r i j g t men g e e n w a t e r m e e r , maar een atoom zuurstof en t w e e a t o m e n w a t e r s t o f . H o e ver men m e t de v e r d e l i n g kan g a a n , v a r i e e r t van s t o f t o t stof : in h e t g e v a l van " w a t e r " kan m e n e r g ver g a a n (tot op het m o l e c u l a i r e n i v e a u ) , m a a r in h e t g e v a l van een stof a l s k r a b s a l a d e m o e t de k l e i n s t e p o r t i e - o m a l s krabsalade beschouwd te kunnen w o r d e n - m i n s t e n s bestaan uit een s t u k j e k r a b (hoe m i n u s c u u l o o k ) , wat m a y o n a i s e , een b e e t j e ei (wit of g e e l ) , en e v . n o g a n d e r e i n g r e d i ë n t e n . Er z i j n d u s g r e n z e n aan d e h o m o g e n i t e i t van t e r m e n m e t " u n d i v i d e d reference", maar dat neemt n i e t weg d a t ze in principe wel homogeen z i j n en d a t ze op d i e m a n i e r v e r s c h i l l e n van d e termen met "divided r e f e r e n c e " .
Wat die t w e e c r i t e r i a nu i n t e r e s s a n t m a a k t voor de temporele calculus is d a t ze z o n d e r n o e m e n s w a a r d i g e a a n p a s s i n g e n ook op zinnen toegepast kunnen worden. De A D D I T I V I T E I T
bijvoorbeeld
kan a l s v o l g t g e t e s t w o r d e n
:
een t e m p u s l o z e f o r m u l e p is a d d i t i e f desda uit h e t f e i t d a t p w a a r is v o o r t w e e d i r e c t op e l k a a r volgende intervallen (I en J) v o l g t d a t p w a a r is v o o r de u n i e van die t w e e i n t e r v a l l e n (I U J ) . Bij de t o e p a s s s i n g v a n d i t c r i t e r i u m b l i j k t d a t de f o r m u l e s v o o r de beschrijving van t o e s t a n d e n en p r o c e s s e n additief zijn ; enkele voorbeelden :
A l s J a n g i s t e r e n z i e k w a s en v a n d a a g o o k , dan g e l d t v o o r d i e t w e e d a g e n s a m e n d a t Jan z i e k was. En a l s F o n s w a n d e l t van 8 tot 10 en van 10 t o t 1 1 , dan g e l d t voor de p e r i o d e van 8 t o t 11 dat Fans wandelt. B e m e r k dat men in z u l k e g e v a l l e n n i e t z e g t d a t Jan t w e e k e e r z i e k g e w e e s t is of d a t F o n s t w e e k e e r g e w a n d e l d h e e f t : het gaat in z i j n g e h e e l t e l k e n S OM een p e r i o d e van z i e k t e en om een wandelepisode. Voor de formules die additiviteit daarentegen
gebeurtenissen niet. Vgl.
uitdrukken
geldt
de
Als Jan e e r s t 100 m e t e r l o o p t en v l a k d a a r n a nog e e n s dan geldt voor de u n i e van de b e i d e i n t e r v a l l e n w a a r i n hij telkens 100 m e t e r l i e p d a t h i j t w e e k e e r 100 m e t e r l i e p , en n i e t één k e e r . En als de b o m o n t p l o f t op m o m e n t I en v l a k d a a r n a op m o m e n t J , dan geldt v o o r d e u n i e van I en J dat de b o m t w e e k e e r (en n i e t een keer) ontploft is. De H O M O G E N I T E I T
van de f o r m u l e s
kan e v e n e e n s
getest
Een t e m p u s l o z e f o r m u l e p is h o m o g e e n desda uit het feit dat p w a a r is v o o r e e n i n t e r v a l o o k w a a r is v o o r e l k s u b i n t e r v a l van I.
worden
I volgt
:
dat
p
Bij de toepassing van dit criterium blijkt dat de toestandsformules en de procesformules homogeen zijn, en de gebeurtenisformules n i e t ; a l s Jan g i s t e r e n z i e k w a s dan geldt v o o r elk s u b i n t e r v a l van g i s t e r e n d a t J a n z i e k w a s :
En als Fons van 8 tot 10 g e w a n d e l d h e e f t d a n geldt s u b i n t e r v a l in d i e p e r i o d e d a t F o n s g e w a n d e l d h e e f t ;
voor
elk
Net a l s b i j de N P ' s is de h o m o g e n i t e i t van de b a s i s f o r m u l e s aan bepaalde grenzen gebonden. A l s men de s u b i n t e r v a l l e n zo klein maakt dat ze s l e c h t s u i t een m o m e n t b e s t a a n , dan kunnen de procesformules in p r i n c i p e niet meer geëvalueerd worden. Een proces behelst i m m e r s a l t i j d een of a n d e r e v e r a n d e r i n g en een verandering kan nu eenmaal nooit m.b.t. een tijdstip geconstateerd worden. Voor b e i d e g e l d t e v e n w e l dat ze p r i n c i p i e e l h o m o g e e n z i j n en die zin verschillen ze van de gebeurtenisformules, principieel niet homogeen zijn. Vgl.
in die
Als Jan in h e t i n t e r v a l I 100 m e t e r l o o p t , dan g e l d t n i e t voor elk s u b i n t e r v a l in I d a t Jan 100 m e t e r l o o p t . Stel bijvoorbeeld dat Jan 100 m e t e r l o o p t in 12 s e c o n d e n ; d a n is h e t nog n i e t zo dat Jan in de e e r s t e z e s s e c o n d e n 100 m e t e r l o o p t , en in de v o l g e n d e z e s s e c o n d e n nog e e n s 100 m e t e r . In h e t g e v a l v a n de m o m e n t a n e g e b e u r t e n i s s e n is de t e s t e i g e n l i j k niet toepasbaar, want de uitdrukkingen daarvan worden per definitie m. b. t. een t i j d s t i p g e e v a l u e e r d en d a t kan nu eenmaal n i e t in nog k l e i n e r e s u b i n t e r v a l l e n v e r d e e l d w o r d e n . Bij de t o e p a s s i n g van teit blijkt dus dat additief en homogeen resulterende indeling
d e c r i t e r i a van a d d i t i v i t e i t en de f o r m u l e s voor t o e s t a n d e n en z i j n en de gebeurtenisformules z i e t er a l s v o l g t u i t :
homogeniprocessen niet. De
Deze i n d e l i n g is n i e t g e h e e l c o n f o r m aan d i e w e l k e in de eerste p a r a g r a a f g e g e v e n is : d a a r i n w e r d e e n o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n de t o e s t a n d e n e n e r z i j d s en de p r o c e s s e n en g e b e u r t e n i s s e n anderz i j d s , t e r w i j l de b e l a n g r i j k s t e o n d e r s c h e i d i n g h i e r d i e is t u s s e n formules v o o r t o e s t a n d e n en p r o c e s s e n e n e r z i j d s en f o r m u l e s v o o r gebeurtenissen anderzijds. Gabbay & Moravcsik, d i e in "Verbs, events, and t h e f l o w of t i m e " een s o o r t g e l i j k e i n d e l i n g v a n V P ' s voorstellen en d a a r b i j e v e n e e n s t o t de b e v i n d i n g k o m e n dat die indeling niet g e h e e lconformisaandeontologische c l a s s i f i c a t i e , schrijven daar het v o l g e n d e over : " A c o m p a r i s o n of t h e o n t o l o g y and t h e VP c l a s s i f i c a t i o n s h o w s that t h e c a p t u r i n g of t h e v e r b - s e m a n t i c s r e q u i r e s m o r e t h a n a m e r e o n t o l o g y of t h i n g s , properties, temporal intervals and temporal i n s t a n c e s . . . T h i s is h a r d l y s u r p r i z i n g ; the semantics of natural languages will reflect partly the influence of c o n c e p t s and f a c t o r s t h a t r e l a t e n o t s i m p l y t o metaphysical s t r u c t u r e s b u t t o g e n e r a l c o n d i t i o n s of human activity, and h u m a n k n o w l e d g e - f a c t o r s t h a t h e l p to d e f i n e w h a t W i t t g e n s t e i n c a l l e d f o r m s of l i f e . " [Gabbay & Moravcsik
1980,
70]
Of d a a r m e e de u l t i e m e v e r k l a r i n g v a n d e d i s c r e p a n t i e g e g e v e n i s , w e e t ik n i e t , m a a r d a t er g o e d e r e d e n e n b e s t a a n om de z i n n e n in te d e l e n z o a l s in h e t b o v e n s t a a n d e s c h e m a , zal d u i d e l i j k b l i j k e n in de volgende paragraat, w a a r i n de i n t e r a c t i e van de twee s o o r t e n f o r m u l e s m e t de t e m p o r e l e b e p a l i n g e n o n d e r z o c h t w o r d t .
Uit de criteria van a d d i t i v i t e i t en homogeniteit kunnen een aantal s p e c i f i e k e r e t e s t e n a f g e l e i d w o r d e n v o o r de c l a s s i f i c a t i e van c o n c r e t e f o r m u l e s . D i e t e s t e n b e t r e f f e n v o o r a l de i n t e r a c t i e met de a n d e r e t e m p o r e l e b e p a l i n g e n en c o r r e s p o n d e r e n voor een deel m e t e e n a a n t a l c r i t e r i a d i e men wel v a k e r in de literatuur aantreft om de telische van de niet-telische gebeurens te onderscheiden. I.t.t. h e t g a n g b a r e g e b r u i k om d i e t e s t e n g e w o o n naast en na e l k a a r te v e r m e l d e n zal ik l a t e n z i e n h o e ze u i t de algemene divisibiliteitscriteria afgeleid kunnen worden. Op d i e manier wil ik d u i d e l i j k m a k e n d a t er t u s s e n de d i v e r s e criteria v e r b a n d e n b e s t a a n en d a t de k e u z e v a n de s p e c i f i e k e r e t e s t e n n i e t willekeurig is. De structuur van afgelezen worden :
deze paragraaf
1. N P ' s m e t d i v i d e d
reference
kan van
zijn niet additief
A p p e l s zijn immers discrete ruimtelijke z o d a n i g g e t e l d en g e k w a n t i f i c e e r d w o r d e n :
NP's met undivided
reference
het
daarentegen
a a n g e z i e n h e t w a t e r een en o n v e r d e e l d gekwantificeerd worden
is,
volgende
:
entiteiten
zijn
schema
die
als
additief
kan het n i e t
g e t e l d of :
T o e g e p a s t op de b a s i s f o r m u l e s i m p l i c e e r t d a t d a t a l l e e n d e nietadditieve formules (= de gebeurtenisformules) gekwantificeerd kunnen worden :
desda
p
niet additief
is
In w o o r d e n
:
als p w a a r is v o o r t w e e o p e e n v o l g e n d e i n t e r v a l l e n I en J , dan is 2 p w a a r v o o r de u n i e v a n d i e t w e e intervallen desda p niet additief is.
Er wordt d u s v o o r s p e l d dat een n i e t - a d d i t i e v e k l o p p e n " wel g e k w a n t i f i c e e r d kan w o r d e n :
m a a r een
Daaruit
additieve
volgt
formule
als
"zij z i j n
ziek"
formule
als
"ze
niet
:
dat
(22) ze h e e f t
twee
keer
geklopt
kan betekenen dat z e t w e e keer terwijl (23) zij is twee keer ziek geweest
vlak
na e l k a a r
geklopt
heeft,
alleen kan b e t e k e n e n d a t ze in t w e e n i e t aan elkaar grenzende periodes ziek g e w e e s t is ( b i j v o o r b e e l d in f e b r u a r i en april), maar niet dat ze in een en d e z e l f d e periode twee keer ziek geweest is. Die +/- k w a n t i f i c e e r b a a r h e i d van de basisformule heeft aantal i n t e r e s s a n t e i n t e r a c t i e s met de f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n gevolg.
een tot
De e e r s t e is d a t z i n n e n m e t een k w a n t i f i c e e r b a r e b a s i s f o r m u l e in combinatie met een quantificerende frequentiebepaling een ambiguiteit vertonen die zinnen met een niet-kwantificeerbare basisformule niet v e r t o n e n . Zo kan (22) n a a s t de r e e d s b e s c h r e v e n b e t e k e n i s o o k de lezing hebben dat ze b i j t w e e v e r s c h i l l e n d e g e l e g e n h e d e n telkens één keer g e k l o p t h e e f t . In t e r m e n van h e t f o r m a l i s m e b e t e k e n t d a t d a t er o f w e l een i n t e r v a l (E) is w a a r v o o r de b a s i s f o r m u l e "zij twee keer kloppen" waar i s , o f w e l t w e e i n t e r v a l l e n (e) w a a r v o o r de f o r m u l e "zij (een k e e r ) k l o p p e n " w a a r is : (24) (25)
(23) d a a r e n t e g e n hebben :
kan a l l e e n
een r e p r e s e n t a t i e
in de a a r d
van
(25)
(26)
De a l t e r n a t i e v e
interpretatie
(27) is immers uitgesloten, omdat de basisformule niet kwantificeerbaar is. Op d i e m a n i e r w o r d t f o r m e e l v e r a n t w o o r d d a t (23) niet kan b e t e k e n e n d a t ze in een en d e z e l f d e p e r i o d e twee
keer
ziek
was.
Een t w e e d e i n t e r e s s a n t e i n t e r a c t i e met de betreft de scope-verhoudingen tussen b a s i s f o r m u l e en de f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n .
frequentiehepalingen elementen van de
Een gevolg van de k w a n t i f i c e e r b a a r h e i d van de niet-additieve zinnen is dat ze s t e e d s een f r e q u e n t i e b e p a l i n g k u n n e n bevatten. Zo h e e f t een zin a l s (28) h i j h e e f t
die fout dikwijls
twee mogelijke representaties de b a s i s f o r m u l e
;
gemaakt
e e n m e t de f r e q u e n t i e b e p a l i n g in :
(29)
en een m e t d e f r e q u e n t i e b e p a i i n g
in de t e m p o r e l e
operator
;
(30)
In (30) ligt de basisformule geheel in het bereik van de frequentiebepaling, maar in (29) is d a t n i e t zo en kan een element u i t de b a s i s f o r m u l e ( b i j v o o r b e e l d " d i e f o u t " ) een r u i m e r bereik hebben dan de f r e q u e n t i e b e p a l i n g , Zinnen
met een
niet-kwantificeerbare
(31) h i j h e e f t d i k w i j l s f o u t e n
basisformule
zoals
gemaakt
kunnen d a a r e n t e g e n a l l e e n een r e p r e s e n t a t i e in de a a r d van (30) hebben en dat impliceert dat geen enkel element uit de basisformule een ruimer bereik kan hebben dan de frequentiebepaling. Voor zover de semantische scope-relaties corresponderen met s y n t a c t i s c h e v o l g o r d e - r e l a t i e s volgt daaruit dat de NP " f o u t e n " in (31) i . t . t . " d i e f o u t " in (28) n i e t voor het b i j w o o r d " d i k w i j l s " g e p l a a t s t kan w o r d e n . V g l . *
(32) h i j h e e f t
fouten dikwijls
gemaakt
(28) h i j h e e f t
die fout dikwijls
gemaakt
De o n g r a m m a t i c a l i t e i t van (32) is in l a a t s t e i n s t a n t i e een g e v o l g van h e t f e i t d a t de b a s i s f o r m u l e "hij f o u t e n m a k e n " a d d i t i e f is en d u s n i e t g e k w a n t i f i c e e r d kan w o r d e n .
2. Auditieve NP's zoals "water" denoteren in principe de t o t a l i t e i t van d e b e n o e m d e s t o f , i.c. al h e t w a t e r . A l s m e n de d e n o t a t i e van z u l k e N P ' s wil b e p e r k e n of p r e c i s e r e n , kan men g e e n t e l w o o r d e n g e b r u i k e n (cf. s u p r a ) , maar moet zijn toevlucht nemen tot partitieve constructies, z o a l s "een l i t e r w a t e r " , "een pot m o s t e r d " , "een k i l o v l e e s " , e n z . Die partitieve combinatie met
constructies kunnen ook gebruikt niet-additieve NP's, maar dan moet
worden de NP
in in
k w e s t i e wel g e p l u r a l i s e e r d worden: "een kilo a p p e l s " , k n i k k e r s " v s . * " e e n k i l o a p p e l " , *"een p o t k n i k k e r " .
"een
pot
Net
z o a l s ik de k w a n t i f i c e r e n d e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n in (22-23) b e s c h o u w d , heb als de prepositionele tegenhangers van telwoorden in het n o m i n a l e s y s t e e m , zal ik nu de E-bepalende duurbepalingen opvatten a l s de p r o p o s i t i o n e l e p e n d a n t s van de partitieve constructies. Die analogie steunt op de volgende gelijkenis : zoals "een p o t " de r u i m t e l i j k e grenzen van de mosterd b e p a a l t in "een p o t m o s t e r d " , zo b e p a a l t " u r e n l a n g " de t e m p o r e l e g r e n z e n van z i j n w a n d e l i n g in (35) hij h e e f t u r e n l a n g
gewandeld
De duurbepalingen w o r d e n d u s o p g e v a t a l s een soort containers waarin temporele entiteiten (i.e. basisformules) verpakt zijn. Gebruik makend van die analogie kan men de volgende v o o r s p e l l i n g e n d o e n o v e r h e t g e d r a g van de b a s i s f o r m u l e s : 1.
additieve formules gecombineerd worden;
2.
niet-additieve formules kunnen niet met een g e c o m b i n e e r d w o r d e n a l s de b e s c h r e v e n h a n d e l i n g *
3.
(36) h i j h e e f t
kunnen altijd zie (35).
urenlang
de m a r a t h o n
met
een
duurbepaling
gelopen
niet-additieve formules kunnen wel met een gecombineerd w o r d e n a l s ze een f r e q u e n t a t i e v e hebben : (37) hij h e e f t
jarenlang
de m a r a t h o n
is wel grammaticaal als i n t e r p r e t a t i e aan t o e k e n t .
men
duurbepaling e e n m a l i g is ;
duurbepaling interpretatie
gelopen er
een
frequentatieve
Die laatste s t e l l i n g v e r k l a a r t w a a r om h e t in sommige zelfs mogelijk is om een d u u r b e p a l i n g te c o m b i n e r e n momentane basisformule ; David Dowty geeft daar het v o o r b e e l d van (38) J o h n en m e r k t
found
daarbij
" that (38), elliptical, implicit: (39) J o h n
his son's tricycle
in t h e d r i v e w a y
gevallen met een volgende :
for 6
weeks
op on i t s a c c e p t a b l e r e a d i n g , is u n d e r s t o o d to in t h a t a s e c o n d t i m e a d v e r b i a l of s o m e k i n d
found
his son's tricycle
( e v e r y day) (once a week)
for
six
in t h e
be is
driveway
weeks
(frequently) [ D o w t y 1 9 7(etc.) 9 , 82) Wat b i j Dowty evenwel een losse o b s e r v a t i e b l i j f t , is in mijn model a f l e i d b a a r uit o n a f h a n k e l i j k g e m o t i v e e r d e e i g e n s c h a p p e n van niet-additieve formules.
de
De t e s t van de c o m b i n e e r b a a r h e i d m e t d u u r b e p a l i n g e n is een van de s t a n d a a r d t e c h n i e k e n om de t e l i s c h e van de n i e t - t e l i s c h e g e b e u r e n s te o n d e r s c h e i d e n . Van de v e l e p u b l i c a t i e s w a a r i n h i j b e s p r o k e n en g e b r u i k t w o r d t , v e r m e l d ik V e r k u y l 1 9 7 1 , D o w t y 1 9 7 9 , D a h l 1981 en Carlson 1981. M i j n a n a l y s e t o o n t e v e n w e l aan d a t d i e t e s t niet z o n d e r m e e r t o e p a s b a a r is ; de r e s t r i c t i e op de c o m b i n e e r b a a r h e i d g e l d t i m m e r s a l l e e n a l s d e b a s i s - f o r m u l e e e n m a l i g is (cf (38-39)) en als de d u u r b e p a l i n g de E-tijd b e p a a l t , en niet het
(40) ik ben al e n k e l e d a g e n
verhuisd
want in dat g e v a l is een f o r m u l e v o o r de u i t d r u k k i n g van een telische a c t i e wel d e g e l i j k m e t een duurbepaling combineerbaar (cf . 3 . 3 . ) .
3. Een ander c r i t e r i u m dat vaak g e b r u i k t wordt van t e l i c i t e i t is de v o l g e n d e a f l e i d i n g s t e s t een g e b e u r e n
p
is
voor
de
herkenning :
telisch
desda uit
Duratief(p)
In h e t g e v a l van een geldt dus niet dat
In g e w o o n
Nederlands
(41) J a n
volgt
niet
gebeuren
Verleden(p) z o a l s (Jan b o u w e n
een h u i s )
: uit het
bouwen
noodzakelijk h e e f t een h u i s
V o o r een n i e t - t e l i s c h d a a r e n t e g e n wel dat
woorden
(43) F o n s
waar
volgt dat
telisch
is e e n h u i s a a n
(42) Jan
Met a n d e r e
niet
i s , dan
gebeuren
zoals
: als
is aan h e t
ook
gebouwd
wandelen
(Fons
wandelen)
geldt
R-E-interval
(44) F o n s h e e f t Als Fons drie uur voorafgaat
gewandeld
b i j v o o r b e e l d v a n 2 t o t 4 w a n d e l t d a n is (43) en (44) eveneens, omdat er een interval aan 3 uur w a a r v o o r " F o n s w a n d e l e n " w a a r i s .
waar is
om dat
N a a r a l s Jan een h u i s b o u w t in de z o m e r van 1 9 8 5 , dan g e l d t dat (41) w a a r is in juli 1 9 8 5 , m a a r (42) n i e t : (42) zal p a s waar z i j n op h e t e i n d e van de z o m e r , en z o d r a (42) w a a r i s , zal (41) het n i e t m e e r z i j n , ten m i n s t e a l s h e t . o m h e t z e l f d e h u i s g a a t . Deze test is al v e r m e l d in de e e r s t e p a r a g r a a f en wordt o.m. g e b r u i k t in T a y l o r 1 9 7 7 , Dowty 1979, Dahl 1 9 8 1 , e . a . Ik zal nu laten zien d a t d e t e s t in k w e s t i e g e w o o n een s p e c i a a l g e v a l is van h e t h o m o g e n i t e i t s c r i t e r i u m . Z o a l s in de v o r i g e p a r a g r a a f al g e s t e l d w e r d , is e e n zin h o m o g e e n desda u i t de g e l d i g h e i d m . b . t . e e n i n t e r v a l I v o l g t d a t hij ook geldig is m.b.t. e l k s u b i n t e r v a l in I. E e n formule met een d u r a t i e v e i n t e r p r e t a t i e z o a l s ( 4 1 - 4 3 ) is er per d e f i n i t i e een d i e waar is voor een p e r i o d e van een z e k e r e d u u r : de E-tijd is m.a.w, een interval dat m e e r d e r e m o m e n t e n b e v a t , en bij die m o m e n t e n h o o r t per d e f i n i t i e o o k h e t r e f e r e n t i e p u n t (R) (cf. de d e f i n i t i e van " d u r a t i v i t e i t " a l s = ( E , R ) in 3 . 3 . 2 . ) .
In h e t g e v a l van een h o m o g e n e f o r m u l e kan men d a n v o o r s p e l l e n d a t de basisformule ook waar is v o o r een i n t e r v a l I dat aan R v o o r a f g a a t en t o t E b e h o o r t : a l s p w a a r is v o o r E g e l d t m . a . w . dat p ook w a a r is v o o r I , en d a t l e g t u i t w a a r o m de a f l e i d i n g Dur voor
homogene
(p)
====>
formules geldig
Verl
(p)
is.
Voor de niet-homogene formules daarentegen geldt de afleiding niet en d a t v e r k l a a r t w a a r o m de f o r m u l e s v o o r t e l i s c h e g e b e u r e n s zich in d a t o p z i c h t a n d e r s g e d r a g e n dan d i e voor niet-telische gebeurens.
Bij wijze van s a m e n v a t t i n g b r e n g ik de verbanden v e r s c h i l l e n d e c r i t e r i a nog e e n s in een s c h e m a s a m e n :
tussen
de
Dit hele schema is ontwikkeld naar het model van de NPinterpretaties en kan dus als een uitwerking beschouwd worden van Taylors suggestie dat de "time-occupying entities" (events) beschreven kunnen worden naar het model van de "space-occupying entities" (substances and stuffs).
Nu b e n ik w e l i s w a a r n i e t d e e e r s t e om d i e a n a l o g i e t e e x p l o r e r e n , want er zijn s o o r t g e l i j k e a a n z et ten te v i n d e n in Allen 1966, M o u r e l a t o s 1 9 7 8 , B a c h 1 9 8 0 , C a r l s o n 1 9 8 1 en Ter M e u l e n 1 9 8 3 , m a a r mijn analyse is wel d e e e r s t e w a a r i n o o k het verband getoond w o r d t t u s s e n de t w e e d i v i s i b i l i t e i t s c r i t e r i a ( c f . h o m o g e n i t e i t en additiviteit) en de vroeger gebruikte criteria om de verschillende t y p e s van f o r m u l e s te o n d e r s c h e i d e n . B o v e n d i e n is mijn a n a l y s e d o o r de i n b e d d i n g in h e t g e h e e l v a n een temporele c a l c u l u s ook v e e l p r e c i e z e r ; d e i n t e r a c t i e van d e b a s i s f o r m u l e s met de t e m p o r e l e b e p a l i n g e n is b e s c h r e v e n in t e r m e n d i e in de vorige secties een expliciete definitie gekregen hebben en waarvan de interpretatie d u s n i e t aan h e t t o e v a l en de lezer
wordt overgelaten. Het b e l a n g d a a r v a n is o . m . gebleken bij de t e s t van de c o m b i n e e r b a a r h e i d m e t d u u r b e p a l i n g e n ; d i e t e s t m o e s t op een aantal punten gemodificeerd worden om de gewenste resultaten op te leveren en h e t feit dat die modificaties gedefinieerd k o n d e n w o r d e n in t e r m e n van o n d e r s c h e i d i n g e n d i e al in de vorige secties gedefinieerd waren (cf. het onderscheid tussen R - E - en E - b e p a l e r s en h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n AT(E,p) en AT(e,p)) w i j s t e r o p d a t er d o o r de i n p a s s i n g van de t y p o l o g i e in het geheel van de calculus een aantal verbanden duidelijk geworden zijn tussen feiten die anders als ongemotiveerd en uitzonderlijk beschouwd hadden moeten worden.
3.5.4. twee
subclassificaties
De a d d i t i v i t e i t s - en h o m o g e n i t e i t s c r i t e r i a m a k e n e e n onderscheid tussen formules voor toestanden en processen enerzijds en formules voor g e b e u r t e n i s s e n a n d e r z i j d s . Die onderscheiding is m . i . de m e e s t f u n d a m e n t e l e in h e t d o m e i n , m a a r d a t n e e m t n i e t weg dat er binnen die twee klassen verdere onderscheidingen gepostuleerd kunnen worden. Relevante distincties binnen beide klassen z o u d e n b i j v o o r b e e l d d i e k u n n e n z i j n t u s s e n t o e s t a n d s - en procesformules en tussen formules voor momentane en nietm o m e n t a n e g e b e u r t e n i s s e n . Ik zal in d e z e p a r a g r a a f l a t e n z i e n d a t er o o k v o o r d i e d i s t i n c t i e s a l g e m e n e c r i t e r i a g e f o r m u l e e r d k u n n e n worden en d a t de o n t o l o g i s c h e v i e r d e l i n g u i t de e e r s t e p a r a g r a a f dus in overeenstemming kan w o r d e n g e b r a c h t met een eveneens vierledige (zij h e t e n i g s z i n s a n d e r s g e s t r u c t u r e e r d e ) typologie van f o r m u l e s . Voor de formulering van c r i t e r i a ter onderscheiding van uitdrukkingen voor t o e s t a n d e n en p r o c e s s e n v e r t r e k ik van volgende (reeds eerder vermelde) observaties aangaande verschillen tussen die beide soorten uitdrukkingen : 1. toestandsformules kunnen i.t.t. procesformules t o t een m o m e n t g e ë v a l u e e r d w o r d e n ( c f . 3 . 5 . 3 . ) 2. t o e s t a n d s f o r m u l e s kunnen i.t.t. p r o c e s f o r m u l e s h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e hebben (cf. 3.4.3.) (45) v o r i g (46) v o r i g
jaar r e e d ze m e t een J a g u a r jaar had ze een J a g u a r
de de de
met
betrekking
geen
impliciet:
(proces) (toestand)
Van het e e r s t e v e r s c h i l is ai a a n g e t o o n d d a t h e t kan afgeleid w o r d e n u i t h e t f e i t d a t d e t o e s t a n d s f o r m u l e s e e n h o g e r e g r a a d van h o m o g e n i t e i t v e r t o n e n dan d e p r o c e s f o r m u l e s : in h e t g e v a l van de toestandsformules geldt immers d a t a l s ze w a a r z i j n voor een i n t e r v a l I , ze ook w a a r z i j n m . b . t . ELK s u b i n t e r v a l in I , o o k a l s dat subinterval slechts uit een moment bestaat ; voor de procesformules g e l d t d a a r e n t e g e n d a t a l s ze w a a r z i j n voor een i n t e r v a l I, ze ook w a a r z i j n m . b . t . d i e s u b i n t e r v a l l e n in I d i e uit minstens enkele momenten bestaan : processen impliceren immers verandering en v e r a n d e r i n g kan n i e t m.b.t. een moment geconstateerd worden.
Het tweede verschil kan eveneens teruggevoerd worden op de grotere h o m o g e n i t e i t van de t o e s t a n d s f o r m u l e s m a a r dat verband l i g t m i n d e r v o o r de h a n d en k r i j g t d a a r o m w a t m e e r a a n d a c h t , Wat een z i n s p a a r a l s ( 4 5 - 4 6 ) a a n t o o n t , is dat er bij de p r o c e s s e n een o n d e r s c h e i d moet worden g e m a a k t tussen het interval waarvoor de zin w a a r is en de i n t e r v a l l e n w a a r o p het in de zin u i t g e d r u k t e proces daadwerkeiijk plaatsvindt. In (45) is d a t e e r s t e i n t e r v a l de p e r i o d e a a n g e d u i d door " v o r i g j a a r " , m a a r het s p r e e k t v a n z e l f dat het feitelijke rijden met een Jaguar niet voor elk subinterval in d i e p e r i o d e w a a r h o e f t te z i j n om (45) waar te maken. Ook als d e d a a d w e r k e i i j k aan h e t s t u u r van een Jaguar d o o r g e b r a c h t e u r e n s l e c h t s e e n d e r t i g s t e b e d r a g e n van h e t totale a a n t a l u r e n in d a t j a a r , kan men s t e l l e n d a t (45) w a a r is. De meest bijgevolg
voor niet
de
hand
liggende
interpretatie
van
(45)
is
(47)
m aar (48)
Het f e i t e l i j k e r i j d e n m e t een J a g u a r g e l d t in (45) immers voor een l a n g i n t e r v a l ( E ) , m a a r v o o r e e n o n b e p a a l d a a n t a l v o r i g jaar b e h o r e n d e i n t e r v a l l e n ( e ) .
niet tot
Een gevolg van de i n v o e r i n g van dat onderscheid tussen het i n t e r v a l van d e g e w o o n t e en de i n t e r v a l l e n van a c t u e l e a c t i v i t e i t is dat e e n H O E L A N G - b e p a l i n g in een procesformule in principe zowel het interval van de g e w o o n t e a l s het interval van de a c t u e l e a c t i v i t e i t kan d e n o t e r e n . V g l . (49) m i j n (50) m i j n
auto rammelt auto rammelt
al een h a l f al een h a l f
jaar uur
Voor (49) is de e e r s t e i n t e r p r e t a t i e de m e e s t voor l i g g e n d e en v e r k r i j g t men de v o l g e n d e r e p r e s e n t a t i e :
de
hand
(51)
Voor (50) d a a r e n t e g e n l i j k t de t w e e d e de h a n d l i g g e n d e en de r e p r e s e n t a t i e h a b i t u a l i t e i t s k w a n t o r te b e v a t t e n
i n t e r p r e t a t i e de m e e s t ervan hoeft bijgevolg
voor geen :
(52)
In b e i d e g e v a l l e n is de H O E L A N G - b e p a l i n g een E - b e p a l e r , maar in het eerste g e v a l b e p a a l t d i e de d u u r van de g e w o o n t e en in het tweede geval de d u u r v a n de a c t u e l e a c t i v i t e i t . Of men nu in c o n c r e t e g e v a l l e n te m a k e n h e e f t m e t e e n h a b i t u e l e interpretatie of niet is o.m. afhankelijk van d e a a r d van de beschreven activiteit. De a c t u e l e d u u r kan v o o r s o m m i g e a c t i v i t e i t e n vrij groot zijn (b.v. ademen, leven, s c h e e l k i j k e n ) en v o o r andere
eerder
klein ( b . v . i n a d e m e n , f l u i t e n , s p u r t e n ,
e.d.).
Typisch voor de toestandsformules is nu dat er bij hun interpretatie nooit een onderscheid gemaakt hoeft te worden tussen d i e t w e e s o o r t e n i n t e r v a l l e n : h e t d o o r een W A N N E E R - of HOELANG-bepaling aangeduide i n t e r v a l is s t e e d s g e l i j k aan het i n t e r v a l w a a r v o o r de t o e s t a n d d a a d w e r k e l i j k g e l d t . (46) v o r i g heeft
jaar had ze een
Jaguar
dan ook s l e c h t s é é n m o g e l i j k e
representatie
:
(53)
De a l t e r n a t i e v e
representatie
(54)
staat voor de lezing dat zij gedurende een groot aantal subintervallen van v o r i g jaar een J a g u a r h a d , m a a r d a t is niet w a t (46) b e t e k e n t : a l s (46) w a a r is v o o r v o r i g j a a r , dan is h e t ook w a a r v o o r A L L E s u b i n t e r v a l l e n van v o r i g j a a r . In t e r m e n van h e t f o r m a l i s m e b e t e k e n t d a t d a t er g e e n o n d e r s c h e i d g e m a a k t h o e f t te w o r d e n t u s s e n de E - t i j d en d e e - i n t e r v a l l e n . Er g e l d t m . a . w . dat "E=e" en in d a t g e v a l v e r k r i j g t men a u t o m a t i s c h een niet-habituele
Het verband met h e t h o m o g e n i t e i t s c r i t e r i u m kan nu als volgt geformuleerd worden ; als p w a a r is v o o r e e n i n t e r v a l I en e e n toestand uitdrukt, d a n is p waar voor elk subinterval in I; maar als p w a a r is v o o r een i n t e r v a l I en een p r o c e s uitdrukt, dan is p w a a r v o o r een (niet nader gespecificeerd) aantal s u b i n t e r v a l l e n van I. In s o m m i g e g e v a l l e n k a n h e t d a a r b i j om A L L E subintervallen gaan en dan verkrijgt men een soortgelijke r e p r e s e n t a t i e als voor de t o e s t a n d s f o r m u l e s ; cf. (50) m i j n
auto rammelt
al e e n h a l f
uur
In a n d e r e g e v a l l e n e v e n w e l kan de b a s i s f o r m u l e s l e c h t s v o o r beperkt a a n t a l s u b i n t e r v a l l e n w a a r z i j n en d a n v e r k r i j g t men habituele interpretatie. Cf. (45) (49)
een een
v o r i g jaar r e e d ze m e t een J a g u a r m i j n a u t o r a m m e l t al een h a l f jaar
De t w e e aan h e t b e g i n van de p a r a g r a a f g e c o n s t a t e e r d e v e r s c h i l l e n k u n n e n d u s a f g e l e i d w o r d e n u i t h e t f e i t d a t de toestandsformules s t r i k t h o m o g e e n z i j n en de p r o c e s f o r m u l e s n i e t . En dat s e m a n t i s c h e o n d e r s c h e i d kan op z i j n b e u r t makkelijk in verband gebracht worden met het in de eerste paragraaf gedefinieerde onderscheid tussen gebeurens en toestanden : g e b e u r e n s v e r g e n een c o n s t a n t e i n v o e r van e n e r g i e om aan de gang te b l i j v e n en h o u d e n op z o d r a d i e e n e r g i e t o e v o e r w o r d t s t o p g e z e t of onderbroken; toestanden daarentegen zijn stabiel en vergen juist een of a n d e r e a c t i e om v e r a n d e r d of a f g e b r o k e n te worden. Die s t a b i l i t e i t van de t o e s t a n d e n c o r r e s p o n d e e r t met de strikte homogeniteit van de toestandsformules en de
representa
e n e r g i e a f h a n k e l i j k h e i d van de g e b e u r e n s om g e d u r e n d e l a n g e r e tijd onderhouden te b l i j v e n , c o r r e s p o n d e e r t met de l a g e r e g r a a d van homogeniteit van de p r o c e s f o r m u l e s ; o m d a t een gebeuren als r a m m e l e n e n e r g i e v e r g t kan ze n i e t o n b e p e r k t aan de g a n g blijven en zal er bij d e i n t e r p r e t a t i e van een zin a l s (49) m i j n
auto rammelt
al een
halt
jaar
a u t o m a t i s c h een o n d e r s c h e i d g e m a a k t w o r d e n t u s s e n de p e r i o d e van de d i s p o s i t i e ("een h a l t j a a r " ) en de i n t e r v a l l e n t i j d e n s welke het rammelen d a a d w e r k e l i j k p l a a t s v i n d t . interessant is v e r d e r n o g d a t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n s t r i k t e en minder s t r i k t e h o m o g e n i t e i t o o k op de N P ' s t o e g e p a s t kan w o r d e n . H e t r e l e v a n t e c r i t e r i u m l u i d t in dat g e v a l a l s v o l g t : een NP is s t r i k t h o m o g e e n desda voor eender w e l k d e e l van de d e n o t a t i e van de NP g e l d t d a t ook t o t de d e n o t a t i e van d i e N P b e h o o r t .
het
Een g o e d v o o r b e e l d d a a r v a n is o p n i e u w " w a t e r " . Als men bij de verdeling n i e t v e r d e r g a a t dan h e t n i v e a u v a n de m o l e c u l e n g e l d t v o o r e l k e p o r t i e w a t e r d a t ze bij v e r d e l i n g nog s t e e d s een p o r t i e water o p l e v e r t . Een v o o r b e e l d van een m i n d e r h o m o g e n e NP is " v e e " . D i e is n e t a l s "water" additief en h o m o g e e n , maar dat de homogeniteit hier m i n d e r s t r i k t is dan in h e t g e v a l van " w a t e r " b l i j k t u i t het f e i t dat v o o r e e n h o e v e e l h e i d v e e s l e c h t s ten d e l e g e l d t d a t e i k d e e l e r v a n ook e e n h o e v e e l h e i d v e e i s . Zo kan men b i j v o o r b e e l d van een v e r z a m e l i n g van 60 o s s e n wel s t e l l e n d a t h e t v e e i s , en ook van een v e r z a m e l i n g van 30 o s s e n , m a a r h e t is z e e r o n g e b r u i k e l i j k om van e e n o s te z e g g e n d a t h e t v e e i s , en h e t is z o n d e r m e e r fout om van een v e r z a m e l i n g van 60 o s s e s t a a r t e n te z e g g e n d a t h e t v e e is.
N e t z o a l s er m e e r en m i n d e r h o m o g e n e f o r m u l e s d u s o o k m e e r en m i n d e r h o m o g e n e N P ' s .
bestaan, bestaan
er
Naast h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n t o e s t a n d s - en p r o c e s f o r m u l e s is er ten s l o t t e nog h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n f o r m u l e s v o o r m o m e n t a n e en n i e t - m o m e n t a n e g e b e u r t e n i s s e n . C o n c e p t u e e l is d a t o n d e r s c h e i d erg e e n v o u d i g : m o m e n t a n e g e b e u r t e n i s s e n v e r g e n zo g o e d a l s g e e n t i j d om p l a a t s te g r i j p e n en d e f o r m u l e s v o o r de u i t d r u k k i n g van z u l k e gebeurtenissen moeten bijgevolg m.b.t. één moment geëvalueerd worden.
Voor de m o m e n t a n e b a s i s f o r m u l e s met een e e n m a l i g e interpretatie volgt d a a r u i t d a t ze g e e n i m p e r f e c t i e f a s p e c t k u n n e n h e b b e n (cf. 3 . 3 . ) en d a t ze n i e t g e c o m b i n e e r d k u n n e n w o r d e n m e t een E - b e p a l e r a l s d i e een p e r i o d e van een z e k e r e d u u r d e n o t e e r t . D a t ver k l a a r t mede waarom ze niet compatibel zijn met E-bepalende duurbepalingen, maar die i n c o m p a t i b i l i t e i t g e l d t ook voor de n i e t - m o m e n t a n e g e b e u r t e n i s f o r m u l e s (cf. 3 . 5 . 4 . ) en kan h i e r dus niet als een d i s t i n c t i e f kenmerk g e b r u i k t w o r d e n . R e l e v a n t e r in d e z e c o n t e x t z i j n de z i n n e n w a a r i n de E - t i j d d o o r eenIN-HOEVEEL-TIJD-bepa g e b e u r t e n i s f o r m u l e k u n n e n d i e de d u u r van de E - t i j d b e p a l e n :
(55) h i j
liep
de 5 0 0 0 m e t e r
in een
kwartier
kan betekenen dat het lopen van de 5000 meter een duurde. In combinatie m e t een m o m e n t a n e basis-formule interpretatie evenwel uitgesloten (56) die bom o n p l o f t
in e n k e l e
kwartier is die :
minuten
b e t e k e n t n i e t dat het o n t p l o f f e n van de bom e n k e l e m i n u t e n d u u r t , maar dat het e n k e l e m i n u t e n na de (hier niet gespecificeerde) referentietijd het g e v a l zal zijn d a t de bom ontploft. De INH O E V E E L - T I J D - b e p a l i n g s p e c i f i c e e r t hier b i j g e v o l g n i e t de E - t i j d , m a a r het R - E - i n t e r v a l . Voor de momentane basisformules met een frequentatieve interpretatie gelden die r e s t r i c t i e s n i e t . Die worden immers niet b e w e e r d op de E - t i j d p l a a t s te v i n d e n , m a a r op een (al dan niet g e s p e c i f i c e e r d ) a a n t a l e - i n t e r v a l l e n . Dat h e e f t tot g e v o l g dat de E-tijd dan een periode van een z e k e r e d u u r M O E T z i j n (hij moet immers de verschillende e-intervallen bevatten) en dus wel degelijk door een duurbepalende aspectuele bepaling g e s p e c i f i c e e r d kan w o r d e n , C f . (38)
John found his son's tricycle weeks
in t h e d r i v e w a y
for
six
In het g e v a l van een f r e q u e n t a t i e v e i n t e r p r e t a t i e geldt verder dat n i e t de E - t i j d , m a a r het e - i n t e r v a l één m o m e n t m o e t z i j n , en dat impliceert dat de momentane basisformules niet met duurbepalende e-bepalers gecombineerd kunnen worden : *
(57) hij h e e f t e l k e dag een uur zijn p i j p
De volgende schema's bieden paragraaf :
een s a m e n v a t t e n d
gevonden
overzicht
van
deze
Bij de i n p a s s i n g van d e z e s c h e m a ' s o n t s t a a t het v o l g e n d e beeld ;
in de e e r d e r
gegeven
indeling
Door het gebruik van hiërarchisch geordende binaire onderscheidingen is deze indeling exhaustief en zijn de onderscheiden klassen mutueel exclusief, H e t is d u s in p r i n c i p e m o g e l i j k om van e e n d e r w e l k e s p e c i f i e k e b a s i s f o r m u l e te bepalen t o t w e l k e k l a s s e ze b e h o o r t .
3.5.5.
determinanten
van d e o n d e r s c h e i d e n
types
De criteria en de testen die tot nu toe voorgesteld b e t r o f f e n s t e e d s de b a s i s f o r m u l e in z i j n g e h e e l ; het g i n g vorige p a r a g r a f e n o f w e l om de d e n o t a t i e s v a n d i e f o r m u l e s om de i n t e r a c t i e e r v a n m e t t e m p o r e l e b e p a l i n g e n .
zijn, in de ofwel
Die b e n a d e r i n g is wel n i e t g e h e e l n i e u w , m a a r ze w i j k t t o c h af van de methode die gewoonlijk wordt gebruikt voor de i d e n t i f i c a t i e van de v e r s c h i l l e n d e t y p e s van z i n n e n . De k l a s s i e k e m e t h o d e is n a m e l i j k een t y p i s c h e b o t t o m - u p - b e n a d e r i n g , in d i e zin dat het t y p e van d e f o r m u l e o p g e v a t w o r d t a l s b e p a a l d door de d e l e n w a a r u i t de f o r m u l e s a m e n g e s t e l d i s . In d i e o p t i e k k o m t h e t er in e e r s t e i n s t a n t i e op aan om d e f a c t o r e n te i d e n t i f i c e r e n d i e een rol k u n n e n s p e l e n b i j de b e p a l i n g van het z i n s t y p e , en dat z i j n er v o l g e n s A l e x a n d e r M o u r e l a t o s z e s in t o t a a l : " In all c a s e s a t o t a l of six f a c t o r s a r e i n v o l v e d : (a) the verb's inherent meaning; (b) the nature of the verb's arguments, t h a t i s , of t h e s u b j e c t and of t h e o b j e c t ( s ) , if any; (c) a d v e r b i a l s , if a n y ; (d) a s p e c t ; (e) t e n s e as p h a s e (e.g., the perfect); (f) t e n s e a s t i m e r e f e r e n c e to p a s t , p r e s e n t , or f u t u r e . " [Mourelatos
1 9 7 8 , 421)
De
bepaling van h e t z i n s t y p e w o r d t in d a t gevalweluiterstc o m p l e x en h e t is d a n ook n i e tv e r w o n d e r l i j kdatMourelatosna die o p s o m m i n g als volgt verder gaat : " An a c c o u n t of h o w t h e s e f a c t o r s i n t e r a c t w i t h o n e a n o t h e r to determine the resulting verb p r e d i c a t i o n lies outside the s c o p e of t h i s c h a p t e r . " (ib.) De c o m p l e x i t e i t en de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e q u a s i - o n u i t v o e r b a a r h e i d van de t y p o l o g i s e r i n g l i j k t me v o o r a l te w i j t e n aan h e t f e i t dat Mourelatos -en met hem vele a n d e r e n - de typologie wil toepassen op volledige z i n n e n en n i e t op basisformules. Het gevolg d a a r v a n is d a t m e n v o o r t d u r e n d g e c o n f r o n t e e r d wordt met paradoxen, zoals bij v o o r b e e l d dat f o r m u l e s voor gebeurtenissen t o c h d u u r b e p a l i n g e n k u n n e n h e b b e n en d a n e i g e n l i j k p r o c e s f o r m u l e s zijn of dat momentane formules in sommige gevallen een i m p e r f e c t i e f a s p e c t k u n n e n h e b b e n en d a n e i g e n l i j k n i e t m o m e n t a a n m e e r z i j n (cf. ( 3 8 - 3 9 ) ) . Het bestaan van d i e p a r a d o x e n kan m.i. nauwelijks verbazing w e k k e n , w a n t a l s men e n e r z i j d s de i n t e r a c t i e van de v e r s c h i l l e n d e t y p e s v a n f o r m u l e s met de t e m p o r e l e b e p a l i n g e n wil o n d e r z o e k e n en anderzijds s t e l t d a t de t e m p o r e l e b e p a l i n g e n een b e l a n g r i j k e rol spelen bij de identificatie van die types, komt men o n v e r m i j d e l i j k in k r i n g r e d e n e r i n g e n t e r e c h t . Van t w e e d i n g e n een : o f w e l k e n t m e n de t y p e s t o e aan v o l l e d i g e z i n n e n (Tp) en z i e t men e r v a n af om d e i n t e r a c t i e van t y p e s van p en T te o n d e r z o e k e n , o f w e l wil men d a t l a a t s t e wel d o e n , m a a r d a n moet men de t y p o l o g i e n i e t op v o l l e d i g e z i n n e n (Tp), maar op
basisformules
(p)
toepassen.
Het a l t e r n a t i e f w a a r ik in d e z e s e c t i e v o o r g e k o z e n h e b , is tweede : al van in de e e r s t e p a r a g r a a f heb ik e r o p g e w e z e n het m i j om een t y p o l o g i e van t e m p u s l o z e b a s i s f o r m u l e s te d o e n D i e k e u z e m a a k t e h e t m o g e l i j k om in de t w e e v o r i g e p a r a g r a f e n interactie van d e d i v e r s e t y p e s m e t de t e m p o r e l e b e p a l i n g e n o n d e r z o e k e n en m a a k t h e t nu in d e z e p a r a g r a a f v e r d e r m o g e l i j k het a a n t a l t y p e b e p a l e n d e f a c t o r e n d r a s t i s c h t e b e p e r k e n .
het dat is. de te om
Van de zes factoren die Mourelatos relevant achtte, zijn er immers vier d i e n i e t t o t de b a s i s f o r m u l e b e h o r e n en bijgevolg g e e n rol k u n n e n s p e l e n b i j de t y p e b e p a l i n g . H e t g a a t m e t n a m e om de f a c t o r e n d i e te m a k e n h e b b e n m e t het t e m p u s en h e t a s p e c t (cf. ( d ) , (e) en (f)) en om de a d v e r b i a l e b e p a l i n g e n (c) v o o r zover het om temporele bepalingen gaat. Dat m a a k t dat alleen de v o l g e n d e f a c t o r e n nog in a a n m e r k i n g k u n n e n k o m e n v o o r een rol bij de t y p e b e p a l i n g : 1. de inherente semantische eigenschappen hoofdwerkwoord 2 . de a a r d v a n het s u b j e c t én van e v . a a n w e z i g e
van
het
objecten
3.
de bijwoordelijke bepalingen voor zover het geen t e m p o r e l e bepalingen zijn De b e l a n g r i j k s t e van d i e f a c t o r e n is d e e e r s t e Ï de semantische d i s t i n c t i e s d i e in d a t o p z i c h t r e l e v a n t z i j n , z i j n w a a r s c h i j n l i j k die tussen toestandswerkwoorden enerzijds en p r o c e s w e r k w o o r d e n anderzijds, waarbij binnen die l a a t s t e dan nog een speciale k l a s s e v a n m o m e n t a n e p r o c e s w e r k w o o r d e n o n d e r s c h e i den kan w o r d e n ;
Gegeven deze basisformules
classificatie kan h e t v e r b a n d met als volgt gedefinieerd worden ;
de
types
van
* als h e t h o o f d w e r k w o o r d van p een toestandsw e r k w o o r d i s , d a n is p een t o e s t a n d s f o r m u l e * als het hoofdwerkwoord proceswerkwoord i s , dan gebeurtenisformule
van p e e n is p een
momentaan momentane
* als het hoofdwerkwoord van p een nietmomentaan proceswerkwoord is, dan is p ofwel een procesformule ofwel een niet-momentane gebeurtenisformule De keuze tussen men ook de a a r d betrekt.
d i e l a a t s t e t w e e kan s l e c h t s g e m a a k t w o r d e n als van h e t s u b j e c t en de o b j e c t e n in de b e s c h o u w i n g
Henk Verkuyl, d i s aan d i e k w e s t i e een h e l e dissertatie heeft gewijd, heeft de v o l g e n d e a l g e m e n e s c h e m a ' s o p g e s t e l d voor de o n d e r s c h e i d i n g van p r o c e s - en g e b e u r t e n i s f o r m u l e s (noot 6) :
* Aspect
proceeds
in t h e c a s e s u n d e r
analysis
is:
(49a)
NP: is t h e S u b j e c t of S , N P 2 is a D i r e c t O b j e c t , QC is a Q u a n t i f y i n g C o m p l e m e n t or a D i r e c t i o n a l P r e p P h r a s e , and N P 3 is an I n d i r e c t O b j e c t . The N o n d u r a t i v e A s p e c t in t h e s e n t e n c e s u n d e r d i s c u s s i o n to n o w a p p e a r s to be c o m p o s e d of e l e m e n t a r y categories t h e b a s i s of t h e f o l l o w i n g s c h e m a :
up on
(50a)
( V e r k u y l 1 9 7 2 , 106) Aan de h a n d van d e z e s c h e m a ' s k u n n e n Bernard Comrie verantwoord worden :
de v o l g e n d e
observaties
van
" ... t h e s e n t e n c e " J o h n is s i n g i n g a s o n g " d e s c r i b e s a t e l i c situation, since this situation has a well-defined terminal point, namely when J o h n c o m e s to t h e e n d of t h e song in question. " J o h n is s i n g i n g s o n g s " is a t e l i c , w h e r e a s "John is s i n g i n g f i v e s o n g s " is a g a i n t e l i c . " ( C o m r i e 1 9 7 6 , 45) "a s o n g " en " f i v e s o n g s " z i j n i m m e r s N P ' s w a a r i n de hoeveelheid "songs" precies bepaald is, t e r w i j l d i e h o e v e e l h e i d in de NP "songs" ongespecificeerd blijft, en dat v e r k l a a r t waarom de e e r s t e en de d e r d e z i n e x p r e s s i e s z i j n van g e b e u r t e n i s s e n (= van telische gebeurens) en de t w e e d e van een p r o c e s (= van een
atelisch
gebeuren).
W a t h e t b e l a n g v a n de d e r d e d e t e r m i n e r e n d e niet-temporele adverbiale bepalingen), Verkuyl verwijzen :
f a c t o r b e t r e f t ( c f . de kan ik opnieuw naar
" Assuming that schemata (49a) and (50a) are essentiall y c o r r e c t , we s h a l l go i n t o the q u e s t i o n of w h e t h e r or n o t t h e mechanism involved in t h e c o m p o s i t i o n of t h e Aspects is operative upon larger configurations than those under d i s c u s s i o n up t o n o w . W e s h a l l c l a i m t h a t t h e u p p e r b o u n d of the A s p e c t s is f o r m e d by an S d o m i n a t i n g t h e S u b j e c t - N P and t h e VP in s c h e m a t a l i k e (49a) and ( 5 0 a ) . . . . Our hypothesis can b e f a l s i f i e d by sentences containing constituents that h a v e n o t yet b e e n under consideration, e.g. Instrumental Adverbials, Manner Adverbials, Adverbials of R e a s o n , Circumstance, etc. I shall restrict myself to giving examples p e r t a i n i n g to t h e f i r s t group. S e n t e n c e s like:
(62a) *Carla (62b) * C s r l a
schreef schreef
die brief die brief
een h a l f een h a l f
uur met uur met
potlood potloden
a r e b o t h u n g r a m m a t i c a l for t h e s a m e r e a s o n , v i z . t h e is no d i f f e r e n c e b e t w e e n t h e S i n g u l a r "met d a t p o t l o o d " the Plural "met p o t l o d e n " . ... Thus we can o b s e r v e t h a t I n s t r u m e n t a l A d v e r b i a l s i n v o l v e d in t h e c o m p o s i t i o n of A s p e c t s . " [Ver kuyl
1972,
are
ungrammaticality and
not
109]
V o o r de a n d e r e t y p e s van a d v e r b i a l e b e p a l i n g e n g e e f t V e r k u y l g e e n voorbeelden w a a r u i t hun ( i r ) r e l e v a n t i e b i j h e t b e p a l e n van het zinstype zou kunnen blijken, m a a r uit de k e u z e van de NP-VPstructuur a l s d e " u p p e r b o u n d of t h e A s p e c t s " v o l g t wel d a t die v o l g e n s de a u t e u r e v e n m i n een rol s p e l e n b i j de t y p e b e p a l i n g . Als die hypothese juist is, volgt eruit dat het aantal dat een rol speelt bij de classificatie van b a s i s f o r m u l e s t o t t w e e g e r e d u c e e r d kan w o r d e n ;
factoren concrete
1.
de i n h e r e n t e s e m a n t i s c h e k e n m e r k e n van h e t hoofdwerkwoord (cf, d e [ t o e s t a n d / p r o c e s ] - en de E + Z - m o m e n t a a n l - o p p o s i t i e )
2.
het al dan niet e x p l i c i e t subject en de objecten q e s u b c a t e g o r i s e e r d is
gekwantificeerd waar voor het
z i j n van het hoofdwerkwoord
3.5.*. samenvatting
de basisformules zijn tempusloze zinnen die als ze een eenmalige interpretatie hebben, in h e t b e r e i k van de E - b e p a l e r liggen (cf. AT(E,p)) en die als ze een frequentatieve i n t e r p r e t a t i e h e b b e n in h e t b e r e i k van de e - b e p a l e r l i g g e n ( c f . AT (e , p ) ) de aard van de b a s i s f o r m u l e s p e e l t een rol van t e m p o r e l e r e p r e s e n t a t i e s aan z i n n e n
bij de
toekenning
een i n d e l i n g van f o r m u l e s d i e in het k a d e r van een t e m p o r e l e calculus zeker enige relevantie h e e f t , is d i e w e l k e aansluit bij de Aristotelische classificatie van situaties in t o e s t a n d e n , p r o c e s s e n en g e b e u r t e n i s s e n de b e l a n g r i j k s t e o n d e r s c h e i d i n g bij de t y p o l o g i s e r i n g van de f o r m u l e s is d i e t u s s e n de f o r m u l e s v o o r toestanden en processen enerzijds en de formules voor gebeurtenissen anderzijds. De e e r s t e w o r d e n g e k e n m e r k t d o o r a d d i t i v i t e i t en homogeniteit, de tweede door de afwezigheid van die eigenschappen uit de a d d i t i v i t e i t s - en homogeniteitscriteria kunnen een a a n t a l s p e c i f i e k e r e t e s t e n a f g e l e i d , w o r d e n i . v . m . de i n t e r a c t i e v a n b e i d e t y p e s van f o r m u l e s m e t t e m p o r e l e b e p a l i n g e n ; cf. scope-ambiguïteiten met k w a n t i f i c e r e n d e frequentiebepalingen, combineerbaarheid met duurbepalingen en geldigheid van de afleiding Dur(p) ===> Verl(p) w a t de p r o c e s f o r m u l e s o n d e r s c h e i d t van is dat ze n i e t s t r i k t homogeen zijn. niet m.b.t. een t i j d s t i p geëvalueerd ze i.t.t. de toestandsformules een interpretatie kunnen hebben
de t o e s t a n d s f o r m u l e s D a a r u i t v o l g t d a t ze k u n n e n w o r d e n en dat impliciet-habituele
het o n d e r s c h e i d t u s s e n de f o r m u l e s v o o r m o m e n t a n e en momentane g e b e u r t e n i s s e n is d a t de e e r s t e i.t.t. de s t e e d s m . b . t . een t i j d s t i p g e ë v a l u e e r d m o e t e n w o r d e n
nietlaatste
de factoren die een rol s p e l e n bij de typologisering van s p e c i f i e k e b a s i s f o r m u l e s zijn - de i n h e r e n t e s e m a n t i s c h e e i g e n s c h a p p e n van h e t h o o f d w e r k w o o r d - het al dan niet expliciet gekwantificeerd zijn van het subject en de objecten waarvoor het hoofdwerkwoord g e s u b c a t e g o r i s e e r d is
3 . * . H e t f o r m a l i s m e d a t in de v o r i g e s e c t i e s o n t w i k k e l d i s , b i e d t een m i d d e l v o o r de r e p r e s e n t a t i e van d e t e m p o r e l e concepten en relaties die in natuurlijke talen uitgedrukt worden. In de inleiding heb ik erop gewezen dat dat formalisme door drie eigenschappen gekenmerkt wordt ; taalonafhankelijkheid, taal b e t r o k k e n h e i d en m o d u l a r i t e i t . B i j w i j z e van s a m e n v a t t i n g zal ik nog e e n s l a t e n z i e n h o e d i e e i g e n s c h a p p e n in het formalisme gerealiseerd zijn. De TAALONAFHANKELIJKHEID ervan blijkt uit het feit dat de temporele c o n c e p t e n g e d e f i n i e e r d z i j n in t e r m e n van b u i t e n t a l i g e gegevens (cf, intervallen, relaties tussen intervallen, denotaties van f o r m u l e s ) , en n i e t in t e r m e n van taalspecifieke rnorfosyntactische categorieën. Op het belang van die t a a l o n a f h a n k e l i j k h e i d h e b ik al in h e t e e r s t e d e e l g e w e z e n en ben ik n a d e r h a n d d i k w i j l s t e r u g g e k o m e n : h e t is een c o n d i t i o s i n e qua n o n v o o r e l k e v o r m van c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e a n a l y s e . Om v o o r g e b r u i k in een v e r t a a l s y s t e e m g e s c h i k t te z i j n m o e t een formalisme naast t a a l o n a f h a n k e l i j k ook T A A L B E T R O K K E N zijn (cf. 3.0.) en d a a r o m h e b ik me in de v o r i g e s e c t i e s n i e t b e p e r k t tot het g e v e n van f o r m u l e s en d e f i n i t i e s , m a a r h e b ik ook v o o r t d u r e n d aandacht besteed aan de r e l a t i e tussen de eenheden van het formalisme en de u i t d r u k k i n g e r v a n in specifieke natuurlijke talen. Dat de daarbij gebruikte voorbeelden en analyses vrijwel u i t s l u i t e n d h e t N e d e r l a n d s b e t r o f f e n , is m i s s c h i e n w a t e e n z i j d i g , maar v o r m t op z i c h g e e n b e z w a a r o m d a t h e t om de p r i n c i p e s van de t e m p o r e l e a n a l y s e g i n g en d i e k u n n e n aan d e h a n d van e e n d e r w e l k e natuurlijke taal geïllustreerd worden. I n t u s s e n is h e t z e k e r n i e t zo dat h e t f o r m a l i s m e s p e c i a a l v o o r de a n a l y s e van het N e d e r l a n d s o n t w o r p e n i s , w a n t in dat g e v a l z o u de relatie tussen de Nederlandse uitdrukkingen en de temparele concepten tot een simpele één-op-één-relatie herleid kunnen worden en d a t d a t n i e t h e t g e v a l i s , w e r d al op verschillende plaatsen in dit h o o f d s t u k a a n g e t o o n d en zal in het volgende h o o f d s t u k nog d u i d e l i j k e r w o r d e n . Bij w i j z e van o v e r g a n g t u s s e n d i e b e i d e h o o f d s t u k k e n g e e f ik een overzicht van de belangrijkste gesignaleerde relaties. Het u i t g a n g s p u n t d a a r v o o r is h e t m a x i m a l e r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t (1)
De relatie t u s s e n d e b i j w o o r d e l i j k e b e p a l i n g e n van t i j d e e n h e d e n van d e z e f o r m u l e kan a l s v o l g t s a m e n g e v a t w o r d e n 1. i n d e f i n i e t e
frequentiebepalingen
2. duurbepalende
zijn
frequentiebepalingen
3. kwantifieerende
Q-bepalers
zijn
frequentiebepalingen
i-bepalers
zijn
n-bepalers
en :
de
4. hoelang-bepalingen
zijn
5. in-hoeveel-tijd-bepalingen
6. wanneer- bepalingen
zijn
zijn
b e p a l e r s van
Zoals uit deze informele correspondentieregels blijkt, kan een z e l f d e bepaling soms verschillende componenten tegelijk bepalen (cf. de E - R - b e p a l e r s en de m e e s t e wanneer-bepalingen). Die p o l y v a l e n t i e k o m t n o g d u i d e l i j k e r t o t u i t i n g b i j de analyse v a n de t e m p o r a . D i e b e p a l e n t e g e l i j k e r t i j d
I n t e r e s s a n t aan d i e p o l y v a l e n t i e is d a t z e e e n n i e u w e k i j k op de semantische beschrijving van de t e m p o r a b i e d t : h e t g a a t hier n i e t m e e r cm d e k l a s s i e k e v r a a g w e l k e b e t e k e n i s ( s e n ) een gegeven tempus h e e f t en h o e d i e h e t b e s t g e r e p r e s e n t e e r d k u n n e n worden, maar om de v r a a g w e l k e de b i j d r a g e v a n h e t t e m p u s is aan de uitdrukking van temporele concepten. Het tempussysteem wordt daarbij niet a l s een op z i c h s t a a n d e n g e s l o t e n g e h e e l gezien, maar als een onderdeel van het temporele systeem in zijn totaliteit. Wat nu de afzonderlijk
specificatie van de b e t r e f t , geldt dat
- een t e m p u s soms meer kan h e b b e n ;
waarden
d a n een w a a r d e
voor
voor
elke
dezelfde
parameter
parameter
- er afhankelijkheidsrelaties verschillende parameters
bestaan
tussen
de w a a r d e n
van
Om te bepalen welke waarden een gegeven tempus voor verschillende parameters kan h e b b e n , m o e t men de rol van t e m p u s in h e t g e h e e l van h e t t e m p o r e l e s y s t e e m o n d e r z o e k e n ; dat kan is in de v o r i g e s e c t i e s al a a n g e d u i d en zal in volgende hoofdstuk systematisch geïllustreerd worden.
de het hoe het
Het de t a a l o n a f h a n k e l i j k h e i d en d e t a a l b e t r o k k e n h e i d zijn twee van d e d r i e in de i n l e i d i n g v e r m e l d e k e n m e r k e n van h e t f o r m a l i s m e toegelicht. Het derde k e n m e r k b e t r o f de M O D U L A R I T E I T van het systeem en ik zal ook d a a r o p e v e n t e r u g k o m e n . Welke modules ik o n d e r s c h e i d e n heb kan van h e t v o l g e n d e s c h e m a a f g e l e z e n w o r d e n :
Voor de interpretatie van z i n n e n m e t een niet-frequentatieve lezing wordt de module "frequentie en habitualiteit" niet geactiveerd en w o r d t d e t i j d w a a r v o o r de b a s i s f o r m u l e waar is geïdentificeerd m e t de E - t i j d . De d e i k t i s c h e en de aspectuele m o d u l e k u n n e n e c h t e r n i e t o v e r h e t h o o f d g e z i e n w o r d e n : ze z i j n s t e e d s b i j de i n t e r p r e t a t i e b e t r o k k e n en n o c h de s p r e e k t i j d , n o c h de referentietijd kunnen geïdentificeerd worden met de tijd w a a r v o o r de b a s i s f o r m u l e w a a r is ; * A T ( S , p ) en * A T ( R , p ) . Ik h e b er in h e t b e g i n van h e t h o o f d s t u k de n a d r u k op g e l e g d dat ik e r n a a r z o u s t r e v e n om een zo v o l l e d i g m o g e l i j k s y s t e e m u i t te werken. Het motief van dat streven was niet zozeer een buitensporige dadendrang of een tomeloze ijver, maar de overtuiging dat de m o d u l e s niet geheel o n a f h a n k e l i j k van elkaar g e d e f i n i e e r d k u n n e n w o r d e n en d a t v e l e f e i t e n s l e c h t s b e v r e d i g e n d beschreven kunnen w o r d e n a i s ze in h e t g e h e e l van de temporele calculus geplaatst worden. De v r a a g d i e z i c h nu o p d r i n g t , is wat er van dat streven naar volledigheid in de praktijk terechtgekomen is. Het antwoord daarop is -uiteraardgenuanceerd . In v e r g e l i j k i n g m e t de a n d e r e f o r m a l i s m e n d i e ik k e n , is h e t in dit hoofdstuk ontwikkelde representatieformaat het meest volledige, en h o e w e l er e e n a a n t a l t e m p o r e l e u i t d r u k k i n g e n z i j n d i e v o o r a l s n o g b u i t e n h e t b e r e i k van d a t f o r m a l i s m e v a l l e n , z o a l s de adverbiale T0T-, S I N D S - en VANAF-bepalingen en enkele temporele bijwoorden zoals "al", "nog", " w e e r " , e . d . , l i j k t het mij wel te volstaan voor de representatie van de t i j d s v e r h o u d i n g e n in t e m p o r e e l O N A F H A N K E L I J K E c o n t e x t e n . Daarmee bedoel ik d i e c o n t e x t e n w a a r i n de r e f e r e n t i e t i j d gelokaliseerd wordt t.o.v. de spreektijd en niet t.o.v. een andere referentietijd.
Voor de representatie van de tijdsverhoudingen in AFHANKELIJKE contexten is het formalisme evenwel g e s c h i k t , Een v o o r b e e l d van z o ' n c o n t e x t is (2) Bob
k o m t om z e v e n
uur en Jan
een uur
temporeel nog niet
later
De wanneer-bepaling in het tweede conjunct bepaalt de referentietijd niet m.b.t. de - s p r e e k t i j d maar m.b.t. de referentietijd van h e t e e r s t e c o n j u n c t : van J a n s k o m s t wordt niet b e w e e r d dat ze e e n uur na de s p r e e k t i j d zal plaatsvinden, m a a r een uur na z e v e n u u r . Een k l a s s e van w a n n e e r - b e p a l i n g e n d i e z i c h in d a t o p z i c h t p r e c i e s zoals "een uur l a t e r " g e d r a g e n , z i j n de w a n n e e r - b e p a l i n g e n die een anaforisch pronomen bevatten, z o a l s "DIE a v o n d " , "in DAT jaar", "tijdens DIE w e e k " , enz. I.t.t. de b e p a l i n g e n met een d e i k t i s c h p r o n o m e n , z o a l s " D E Z E w e e k " en " D I T j a a r " (cf. 3 . 2 . 3 . ) , verwijzen die niet n a a r de s p r e e k t i j d , maar naar een elders vastgelegde referentietijd. De c o n t e x t e n w a a r i n ze o p t r e d e n z i j n dan ook temporeel afhankelijk en kunnen slechts volledig geïnterpreteerd worden als de eerste referentietijd elders g e ï d e n t i f i c e e r d i s . Vgl. ?
(3) h i j h e e f t d i e dag z i j n l e i d e r s t r u i v e r l o r e n (4) v o r i g e week donderdag kon S a r o n n i n i e t volgen in de D o l o m i e t e n ; h i j h e e f t d i e dag z i j n l e i d e r s t r u i v e r l o r e n
Voor de representatie van dit soort temporele verhoudingen m o e t h e t g e g e v e n f o r m a l i s m e met e e n m o d u l e v e r r i j k t w o r d e n w a a r i n de relaties tussen diverse referentietijden beschreven worden. Omdat die r e l a t i e s v e r g e l i j k b a a r zijn met die tussen anaforische pronomina en hun a n t e c e d e n t e n (zie ook S m i t h 1 9 8 1 ) , zal ik die module de a n a f o r i s c h e m o d u l e n o e m e n . De i n p a s s i n g e r v a n in het t e m p o r e l e s y s t e e m s t e l ik m e a l s v o l g t v o o r :
De u i t w e r k i n g van een r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e v o o r deze module vereist een g r o n d i g e s t u d i e van de a n a f o r i s c h e r e l a t i e s tussen t e m p o r e l e b e p a l i n g e n en zal o n g e t w i j f e l d r e p e r c u s s i e s h e b b e n v o o r de beschrijving van de t e m p o r a . Het is i m m e r s b e k e n d d a t het g e b r u i k van de t e m p o r a in i n g e b e d d e zinnen verschilt van d a t in h o o f d z i n n e n o m d a t het ten dele bepaald w o r d t d o o r het t e m p u s van de d o m i n e r e n d e of v o o r a f g a a n d e zinnen. D i t f e n o m e e n , d a t s o m s m e t de n a a m " c o n s e c u t i o t e m p o r u m " wordt a a n g e d u i d , kan m . i . m a a r d e g e l i j k o n d e r z o c h t w o r d e n a l s er over de i n h o u d van de a n a f o r i s c h e m o d u l e m e e r g e w e t e n is, maar hoewel de u i t w e r k i n g van d i e m o d u l e een b o e i e n d e bezigheid zou kunnen z i j n en er o v e r d i t o n d e r w e r p een i n t e r e s s a n t e l i t e r a t u u r b e s t a a t (cf. Smith 1980, H o r n s t e i n 1 9 8 1 , C o m r i e 1 9 8 5 e . a . ) , wil ik het voorlopig bij de v e r m e l d e a l g e m e e n h e d e n houden en me verder b e p e r k e n t o t de a n a l y s e van de temporeel onafhankelijke contexten.
Daartoe behoren alle syntactisch onafhankelijke deelzinnen (clauses) waarin noch i m p l i c i e t noch e x p l i c i e t verwezen wordt n a a r e l d e r s v a s t g e l e g d e r e f e r e n t i e t i j d e n . H e t z i j n z i n n e n van d i e soort die in de vorige secties als i l l u s t r a t i e - en ontledingsmateriaal gebruikt z i j n en d i e ook in het volgende hoofdstuk als dusdanig gebruikt zullen w o r d e n .
NOTEN BIJ HET DERDE HOOFDSTUK 1. Lo bevat dus een s p e c i a l e o p e r a t o r v o o r de aanduiding van s i m u l t a n e i t e i t (N). D a t is m i n d e r g e b r u i k e l i j k in de k l a s s i e k e tijdslogica, w a n t d a a r i n w o r d t aan een zin m e t een simultane interpretatie meestal g e e n o p e r a t o r t o e g e k e n d en w o r d t er omgekeerd - van uitgegaan dat een zin zonder temporele o p e r a t o r een s i m u l t a n e i n t e r p r e t a t i e h e e f t ( c f . H o n t a g u e 1 9 7 4 , PTQ).
In Lo d a a r e n t e g e n is de b a s i s f o r m u l e per d e f i n i t i e t e m p u s l o o s en moet er ook voor de afleiding van een simultane interpretatie een o p e r a t o r a a n w e z i g z i j n . De r e d e n w a a r o m ik voor die werkwijze kies, is d a t ik een d u i d e l i j k onderscheid wil m a k e n t u s s e n de b a s i s f o r m u l e e n e r z i j d s en a l l e temporele informatie anderzijds.
2. laten
zien dat die o p v a t t i n g
n i e t de e n i g
mogelijke
is :
" The u s u a l p r o c e d u r e in t e n s e l o g i c is t o go " f r o m points to p e r i o d s " . O n e c o n s t r u c t s p e r i o d s as p o i n t - s e t s ; e . g . , u s i n g i n t e r v a l t o p o l o g i e s on s o m e t i m e a x i s . But m a t h e m a t i c s a l s o p r o v i d e s for t h e c o n v e r s e d i r e c t i o n , of i n t e r v a l s . "
(Van Benthem
1 9 8 0 , 40)
In a a n s l u i t i n g b i j B r u c e 1 9 7 2 , Dowty 1979, Johnson zal ik in dit h o o f d s t u k d e k l a s s i e k e " p o i n t s to opvatting gebruiken.
1981, e.a. periods"-
3. L a k o f f o n t l e e n d e ) zin : "If y o u w a n t to s a v e y o u r l i f e , p r e s s the red button in front of you NOW :" H i e r is de referentietijd ("now") een echte deel verzameling van de spreektijd S en d a t b e t e k e n t d a t de s p r e e k t i j d hier opgevat moet worden a l s b e s t a a n d e u i t m e e r dan een moment. Bemerk evenwel dat d e z e i n t e r p r e t a t i e s l e c h t s van t o e p a s s i n g is als "now" s p e c i a l e n a d r u k k r i j g t en a l s d e zin in z i j n g e h e e l e e n afwijkend intonatiepatroon heeft. Het gaat hier m.a.w. om gemarkeerd t a a l g e b r u i k en h e t is a l g e m e e n b e k e n d d a t men d o o r het gebruik m a k e n van s p e c i a l e i n t o n a t i e s en klemtonen zo ongeveer e l k e r e g e l van de g r a m m a t i c a kan d o o r b r e k e n . Om d i e reden b e s c h o u w ik z i n n e n a l s d i e van L a k o f f n i e t a l s directe e v i d e n t i e t e g e n d e h y p o t h e s e d a t d e s p r e e k t i j d een m o m e n t i s .
a c o l l e c t i o n of n o n - e m p t y s u b s e t s of A such that 1. for a n y t w o d i s t i n c t s u b s e t s X a n d Y : XnY=O 2. the union of all the subsets in the collection equals A . " [Wall
1972,
121]
5 . De Nederlandse t e r m e n heb ik z e l f b e d a c h t . H e t f e i t d a t ze nogal k l e u r l o o s zijn (cf. " g e b e u r e n s " , " g e b e u r t e n i s s e n " , ...) is h e t g e v o l g van m i j n p o g i n g om me bij de i n d e l i n g niet te b e p e r k e n tot de g e b e u r e n s d i e o n d e r c o n t r o l e van een agens verlopen. In h e t g e v a l van a g e n s - c o n t r o l e zou men de v o l g e n d e specifiekere termen kunnen gebruiken ;
maar a a n g e z i e n m i j n i n d e l i n g ook op g e b e u r e n s zonder c o n t r o l e van t o e p a s s i n g m o e t z i j n , g e e f ik de v o o r k e u r neutralere terminologie.
6.
agensaan de
Voor een j u i s t b e g r i p van het v o l g e n d e c i t a a t m o e t men weten dat wat Verkuyl "the D u r a t i v e aspect" n o e m t , de p r o c e s f o r m u l e s z i j n (die z i j n n a m e l i j k m e t een d u u r b e p a l i n g c o m b i n e e r b a a r ) en dat h i j m e t " t h e N o n - d u r a t i v e a s p e c t " de gebeurtenisformules bedoelt.
4. EEN
SEMANTISCHE
ANALYSE
4.1.
De N e d e r l a n d s e
4.2.
Drie methodes
V A N DE N E D E R L A N D S E
tempora
van
semantische
4 . 2 . 1 . Ebeling 1962 4.2.2. Janssen 1983 4.2.3. Oversteegen & Verkuyl
4.3.
4.3.1. 4.3.2. 4.3.3. 4.3.4. 4.3.5.
4.4.
4.4.1. 4.4.2.
Noten
D e rol
TEMPORA
van d e t e m p o r a
analyse
1984
in
procesformules
b e p a l i n g v a n de d e i k t i s c h e w a a r d e n b e p a l i n g v a n de h a b i t u a i i t e i t s w a a r d e b e p a l i n g van de a s p e c t u e l e w a a r d e n a c c a p a r a t i e d o o r de d o m i n a n t e p a r a d i g m a ' s k e r n , e x p a n s i e en p e r i f e r i e
De rol
van d e t e m p o r a
in
toestandsformules
de a f l e i d i n g van h e t s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m de t o e t s i n g van h e t s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m
4. EEN S E M A N T I S C H E
ANALYSE
VAN DE N E D E R L A N D S E
TEMPORA
4.0. In h e t v o r i g e h o o f d s t u k is een f o r m a l i s m e v o o r g e s t e l d voor de r e p r e s e n t a t i e van t e m p o r e l e c o n c e p t e n in n a t u u r l i j k e t a l e n . In h o e v e r r e d a t f o r m a l i s m e g e s c h i k t is v o o r de a n a l y s e van t e m p o r e l e e x p r e s s i e s uit n a t u u r l i j k e t a l e n , zal b l i j k e n in d i t hoofdstuk, dat geheel aan de semantische analyse van het Nederlandse tempussysteem gewijd is. De v o r m e n van dat s y s t e e m w o r d e n in de e e r s t e s e c t i e voorgesteld en de semantische a n a l y s e e r v a n in de s e c t i e s 4.3. en 4.4.; sectie 4.2. is een b e z i n n i n g s p u n t : er w o r d t e e n o v e r z i c h t in geboden van de m a n i e r e n w a a r o p men te w e r k kan gaan bij de analyse v a n de t e m p o r a . Nu z i j n d i e m e t h o d e s al v r i j uitvoerig b e h a n d e l d in h e t t w e e d e h o o f d s t u k ( c f . 2 . 2 . 5 . , 2 . 3 . 5 . en 2 . 4 . 5 . ) , maar omdat de verschillen t u s s e n de d r i e in hoofdstuk twee g e p r e s e n t e e r d e b e n a d e r i n g e n nu h e e l c o n c r e e t en - v o o r h e t eerstaan de h a n d van h e t z e l f d e f e i t e n m a t e r i a a l g e d e m o n s t r e e r d kunnen worden, lijkt het m i j n i e t o v e r b o d i g om er in d e z e c o n t e x t op t e r u q te k o m e n . De a n a l y s e van het N e d e r l a n d s e t e m p u s s y s t e e m in de t w e e v o l g e n d e secties krijgt door die inpassing in het in de vorige hoofdstukken ontwikkelde kader een belang dat het lokaald e s c r i p t i e v e o v e r s t i j g t : n a a s t een s e m a n t i s c h e b e s c h r i j v i n g van de N e d e r l a n d s e t e m p o r a b i e d t ze i m m e r s t e g e l i j k een illustratie van de i n t e r l i n g u a l e a n a l y s e (cf. h o o f d s t u k 15 en een concrete t o e p a s s i n g van de t e m p o r e l e c a l c u l u s ( c f . h o o f d s t u k 3 ) . De t a a l betrokkenheid van de c a l c u l u s en de uitvoerbaarheid van de interlinguale a n a l y s e w o r d e n in d i e s e c t i e s aan e e n u l t i e m e t e s t onderworpen. Het spreekt v a n z e l f d a t d i e t e s t s l e c h t s z i n v o l is in de mate waarin de geboden a n a l y s e r e p r e s e n t a t i e f is voor de gekozen benadering en h e t is dan ook van c r u c i a a l b e l a n g d a t de analyse geheel uitgevoerd wordt v o l g e n s de in het vorige hoofdstuk gegeven regels. O m d a t dit s o o r t van a n a l y s e n i e u w i s , v e r g t de u i t v o e r i n g e r v a n n o g a l w a t t o e l i c h t i n g en is h e t n i e t m o g e l i j k om het hele N e d e r l a n d s e t e m p u s s y s t e e m in e n k e l e b l a d z i j d e n af te handelen. Om d e o m v a n g v a n d i t h o o f d s t u k b i n n e n de g r e n z e n van het redelijke te h o u d e n zal ik m e dan ook beperken tot een analyse van de tempora in z i n n e n met een additief-homogene basisformule, m.a.w. met een f o r m u l e w a a r i n een p r o c e s of een toestand uitgedrukt wordt. De eerste worden in sectie 4.3. b e s p r o k e n en de t w e e d e in s e c t i e 4 . 4 . D o o r d i e c o n c e n t r a t i e op de p r o c e s - en toestandsformules b l i j f t de rol van de tempora in zinnen met een niet-additieve en niet-homogene basisformule buiten beschouwing, maar die onvolledigheid lijkt me geen principieel tekort, want a l s er a l g e m e n e r e g e l s z i j n v o o r het definieren van de relatie tussen de tempora en de temporele concepten (cf. h o o f d s t u k 3) en a l s de t o e p a s s i n g van d i e regels m.b.t. een d e e l d o m e i n g r o n d i g o n d e r z o c h t is ( c f . 4 . 3 . en 4 . 4 . ) , is de toepassing op andere deel d o m e i n e n een kwestie van extrapolatie. In het b e s l u i t bij d i t h o o f d s t u k w o r d t ten s l o t t e o n d e r z o c h t of de geboden a n a l y s e v o l d o e t aan de adequaatheidsvereisten voor V * * * - s y s t e m e n (c f . 1 . 3 . ) .
V o o r ik nu in d e f e i t e n m i j n a f d a a l , wil ik nog een b e m e r k i n g algemene aard maken, m.n. dat men bij het uitvoeren evalueren) van de a n a l y s e b e s t een o n d e r s c h e i d m a a k t t u s s e n e i g e n l i j k e en h e t o n e i g e n l i j k e g e b r u i k van de t e m p o r a .
van (en het
Met het eigenlijke gebruik bedoel ik het strikt-temporele, neutrale gebruik, m . a.w. h e t gebruik d a t ook in het vorige h o o f d s t u k beschreven is. Met het o n e i g e n l i j k e gebruik d a a r e n t e g e n b e d o e l ik d i e g e b r u i k s w i j z e n d i e o f w e l n i e t t e m p o r e e l z i j n ofwel niet neutraal. Een voorbeeld van d a t l a a t s t e is het historisch presens. In 3.2.5. heb ik geargumenteerd dat de OTT twee mogelijke d e i k t i s c h e w a a r d e n h e e f t ( { } ) , m a a r in z i n n e n a l s (1) een p a a r uur g e l e d e n k o m t hij o n s v e r t e l l e n de Z u i d p o o l v e r t r e k t
dat hij
naar
(2) v o r i g e week t i j d e n s de o p e n i n g s p l e c h t i g h e i d dondert de luchter p l o t s met veel g e r a a s naar b e n e d e n , r e c h t op de fel o p l i c h t e n d e k a l e s c h e d e l van de c o n s u l van T u r k i j e w o r d t de O T T in een a n t e r i e u r e c o n t e x t g e b r u i k t . A a n g e z i e n (1) en (2) n i e t o n g r a m m a t i c a a l z i j n , z o u m e n z i c h k u n n e n a f v r a g e n of d e OTT niet alle m o g e l i j k e X-waarden toegekend moet krijgen. a r g u m e n t e n v o o r de a n a l y s e en h e t f e i t d a t h e t g e b r u i k van de O T T in een a n t e r i e u r e c o n t e x t g e m a r k e e r d is : anterioriteit wordt normaliter uitgedrukt d o o r e e n VTT of e e n OVT, en het gebruik van de O T T in d i e f u n c t i e s o r t e e r t a l t i j d een speciaal effect (cf. " v e r l e v e n d i g i n g van de v o o r s t e l l i n g " of " s u b j e c t i e v e betrokkenheid b i j h e t g e b e u r d e " ) . Om d i e r e d e n b e s c h o u w ik het historisch presens d a n o o k a l s een v o o r b e e l d van n i e t - n e u t r a a l temporeel gebruik.
Een v o o r b e e l d (3) hij
van n i e t - t e m p o r e e l
kwam morgen
gebruik
is
toch
V a n de O V T is in 3 . 2 . 5 . a a n g e t o o n d dat hij s t e e d s a n t e r i e u r is, maar hier treedt hij op in combinatie met een posterieure w a n n e e r - b e p a l i n g , t e r w i j l h e t g e h e e l t o c h n i e t o n g r a m m a t i c a a l is: (3) kan i m m e r s g e b r u i k t w a r d e n om d e v e r w a c h t i n g u i t te drukken dat hij morgen k o m t . N e t a l s in (1) en (2) g a a t h e t h i e r om een oneigenlijk gebruik van het tempus en verkrijgt men een gemarkeerde - i.c. modale - lezing. Naast het s t r i k t - t e m p o r e l e , n e u t r a l e g e b r u i k en h e t gemarkeerde gebruik is er ten s l o t t e h e t g e w o n e misbruik. Een voorbeeld d a a r v a n is (4) h i j zal g i s t e r e n
een
uur
zwemmen
De c o m b i n a t i e van d e O T k T m e t een a n t e r i e u r e b e p a l i n g h e e f t noch een n e u t r a l e n o c h een g e m a r k e e r d e i n t e r p r e t a t i e , m a a r is z o n d e r meer o n g r a m m a t i c a a l . Er m o e t e n worden
dus verschillende
soorten
gebruikswijzen
onderscheiden :
Tegen
die o
- de n e u t r a l e s t r i k t - t e m p o r e l e - de g e m a r k e e r d e : - de n i e t - n e u t r a a l - de m o d a l e (3) - de o n g e o o r l o o f d e (4)
temporele
(1-2)
Nu kan h e t in de p r a k t i j k s o m s m o e i l i j k z i j n om d i e van e l k a a r te onderscheiden, maar d a t p r o b l e e m is i n h e r e n t aan e l k e v o r m van taalkunde waarin een b e r o e p g e d a a n w o r d t op grammaticaliteitsoordelen, en het is n i e t m i j n b e d o e l i n g om h i e r i e t s aan het d i s p u u t o v e r de w a a r d e en de b e t r o u w b a a r h e i d van d i e o o r d e l e n t o e te v o e g e n . Ik ga er g e w o o n van u i t d a t men z i c h op z i j n i n t u ï t i e kan verlaten om u i t t e m a k e n met wat v o o r g e b r u i k s w i j z e men in concrete g e v a l l e n te m a k e n h e e f t en ik b e s c h o u w h e t a l s een van de d o e l s t e l l i n g e n van de t e m p o r e l e a n a l y s e om d i e intuïties te v e r a n t w o o r d e n en te s y s t e m a t i s e r e n ( c f . 4 . 3 . 5 . ) .
4.1.
De N e d e r l a n d s e
Voor de a f l e i d i n g de v o l g e n d e r e g e l
tempora
van
de N e d e r l a n d s e
tempora
maak
ik g e b r u i k :
Op de [+/-Pret]-specificatie na z i j n a l l e elementen definitie optioneel. Bij de r e a l i s e r i n g van de t e m p o r a bijgevolg steeds vier keuzes g e m a a k t worden :
A
D
van
in deze m o e t e n er
+ Pret -
Pret
met
"zullen
met
"hebben/zijn
zonder
"zijn
+
inf"
+ prf"
aan h e t + i n f " of
met
"zijn
aan h e t +
met
"gaan
+ inf"
"gaan
+ inf"
inf"
Het a a n t a l t e m p o r a d a t d o o r de r e g e l g e g e n e r e e r d w o r d t , is dus gelijk aan 2 x 2 x 2 x 3 = 24. A f h a n k e l i j k van w e l k e k e u z e er voor D gemaakt w o r d t , l e v e r t d i e in c o m b i n a t i e met h e t w e r k w o o r d " z w 1. e m mh ee nt " bde : a s i vs op lagreanddieg m ap a r a d i g m a ' s op 1. 2. [ + P r e t ] hij zwom 3. [ - P r e t ] z u l l e n + i n f h i j zal z w e m m e n 4. [ + P r e t ] z u l l e n + inf hij zou zwemmen 5. [ - P r e t ] h e b b e n + p r f hij heeft g e z w o m m e n 6. [ + P r e t ] 7. [ - P r e t ]
hebben+prf zullen+inf
hebben+prf
h i j had g e z w o m m e n h i j zal g e z w o m m e n 8.
[ - Pret ]
hebben [+Pret]
zullen+inf
hebb
II.
-het "aan
9. 10. 1 1 . (-
het"-paradigma (-
12.
(+Pret)
zullen+inf
hij is aan hij w a s aan hij zal aan zijn h i j z o u aan
13.
(-Pret)
zijn+prf
hij
14.
(+Pret)
zijn+prf
Pret)
Pret)
(+Pret) zullen+inf
het z w e m m e n het zwemmen het z w e m m e n het z w e m m e n
zijn
is aan h e t z w e m m e n geweest h i j w a s aan h e t z w e m m e n
gewe
gewe
15. [ - P r e t ]
zullen+inf
zijn+prf
16.
z u l l e n + inf
zijn+prf
h i j zal aan h e t z w e m m e n geweest zijn h i j z o u aan h e t z w e m m e n
zijn+prf zijn+prf
hij hij hij hij hij hij hij hij
III. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.
Men meer
(+Pret)
het
"gaan"-paradigma (-Pret)
[+Pret] [-Pret] (+Pret) [-Pret] [+Pret] [-Pret] (+Pret)
zullen+inf zullen+inf zijn+prf zijn+prf zullen+inf zullen+inf
gaat zwemmen ging zwemmen zal g a a n z w e m m e n zou gaan zwemmen is g a a n z w e m m e n was gaan zwemmen zal z i j n g a a n z w e m m e n zou zijn gaan z w e m m e n
zou kunnen a a n v o e r e n dat het N e d e r l a n d s e p a r a d i g m a ' s b e v a t , zoals bij voorbeeld
IV. b e g i n n e n te + inf V. b l i j v e n + inf VI. k o m e n + inf V I I . s t o p p e n m e t + inf V I I I . g a a n / r a k e n aan h e t + inf IX. (zitten) ( l i g g e n ) te + inf (staan)
hij hij ze ze ze ze
tempussysteem
nog
b e g i n t oud te w o r d e n bleef wachten komen de gang behangen is m e t r o k e n g e s t o p t r a a k t e n aan h e t v e c h t e n (zaten) (lagen) te v r i j e n (stonden)
maar om de o m v a n g v a n d i t h o o f d s t u k b i n n e n de p e r k e n t e houden zal ik die hier buiten b e s c h o u w i n g l a t e n . M e t de 24 vermeide v o r m e n z i j n de b e l a n g r i j k s t e p a r a d i g m a ' s a l v a s t g e g e v e n en w o r d e n er o v e r i g e n s al d r i e k e e r z o v e e l w e r k w o o r d s t i j d e n b e h a n d e l d als in de m e e s t e g r a m m a t i c a ' s en p u b l i c a t i e s , want d a a r in worden g e w o o n l i j k a l l e e n de v o r m e n van h e t b a s i s p a r a d i g m a b e s p r o k e n .
4.2.
D r i e m e t h o d e s van
semantische
analyse
4 . 2 . 0 . Ik heb in het t w e e d e h o o f d s t u k d r i e t y p e s van semantische theorieën o n d e r s c h e i d e n en a a n g e t o o n d h o e d e t e m p o r a b i n n e n die verschillende benaderingen geanalyseerd worden. Als typische vertegenwoordigers v a n d i e b e n a d e r i n g e n heb ik achtereenvolgens Burgers a n a l y s e van h e t F r a n s e t e m p u s s y s t e e m( 2 . 2 . 5 . ) .Woisetschlägersa n a l y s e Montague's analyse van d e P r e s e n t P e r f e c t en de Simple Future (2.4.5.) besproken.
Interessant is nu d a t er in de l i t e r a t u u r o v e r de Nederlandse t e m p o r a ook v e r t e g e n w o o r d i g e r s van d i e d r i e b e n a d e r i n g e n t e r u g te v i n d e n z i j n . H u n v o o r s t e l l e n k o m e n in de v o l g e n d e d r i e p a r a g r a f e n aan de o r d e .
4.2.1. Ebeling
( 1 9 6 2 ) , "A s e m a n t i c
analysis
of t h e D u t c h
tenses"
E b e l i n g 1 9 6 2 is een s c h o o l v o o r b e e l d van de s a u s s u r e a a n s e valeuranalyse. Voor de s e m a n t i s c h e b e s c h r i j v i n g van h e t Nederlandse tempussysteem, dat voor hem uit de acht vormen van het b a s i s p a r a d i g m a b e s t a a t , g a a t h i j i m m e r s op p r e c i e s d e z e l f d e w i j z e te werk a l s B u r g e r ; h i j i s o l e e r t de vormelijke bestanddelen waaruit eik t e m p u s b e s t a a t en k e n t a a n e l k van d i e bestanddelen p r e c i e s e e n b e t e k e n i s t o e . In z i j n g e v a l z i j n d i e b e s t a n d d e l e n A. [-Pret] B. [+Pret] C . z u l l e n + inf D . h e b b e n / z i j n + prf Die c o r r e s p o n d e r e n
r e s p . m e t de v o l g e n d e
betekenissen
;
A . an e v e n t b e l o n g i n g , w h o l l y or for i t s l a t e r p a r t , to t h e n a t u r a l f l o w of t i m e s t a r t i n g at t h e s p e e c h m o m e n t B . an e v e n t b e l o n g i n g , w h o l l y or for i t s l a t e r p a r t , to t h e flow of t i m e s t a r t i n g at a c e r t a i n m o m e n t or period X, w h i c h X is r e m o v e d in o n l y o n e d i m e n s i o n f r o m t h e n a t u r a l f l o w of t i m e s t a r t i n g at t h e s p e e c h m o m e n t C. a thing (at a c e r t a i n m o m e n t M) c o n c e i v e d of by the s p e a k e r or h i s i n t e r l o c u t o r as c a r r y i n g a c e r t a i n f e a t u r e at the m o m e n t M or l a t e r , w h i c h c o n c e p t i o n is n o t based on i m m e d i a t e e v i d e n c e s i m u l t a n e o u s w i t h t h e m o m e n t M D . a t h i n g ( p e r s o n ) c a r r y i n g a c e r t a i n f e a t u r e at a time a n t e r i o r to t h e t i m e m e n t i o n e d Door combinatie van die bestanddelen worden de b e t e k e n i s van de a c h t b e t r o k k e n t e m p o r a a f g e l e i d .
vorm
en
de
Typisch
voor
deze benadering
zijn
1. de opvatting van h e t t e m p u s s y t e e m a l s een g e ï s o l e e r d en in zichzelf gesloten s y s t e e m : er g a a t g e e n a a n d a c h t naar de interactie van de tempora met de diverse soorten b i j w o o r d e l i j k e b e p a l i n g e n en A k t i o n s a r t e n 2 . de opvatting dat elk v o r m e l i j k b e s t a n d d e e l m e t p r e c i e s een semantisch bestanddeel correspondeert (cf. de één-op-éénv e r h o u d i n g van s i g n i f i a n t en s i g n i f i é ) 3 . de uit die é é n - o p - é é n - o p v a t t i n g v o l g e n d e noodzaak om b i j de s e m a n t i s c h e a n a l y s e te g e n e r a l i s e r e n o v e r a l l e gebruikswijzen van h e t b e t r e f f e n d e e l e m e n t , i . c . o v e r z o w e l d e m o d a l e a l s de temporele gebruikswijzen 4 . de eveneens daaruit volgende opvatting dat vormelijke en semantische complexiteit h a n d in h a n d g a a n ( c f . de strikte c o m p o s i t i o n a l i t e i t v a n v o r m en b e t e k e n i s )
4 . 2 . 2 . J a n s s e n ( 1 9 8 3 ) , "Het t e m p o r e l e systeem d r i e t i j d e n en t w e e t i j d s c o m p o s i t i e s "
van h e t
Nederlands:
Een t y p i s c h e v e r t e g e n w o o r d i g e r van d e interpretatief-semantische analyse van de t e m p o r a in h e t N e d e r l a n d s e t a a l g e b i e d is Theo A . J . M . J a n s s e n . In J a n s s e n 1 9 8 3 b i e d t h i j een a n a l y s e van d e a c h t vormen van het basisparadigma, die in de volgende tabel s a m e n g e v a t is:
tijd
een p r e t e r i t a l e situatie
een p r e s e n t i s c h e situatie
een f u t u r e l e situatie
1.vertrok
2.vertrekt
3.vertrekt
met een anterieure situatie
4. was
5 . is
6 . is
met een posterieure situatie
7 . zou v e r t r e k k e n
compositie
vertrokken
vertrokken
vertrokken
9 . zal 8. vertrekken
met een posterieure 1 0 . z o u v e r t r o k k e n 1 1 . zal v e r t r o k k e n 1 2 . zal v e r t r o k k e n situatie zijn zijn w a a r a a n een zijn andere situatie a n t e r i e u r is
[Theo A.J.M. Janssen
1983,
97]
zal
Een v e r g e l i j k i n g van d e z e a n a l y s e met d i e van E b e l i n g b r e n g t v o l g e n d e o v e r e e n k o m s t e n en v e r s c h i l l e n aan h e t l i c h t :
de
1. N e t a l s E b e l i n g b e s c h o u w t J a n s s e n het t e m p u s s y s t e e m als een geïsoleerd systeem. De interactie van de tempora met de b i j w o o r d e l i j k e b e p a l i n g e n en de t y p e s van b a s i s f o r m u l e s k r i j g t m z i j n a n a l y s e w e l i s w a a r m e e r a a n d a c h t dan in d i e van E b e l i n g , m a a r a l s h e t e r o p a a n k o m t om aan de a f z o n d e r l i j k e t e m p o r a b e t e k e n i s s e n toe te kennen wordt er m e t d i e interacties weinig of geen rekening gehouden. 2. In t e g e n s t e l l i n g t o t E b e l i n g h o u d t J a n s s e n z i c h n i e t aan de é é n - o p - é é n - r e s t r i c t i e . Dat blijkt o.m. uit het feit dat de tempora v o o r de u i t d r u k k i n g van p r e s e n t i s c h e s i t u a t i e s in zijn schema dezelfde z i j n a l s d i e v o o r de u i t d r u k k i n g van futurele situaties. De a f b e e l d i n g van v o r m e l i j k e op s e m a n t i s c h e e l e m e n t e n is d u s een é é n - o p - v e e l - r e l a t i e . D e a f b e e l d i n g van s e m a n t i s c h e op vormelijke elementen is daarentegen één-op-één : voor elk temporeel c o n c e p t is er in J a n s s e n s s c h e m a p r e c i e s een v o r m die dat c o n c e p t r e a l i s e e r t . 3. E e n t w e e d e v e r s c h i l t . o . v . E b e l i n g s b e n a d e r i n g is d a t J a n s s e n z i c h b e p e r k t t o t de t e m p o r e l e g e b r u i k s w i j z e n van d e t e m p o r a . Hij s c h r i j f t wel dat " z u l l e n " een e p i s t e m i s c h m o d a a l w e r k w o o r d is en g e e n h u l p w e r k w o o r d van d e t o e k o m e n d e t i j d ( c f . Janssen 1933, 45 en 7 0 ) , m a a r a n d e r z i j d s k e n t h i j aan " z u l l e n " e e n i n t e r p r e t a t i e toe die g e f o r m u l e e r d is in t e r m e n van chronologische relaties t u s s e n i n t e r v a l l e n ( c f . p o s t e r i o r i t e i t ) en g e b r u i k t h i j a l s m o d e l v o o r d e s e m a n t i s c h e i n t e r p r e t a t i e (een a d a p t a t i e v a n ) h e t b e k e n d e S R E - s c h e m a van R e i c h e n b a c h , dat o n t e g e n s p r e k e l i j k een temporeel model is. 4. Wat de a n a l y s e van J a n s s e n d a n w e e r g e m e e n s c h a p p e l i j k heeft met d i e van E b e l i n g is de c o m p o s i t i o n a l i t e i t s g e d a c h t e . Die kan van h e t v o l g e n d e s c h e m a a f g e l e z e n w o r d e n ;
Anterioriteit wordt gedefinieerd a l s een r e l a t i e tussen twee intervallen E en E', waarbij E' voorafgaat aan E, en posterioriteit als het o m g e k e e r d e , t e r w i j l de combinatie van posterioriteit en a n t e r i o r i t e i t de c o m p o s i t i e v a n b e i d e r e l a t i e s is. Net a l s bij E b e l i n g is de e v e n r e d i g h e i d van vormelijke en s e m a n t i s c h e c o m p l e x i t e i t g e e n t o e v a l l i g r e s u l t a a t van de a n a l y s e , m a a r een p r i n c i p e w a a r a a n de a n a l y s e m o e t v o l d o e n om a l s a d e q u a a t bestempeld te w o r d e n . H e t b e s t e b e w i j s van h e t f e i t d a t J a n s s e n de c o m p o s i t i o n a l i t e i t als een m e t h o d o l o g i s c h p r i n c i p e beschouwt en niet a l s een e m p i r i s c h e g e n e r a l i s e r i n g is h e t f e i t dat hij Reichenbachs a n a l y s e van de t e m p o r a op e n k e l e punten aangepast heeft om ze juist met de compositionaliteitsvereiste in o v e r e e n s t e m m i n g te b r e n g e n ( c f . J a n s s e n 1 9 8 3 , 5 0 - 5 9 ) . Wat dit aantoont, is d a t J a n s s e n n e t ais Woisetschläger het s e m a n t i s c h e s y s t e e m van de t e m p o r a a l s een r e g e l - r e c h t e p r o j e c t i e van het syntactische systeem beschouwt, en h e t is vooral die eigenschap d i e z i j n a n a l y s e zo t y p i s c h i n t e r p r e t a t i e f - s e m a n t i s c h maakt.
4.2.3.
Q v e r s t e e g e n & V e r k u y l ( 1 9 8 4 ) , "De t e m p o r e l e van h e t N e d e r l a n d s ; t w e e t i j d s b a n d e n "
zinsstructuur
Een van de w e i n i g e p o g i n g e n tot een correspondent!etheoretische a n a l y s e van de N e d e r l a n d s e t e m p o r a is O v e r s t e e g e n & V e r k u y l 1 9 8 4 . Dit s o o r t a n a l y s e kan in n e g a t i e v e zin gekarakteriseerd werden als de a n t i p o d e van de s a u s s u r e a a n s e tempusanalyse. Concreet h o u d t d a t in d a t er g e e n e n k e l van de v i e r k e n m e r k e n van E b e l i n g s a n a l y s e in t e r u g te v i n d e n i s . 1, Zo wordt h e t t e m p u s s y s t e e m n i e t a i s een geïsoleerd geheel g e z i e n , m a a r a l s een o n d e r d e e l van e e n a l g e m e e n t e m p o r e e l s y s t e e m w a a r i n n a a s t de t e m p o r a ook d e b i j w o o r d e l i j k e t i j d s b e p a l i n g e n en de a a r d van de b a s i s - f o r m u l e een rol s p e l e n . D a t de a n a l y s e van Oversteegen en Verkuyl in dat opzicht typisch correspondentietheoretisch i s , b l i j k t al u i t de t i t e l s van een a a n t a l p a r a g r a f e n van hun a r t i k e l : 2.3. de i n t e r a c t i e 2 . 4 . de i n t e r a c t i e 2 . 5 . de i n t e r a c t i e
van t e m p u s en A k t i o n s a r t van t e m p u s en T i m e A d v e r b i a l e t u s s e n T A D V en de n i e t - d u r a t i e v e
2. Een veel-op-veel verhouding niet a priori u i t g e s l o t e n .
tussen
Aktionsart
v o r m en b e t e k e n i s
wordt
3. Het gaat bij de analyse uitsluitend om de temporele g e b r u i k s w i j z e n v a n de i n d i v i d u e l e t e m p o r a . Dat blijkt o.m. uit het f e i t d a t de i n t e r p r e t a t i e van de t e m p o r a g e d e f i n i e e r d wordt in t e r m e n van c h r o n o l o g i s c h e v e r h o u d i n g e n en n i e t in t e r m e n van verhoudingen tussen mogelijke werelden. 4. De strikte compositionaliteit wordt als methodologisch principe afgewezen. De evenredigheid van vormelijke en semantische complexiteit, die zowel bij E b e l i n g als bij Janssen een b e l a n g r i j k e rol s p e e l t , w o r d t h i e r v e r l a t e n v o o r de o p v a t t i n g dat a l l e t e m p o r a - z o w e l d e e n k e l v o u d i g e a l s de s a m e n g e s t e l d e drie semantische functies hebben. Welke die functies zijn, wordt v e r m e l d in de s a m e n v a t t i n g van O v e r s t e e g e n & V e r k u y l 1 9 8 4 , maar aangezien de formulering ervan vrij cryptisch is, heeft het weinig zin die h i e r te citeren. Interessant is evenwel de parallel met de in het vorige hoofdstuk geconstateerde p o l y v a l e n t i e van de t e m p o r a ; ook in m i j n m o d e l h e b b e n de t e m p o r a driefuncties: - de b e p a l i n g van de r e l a t i e t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en de s p r e e k t i j d ; X ( R , S ) - de bepaling van de relatie tussen de E-tijd en d e r e f e r e n t i e t i j d : Y ( E , R ) - de i n f o r m a t i e
of een
zin al dan n i e t
eenimpliciet-habituelei n t e r p r e t
Dat zijn weliswaar niet dezelfde functies als die welke in Oversteegen en Verkuyl onderscheiden worden, maar gemeenschappelijk aan beide v o o r s t e l l e n is in elk geval de afwijzing van de s t r i k t e c o m p o s i t i o n a l i t e i t en de expliciete specificatie van de rol van h e t t e m p u s in h e t geheel van een omvattend temporeel systeem.
Door de a f w i j z i n g van h e t s a u s s u r e a a n s e een-op-een-principe en van de s t r i k t e c o m p o s i t i o n a l i t e i t en d o o r de w e i g e r i n g om het tempussysteem a l s een g e ï s o l e e r d g e h e e l te b e k i j k e n , k r i j g t men de mogelijkheid om z i c h b i j de a n a l y s e l o s te maken van het i n h e r e n t - t a a l s p e c i f i e k e k a r a k t e r van de t w e e a n d e r e b e n a d e r i n g e n .
Daar staat dan wel t e g e n o v e r dat men m e t d e a f w i j z i n g van de p r i n c i p e s van d i e a n d e r e b e n a d e r i n g e n in een s o o r t v a c u ü m b e l a n d t waarin in p r i n c i p e a l l e s kan en a l l e s mag. Bij multilinguale toepassingen zoals vertalen moet dat soort willekeur absoluut v e r m e d e n w o r d e n , en d a a r o m h e b ik er in h e t v o o r a f g a a n d e m e e r dan eens op gewezen dat een correspondentietheoretische analyse slechts zinvol en u i t v o e r b a a r is als er e e nrepresentatie-formalisme van de n a t u u r l i j k e taal (i.c. de tempora) beschreven kunnen worden.
H a a r het is p r e c i e s in d a t o p z i c h t d a t de z g n . tweebandentheorie van Oversteegen en V e r k u y l v o o r a l s n o g t e k o r t s c h i e t : aan de u i t w e r k i n g van e e n r e p r e s e n t a t i e f o r m a l i s m e w o r d t zo g o e d a l s g e e n aandacht besteed en voor de beschrijving van de temporele v e r h o u d i n g e n in z i n n e n n e m e n de a u t e u r s g e n o e g e n met p l a a t j e s van t i j d s a s s e n . In hun e i g e n w o o r d e n ; " Tweebandenstructuren, van nu af met TBS aangeduid, zijn conceptualiseringen van t i j d s t r u c t u r e n van z i n n e n (in het Nederlands). Er wordt vooralsnog geen enkele ontologische uitspraak gedaan o v e r de v o r m d i e e e n T B S krijgt als ze wordt toegekend aan een zin. Zolang een dergelijke constructie de functie vervult ons meer inzicht te verschaffen in de t e m p o r e l e s t r u c t u u r van zinnen, is ze voorlopig als tussenstadium (tussen de uiting in de natuurlijke taal en de vertaling in een logische representatietaal) bruikbaar. " [Oversteegen
Verkuyl
1 9 8 4 , 269)
Het verschaffen van i n z i c h t is v o o r een semantische analyse echter wel een noodzakelijke maar zeker geen voldoende voorwaarde, want zonder een duidelijk gedefinieerd en taal b e t r o k k e n representatieformalisme gaat een
V a n d a a r d a t ik in h e t v o r i g e h o o f d s t u k z o v e e l aandacht besteed h e b aan d e u i t w e r k i n g van een t e m p o r e l e c a l c u l u s . Welke diensten die b i j de a n a l y s e van e e n c o n c r e e t t e m p u s s y s t e e m kan bewijzen, w o r d t in de t w e e v o l g e n d e s e c t i e s g e d e m o n s t r e e r d .
correspondent
4.3.
De rol
van d e t e m p o r a
in
procesformules
4.3.0. In het vorige hoofdstuk heb ik voorgesteld om de semantische representaties van de t e m p o r a op te vatten als triples b e s t a a n d e uit een s p e c i f i c a t i e van de X (R,5)-relatie,de Y(E,R)-relatie en de [+/- h a b i t u e e l ] - p a r a m e t e r . Aangezien het aantal mogelijke waarden voor die parameters respectievelijk drie, zes en t w e e b e d r a a g t , volgt uit dat voorstel dat er 36 mogelijke tempusbetekenissen zijn. Wat het aantal t e m p u s v o r m e n b e t r e f t , heb ik in 4.1. voorgesteld om er v o o r h e t N e d e r l a n d s 24 aan te n e m e n . Van d i e 24 kan er echter maar een deel in neutrale, temporeel onafhankelijke contexten gebruikt worden. De c o m b i n a t i e s m e t de "zou"-vormen hebben i m m e r s m e e s t a l een m o d a l e b e t e k e n i s en k u n n e n a l l e e n dan een neutraal-temporele betekenis hebben als ze in bijzinnen ( m . a . w . in t e m p o r e e l a f h a n k e l i j k e c o n t e x t e n ) g e b r u i k t z i j n . O m d a t ik me evenwel tot de t e m p o r e e l onafhankelijke contexten wil b e p e r k e n ( c f . 3 . * . ) , zal ik de z e s " z o u " - v o r m e n , m . n . 4. 8. 12. 16. 20. 24. buiten
zou zou zou zou zou zou
zwemmen gezwommen hebben aan n e t z w e m m e n z i j n aan h e t z w e m m e n g e w e e s t gaan zwemmen zijn gaan zwemmen
beschouwing
zijn
laten.
Door die reductie is h e t a a n t a l te beschrijven tempora tot achttien teruggebracht en de v r a a g w a a r deze sectie nu een a n t w o o r d op m o e t g e v e n is h o e d i e a c h t t i e n t e m p o r a z i c h tot de 36 mogelijke tempusbetekenissen verhouden. Als uitgangspunt gebruiken ;
voor
de b e s p r e k i n g
zal
ik h e t
volgende
schema
Y / X simultaan
anterieur
posterieur
perfectief
duratief
terminatief
inchoatief
retrospectief
(+ / - h a b i t u e e l )
+H
-H
+H
-H
+H
-H
Dit schema biedt een overzicht van de 36 mogelijke tempusbetekenissen en h e t is de b e d o e l i n g d a t v o o r e l k van die betekenissen o n d e r z o c h t w o r d t d o o r w e l k e t e m p o r a ze g e r e a l i s e e r d kunnen worden. Het is van e s s e n t i e e l b e l a n g d a t d a t o n d e r z o e k op systematische wijze uitgevoerd wordt, w a n t een e e n v o u d i g r e k e n s o m m e t j e leert dat er n i e t m i n d e r dan 36 x 18 = 6 4 8 p a r e n van v o r m en betekenis mogelijk zijn en e e n a f z o n d e r l i j k e b e s p r e k i n g van elk van die g e v a l l e n zou n i e t a l l e e n o n t s t e l l e n d s a a i z i j n , m a a r b o v e n d i e n de verkeerde i n d r u k w e k k e n d a t er aan h e t N e d e r l a n d s e t e m p u s s t e l s e l geen systeem ten grondslag ligt. Om n i e t in een dor soort casuïstiek te v e r v a l l e n zal ik dan ook s t e e d s m e t groepen van v o r m e n en b e t e k e n i s s e n w e r k e n , in de h o o p dat op d i e m a n i e r i e t s zichtbaar wordt van het systematische karakter van het tempusstelsel. Ik wil er v o o r a f nog wel d e n a d r u k op l e g g e n d a t de a n a l y s e s deze sectie alleen het gebruik van de tempora procesformules betreffen.
4 . 3 . 1 . de b e p a l i n g
van d e d e i k t i s c h e
in in
waarden
Voor de b e p a l i n g van d e d e i k t i s c h e w a a r d e n van de t e m p o r a is er in het v o r i g e h o o f d s t u k een e e n v o u d i g e t e s t g e g e v e n ; a l s een tempus in een t e m p o r e e l o n a f h a n k e l i j k e c o n t e x t g e c o m b i n e e r d kan w o r d e n m e t een W A N N E E R - b e p a l i n g van h e t t y p e Q ( R , S ) , d a n is een van de m o g e l i j k e X ( R , S ) - w a a r d e n van h e t t e m p u s g e l i j k aan Q ( c f . 3.2.5.). Bij de t o e p a s s i n g van d i e t e s t op de v o r m e n van het basisparadigma blijkt d a t er d r i e a n t e r i e u r e b a s i s t e m p o r a z i j n ; de OVT de VTT en de V V T . V g l . *
(1) (2) * (3) (4) (5) * (6)
hij r i j d t v o r i g j a a r m e t een g e l e k e v e r h i j r e e d v o r i g jaar m e t een g e l e k e v e r hij zal g i s t e r e n e e n uur z w e m m e n hij h e e f t g i s t e r e n e e n uur g e z w o m m e n v o r i g jaar h a d h i j d e r t i g jaar l e s g e g e v e n v o r i g jaar zal h i j d e r t i g j a a r l e s g e g e v e n
hebben
De O T T w o r d t w e l i s w a a r s o m s in a n t e r i e u r e c o n t e x t e n g e b r u i k t ( c f . het historisch presens), m a a r van d a t g e b r u i k is al aangetoond dat het gemarkeerd is en niet tot het neutraal-temporele N e d e r l a n d s e t e m p u s s y s t e e m b e h o o r t ( c f . 3 . 2 . 5 . en 4 . 0 . ) . Voor de u i t d r u k k i n g van s i m u l t a n e ï t e i t VTT in a a n m e r k i n g ; (7) * (8) * (9) (10) *(11) *(12)
hij hij hij hij hij hij
komen
alleen
r i j d t nu met e e n g e l e k e v e r r e e d nu m e t een g e l e k e v e r zal nu m e t e e n g e l e k e v e r r i j d e n h e e f t h i e r nu z e v e n jaar g e w e r k t had h i e r nu z e v e n jaar g e w e r k t zal h i e r nu z e v e n jaar g e w e r k t h e b b e n
de O T T en
de
(9) en (12) zijn wel a c c e p t a b e l in een m o d a l e l e z i n g , bij voorbeeld in de b e t e k e n i s van "hij zal h i e r nu al wel z e v e n jaar g e w e r k t h e b b e n " of "het zal wel zo z i j n d a t h i j t e g e n w o o r d i g met een gele kever r i j d t " , m a a r in een n e u t r a a l - t e m p o r e l e context k u n n e n d e O T k T en d e V T k T g e e n s i m u l t a n e i n t e r p r e t a t i e h e b b e n , Iet s o o r t g e l i j k s g e l d t v o o r (8). Men kan v o o r d i e zin wel een context bedenken waarin hij a c c e p t a b e l i s , bij v o o r b e e l d "hij r e e d nu wel met een g e l e k e v e r , m a a r in z i j n h a r t b l e e f h i j t r o u w aan z i j n o u w e b l a u w e g e i t " , m a a r b i j n a d e r t o e z i e n b l i j k t d a t (8) in zijn g e h e e l een a n t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e h e e f t en dat het optreden van "nu" hier bijgevolg geen indicatie van s i m u l t a n e i t e i t i s . D a t b l i j k t o v e r i g e n s ook u i t h e t f e i t dat "nu" er niet s y n o n i e m is m e t "op dit m o m e n t " en geen klemtoon kan krijgen. Voor de u i t d r u k k i n g van p o s t e r i o r i t e i t ten s l o t t e z i j n er niet m i n d e r d a n v i e r t i j d e n b e s c h i k b a a r ; de O T T , de O T k T , d e VTT en de V T k T . Vgl.
*
*
(13) (14) (15) (16) (17) (185
v o l g e n d jaar r i j ik m e t een g e l e k e v e r v o l g e n d j a a r r e e d ik m e t een g e l e k e v e r v o l g e n d jaar zal P e e t e r s v o o r P a n a s o n i c r i j d e n o v e r e n k e l e w e k e n h e e f t hij h i e r z e v e n jaar g e w e r k t o v e r e n k e l e w e k e n had h i j h i e r z e v e n jaar g e w e r k t v o l g e n d jaar zal h i j d e r t i g jaar les g e g e v e n h e b b e n
In h e t a l g e m e e n g e l d t d u s d a t de v e r l e d e n tijden anterioriteit uitdrukken, de toekomende p o s t e r i o r i t e i t en de tegenwoordige simultaneïteit of p o s t e r i o r i t e i t . De e n i g e u i t z o n d e r i n g op die r e g e l s b e t r e f t h e t a n t e r i e u r e g e b r u i k van d e V T T :
Als controle op deze r e s u l t a t e n kan men het effect van de combinatie met ABSOLUTE wanneer-bepalingen onderzoeken (cf. 3.2.5.). (19)
hij rijdt
om v i e r
uur
Als een van d e m o g e l i j k e l e z i n g e n van d e OTT d e a n t e r i e u r e was, zou de zin in z i j n g e h e e l een a n t e r i e u r e interpretatie kunnen hebben, maar d a t is n i e t h e t g e v a l : (19) kan a l l e e n b e t e k e n e n dat hij om v i e r uur zal r i j d e n en n i e t d a t hij om vier uur g e r e d e n h e e f t ( n o o t 1). (20)
A l s de O V T een p o s t e r i e u r e l e z i n g h a d , z o u d e zin in z i j n g e h e e l ook posterieur kunnen z i j n , m a a r d a t is n i e t zo : h e t g a a t in (20) om een v o o r b i j e s e p t e m b e r en n i e t om een s e p t e m b e r d i e nog moet komen. (21)
Het feit dat (21) in zijn geheel geen anterieure lezing heeft, wijst erop dat de OTkT op zich niet anterieur kan zijn.
(22) (23) in oktober heeft hij hier ze
De VIT is dus het enige tempus dat zowel een anterieure als een posterieure betekenis kan hebben.
(24) om hijvier had uur om vier uur een al een (25) zal hij uuru VoorEdeze e n zinnen zin hgelden e e f t dezelfde een h a b opmerkingen i t u e l e l eals z i n gvoora l(20) s eren b i j de i n t e r p r e t a t i e i m p l(21). i c i e t of e x p l i c i e t - een o n d e r s c h e i d w o r d t g e m a a k t t u s s e n h e t Welkei ndeiktische waarden het de i n t e r v a l l e n terval van de deg etempora w o o n t evan(=hetde"aan E - het"t i j d )en en waarop "gaand e"-paradigma b a s i s f ohebben, r m u l e wordt w a a r inm oparagraaf e t z i j n 4.3.3. o p d a tduidelijk d e zin in z i j n g e h e e l waar t e r vde a l l heanb)i.t u a i i t e i t s w a a r d e 4z o. u3 .gemaakt. 2z .i j nde (b=e pde a l i ne g- i nvan Een
voorbeeld (5) v o r i g
van een z i n m e t een jaar had hij d e r t i g
habituele jaar
les
interpretatie
is
gegeven
De E-tijd in d e z e zin b e d r a a g t d e r t i g j a a r , maar het spreekt vanzelf dat hij n i e t g e d u r e n d e E L K s u b i n t e r v a l van die dertig jaar aan h e t l e s g e v e n g e w e e s t m o e t z i j n o p d a t de zin in zijn g e h e e l w a a r z o u z i j n . Dat w i j s t e r o p d a t er b i j de t o e k e n n i n g v a n waarheidsvoorwaarden aan (5) i m p l i c i e t een onderscheid gemaakt wordt tussen het E-interval en de intervallen waarvoor de basisformule w a a r m o e t z i j n o p d a t d e zin in z i j n g e h e e l w a a r z o u zijn. Ook een zin bevat, zoals
die
helemaal
geen
(26) ze r i j d t met een g e l e
bijwoordelijke
tijdsbepalingen
kever
kan een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e h e b b e n , en in d i t g e v a l is die z e l f s de m e e s t w a a r s c h i j n l i j k e : (26) b e t e k e n t n i e t in de e e r s t e plaats d a t ze op h e t m o m e n t van d e s p r e e k t i j d aan h e t s t u u r van een gele kever zit, m a a r v e e l e e r d a t ze zich gedurende een langere periode die ook de s p r e e k t i j d omvat, af en toe of m i s s c h i e n z e l f s r e g e l m a t i g m e t een g e l e k e v e r v e r p l a a t s t .
Voor de u i t d r u k k i n g van n o n - h a b i t u a l i t e i t g e b r u i k t men in N e d e r l a n d s bij v o o r k e u r een v o r m van h e t "aan h e t " - p a r a d i g m a (27) ze is m e t een
gele
kever
aan
het
het :
rijden
Nu is h e t n a t u u r l i j k wel m o g e l i j k om v o o r een zin a l s (27) habituele i n t e r p r e t a t i e af te d w i n g e n d o o r h e t t o e v o e g e n van i n d e f i n i e t e of d u u r b e p a l e n d e f r e q u e n t i e b e p a l i n g , z o a l s in (28) ze is g e w o o n l i j k m e t een g e l e k e v e r (29) ze w a s e l k e d a g aan h e t z w e m m e n
aan h e t
een een
rijden
maar dat de "aan h e t " - v o r m e n in zulke expliciet-frequentatieve contexten toch n i e t g e h e e l op hun p l a a t s z i j n , b l i j k t uit het feit dat d e z e z i n n e n een enigszins gemarkeerde interpretatie hebben; zo is er - a l t h a n s naar mijn gevoel - een toon van a f k e u r of i r r i t a t i e m e r k b a a r in ( 2 8 - 2 9 ) , w a a r d o o r het geheel een m e e r m o d a l e dan n e u t r a a l - t e m p o r e l e l e z i n g k r i j g t . De ongewoonheid van de "aan het"-vormen in frequentatieve c o n t e x t e n k o m t o v e r i g e n s nog d u i d e l i j k e r t o t u i t i n g in z i n n e n met k w a n t i f i c e r e n d e f r e q u e n t i e b e p a l i n g e n . Vgl. ? ?
(30) h i j is d e z e w e e k t w e e keer aan h e t z w e m m e n (31) de h a a n zal d r i e keer aan h e t k r a a i e n z i j n
geweest
Of die zinnen g r a m m a t i c a a l z i j n of n i e t , wil ik h i e r midden laten, m a a r ze z i j n a l l e s z i n s m i n d e r a c c e p t a b e l c o r r e s p o n d e r e n d e z i n n e n z o n d e r "aan h e t " - v o r m ; (32) h i j h e e f t d e z e w e e k t w e e keer (33) de h a a n zal d r i e keer k r a a i e n
in dan
het de
gezwommen
De a f w i j k e n d e s t a t u s van ( 2 8 - 3 1 ) is een a r g u m e n t te m e e r v o o r de non-habitualiteit van d e "aan h e t " - v o r m e n , maar strikt genomen hoefden die expliciet-frequentatieve zinnen er niet eens b i j g e h a a l d te w o r d e n om d e n o n - h a b i t u a l i t e i t te a t t e s t e r e n : een negatieve w a a r d e op de h a b i t u a l i t e i t s p a r a m e t e r betekent immers alleen dat het tempus aan de zin geen impliciet-habituele interpretatie kan o p l e g g e n en d a t is v o o r de "aan h e t " - v o r m e n al a a n g e t o o n d bij de b e s p r e k i n g van ( 2 7 ) . In h e t v o r i g e h o o f d s t u k h e b ik h e t o n t b r e k e n van een impliciethabituele interpretatie typisch genoemd voor strikt homogene f o r m u l e s (cf. 3.5.4.). A a n g e z i e n h e t g e b r u i k van een "aan h e t " vorm juist tot de blokkering van impliciet-habituele interpretaties leidt, zou men dan ook k u n n e n stellen dat de vormen van n e t "aan h e t " - p a r a d i g m a een h o m o g e n i s e r e n d e functie hebben. Het feit nu dat de vormen van het basisparadigma niet homogeniserend zijn, betekent nog niet dat ze altijd een impliciet-habituele i n t e r p r e t a t i e o p l e g g e n aan de z i n n e n waarin ze v o o r k o m e n . Z i n n e n a l s (19) hij r i j d t om v i e r uur (21 ) om z e s uur zal h e t s n e e u w e n kunnen voor
immers best
een n i e t - h a b i t u e l e
interpretatie
hebben,
en
(22) hij h e e f t om a c h t uur lijkt
gezwommen
me d a t z e l f s de e n i g e m o g e l i j k h e i d
(zie ook 4 , 3 . 3 . ) .
In h e t a l g e m e e n v e r t o n e n de v o r m e n van h e t basisparadigma geen e x p l i c i e t e v o o r k e u r v o o r h a b i t u e l e of n i e t - h a b i t u e l e c o n t e x t e n en in h e t l e x i c o n k r i j g e n ze dan ook een d u b b e l e s p e c i f i c a t i e m e e ; [ + h a b i t u e e l ] en [ - h a b i t u e e l ] . Voor de v o r m e n van h e t " g a a n " - p a r a d i g m a g e l d t hetzelfde ; ze treden zowel op in zinnen met een impliciet-habituele interpretatie, zoals (34) ze g a a t een a l s in z i n n e n
jaar
filosofie
met een e e n m a l i g e
(35) ze z i j n
een u u r t j e g a a n
studeren
interpretatie schaatsen
:
4.3.3.
de
bepaling
van de a s p e c t u e l e
waarden
De b e p a l i n g v a n d e a s p e c t u e l e w a a r d e n is een s t u k g e c o m p l i c e e r d e r dan d i e van de d e i k t i s c h e . D a t l i g t ten d e l e aan het f e i t dat er meer m o g e l i j k h e d e n z i j n (zes t . o . drie), m a a r b e l a n g r i j k e r dan dat aantal is h e t f e i t d a t de relatie tussen tempusvorm en tempusbetekenis er m i n d e r r e c h t l i j n i g is dan in h e t deiktische systeem. Ik wil de z a k e n e c h t e r n i e t m e t e e n n o d e l o o s c o m p l i c e r e n en zal d a a r o m n i e t m e t u i t v o e r i g e b e s p r e k i n g e n van a f z o n d e r l i j k e gevallen beginnen, maar met de formulering van een aantal algemene regels : 1. h e t p e r f e c t i e v e a s p e c t w o r d t u i t g e d r u k t d o o r de o n v o l t o o i d e v o r m e n van h e t b a s i s p a r a d i g m a 2 . h e t t e r m i n a t i e v e a s p e c t w o r d t u i t g e d r u k t d o o r de v o l t o o i d e v o r m e n van h e t b a s i s p a r a d i g m a 3 . het d u r a t i e v e a s p e c t w o r d t u i t g e d r u k t d o o r de v o r m e n van h e t "aan h e t " - p a r a d i g m a 4 . h e t i n c h o a t i e v e a s p e c t w o r d t u i t g e d r u k t d o o r d e v o r m e n van het " g a a n " - p a r a d i g m a Die regels zullen alle vier genuanceerd moeten w o r d e n , maar ze bieden wel een n o o d z a k e l i j k e e e r s t e o r i ë n t a t i e en d a t ze niet helemaal uit de lucht gegrepen z i j n , zal b i j de analyse nog voldoende blijken. Omdat het terminatieve p a r a d i g m a in v e r g e l i j k i n g m e t de vijf andere de grootste regel maat v e r t o o n t , zal ik de bespreking daarmee beginnen.
<1> Het t e r m i n a t i e v e
aspect
Als men de in 4.3.1. gebruikte zinnen met een voltooid b a s i s t e m p u s op e e n r i j t j e z e t , v a l t er bij de i n t e r p r e t a t i e een b e p a a l d p a t r o o n op : (5) (10) (16) (13)
v o r i g jaar h a d hij d e r t i g jaar l e s g e g e v e n hij h e e f t h i e r nu z e v e n jaar g e w e r k t o v e r e n k e l e w e k e n h e e f t hij h i e r z e v e n jaar g e w e r k t v o l g e n d j a a r zal hij d e r t i g jaar l e s g e g e v e n h e b b e n
De verhouding dezelfde : referentietijd (5)
(10)
t u s s e n de E - t i j d en de r e f e r e n t i e t i j d is telkens de E-tijd omvat (minstens een deel van) de en een p e r i o d e d i e d a a r a a n v o o r a f g a a t . V g l .
Het u i t g e d r u k t e
aspect
is t e l k e n s h e t t e r m i n a t i e v e
De e n i g e u i t z o n d e r i n g op de r e g e l het t e r m i n a t i e v e aspect r e a l i s e r e n van de V T T (4) hij h e e f t g i s t e r e n
e e n uur
:
<<(E,R).
d a t de v o l t o o i d e basistempora betreft het a n t e r i e u r e g e b r u i k : gezwommen
b e t e k e n t i m m e r s n i e t d a t h i j e e r g i s t e r e n t u s s e n elf en t w a a l f u u r 's n a c h t s aan een z w e m p a r t i j t j e b e g o n n e n is d a t e v e n na 12 uur en d u s t i j d e n s de v o l g e n d e d a g - b e ë i n d i g d i s ,
maar veeleer dat gisteren behoorde
zijn
zwempartijtje
geheel
tot
de
dag
van :
H e t in (4) u i t g e d r u k t e a s p e c t het perfectieve : (E , R) .
is d u s n i e t h e t t e r m i n a t i e v e ,
maar
Bij nader toezien blijkt zelfs dat de anterieure VTT niet g e s c h i k t is v o o r de u i t d r u k k i n g v a n h e t t e r m i n a t i e v e a s p e c t , w a n t in een anterieur-terminatieve context, zoals bij voorbeeld in ( 5 ) , l e i d t het g e b r u i k van d e V T T t o t o n g r a m m a t i c a l i t e i t : *
(36) v o r i g
jaar h e e f t
hij dertig
jaar
les
gegeven
De a n t e r i e u r - p e r f e c t i e v e V T T is d a n ook een b u i t e n b e e n t j e in het systeem van de v o l t o o i d e t e m p o r a en w o r d t d a a r o m v e r d e r o p apart behandeld. W a t de h a b i t u a l i t e i t s w a a r d e b e t r e f t , g e l d t t o e b e s p r o k e n z i n n e n (+ h a b i t u e e l ) is
dat die voor
(5) v o r i g jaar had h i j d e r t i g jaar l e s g e g e v e n (16) o v e r e n k e l e w e k e n h e e f t h i j h i e r z e v e n jaar
de t o t n u :
gewerkt
Maar dat de voltooide contexten kunnen optreden (24) (25) (37) (38)
basistempora ook in niet-habituele b l i j k t u i t de v o l g e n d e z i n n e n :
h i j had om v i e r uur al een uur g e z w o m m e n om v i e r uur zal h i j een uur g e z w o m m e n h e b b e n h i j h e e f t nu p r e c i e s een uur g e z w o m m e n s t r a k s h e b b e n we een uur g e z w o m m e n
De E - t i j d is h i e r t e l k e n s een uur en a a n g e z i e n h e t b e s t m o g e l i j k is om g e d u r e n d e e l k e m i n u u t van d a t uur o o k w e r k e l i j k aan het zwemmen te zijn, kunnen deze zinnen een niet-habituele interpretatie hebben. Op basis van d e z e g e g e v e n s kan a l v a s t inleiding gegeven schema ingevuld worden
De cijfers in voorbeeldzinnen.
de
verschillende
<2> Het r e t r o s p e c t i e v e
Ik ben
er d a a r n e t
een
terminatieve
maar strikt hebben
kan
in
de :
verwijzen
naar
de
dat
al een uur
interpretatie
genomen
vakjes
het
aspect
van u i t g e g a a n
(24) h i j had om v i e r
een r i j v a n
gezwommen
heeft
(24) ook een
;
retrospectieve
interpretatie :
Het is i m m e r s n i e t f o u t om te z e g g e n d a t hij om v i e r uur een uur gezwommen had a l s hij b i j v o o r b e e l d van t w e e tot d r i e gezwommen heeft. Op s o o r t g e l i j k e w i j z e kan men ook v o o r (25) en (38) een retrospectieve lezing postuleren :
In het g e v a l van (38) v i n d ik de retrospectieve interpretatie echter wel wat ver g e z o c h t en v o o r z i n n e n met een habituele interpretatie lijkt de r e t r o s p e c t i e v e interpretatie me zelfs volkomen artificieel. Vgl. (5) v o r i g
jaar
had h i j d e r t i g
jaar
les
gegeven
A l s h e t E - i n t e r v a l n i e t t o t aan de r e f e r e n t i e t i j d r e i k t , z o a l s in deze r e t r o s p e c t i e v e l e z i n g , lijkt het v a n u i t het s t a n d p u n t van de spreker i m m e r s m e e r v o o r d e h a n d te l i g g e n om de referentietijd verder in het verleden te plaatsen, zodat er alsnog een terminatieve lezing ontstaat, dan om te verwachten dat een eventuele hoorder aan (5) wel een retrospectieve lezing zal toekennen. N a a s t d e a r t i f i c i a l i t e i t van d i e r e t r o s p e c t i e v e i n t e r p r e t a t i e s is er nog een t w e e d e r e d e n om e n i g e r e s e r v e aan de dag te l e g g e n b i j de t o e k e n n i n g van z u l k e i n t e r p r e t a t i e s aan p r o c e s f o r m u l e s . Het b l i j k t n a m e l i j k d a t z i n n e n m e t een a d d i t i e f - h o m o g e n e b a s i s f o r m u l e geen bepaling kunnen bevatten voor de specificatie van het interval t u s s e n d e r e f e r e n t i e t i j d en e e n d a a r a a n v o o r a f g a a n d e d u u r b e p a l i n g e n ( c f . 3 . 3 . 4 . ) , m a a r in c o m b i n a t i e m e t een a d d i t i e f homogene b a s i s f o r m u l e w o r d e n d i e s t e e d s a l s b e p a l e r s van de Etijd g e ï n t e r p r e t e e r d :
(39) hij h e e f t (40) hij h e e f t
d r i e jaar nu d e r t i g
in B e n t g e w o o n d jaar les g e g e v e n
De t e m p o r e l e b e p a l i n g e n s p e c i f i c e r e n h i e r r e s p e c t i e v e l i j k de d u u r van z i j n v e r b l i j f in G e n t en van z i j n l e r a a r s l o o p b a a n , m a a r n i e t de d u u r van h e t i n t e r v a l d a t v e r l o p e n is t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en d e p e r i o d e van z i j n v e r b l i j f , c . q . l e r a a r s c h a p . In d a t o p z i c h t verschillen de t o e s t a n d s - en procesformules overigens van de gebeurtenisformules, want die kunnen geen E-bepalende duurbepaling bevatten, m e t h e t g e v o l g d a t de d u u r b e p a l i n g e n d i e toch in zo een zin v o o r k o m e n s t e e d s g e ï n t e r p r e t e e r d worden als s p e c i f i c a t i e s van het E - R - i n t e r v a l . V g l . (41) (42)
de r a k e t t e n w a r e n ze z i j n nu al een
Hier denoteren van de r a k e t t e n
toen week
al een w e e k verhuisd
geplaatst
d e d u u r b e p a l i n g e n n i e t d e d u u r van het of van hun v e r h u i s , m a a r de d u u r van h e t
plaatsen interval
E-tijd.
dat verlopen reterentietijd
is tussen de plaatsing, ( r e s p e c t i e v e l i j k " t o e n " en
c.q, "nu").
verhuis
en
de
Het r e t r o s p e c t i e v e a s p e c t v e r t o o n t dan ook m e e r a f f i n i t e i t m e t de gebeurtenisformules dan met de a d d i t i e f - h o m o g e n e formules en heeft in het tempussysteem van die laatste een enigszins marginale positie. M a a r , hoe marginaal o o k , er b e s t a a t een r e t r o s p e c t i e f p a r a d i g m a voor de p r o c e s f o r m u l e s en a l s m i j n o b s e r v a t i e s i.v.m. (24-38) j u i s t z i j n , z i e t d a t p a r a d i g m a er a l s v o l g t u i t :
<3> Het p e r f e c t i e v e
aspect
V o o rdeuitdrukkingvanhetperfectieveaspectgebruiktmenin het Nederlands de onvoltooide basistempora, Voorbeelden ervan zijn (2) h i j r e e d v o r i g jaar met een g e l e k e v e r (7) h i j r i j d t nu m e t een g e l e k e v e r (13) v o l g e n d jaar r i j ik m e t een g e l e k e v e r (15) v o l g e n d jaar zal P e e t e r s v o o r P a n a s o n i c
rijden
In (2) w o r d t g e s t e l d d a t de p e r i o d e w a a r i n h i j g e w o o n l i j k met een gels kever r e e d (=de E - t i j d ) b e h o o r t t o t of samenvalt met de referentietijd, i.c. vorig jaar. O v e r de j a r e n e r v o o r en e r n a wordt niets gezegd en h e t u i t g e d r u k t e a s p e c t is dan ook het perfectieve ; (E,R).
[voor de spreektijd
interpretatie van o m v a t en een z e k e r e
"nu" als een duur h e e f t , zie
i n t e r v a ldatde 3.2.4.]
Een interessante kwestie vormt de bepaling van h a b i t u a l i t e i t s w a a r d e , V o o r de tot nu t o e g e g e v e n z i n n e n g e l d t de i m p l i c i e t - h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e de m e e s t w a a r s c h i j n l i j k e Zo g a a t h e t in (2) h i j r e e d
vorig
jaar m e t een g e l e
de dat is.
kever
en (13)
volgend
jaar
rij
ik m e t een g e l e
n i e t om een r i t j e , m a a r ritjes. Niet-habituele kan (43)
kever
om e e n h e l e r e e k s in de E - t i j d
interpretaties
hij r i j d t m e t e e n g e l e
zijn
evenwel
verspreide
niet u i t g e s l o t e n .
Zo
kever
een posterieur-perfectieve niet-habituele lezing hebben, bij v o o r b e e l d a l s i e m a n d een uur v o o r het b e g i n van e e n r a c e van z i j n favoriet z e g t d a t h i j d e r a c e in een g e l e k e v e r zal rijden, en voor (44) k i j k ! h i j r i j d t
met een gele
kever
is de meest voor de hand liggende simultaan-perfectieve niet-habituele.
m.i.
de
betekent in e e r s t e i n s t a n t i e dat het bij de e e r s t v o l g e n d e van z e s s e n zal s n e e u w e n en n i e t dat h e t e l k e dag om z e s uur sneeuwen.
klok zal
O o k de O T k T
kan een n i e t - h a b i t u e l e
(21) om z e s uur zal
het
Voor de O V T d a a r e n t e g e n interpretatie dwingt (45)
lezing
interpretatie
hebben
;
sneeuwen
geldt
hij r e e d m e t e e n g e l e
dat h i j m e e s t a l
tot een
habituele :
kever
betekent in e e r s t e i n s t a n t i e d a t h i j d e g e w o o n t e h a d om m e t gele k e v e r te r i j d e n , en a l s men wil u i t d r u k k e n d a t h i j in v e r l e d e n een keer met een g e l e k e v e r g e r e d e n h e e f t , gebruikt b i j v o o r k e u r de VTT: (46)
hij h e e f t
m e t een
gele
kever
gereden
Het onderscheid tussen de anterieur-perfectieve eveneens a n t e r i e u r - p e r f e c t i e v e O V T zou d u s in h u n habitualiteitswaarde kunnen bestaan. Een g o e d e t e s t v o o r d i e h y p o t h e s e t e m p o r a m e t de c o n j u n c t i e . V g l . (49) (50)
een het men
betreft
VTT en de verschillende
de i n t e r a c t i e
hij s p e e l d e v i o o l , p i a n o en f a g o t hij h e e f t v i o o l , p i a n o en f a g o t g e s p e e l d
van
beide
A l s de zin m e t de O V T een h a b i t u e l e i n t e r p r e t a t i e h e e f t , laat hij een d i s c r e p a n t i e t o e t u s s e n d e p e r i o d e s van h e t f e i t e l i j k e s p e l e n (de e-intervallen) en de p e r i o d e w a a r v o o r (49) in zijn geheel g e l d t (de E - t i jd) : (51)
De p e r i o d e s van het e i g e n l i j k e s p e l e n ( m . a . w . de verschillende e1-, e 2 - en e 3 - i n t e r v a l l e n ) z i j n n i e t g e l i j k aan de E - t i j d , m a a r liggen in die laatste op willekeurige wijze verspreid. De c o n j u n c t e n w o r d e n in (51) d u s g e d i s t r i b u e e r d op het e - n i v e a u . Als de VTT daarentegen non-habitueel is, kan er in r e p r e s e n t a t i e van (50) g e e n o n d e r s c h e i d g e m a a k t w o r d e n t u s s e n E-tijd en de e - i n t e r v a l l e n , z o d a t d e c o n j u n c t e n n i e t op h e t
H e t d i a g r a m is in d i t g e v a l s p e c i f i e k e r d a n de f o r m u l e , o m d a t er o o k e e n v o l g o r d e v o o r de d r i e E - t i j d e n in v a s t g e l e g d
de de e-niveau
is.
In de l o g i s c h e r e p r e s e n t a t i e w o r d t er o v e r d i e v o l g o r d e evenwel g e e n u i t s p r a a k g e d a a n en w o r d t z e l f s de m o g e l i j k h e i d opengelaten dat de drie E-intervallen elkaar overlappen. Wat in (5 2) daarentegen wel d u i d e l i j k g e s t e l d w o r d t , is d a t de p e r i o d e s van het viool, piano en fagot spelen telkens als een afgesloten geheel g e z i e n w o r d e n en in d a t o p z i c h t v e r s c h i l t (52) wezenlijk van ( 5 1 ) , Het f e i t d a t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n (51) en (52) z o w e l n a a r m i j n gevoel a l s n a a r het g e v o e l van m i j n informanten correspondeert met het v e r s c h i l in b e t e k e n i s t u s s e n (49) en ( 5 0 ) , w i j s t e r o p dat de a n a l y s e s p l a u s i b e l z i j n en d a t d e a n t e r i e u r - p e r f e c t i e v e OVT en VTT i n d e r d a a d een v e r s c h i l l e n d e h a b i t u a l i t e i t s w a a r d e h e b b e n .
gedi
De v o l g e n d e
tabel
<4> Het d u r a t i e v e
v a t de v e r k r e g e n
resultaten
samen
:
aspect
Voor de realisering van h e t d u r a t i e v e a s p e c t v o r m e n van h e t "aan h e t " - p a r a d i g m a . V g l . (55) op d i t m o m e n t
zijn
ze aan h e t
gebruikt
men
de
dansen
De referentietijd bestaat slechts uit een moment dat hier b o v e n d i e n s a m e n v a l t m e t de s p r e e k t i j d , m a a r de E - t i j d , m . a . w . d e t i j d w a a r o p ze b e w e e r d w o r d t te d a n s e n is d u i d e l i j k g r o t e r :
De referentietijd kan gesitueerd worden :
ook
(56) hij w a s p i a n o aan h e t
(57) o v e r
enkele
minuten
(58) o v e r
enkele minuten
in h e t v e r l e d e n
of
in
de
toekomst
spelen
zullen
zijn
ze a l l e m a a l
ze a l l e m a a l
aan h e t d a n s e n
aan h e t
dansen
zijn
Aangezien de "aan het"-vormen steeds non-habitueel zijn (cf. 4.3.2.), is het rijtje van de duratieven vlug samengesteld : Een gevolg van die non-habitualiteit is dat er bij de i n t e r p r e t a t i e van n e v e n g e s c h i k t e z i n n e n m e t "aan h e t " - v o r m e n g e e n distributie van de c o n j u n c t e n op h e t e - n i v e a u kan plaatsvinden, m a a r d a t d i e m i n s t e n s op h e t E - n i v e a u g e s i t u e e r d m o e t w o r d e n . In dat o p z i c h t z i j n de "aan h e t " - v o r m e n g e l i j k aan de a n t e r i e u r e VTT en d e i n t e r p r e t a t i e van (59) h i j w a s v i o o l , p i a n o en f a g o t vertoont
dan ook
dezelfde
(50) h i j h e e f t
structuur
aan h e t
als die
v i o o l , p i a n o en f a g o t
spelen
van
gespeeld
;
(60)
Het u i t g e d r u k t e a s p e c t is h i e r e c h t e r n i e t h e t p e r f e c t i e v e z o a l s in ( 5 2 ) , m a a r h e t d u r a t i e v e , en d a t b e t e k e n t d a t (59) a l l e e n dan waar is a i s er een i n t e r v a l (R) in het v e r l e d e n is waarop hij tegelijk viool, piano en f a g o t speelde, maar aangezien dat menselijkerwijze niet mogelijk is, w e k t (59) i . t . t . (50) een vreemde indruk. Naast de afwezigheid van habituele interpretaties in het duratieve paradigma v a l t ook de a f w e z i g h e i d van de voltooide tempora op. D a t is v o o r a l m e r k w a a r d i g v o o r de V T T , w a n t in de d r i e e e r d e r b e s p r o k e n p a r a d i g m a ' s s p e e l d e d i e t e l k e n s een rol van betekenis, en de v r a a g r i j s t dan ook w a t er aan de VIT van het "aan h e t " - p a r a d i g m a zo b i j z o n d e r i s . Als v o o r b e e l d (61)
neem
ik
ze is aan h e t
koken
geweest
Ongrammaticaal kan men d e z e zin n i e t n o e m e n , m a a r hij h e e f t wel een s t e r k g e m a r k e e r d e i n t e r p r e t a t i e : h e t g a a t er n i e t om een n e u t r a l e m e d e d e l i n g van w a t ze aan h e t d o e n w a s , m a a r v e e l e e r om de u i t d r u k k i n g van een z e k e r e w r e v e l v a n w e g e d e s p r e k e r o v e r w a t ze b i j h e t k o k e n a l l e m a a l a a n g e r i c h t h e e f t ; (61) r o e p t een b e e l d op v a n c h a o s in de k e u k e n en v i e z i g h e i d op h e t bord, en heeft
alvast
geen
neutraal-temporele
betekenis.
Een interessante vraag is nu of en in hoeverre die modale betekenis afgeleid kan worden uit de neutraal-temporele betekenissen van de d e l e n w a a r u i t de "aan h e t " - V T T samengesteld is : d a t z i j n de a n t e r i e u r e VTT en d e d u r a t i e v e "aan h e t " - v o r m . D i e l a a t s t e is z o a l s r e e d s a a n g e t o o n d w e r d , non-habitueel, maar de anterieure VIT is op z i c h ook al non-habitueel. Bij de combinatie van b e i d e v e r k r i j g t men d u s n o n - h a b i t u a l i t e i t in het kwadraat, m.a.w. iets w a a r v a n de e e n m a l i g h e i d e x t r a in de verf g e z e t w o r d t , en d a t a s p e c t van u n i c i t e i t en b i j z o n d e r h e i d is m . i . o o k a a n w e z i g in de i n t e r p r e t a t i e van (61) ze is aan het
koken
geweest
H e t b i j z o n d e r e z i t h e m h i e r v o o r a l in h e t z e e r s p e c i a l e r e s u l t a a t van haar koken, dat bovendien duidelijk negatief beoordeeld wordt. W a a r d a t e l e m e n t van p e j o r a t i v i t e i t v a n d a a n k o m t , w e e t ik niet, m a a r d a t het e l e m e n t van b i j z o n d e r h e i d t o e te s c h r i j v e n is aan de combinatie van twee vormen met een u i t g e s p r o k e nnon-habi h y p o t h e s e . D a a r m e e is n a t u u r l i j k n i e t g e z e g d d a t d i e h y p o t h e s e de enig juiste i s , m a a r o o k a l s er een b e t e r e g e v o n d e n kan worden, blijft de initiële observatie geldig dat (61) een modale betekenis heeft en d a t de VTT van h e t "aan h e t " - p a r a d i g m a niet g e s c h i k t is v o o r d e u i t d r u k k i n g van n e u t r a a l - t e m p o r e l e c o n c e p t e n .
Hetzelfde g e l d t v o o r d e t w e e a n d e r e v o l t o o i d e t e m p o r a : de VVT heeft d e z e l f d e i n t e r p r e t a t i e a l s d e V T T en k o m t b o v e n d i e n a l l e e n in t e m p o r e e l - a f h a n k e i i j k e c o n t e x t e n v o o r . V g l . (62) h i j zei
d a t z e aan h e t
En de V T k T w o r d t m e e s t a l u i t te d r u k k e n : (63) ze z u l l e n
Ook h i e r
<5> Het
koken
gebruikt
aan h e t s l a p e n
g a a t h e t d u s om m o d a l e
inchoatieve
geweest
was
om een v e r m o e d e n
geweest
van
de
spreker
zijn
interpretaties.
aspect
Het i n c h o a t i e v e a s p e c t is het s p i e g e l b e e l d van h e t t e r m i n a t i e v e ; de E - t i j d g a a t er n i e t t o t a a n d e r e f e r e n t i e t i j d , m a a r b e g i n t b i j de referentietijd. Voor de uitdrukking van die verhouding beschikt men in h e t N e d e r l a n d s o v e r een a f z o n d e r l i j k p a r a d i g m a : dat van de " g a a n " - v o r m e n . Een v o o r b e e l d e r v a n is (34) ze g a a t een
jaar
filosofie
studeren
Het d o o r de d u u r b e p a l i n g a a n g e d u i d e E - i n t e r v a l v a n g t referentietijd die hier niet gespecificeerd is, maar kan a a n n e m e n dat h i j de s p r e e k t i j d o m v a t ;
aan op waarvan
de men
Bij d e i n t e r p r e t a t i e van d i e l a a t s t e zin h e n ik e r v a n uitgegaan dat de r e f e r e n t i e t i j d n i e t de h e l e op S v o l g e n d e dag is, maar s l e c h t s een d e e l e r v a n . D a t l i j k t op h e t e e r s t e g e z i c h t een v r i j doorzichtige t r u c om aan (64) een i n c h o a t i e v e interpretatie te kunnen opdringen, maar bij nader inzien blijkt er aan die i n t e r p r e t a t i e n i e t s u i t z o n d e r l i j k s te z i j n ; in z i n n e n a l s (65) h i j k o m t m o r g e n (66) h i j w o r d t m o r g e n
terechtgesteld
kan "morgen" i m m e r s evenmin naar de hele dag verwijzen, maar h o o g s t e n s naar een f r a g m e n t e r v a n . Om d i e r e d e n heb ik o v e r i g e n s in de a n a l y s e van " m o r g e n " g e e n A ( R ) - s p e c i f i c a t i e o p g e n o m e n ; (67)
(cf.
3.2.4.)
De d u u r van de r e f e r e n t i e t i j d zelf is n i e t b e p a a l d en kan zowel een moment als een hele dag zijn (cf. de approximativiteitshypothese). H e t e n i g e wat in (67) g e s t e l d w o r d t , is d a t R e e n dag na de s p r e e k t i j d k o m t . V o o r " m o r g e n " in (64) kan men bijgevolg z o n d e r e x t r a - s t i p u l a t i e s a a n n e m e n d a t h e t s l e c h t s een s u b i n t e r v a l van de h e l e dag a a n d u i d t en dat het s u b i n t e r v a l de aanvang van het s c h a a t s u u r t j e b e v a t , m . a . w . d a t de t e m p o r e l e w a a r d e van (64) de p o s t e r i e u r - i n c h o a t i e v e is. Een alternatieve OTkT-vorm. (68) we z u l l e n
(35) ze z i j n
uitdrukking
morgen
een
voor
(64) is d e z e l f d e
een uur g a a n
uurtje
gaan
zin
met
een
schaatsen
schaatsen
Bij de anterieur-inchoatieve opgemerkt Een zin alsdat de E-tijd ook d
is immers ook w a a r a l s ze t i e n m i n u t e n v o o r d e s p r e e k t i j d zijn g a a n s c h a a t s e n m e t de b e d o e l i n g om h e t een u u r t j e vol te h o u d e n :
Wat de h a b i t u a l i t e i t s w a a r d e van de " g a a n " - v o r m e n b e t r e f t , is in 4.3.2. al aangetoond dat die zowel positief als negatief kan z i j n . N i e t - h a b i t u e e l z i j n b i j v o o r b e e l d ( 3 5 ) , ( 6 4 ) , (68) en (69) we g a a n Wel
habitueel
een u u r t j e
daarentegen
schaatsen zijn
(34),
(70) ze is een jaar f i l o s o f i e g a a n s t u d e r e n (71) ze g a a t v o l g e n d j a a r e e n jaar f i l o s o f i e s t u d e r e n (72) ze zal v o l g e n d jaar een jaar f i l o s o f i e g a a n s t u d e r e n Het
inchoatieve
paradigma
z i e t er b i j g e v o l g
zo
uit
:
M e r k w a a r d i g aan d i t r i j t j e is de a f w e z i g h e i d van de OVT : men z o u verwachten d a t d i e wel in a a n m e r k i n g k o m t v o o r de e x p r e s s i e van anterieure inchoativiteit, maar bij nader inzien blijkt dat niet h e t g e v a l te z i j n : (73) ze g i n g e n heeft
een u u r t j e
schaatsen
i.t.t.
(35) ze z i j n
een u u r t j e g a a n
schaatsen
geen n e u t r a a l - t e m p o r e l e m a a r een m o d a l e b e t e k e n i s . Het gaat er n i e t z o z e e r om de f e i t e n a l s wel om hun i n t e n t i e om e e n u u r t j e t e gaan schaatsen. Bovendien is er e e n s t e r k e s u g g e s t i e dat die i n t e n t i e n i e t g e r e a l i s e e r d kon w o r d e n . V g l .
(74)
ze gingen een uurtje schaatsen, maar net toen ze v e r t r o k k e n , b e g o n h e t zo h a r d te r e g e n e n d a t ze b e s l o t e n t h u i s te b l i j v e n
Dat het h i e r een m o d a l e i n t e r p r e t a t i e b e t r e f t , blijkt overigens uit h e t f e i t d a t " g i n g e n " in d e z e c o n t e x t z o n d e r e n i g e f f e c t op de betekenis van h e t g e h e e l v e r v a n g e n kan w o r d e n door "zouden gaan". Daarnaast kan de OVT v a n h e t " g a a n " - p a r a d i g m a ook wel met een neutraal-temporele betekenis gebruikt worden, maar dan v r i j w e l u i t s l u i t e n d in t e m p o r e e l a f h a n k e l i j k e c o n t e x t e n , z o a l s (75) ze z e i d e n
dat
ze een u u r t j e g i n g e n
schaatsen
En de enkele keer d a t de " g i n g " - v o r m opduikt in temporeelo n a f h a n k e l i j k e c o n t e x t e n h e e f t hij g e e n i n c h o a t i e v e b e t e k e n i s : (76) z e g i n g e n (77) ze g i n g e n
e l k e dag een u u r t j e s c h a a t s e n g e w o o n l i j k om a c h t uur s c h a a t s e n
W a a r h e t in d e z e z i n n e n om g a a t , is om een v r o e g e r e g e w o o n t e , en dat b e t e k e n t v o o r de w a n n e e r - en h o e l a n g - b e p a l i n g e n in (76-77) d a t ze n i e t de r e f e r e n t i e t i j d of de E - t i j d s p e c i f i c e r e n , m a a r de l o c a t i e of de d u u r v a n de e - i n t e r v a l l e n . voor de Y - w a a r d e van de hele zin volgt d a a r u i t dat het niet de inchoatieve, maar de p e r f e c t i e v e is :
Als er bij de interpretatie van ( 7 6 - 7 7 ) al sprake is van inchoativiteit, dan ligt d i e in elk g e v a l n i e t op het op d a t de a s p e c t u e l e w a a r d e van d e OVT van h e t "gaan"-paradigma n i e t de i n c h o a t i e v e kan z i j n .
<6> Het p r o s p e c t i e v e
aspect
Evenmin als v o o r de u i t d r u k k i n g van het retrospectieve aspect beschikt het N e d e r l a n d s o v e r een afzonderlijk vormenparadigma v o o r de u i t d r u k k i n g van h e t p r o s p e c t i e v e a s p e c t . V e r w o n d e r l i j k is dat n i e t , want het wordt zelden g e r e a l i s e e r d , m a a r h e t k o m t wel voor en d a t h e t b i n n e n h e t t e m p u s s y s t e e m van de procesformules alleszins een c e n t r a l e r e p o s i t i e h e e f t dan het retrospectieve aspect, blijkt uit het feit dat de additief-homogene basisformules combineerbaar zijn met een prospectieve E-Rb e p a l e r , d . w . z . m e t een I N - H O E V E E L - T I J D - b e p a l i n g . Een
voorbeeld
daarvan
(78) in t i e n
is al
minuten
in h e t v o r i g e h o o f d s t u k
waren
ze aan
het
"in tien m i n u t e n " b e p a a l t h i e r de d u u r een niet-gespecificeerde referentietijd t i j d s t i p w a a r o p ze z i j n b e g i n n e n v e c h t e n
gegeven
;
vechten van h e t i n t e r v a l in het v e r l e d e n :
tussen en het
S-R-E-niveau,
De
interpretatie
van
(78)
Een voorbeeld van een m a k k e l i j k te b e d e n k e n (79)
(je
zal
het
is
bijgevolg
een anterieur-prospectieve.
simultaan-prospectieve
zien:)
in t i e n vechten
minuten
lezing
zijn
ze
is
ook
aan
het
m a a r m e t d e p o s t e r i e u r e v a r i a n t van h e t p r o s p e c t i e v e p a r a d i g m a is er i e t s b i j z o n d e r s aan de h a n d . D i e kan in p r i n c i p e wei gevormd worden : (80)
over 10 m i n u t e n vechten zijn
zullen
ze in e e n m u m van
tijd
aan
maar het is c o n c e p t u e e l b e k e k e n een b e e t j e e i g e n a a r d i g om referentiepunt e e r s t in de t o e k o m s t te p l a a t s e n en h e t b e g i n de E-tijd dan nog e e n s d . m . v . een I N - b e p a l i n g verder op schuiven. Het gezond verstand zegt dat men dan beter referentietijd ineens t o t aan d e E - t i j d o p s c h u i f t en dat i . p . v . (80) b e t e r m e t e e n z e g t : (81)
over
een t i e n t a l
minuten
zullen
ze aan h e t v e c h t e n
(82)
over
een
minuten
zullen
ze g a a n
het
het van te de men
zijn
of tiental
vechten
In deze zinnen gaat het r e s p e c t i e v e l i j k om een d u r a t i e v e en e e n p o s t e r i e u r - i n c h o a t i e v e i n t e r p r e t a t i e alleszins veel natuurlijker dan (80) met zijn posterieur-prospectieve interpretatie.
posterieuren d i e z i j n gekunstelde
De habitualiteitswaarde van d e tot nu t o e b e s p r o k e n zinnen is negatief, en aangezien de "aan h e t " - v o r m e n per d e f i n i t i e nonhabitueel zijn, is d a t n i e t v e r w o n d e r l i j k , maar dat zinnen met een p r o s p e c t i e v e i n t e r p r e t a t i e ook h a b i t u e e l kunnen z i j n , b l i j k t uit
(83) in m i n d e r
dan e e n
jaar
sprak
(84) in m i n d e r
dan
jaar
spreek
een
hij
vloeiend
Portugees
je v l o e i e n d
Portugees
Bij de interpretatie van deze zinnen wordt er spontaan een onderscheid gemaakt tussen de p e r i o d e w a a r i n het subject de Portugese taal b e h e e r s t (=de E—tijd), en d e i n t e r v a l l e n waarop h e t s u b j e c t ook w e r k e l i j k v l o e i e n d P o r t u g e e s aan h e t s p r e k e n is. Het gaat hier d u s om i m p l i c i e t - h a b i t u e l e l e z i n g e n en voor de r e a l i s e r i n g d a a r v a n g e b r u i k t men de o n v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a die ook in h e t p e r f e c t i e v e p a r a d i g m a een h a b i t u e l e b e t e k e n i s h e b b e n , d . w . z , de O V T v o o r a n t e r i e u r e en d e O T T v o o r s i m u l t a n e l e z i n g e n . Het p r o s p e c t i e v e
paradigma
z i e t er b i j g e v o l g
zo u i t :
4.3.4. accaparatie
door
de d o m i n a n t e
paradigma's
Accaparatie b e t e k e n t i n b e s l a g n e m i n g en m e t " a c c a p a r a t i e d o o r de d o m i n a n t e p a r a d i g m a ' s " b e d o e l ik h i e r h e t f e n o m e e n d a t v o r m e n van bepaalde p a r a d i g m a ' s p o s i t i e s g a a n i n n e m e n in het tempussysteem d i e al d o o r a n d e r e v o r m e n b e z e t z i j n . Een voorbeeld d a a r v a n is al b i j de b e p a l i n g van de deiktische waarden gegeven (cf. 4.3.1.). D a a r is n a m e l i j k g e b l e k e n d a t de t e g e n w o o r d i g e t i j d e n (de OTT en d e V T T ) , d i e in e e r s t e i n s t a n t i e gebruikt w o r d e n v o o r de u i t d r u k k i n g van s i m u l t a n e l t e i t , o o k een posterieure lezing kunnen hebben. A a n g e z i e n de t o e k o m e n d e t i j d e n ook al een p o s t e r i e u r e b e t e k e n i s h e b b e n , w o r d t het v e l d v a n de p o s t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e s dan s y s t e m a t i s c h dubbel bezet (cf. de in 4 . 3 . 3 . g e g e v e n s c h e m a ' s ) . In z u l k e g e v a l l e n van d u b b e l e b e z e t t i n g b e s t a a t er een t e n d e n s om ofwel een van b e i d e v o r m e n op te g e v e n o f w e l de b e i d e v o r m e n te behouden m a a r d a n m e t e e n v e r s c h i l in b e t e k e n i s . In het geval van de dubbel bezette posterioriteitsvelden lijkt de tweede t e n d e n s de s t e r k s t e : i . t . t . de s t r i k t - t e m p o r e l e p o s t e r i e u r e O T T krijgen de "zullen"-vormen namelijk vaak een modale interpretatie. Sommige auteurs g a a n d a a r b i j zo ver om aan de "zullen"-vormen elke neutraal-temporele interpretatie te o n t z e g g e n en n o e m e n " z u l l e n " g e e n t e m p o r e e l hulpwerkwoord, maar een e p i s t e m i s c h - m o d a a l w e r k w o o r d (cf. Janssen 1983, 70). Die verschuiving, d i e v o o r h e t n a a r de v o r m v e r w a n t e D u i t s e " s o l l e n " al geheel voltrokken is, l i j k t m e in h e t N e d e r l a n d s e v e n w e l n o g niet voltooid; naast de m o d a l e l e z i n g e n h e b b e n de toekomende tijden nog een belangrijke klasse van strikt-temporele gebruikswijzen, en dat is dan ook de reden waarom ik ze s y s t e m a t i s c h m e e in de a n a l y s e s h e b o p g e n o m e n . Naast dit e n e g e v a l van a c c a p a r a t i e in h e t deiktische systeem staan er een a a n t a l g e v a l l e n van a c c a p a r a t i e in h e t aspectueie systeem. De m e e s t o p v a l l e n d e b e t r e f f e n de a c c a p a r a t i e van het terminatieve p a r a d i g m a d o o r de o n v o l t o o i de v o r m e n van h e t
basis-paradigma
Dat de onvoltooide b a s i s t e m p o r a n e t zo g e s c h i k t z i j n voor de r e a l i s e r i n g van h e t t e r m i n a t i e v e a s p e c t a l s de v o l t o o i d e , blijkt u i t de v o l g e n d e e q u i v a l e n t i e s ; (5) v o r i g (85) v o r i g
jaar had h i j d e r t i g jaar gaf h i j d e r t i g
(10) h i j h e e f t h i e r (86) hij w e r k t h i e r (16) over (37) o v e r
nu z e v e n nu z e v e n
enkele weken enkele weken
(83) v o l g e n d
jaar
zal
heeft werkt
jaar jaar
jaar jaar
les g e g e v e n les
gewerkt
hij h i e r hij hier
hij dertig
jaar
zeven zeven
les
jaar jaar
gewerkt
(18) volgend jaar zal hij dertig jaar les gegeven geven
Zowel naar mijn oordeel als naar dat van een aantal Nederlandstaligen aan w i e ik d e z e z i n n e n heb v o o r g e l e g d , hebben de r e s p e c t i e v e z i n s p a r e n d e z e l f d e b e t e k e n i s . De m e e s t e van mijn informanten hadden wel een v o o r k e u r v o o r de voltooide vormen "omdat d i e m i n d e r a a n l e i d i n g g e v e n tot dubbelzinnigheid", maar n i e m a n d v o n d de z i n n e n m e t de o n v o l t o o i d e t e m p o r a o n g r a m m a t i c a a l . Wel o n g r a m m a t i c a a 1 is d a a r e n t e g e n h e t g e b r u i k van d i e v o r m e n z i n n e n met een n o n - h a b i t u e l e t e r m i n a t i e v e l e z i n g ; (25) om v i e r u u r zal (89) om v i e r uur zal Die laatste
zin
kan wel
hij e e n uur g e z w o m m e n hij een uur z w e m m e n betekenen
(90) h i j zal
om v i e r uur een
D i e e q u i v a l e n t i e g e l d t ook
voor
hebben
d a t h i j om v i e r uur een u u r
g a a n z w e m m e n , m a a r n i e t d a t hij om v i e r o n v o l t o o i d e "aan h e t " - v o r m , z o a l s in
uur een uur g e z w o m m e
uur aan h e t z w e m m e n de a n d e r e t i j d e n
uur al een uur uur al een u u r
in
(24) (91)
h i j had om v i e r hij w a s om v i e r
(37) (92)
hij h e e f t nu p r e c i e s een uur g e z w o m m e n h i j is nu p r e c i e s een uur aan h e t z w e m m e n
(38) (93)
s t r a k s h e b b e n we een uur g e z w o m m e n s t r a k s z i j n w e een uur aan h e t z w e m m e n
zal zal
zijn
:
gezwommen aan h e t z w e m m e n
Geconfronteerd met deze z i n s p a r e n v o n d e n de meeste van mijn informanten dat beide z i n n e n g o e d z i j n en dezelfde betekenis h e b b e n , m a a r d a t de z i n n e n m e t een v o l t o o i d t e m p u s i . t . t . d i e met een "aan het"-vorm n a a s t d e l e z i n g d a t er tot 4 u u r een uur gezwommen is, o o k k u n n e n b e t e k e n e n d a t er b i j v o o r b e e l d van 2 tot 3 gezwommen is. In t e r m e n van de c a l c u l u s b e t e k e n t d a t dat de "aan het"-vormen wel het terminatieve paradigma kunnen a c c a p a r e r e n , maar niet het r e t r o s p e c t i e v e . Samengevat k o m t d a t e r o p n e e r dat de v o l t o o i d e basistempora in het terminatieve paradigma vanuit twee kanten "belaagd" worden; de o n v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a a c c a p a r e r e n de h a b i t u e l e l e z i n g e n en de o n v o l t o o i d e "aan h e t " - v o r m e n d e n i e t - h a b i t u e l e . Dat zou op t e r m i j n k u n n e n l e i d e n t o t de u i t s t o t i n g van de v o l t o o i d e tempora uit h e t t e m p u s s y s t e e m van de p r o c e s f o r m u l e s , m a a r zo ver is het nog lang niet, want v e r s c h i l l e n d e taalgebruikers hebben nog s t e e d s een d u i d e l i j k e v o o r k e u r v o o r de v o l t o o i d e v o r m e n . Of er nog a n d e r e g e v a l l e n van a c c a p a r a t i e in het aspectuele s y s t e e m v o o r k o m e n zal u i t v e r d e r o n d e r z o e k m o e t e n b l i j k e n . Ik hou het voorlopig bij de vermelde gevallen en bij de algemene opmerking d a t a c c a p a r a t i e een van d i e f a c t o r e n is d i e bijdragen tot de c o m p l i c e r i n g van h e t t e m p u s s t e l s e l . Over die c o m p l i c e r i n g g a a t de l a a t s t e p a r a g r a a f van d e z e s e c t i e .
h
4.3.5.
kern, expansie
en
periferie
Spreken over c o m p l i c e r i n g van het t e m p u s s y s t e e m h e e f t a l l e e n zin a l s er z o i e t s b e s t a a t a l s e e n o n g e c o m p l i c e e r d s y s t e e m . Ik z a l d a t laatste v e r d e r h e t k e r n s y s t e e m n o e m e n en h e t d e f i n i e r e n a l s het P r o d u k t van een a a n t a l r e g e l s die de t e m p o r a é é n - o p - é é n a f b e e l d e n op t e m p o r e l e c o n c e p t e n . D i e r e g e l s z i e n er a l s v o l g t u i t ; 1.i.v.m.dedeiktischewaarde tegenwoordige tijden verleden tijden anterioriteit toekomende tijden posterioriteit
> simultanteit > > 2.
onvoltooide basistempora —> perfectiviteit voltooide basistempora — > terminativiteit onvoltooide "gaan"-vormen 3. i—> . v .inchoativiteit m . de h a b i t u a l i t e i t s w a a r d e o n v o l t o o i d e " a a n h e t " - v o r m e n—>durativiteit basistempora > (+ habitueel) "gaan"-vormen > [+ h a b i t u e e l ] "aan h e t " - v o r m e n ---> [- habitueel] De enige u i t z o n d e r i n g op d i e r e g e l s b e t r e f t de u i t d r u k k i n g van anterieure inchoativiteit : op b a s i s v a n d e r e g e l s v e r w a c h t men d a a r v o o r d e OVT v a n h e t " g a a n " - p a r a d i g m a , m a a r in f e i t e i s h e t d e VTT van dat p a r a d i g m a d i e die p l a a t s i n n e e m t . Rekening houdend als volgt uit
met
die
ene uitzondering
ziet
het
kernsysteem
er
Dit k e r n s y s t e e m , w a a r i n s l e c h t s een b e p e r k t a a n t a l p o s i t i e s b e z e t is, vormt de invoer v o o r een set van e x p a n s i e r e g e l s die een vollediger tempussysteem als resultaat opleveren. In d e k l a s s e van e x p a n s i e r e g e l s worden
kunnen
twee
types
onderscheiden :
- d i e w e l k e i n s t a a n v o o r d e b e z e t t i n g van p o s i t i e s d i e in het k e r n s y s t e e m o p e n g e l a t e n zijn - die w e l k e l e i d e n t o t de m e e r v o u d i g e b e z e t t i n g van bepaalde p o s i t i e s in h e t t e m p u s s y s t e e m ( c f . h e t a c c a p a r a t i e f e n o m e e n ) De b e l a n g r i j k s t e
expansieregels
van het e e r s t e
type zijn :
1. de vormen v o o r de u i t d r u k k i n g van h a b i t u a l i t e i t k u n n e n ook gebruikt w o r d e n v o o r d e u i t d r u k k i n g van n o n - h a b i t u e l e interpretaties.
2.
de v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a k u n n e n ook g e b r u i k t w o r d e n u i t d r u k k i n g van h a b i t u e e l - r e t r o s p e c t i e v e l e z i n g e n .
voor
3 . de o n v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a k u n n e n ook g e b r u i k t w o r d e n u i t d r u k k i n g van h a b i t u e e l - p r o s p e c t i e v e l e z i n g e n .
voor
de
de
4 . de onvoltooide "aan h e t " - v o r m e n k u n n e n o o k g e b r u i k t worden v o o r de u i t d r u k k i n g van n o n - h a b i t u e e l - p r o s p e c t i e v e l e z i n g e n . De b e l a n g r i j k s t e u i t z o n d e r i n g op d e z e r e g e l s b e t r e f t de O V T van het basisparadigma. D i e kan g e e n n o n - h a b i t u e l e lezing hebben, w a n t v o o r de u i t d r u k k i n g van n i e t - h a b i t u e l e a n t e r i e u r - p e r f e c t i e v e i n t e r p r e t a t i e s g e b r u i k t m e n in h e t N e d e r l a n d s d e V T T . Een t w e e d e u i t z o n d e r i n g b e t r e f t h e t o n t b r e k e n van uitdrukkingen voor posterieur-prospectieve lezingen, maar die beperking is van c o n c e p t u e l e a a r d en is d u s w a a r s c h i j n l i j k n i e t t y p i s c h voor het N e d e r l a n d s e tempusstelsel. Na de t o e p a s s i n g van d e z e er a l s v o l g t u i t :
expansieregels
z i e t het
tempussysteem
Met de t o e k e n n i n g van d i t s o o r t r e g e l s v e r d w i j n e n d e é é n - o p - é é n v e r h o u d i n g e n van h e t k e r n s y s t e e m . In de p l a a t s d a a r v a n k o m e n één-op-veel-verhoudingen concepten uitdrukken. Vanuit h e t p e r s p e c t i e f van de temporele concepten b l i j f t d e r e l a t i e e c h t e r wel een f u n c t i e ; voor elk c o n c e p t is er h o o g s t e n s een v o r m d i e d a t c o n c e p t r e a l i s e e r t .
Ook die beperking wordt evenwel opgeheven met h s t a c c a p a r a t i e v e r s c h i j n s e l . De b e l a n g r i j k s t e
expansieregels
1. de vormen voor gebruikt worden
als men r e k e n i n g
van h e t a c c a p a r a t i e t y p e
zijn
de u i t d r u k k i n g van s i m u l t a n e ï t e i t k u n n e n v o o r de u i t d r u k k i n g van p o s t e r i o r i t e i t .
2 . de o n v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a k u n n e n ook g e b r u i k t w o r d e n u i t d r u k k i n g van h a b i t u e e l - t e r m i n a t i e v e c o n c e p t e n .
worden
verkrijgt
men h e t
: ook
voor
3 . de "aan het"-vormen kunnen ook g e b r u i k t worden voor u i t d r u k k i n g van n o n - h a b i t u e e l - t e r m i n a t i e v e l e z i n g e n . Als ook d e z e r e g e l s t o e g e p a s t resultaat :
houdt
de
de
volgende
Als gevolg van d i t t w e e d e t y p e van e x p a n s i e w o r d t de relatie tussen v o r m en b e t e k e n i s in h e t t e m p u s s y s t e e m een veel-op-veelverhouding ; één vorm kan v e r s c h i l l e n d e temporele concepten uitdrukken en een temporeel concept kan door verschillende tempora gerealiseerd worden.
S a m e n g e v a t geldt dat het k e r n s y s t e e m met zijn twaalf één-op-éénverhoudingen d o o r t o e d o e n van de e x p a n s i e r e g e l s u i t d e i n t t o t een g e c o m p l i c e e r d e r s y s t e e m van v e e l - o p - v e e l - v e r h o u d i n g e n d a t u i t 44 p a r e n van v o r m en b e t e k e n i s b e s t a a t . Het is b e s t m o g e l i j k d a t er b u i t e n d i e 44 b e s p r o k e n paren nog andere g e a t t e s t e e r d k u n n e n w o r d e n en d a t er d u s nog m e e r regelmatige of i d i o s y n c r a t i s c h e u i t b r e i d i n g e n van het tempussyteem b e s t a a n . Dat soort van u i t b r e i d i n g e n r e k e n ik e v e n w e l tot de periferie van het systeem. In d i e p e r i f e r i e z o u d e n de niet-neutrale gesitueerd kunnen worden, zoals bijvoorbeeld het historisch p r e s e n s (cf. 4.0).
Het v o l g e n d e d i a g r a m g e e f t een b e e l d van h o e p e r i f e r i e zich tot elkaar verhouden :
theoretisch
kern, uitbreiding
mogelijk : 648
paren
en
t
4 . 4 . D e rol
van de t e m p o r a
in
toestandsformules
4.4.0. A a n g e z i e n de t o e s t a n d s f o r m u l e s net a l s de procesformules a d d i t i e f en h o m o g e e n z i j n , m o e t a l l e s w a t er in de v o r i g e s e c t i e o v e r h e t t e m p u s s y s t e e m in de p r o c e s f o r m u l e s g e z e g d i s , ook g e l d i g zijn voor het s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m , Naast de o v e r e e n k o m s t e n is er e c h t e r ook een verschil tussen beide t y p e s van f o r m u l e s . Dat verschil betreft het feit dat de t o e s t a n d s f o r m u l e s s t r i k t h o m o g e e n z i j n en de p r o c e s f o r m u l e s n i e t . Daaruit v o l g t d a t de t o e s t a n d s f o r m u l e s g e e n impliciet-habituele interpretatie kunnen hebben (cf. 3 . 5 . 4 . ) en d a t de distinctie tussen habituele en non-habituele tempora in het statieve t e m p u s s y s t e e m g e e n rol s p e e l t . V o o r h e t a a n t a l t e m p u s b e t e k e n i s s e n betekent dat dat er s l e c h t s achttien mogelijkheden voorzien moeten worden. Die reductie op het c o n c e p t u e l e vlak gaat gepaard met een r e d u c t i e op het f o r m e l e v l a k ; een van de b e l a n g r i j k s t e f u n c t i e s van de v o r m e n van h e t "aan h e t " - p a r a d i g m a is de homogeniserende ( c f . 4 . 3 . 2 . ) , m a a r a a n g e z i e n de t o e s t a n d s f o r m u l e s u i t z i c h z e l f al strikt homogeen zijn, hebben de "aan het"-vormen in het t e m p u s s y s t e e m van d i e p r o p o s i t i e s g e e n d i s t i n c t i e v e rol en w o r d e n ze in de p r a k t i j k ook n i e t g e r e a l i s e e r d . V g l . * * *
(1) we z i j n d a a r t w i n t i g jaar a a n h e t w o n e n (2) B e l g i ë is aan L u x e m b u r g aan h e t g r e n z e n (3) ze w a s een J a g u a r aan h e t h e b b e n
geweest
Een t w e e d e r e d u c t i e op h e t f o r m e l e v l a k b e t r e f t het p a r a d i g m a , v a n de voltooide basistempora. In combinatie met procesformules kunnen die een terminatieve betekenis hebben, maar in t o e s t a n d s f o r m u l e s g e b r u i k t men v o o r d e u i t d r u k k i n g van d a t a s p e c t bij v o o r k e u r de o n v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a . V g l . * vs. * vs. * vs.
(4) (B) (5) (?) (6) (7)
ze had d i e J a g u a r t o e n al z e s jaar g e h a d ze had d i e J a g u a r t o e n al z e s jaar v o l g e n d jaar z u l l e n we h i e r t w i n t i g jaar g e w o o n d v o l g e n d jaar z u l l e n we h i e r t w i n t i g jaar w o n e n we h e b b e n h i e r nu t w i n t i g j a a r g e w o o n d we w o n e n h i e r nu t w i n t i g jaar
hebben
Voor d e VVT en de V T k T g e l d t b o v e n d i e n d a t ze in c o m b i n a t i e toestandsformules meestal een modale betekenis aan de opleggen. Vgl.
met zin
(10) h a d d e n we d a t m a a r e e r d e r g e w e t e n (11) ze had l i e v e r een P e u g e o t g e h a d (12) ik zal hem wel o o i t g e k e n d h e b b e n Door d i e r e d u c t i e s op h e t c o n c e p t u e l e en h e t f o r m e l e v l a k is h e t statieve tempussysteem wezenlijk e e n v o u d i g e r dan dat van de procesformules. Een interessante v r a a g is nu in hoeverre het eerste s y s t e e m u i t h e t t w e e d e a f g e l e i d kan w o r d e n d o o r e n k e l en alleen m e t d i e r e d u c t i e s r e k e n i n g te h o u d e n . Om d i e k w e s t i e te onderzoeken zal ik e e r s t h e t r e s u l t a a t van d i e afleiding geven (4.4.1.) en v e r v o l g e n s n a g a a n in h o e v e r r e d a t aan de realiteit beantwoordt (4.4.2.).
4 . 4 . 1 . de a f l e i d i n g
Als
van h e t s t a t i e v e
tempussysteem
de
correspondenties in h e t k e r n s y s t e e m van het additieft e m p u s s t e l s e l t o e g e p a s t w o r d e n met i n a c h t n e m i n g van de b e s c h r e v e n r e d u c t i e s o n t s t a a t het v o l g e n d e beeld ;
homogene zonet
Omdat de "aan h e t " - v o r m e n en de v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a statieve tempussyteem geen rol van b e t e k e n i s spelen d u r a t i e v e en t e r m i n a t i e v e p a r a d i g m a ' s o p e n g e b l e v e n . Van
de v i e r
in 4 . 3 . 5 .
een van t o e p a s s i n g ,
gegeven
uitbreidingsregels
n l . de r e g e l
is er
d a t de o n v o l t o o i d e
in zijn
het de
slechts
basistempora
Van d e d r i e g e g e v e n a c c a p a r a t i e r e g e l s ten s l o t t e z i j n er t w e e de r e g e l dat de v o r m e n v o o r de u i t d r u k k i n g van s i m u l t a n e i t e i t ook v o o r de u i t d r u k k i n g van p o s t e r i o r i t e i t g e b r u i k t k u n n e n w o r d e n .
Als gevolg
van d e z e u i t b r e i d i n g e n
ontstaat
het v o l g e n d e beeld:
vantoepassing,
Dit s c h e m a
is een
theoretische
constructie.
Ze is h e t
van een aantal beantwoordt, wordt
reducties in het tempussyteem in de v o l g e n d e p a r a g r a a f o n d e r z o c h t .
4 . 4 . 2 . de t o e t s i n g
van h e t s t a t i e v e
Voor de parameter
indeling van deze als leidraad n e m e n .
< 1 > het p e r f e c t i e v e
Voorbeelden
van
resultaat van
de
tempussysteem
paragraaf
zal
ik
de
aspectuele
paradigma
anterieur-perfectieve
lezingen
zijn
(13) h i j had g i s t e r e n de h e l e dag t a n d p i j n (14) ze had v o r i g jaar een t i j d l a n g p u r p e r h a a r (15) d e bomen in het park hadden vorig jaar heel bladeren In d e z e z i n n e n b e h o o r t "het E - i n t e r v a l t o t de g a a t de referentietijd aan de s p r e e k t i j d
weinig
referentie-tijd vooraf.
en
Een i n t e r e s s a n t g e v a l v o r m e n de s i m u l t a a n - p e r f e c t i e v e lezingen. In v e r b a n d m e t de i n t e r p r e t a t i e van d e n o t i e " s i m u l t a n e ï t e i t " h e b ik er al e n k e l e k e r e n de n a d r u k op g e l e g d d a t ik d i e niet wil verengen tot s t r i k t e i d e n t i t e i t , m a a r ze v e e l e e r o p v a t a l s een o m v a t t i n g s r e l a t i e . De zin van die verruimde interpretatie is al e n k e l e k e r e n ter s p r a k e g e b r a c h t en kan in deze context verder toegelicht worden. De conditie dat de
referentietijd de spreektijd moet omvallen laat namelijk de mogelijkheid o p e n d a t de r e f e r e n t i e t i j d d e h e l e t i j d s a s beslaat en Van die mogelijkheid wordt m . i . ook g e b r u i k g e m a a k t bij de i n t e r p r e t a t i e van z g n . " t i m e l e s s s e n t e n c e s " en " e t e r n a l t r u t h s " , zoals (16) t w e e p l u s t w e e is v i e r (17) k a t t e n z i j n z o o g d i e r e n A l s de r e f e r e n t i e t i j d de h e l e t i j d s a s b e s l a a t en v e r d e r g e l i j k is aan de E - t i j d ( c f . het perfectieve a s p e c t ) , dan b e s l a a t de E - t i j d e v e n e e n s de h e l e t i j d s a s en kan de i n t e r p r e t a t i e van de " e t e r n a l t r u t h s " a l s v o l g t g e f o r m u l e e r d en g e v i s u a l i s e e r d w o r d e n ; (18)
Op die m a n i e r z i j n de z i n n e n van d i t t y p e , dat in literatuur meestal a p a r t v e r m e l d w o r d t en b u i t e n het gewone tempusstelsel g e p l a a t s t w o r d t , z o n d e r e n i g e e x t r a - s p e c u l a t i e in h e t k e r n s y s t e e m van h e t s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m g e ï n t e g r e e r d : ze h e b b e n gewoon een s i m u l t a a n - p e r f e c t i e v e i n t e r p r e t a t i e en h e t v e r p l i c h t e g e b r u i k van de O T T in z u l k e z i n n e n v o l g t u i t h e t f e i t d a t a l l e e n de OTT geschikt is voor de uitdrukking van simultaan-perfectieve l e z i n g e n in a d d i t i e f - h o m o g e n e f o r m u l e s . De r e f e r e n t i e t i j d kan d u s de h e l e t i j d s a s b e s l a a n , m a a r d a t h o e f t n i e t a l t i j d h e t g e v a l te z i j n : d o o r de t o e v o e g i n g van " w a n n e e r " bepalingen kan d i e i m m e r s n a a r b e l i e v e n v e r k l e i n d w o r d e n zonder dat er aan de t e m p o r e l e r e l a t i e s z e l f i e t s g e w i j z i g d w o r d t . V g l . (19) ik voel (20) nu w e e t
me niet goed ik het
vandaag
Voor de u i t d r u k k i n g van posterieur-perfectieve interpretaties zijn er t w e e t e m p o r a b e s c h i k b a a r ; de O T T en d e O T k T . (21) (22) (23) (24)
v o l g e n d e week morgen zullen m o r g e n ben ik v o l g e n d e week
zal d e b e n z i n e 35 f r a n k we h e t w e t e n de h e l e dag t h u i s w e t e n we het
kosten
In het geval van de OTT g e l d t wel dat die alleen dan een p o s t e r i e u r e i n t e r p r e t a t i e k r i j g t a l s er in de zin een p o s t e r i e u r e W A N N E E R - b e p a l i n g voorkomt; zonder zo'n bepaling krijgt die steeds een s i m u l t a n e i n t e r p r e t a t i e , V g l . (25) ik ben de h e l e dag (26) we w e t e n het
< 2 > het t e r m i n a t i e v e
thuis
paradigma
Z o a l s in 4 . 4 . 0 . al w e r d g e s t e l d , g e b r u i k t men in h e t N e d e r l a n d s voor de u i t d r u k k i n g van h e t t e r m i n a t i e v e a s p e c t de onvoltooide v o r m e n van het b a s i s p a r a d i g m a : (7) we w o n e n h i e r nu t w i n t i g jaar (8) ze had d i e J a g u a r t o e n al z e s jaar (9) v o l g e n d jaar z u l l e n w e h i e r t w i n t i g
Om dit paradigma compleet te m a k e n p o s t e r i e u r e O T T aan t o e g e v o e g d ; (27)
volgend
jaar b e s t a a t
jaar
hoeft
er
wonen
alleen
de f a n f a r e S i n t - C e c i l i a
125
nog
de
jaar
Van essentieel belang voor de toekenning van terminatieve interpretaties is de aanwezigheid van een E - b e p a l e n de duurbepaling, want als men die weglaat verkrijgt men een perfectieve lezing. Vgl. (28) (29) (30)
we w o n e n h i e r nu ze had d i e J a g u a r t o e n v o l g e n d jaar z u l l e n we h i e r
wonen
< 3 > het p r o s p e c t i e v e
paradigma
Enkele zinnen waarin i s , z i j n de v o l g e n d e
dit w e i n i g
(31) in e n k e l e (32) in m i n d e r de b e n d e
voorkomende
aspect
gerealiseerd :
w e k e n k e n d e ze de h e l e I l i a s u i t h e t h o o f d dan een m a a n d w a s h i j de o n b e t w i s t e l e i d e r van
De I N - b e p a l i n g e n in d e z e z i n n e n s p e c i f i c e r e n de l e n g t e van het interval t u s s e n d e (niet b e p a a l d e ) r e f e r e n t i e t i j d en de aanvang van de E - t i j d :
Naast deze g e v a l l e n van a n t e r i e u r e p r o s p e c t i v i t e i t g e v a l l e n van s i m u l t a n e p r o s p e c t i v i t e i t b e d e n k b a a r ; (33) z o ' n c u r s u s k e n t ze in d r i e d a g e n van (34) in t w e e jaar h e b je d a a r een P h . D .
inchoatieve
Net als in de toestandsformules
er
ook
buiten
M a a r w a t de p o s t e r i e u r e p r o s p e c t i v i t e i t b e t r e f t , opmerking a l s in de v o r i g e s e c t i e : f o r m e e l wel m a a r c o n c e p t u e e l n i e t e r g z i n v o l (cf. 4 . 3 . 3 . ) .
<4> het
zijn
geldt dezelfde construeerbaar,
paradigma
procesformules wordt de inchoativiteit in uitgedrukt door de v o r m e n van het "gaan"-
Paradigma: ( 3 5 ) we g a a n een p a a r jaar in F r a n k r i j k w o n e n (36) hij is een uur g e l e d e n op h s t g r a s g a a n l i g g e n en ligt er nog (37) v o l g e n d e w e e k g a a n we een jaar in F r a n k r i j k w o n e n (38) we z u l l e n s t r a k s op d i e b a n k g a a n z i t t e n Dat
zijn
voorbeelden
simultane
van
respectievelijk
inchoativiteit
hij
anterieure
inchoativiteit
V e r m e l d e n s w a a r d is d a t de " g a a n " - v o r m e n a l l e e n dan b r u i k b a a r z i j n in c o m b i n a t i e met t o e s t a n d s f o r m u l e s a l s h e t s u b j e c t een of a n d e r e vorm van c o n t r o l e kan u i t o e f e n e n o v e r d e beschreven toestand. "Wonen", " z i t t e n " en " l i g g e n " b i j v o o r b e e l d d e n o t e r e n toestanden waarover het s u b j e c t c o n t r o l e kan u i t o e f e n e n en v e r s c h i l l e n in dat opzicht van predikaten als "ziek zijn", "bestaan" en " g r e n z e n " , waarvoor die c o n t r o l e e r b a a r h e i d niet g e l d t . Het gevolg daarvan is dat ze n i e t m e t "gaan"-vormen gecombineerd kunnen worden
* *
(43) B e l g i e is t o e n aan L u x e m b u r g g a a n g r e n z e n (44) de f a n f a r e g a a t nu 125 jaar b e s t a a n (45) ze g a a n v o l g e n d e w e e k a l l e m a a l z i e k z i j n
Die laatste zin is bijzonder releverend : sommige Nederlandstaligen vinden die niet ongrammaticaal, maar merken daarbij wel op d a t (45) d e i n d r u k w e k t d a t er m e t h e t z i e k zijn enig o p z e t g e m o e i d is en d a t de b e s l i s s i n g over h e t al dan niet ziek z i j n d o o r een s u b j e c t b e ï n v l o e d kan w o r d e n , bij voorbeeld d o o r de s p r e k e r of d o o r de r e f e r e n t (en) van h e t o n d e r w e r p van de zin. Het e l e m e n t van i n t e n t i o n a l i t e i t , d a t d o o r de " g a a n " - v o r m aan de zin w o r d t t o e g e v o e g d , is e v e n w e l n i e t c o m p a t i b e l m e t het element van p a s s i v i t e i t d a t een t o e s t a n d a i s z i e k z i j n k e n m e r k t , en d a t v e r k l a a r t de e i g e n a a r d i g h e i d v a n ( 4 5 ) .
< 5 > de
VTT
O m d a t h i j n i e t tot de o n v o l t o o i d e b a s i s t e m p o r a b e h o o r t , is de t o t n o g t o e n i e t b e s p r o k e n . D a t h i j e v e n w e l een rol s p e e l t in s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m blijkt uit zinnen als (46) w e h e b b e n hem g o e d g e k e n d (47) ze h e e f t h i e r t o e n z e s jaar (48) ze is v o r i g jaar d r i e m a a n d Deze (48) uit
z i n n e n h e b b e n een zien de t e m p o r e l e
VTT het
gewoond ziek geweest
anterieur-perfectieve interpretatie. In v e r h o u d i n g e n er b i j v o o r b e e l d als volgt :
De E-tijd valt geheel b i n n e n de r e f e r e n t i e t i j d en kan niet b e s c h o u w d w o r d e n a l s r e i k e n d tot aan d e r e f e r e n t i e t i j d , z o a l s in
Bij nader i n z i e n b l i j k t z e l f s d a t de VTT in geen anterieur-terminatieve i n t e r p r e t a t i e kan d a a r v a n de o n g r a m m a t i c a l i t e i t van een zin a l s *
(50) ze is v o r i g
jaar d r i e
In d e z e zin m o e t men een te v e r k r i j g e n . (51) ze w a s v o r i g Wat de vgl. * *
VTT evenmin
jaar
OVT
jaar
ziek
gebruiken
(al) d r i e
kan u i t d r u k k e n
toestandsformules hebben. Getuige
geweest om een g r a m m a t i c a a l g e h e e l
jaar
ziek
is h e t
prospectieve
aspect,
(52) in e n k e l e w e k e n h e e f t ze de h e l e I l i a s u i t het h o o f d gekend (53) in m i n d e r dan e e n m a a n d is hij de o n b e t w i s t e l e i d e r van de b e n d e g e w e e s t
In t e g e n s t e l l i n g tot de O V T kan de V T T in t o e s t a n d s f o r m u l e s dus alleen g e b r u i k t w o r d e n v o o r d e u i t d r u k k i n g van het perfectieve aspect. Die restrictie op de d i s t r i b u t i e van de VTT b i e d t een verklaring voor de volgende observatie van H. Wekker in "Constructing a c o n t r a s t i v e g r a m m a r of E n g l i s h and D u t c h : the d e s c r i p t i o n of t e n s e s " ; " In fact, the p r e s e n t p e r f e c t is t h e c o m m o n f o r m for past t i m e r e f e r e n c e , b u t t h e r e a r e c a s e s w h e r e t h e s i m p l e p a s t is obligatory. For example, o n e c a n n o t s a y (54) a n d (55) in Dutch : * *
(54) h i j is in h e t l e g e r g e w e e s t t o e n de o o r l o g (55) w a a r ben jij g e w e e s t t o e n K e n n e d y w e r d doodgeschoten ?
uitbrak
[ W e k k e r 1979) W a a r om d a t n i e t k a n , w o r d t d o o r W e k k e r n i e t g e z e g d , m a a r de z o n e t g e g e v e n a n a l y s e v a n d e VTT g e e f t er wel een v e r k l a r i n g v o o r : de W A N N E E R - b e p a l i n g e n " t o e n d e o o r l o g u i t b r a k " en "toen K e n n e d y w e r d doodgeschoten" d e n o t e r e n r e f e r e n t i e t i j d e n d i e s l e c h t s u i t één of hoogstens enkele tijdstippen bestaan, t e r w i j l de r e s p e c t i e v e periode van het oponthoud van de geadresseerde in (55), intervallen van een zekere duur moeten zijn en dus niet g e ï n t e r p r e t e e r d k u n n e n w o r d e n a l s k l e i n e r dan de referentietijd. Het is bijgevolg niet mogelijk om aan Wekkers zinnen een perfectief aspect toe te k e n n e n en d a t verklaart waarom het gebruik van de per definitie perfectieve VTT er tot ongrammaticaliteit leidt.
E-tijden,
Wat t e v e n s u i t de g e g e v e n a n a l y s e v o l g t is d a t d e E - t i j d in zin m e t een VTT n o o i t de s p r e e k t i j d kan o m v a t t e n : a a n g e z i e n E-tijd geheel in de r e f e r e n t i e t i j d v a l t en d i e l a a t s t e aan spreektijd voorafgaat, moet de E-tijd immers ook aan s p r e e k t i j d v o o r a f g a a n . D a a r u i t v o l g t d a t hij de i n t e r p r e t a t i e een zin a l s (46) we h e b b e n
hem goed
een de de de van
gekend
de b a s i s f o r m u l e a u t o m a t i s c h o p g e v a t w o r d t a l s n i e t ( m e e r ) g e l d e n d voor de spreektijd en d a t h e t z e e r m i s l e i d e n d is om (46) te gebruiken a l s men de m a n in k w e s t i e op h e t m o m e n t van de uiting nog g o e d k e n t . Een v e r d e r g e v o l g van de "nu n i e t m e e r " - e i g e n s c h a p de e i g e n a a r d i g h s i d van een zin a l s (56) h i j h e e f t nog
toen
een
rode fiets gehad
van
de V T T
en h i j h e e f t d i e
is
nu
In het t w e e d e c o n j u n c t w o r d t het "nu n i e t m e e r " - k e n m e r k e x p l i c i e t ontkend, maar met d i e w e e r l e g g i n g k r i j g t d e z i n een afwijkend statuut en dat w i j s t e r o p dat het betreffende kenmerk deel u i t m a a k t v a n d e s e m a n t i s c h e s p e c i f i c a t i e van d e V T T . De O V T d a a r e n t e g e n , d i e n a a s t h e t p e r f e c t i e v e kan u i t d r u k k e n , is wel b r u i k b a a r in c o n t e x t e n
nog a n d e r e aspecten a l s d i e van (56) :
(57) h i j had t o e n e e n r o d e f i e t s en hij h e e f t
d i e nu
nog
Naast het feit d a t de O V T in h e t s t a t i e v e tempussysteem meer a s p e c t e n kan u i t d r u k k e n d a n de VTT is er nog e e n t w e e d e verschil tussen die twee t e m p o r a . In de vorige sectie heb ik aangetoond dat de anterieur-perfectieve h e b b e n : ( + h a b i t u e e l ) v o o r de O V T en [ - h a b i t u e e l ] v o o r de V T T . In het statieve tempussysteem is d a t o n d e r s c h e i d niet relevant, omdat toestandsformules nooit een impliciet-habituele interpretatie hebben, maar ondanks die neutralisering van de oppositie is er ook in c o m b i n a t i e m e t de toestandsformules een s e m a n t i s c h v e r s c h i l t u s s e n de O V T en de V T T . D a t v e r s c h i l kan aan de h a n d van h e t v o l g e n d e z i n s p a a r d u i d e l i j k g e m a a k t w o r d e n . V g l . (58) hij had v o r i g j a a r een F o r d en een O p e l (59) hij h e e f t v o r i g jaar een F o r d en een O p e l
gehad
Beide zinnen hebben een a n t e r i e u r - p e r f e c t i e v e i n t e r p r e t a t i e , maar terwijl (58) de m o g e l i j k h e i d o p e n l a a t dat h i j t e g e l i j k een Ford en een O p e l h a d , kan (59) a l l e e n b e t e k e n e n d a t h i j d e F o r d en d e Opel tijdens v e r s c h i l l e n d e s u b i n t e r v a l l e n van v o r i g jaar gehad h e e f t , bij v o o r b e e l d d e F o r d van j a n u a r i t o t s e p t e m b e r en de O p e l van n o v e m b e r t o t d e c e m b e r . Dat verschil nu, d a t op h e t e e r s t e g e z i c h t te w i j t e n l i j k t aan een idiosyncratie van de V T T , is e i g e n l i j k n i e t s m e e r dan een r e c h t s t r e e k s g e v o l g v a n h e t f e i t d a t de VTT op een a n d e r e manier i n t e r a g e e r t met de c o n j u n c t i e d a n de O V T . Bij de b e s p r e k i n g van
(60)
hij h e e f t
viool, piano
en f a g o t
gespeeld
in de vorige sectie h e b ik l a t e n z i e n d a t de conjuncten in z i n n e n met een VTT op h e t E - n i v e a u g e d i s t r i b u e e r d m o e t e n w o r d e n ;
Precies hetzelfde
g e l d t nu v o o r
(59)
;
In zinnen met een O V T d a a r e n t e g e n h o e f t de d i s t r i b u t i e van de c o n j u n c t e n n i e t op h e t E - n i v e a u te g e s c h i e d e n . In c o m b i n a t i e m e t p r o c e s f o r m u l e s b i j v o o r b e e l d v i n d t de d i s t r i b u t i e op h e t e-niveau p l a a t s en h o e w e l er in d e r e p r e s e n t a t i e van t o e s t a n d s f o r m u l e s a l s (58) geen e - n i v e a u is, b l i j f t er wel de m o g e l i j k h e i d o p e n om de conjunctie zo te d e f i n i ë r e n d a t ze in h e t bereik van de
(62)
H i e r is de E - t i j d h e t i n t e r v a l t i j d e n s h e t w e l k h i j z o w e l een F o r d als een O p e l h e e f t en in d i e zin is (62) cruciaal verschillend van ( 6 1 ) , w a a r i n s p r a k e is van t w e e E - t i j d e n w a a r i n h i j o f w e l een F o r d o f w e l een O p e l h e e f t . Een s o o r t g e l i j k v e r s c h i l a l s dat in h e t r e l a t i e v e b e r e i k van conjunctie en de E - b e p a l i n g b e t r e f t het r e l a t i e v e bereik k w a n t o r e n en E - b e p a l i n g e n . V o o r het z i n s p a a r (63) h i j had v o r i g jaar t w e e a u t o ' s (64) h i j h e e f t v o r i g j a a r t w e e a u t o ' s
de van
gehad
g e l d t i m m e r s p r e c i e s h e t z e l f d e a l s v o o r ( 5 3 - 5 9 ) ; in d e zin de VTT gaat h e t o v e r t w e e i n t e r v a l l e n (E1 en E2) waarop telkens een auto h a d en in de zin m e t de O V T g a a t h e t om i n t e r v a l (E) w a a r o p h i j t e g e l i j k t w e e a u t o ' s h a d .
met hij een
Hoewel de O V T en de V T T d u s a l l e b e i anterieure perfectiviteit u i t d r u k k e n is er t u s s e n b e i d e t o c h een v e r s c h i l in b e t e k e n i s dat in l a a t s t e i n s t a n t i e t e r u g g e v o e r d kan w o r d e n op h e t f e i t d a t de OVT h a b i t u e e l is en de V T T n i e t .
E-bepaling
4.4.*. A l s men de in 4 . 4 . 2 . verkregen resultaten v e r g e l i j k t met h e t s c h e m a dat in 4 . 4 . 1 . g e g e v e n i s , v a l t h e t op d a t er n a g e n o e g geen verschillen zijn : geen enkel van de vooropgezette hypotheses is o n w a a r g e b l e k e n en d e e n i g e toevoeging aan het oorspronkeiijke schema b e t r e f t de a n t e r i e u r e V T T . Nu was die a n t e r i e u r e VTT in h e t t e m p u s s y s t e e m van de p r o c e s f o r m u l e s o o k al een b u i t e n b e e n t j e en h e t is dan ook n i e t zo v e r w o n d e r l i j k d a t d i e V T T ook in het s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m b u i t e n h e t n o r m a l e patroon valt. Bij wijze van samenvatting geef ik nog eens een overzicht van h e t s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m m e t v e r w i j z i n g besproken voorbeeldzinnen
volledig naar de :
4 . * . Ter a f s l u i t i n g van dit h o o f d s t u k wil d e v e r h a n d e n m e t de v o r i g e h o o f d s t u k k e n .
ik nog e v e n w i j z e n
op
Het meest voor de h a n d l i g g e n d is h e t v e r b a n d met het vorige hoofdstuk ; de hier geboden analyse van het Nederlandse tempussysteem is g e w o o n h e t r e s u l t a a t van de t o e p a s s i n g van de calculus d i e in h e t v o r i g e h o o f d s t u k o n t w i k k e l d is. Het gemak waarmee de in d i e c a l c u l u s g e d e f i n i e e r d e d i s t i n c t i e s toegepast konden w o r d e n b i j de b e s c h r i j v i n g van de t e m p o r a , is m.i. het beste b e w i j s v a n het f e i t dat de o n t w o r p e n calculus gekenmerkt wordt door t a a l b e t r o k k e n h e i d . Ook distincties die vrijwel nooit gebruikt worden bij de beschrijving van de N e d e r l a n d s e t e m p o r a , z o a l s (+/- p e r f e c t i e f ) en [+/- h a b i t u e e l ] b l e k e n z o n d e r m e e r op het N e d e r l a n d s toepasb a a r en m e e r dan e e n s h e e f t d e t o e p a s s i n g a a n l e i d i n g g e g e v e n tot net ontdekken van e i g e n s c h a p p e n van de t e m p o r a d i e - b i j mijn weten - nog niet eerder b e s c h r e v e n zijn ; c f . de prospectieve lezingen van d e "aan h e t " - v o r m e n , de n o n - h a b i t u a l i t e i t van de a n t e r i e u r e VTT en van de "aan h e t " - v o r m e n , het s p e c i a l e statuut van de VTT van het "aan h e t " - p a r a d i g m a en van de O V T van het "gaan"-paradigma, de i n t e r a c t i e van d e t e m p o r a m e t de c o n j u n c t i e en de k w a n t o r e n , e n z . Een b e l a n g r i j k g e g e v e n l i j k t me o o k d a t er s y s t e m a t i s c h r e k e n i n g is g e h o u d e n m e t d e a a r d van d e b a s i s f o r m u l e (de z g n . A k t i o n s a r t ) . Dat die een rol s p e e l t b i j de t e m p o r e l e analyse is al lang geweten, maar mijn a n a l y s e is een van d e e n i g e w a a r i n u i t die o b s e r v a t i e ook d e c o n s e q u e n t i e w o r d t g e t r o k k e n d a t de a n a l y s e van het hele tempussysteem afhankelijk gemaakt moet worden van de Aktionsart van de b a s i s f o r m u l e . Om d i e r e d e n h e b ik er in de inleiding de nadruk op g e l e g d d a t d e gegeven analyse alleen geldig is v o o r z i n n e n m e t een a d d i t i e f - h o m o g e n e b a s i s f o r m u l e en heb ik in de twee v o r i g e secties een duidelijk onderscheid gemaakt t u s s e n het t e m p u s s y s t e e m van de p r o c e s f o r m u l e s ( 4 . 3 . ) en d a t van de t o e s t a n d s f o r m u l e s (4.4.).
H e t v e r b a n d m e t h e t t w e e d e h o o f d s t u k l i g t ook v o o r h e t g r i j p e n : van d e d r i e in d a t h o o f d s t u k v o o r g e s t e l d e b e n a d e r i n g e n s l u i t d e z e analyse onmiskenbaar het n a u w s t aan bij de correspondentietheoretische traditie, meer b e p a a l d bij de logische variant ervan. Oppervlakkig gezien blijkt dat uit het gebruik van predikaat-logische notaties, zoals variabelen, kwantoren, pijltjes, e.d. Ik wil er e c h t e r de n a d r u k op l e g g e n dat de keuze voor die notatie niet is i n g e g e v e n d o o r een onweerstaanbare drang om geleerd, gewichtig, c h i c of à la m o d e te l i j k e n , m a a r d o o r m i j n overtuiging d a t d e p r i n c i p e s van de correspondentietheoretische benadering, zoals d i e in het t w e e d e h o o f d s t u k u i t e e n g e z e t z i j n , een betere en soliedere basis bieden voor het semantisch onderzoek dan de p r i n c i p e s van de andere benaderingen (cf. 2.4.5.). Dat de geboden analyse niet alleen notationeel maar ook p r i n c i p i e e l a a n s l u i t b i j de c o r r e s p o n d e n t i e - t h e o r e t i s c h e t r a d i t i e , blijkt o . m . uit
1. het f e i t d a t de u i t d r u k k i n g e n van d e c a l c u l u s een t h e o r e t i s c h e i n t e r p r e t a t i e g e k r e g e n h e b b e n (cf. 3 . 1 . 3 . ) ;
model-
2. de opvatting dat de b e t e k e n i s van de tempora slechts bepaald kan w o r d e n in het g e h e e l v a n een t e m p o r e l e c a l c u l u s , en de d a a r b i j a a n s l u i t e n d e o p v a t t i n g d a t men v o o r d i e analyse die elementen moet s a m e n b r e n g e n die s e m a n t i s c h bij elkaar horen (cf. temporele hulpwerkwoorden, werkwoordstijden en bijwoordelijke b e p a l i n g e n van t i j d ) en n i e t z o z e e r d i e e l e m e n t e n d i e s y n t a c t i s c h bij elkaar horen (cf. temporele en modale hulpwerkwoorden, w e r k w o o r d s u i t g a n g e n , hoofdwerkwoorden.) ; 3. de opvatting van d e b e t e k e n i s van e e n tempus als polysemisch complex ; ik heb in de v o r i g e secties aan werkwoordstijd een k e r n b e t e k e n i s t o e g e k e n d en (eventueel) aantal daarvan afgeleide secundaire betekenissen (cf. k e r n s y s t e e m en de u i t b r e i d i n g s r e g e l s ) ;
een elke een het
4. de relativering van de a n a l y s e : n e t z o a l s Carnap de bepaling van de d e n o t a t i e s van u i t d r u k k i n g e n s t e e d s afhankelijk m a a k t e v a n een g e g e v e n s e m a n t i s c h s y s t e e m S ( c f . 2 . 4 . 3 . ) , h e b ik de bepaling van de b e t e k e n i s s e n van de tempora afhankelijk gemaakt van de in het vorige hoofdstuk gegeven temporele calculus.
Ten slotte kom ik t e r u g b i j w a a r h e t u i t e i n d e l i j k om begonnen was, m e t n a m e om d e g e s c h i k t h e i d van de a n a l y s e v o o r g e b r u i k in een vertaalsysteem. Ik keer m.a.w. terug naar het eerste hoofdstuk. Wat de daar vermelde minimale adequaatheidsvereisten l i j k t de g e b o d e n a n a l y s e m i j in elk o p z i c h t te v o l d o e n
betreft, :
1. de r e p r e s e n t a t i e t a a l is s y n t a c t i s c h g o e d g e d e f i n i e e r d : om tot de w e l g e v o r m d s u i t d r u k k i n g e n van de c a l c u l u s te b e h o r e n m o e t een t e m p o r e l e r e p r e s e n t a t i e o f w e l de s t r u c t u u r van h e t maximale r e p r e s e n t a t i e f o r m a a t v e r t o n e n o f w e l van h e t r e s u l t a a t van een of meer van de g e o o r l o o f d e r e d u c t i e s van d a t representatieformaat ( c f . 3 . 1 . en 3 . 4 . ) . 2 . de e e n h e d e n v a n de r e p r e s e n t a t i e t a a l w o r d e n g e ï n t e r p r e t e e r d m e t b e t r e k k i n g tot e e n b u i t e n t a l i g t e m p o r e e l m o d e l en k u n n e n d o o r sprekers van verschillende t a l e n op dezelfde wijze begrepen w o r d e n ( c f . de i n t e r v a l l e n s e m a n t i e k , 3 . 1 . 3 . ) . 3. aan ds relatie tussen de uitdrukkingen van r e p r e s e n t a t i e t a a l en de u i t d r u k k i n g e n van d e n a t u u r l i j k s t a l e n van meet af aan speciale aandacht besteed (cf. taal b e t r o k k e n h e i d van h e t f o r m a l i s m e ) en ik m e e n d a t er j u i s t dat g e b i e d een a a n t a l i n t e r e s s a n t e r e s u l t a t e n g e b o e k t z i j n in twee laatste hoofdstukken.
de is de op de
In hoeverre de a n a l y s e kan b i j d r a g e n t o t e e n r e d u c t i e van de taalpaarafhankelijkheid van een vertaalsysteem is van drie factoren afhankelijk : 1. van de s t r u c t u u r van de r e p r e s e n t a t i e s 2. van de d i f f e r e n t i a t i e g r a a d van h e t f o r m a l i s m e 3 . van d e t a a l s p e c i f i c i t e i t van de e e n h e d e n van h e t
formalisme
ad 1. het formalisme is o n t w o r p e n v o o r de representatie van t e m p o r e l e i n f o r m a t i e in z i n n e n . Of d i e i n f o r m a t i e u i t g e d r u k t is b i j w o o r d e n , h u l p w e r k w o o r d e n of t e m p o r a d o e t op h e t n i v e a u van de r e p r e s e n t a t i e niet ter z a k e . M o r f o s y n t a c t i s c h e d i s t i n c t i e s worden dus geneutraliseerd en d a a r d o o r w o r d t h e t mogelijk om zinnen m e t een g r o n d i g v e r s c h i l l e n d e oppervlaktestructuur toch een g e l i j k a a r d i g g e s t r u c t u r e e r d e r e p r e s e n t a t i e t o e te k e n n e n . A l s v o o r b e e l d g e e f ik het v o l g e n d e r e e d s in 2 . 3 . 5 . b e s p r o k e n z i n s p a a r (1) il v i e n t de n o u s d i r e q u ' i l a mal à la g o r g e (2) h i j h e e f t o n s n e t g e z e g d dat h i j k e e l p i j n h e e f t De representatie van de t e m p o r e l e zou er z o u i t z i e n :
uitdrukkingen
in d e z e
zinnen
(3)
Het g a a t d u s om een a n t e r i e u r - p e r f e e t i e v e non-habituele lezing waarin de a f s t a n d t u s s e n de r e f e r e n t i e t i j d en d e s p r e e k t i j d z e e r klein is, Dat l a a t s t e w o r d t in h e t N e d e r l a n d s d o o r een bijwoord u i t g e d r u k t en in h e t F r a n s d o o r een v e r b a l e c o n s t r u c t i e , m a a r de semantische representatie heeft in beide gevallen dezelfde structuur. ad 2. Of de d i f f e r e n t i a t i e g r a a d van het f o r m a l i s m e g r o o t genoeg i s , kan s l e c h t s u i t g e m a a k t w o r d e n a l s men h e t ook v o o r de a n a l y s e van andere talen gaat gebruiken, Het zou m i j z e l f s t e r k v e r b a z e n als mocht blijken dat alle voor het vertalen belangrijke distincties erin gemaakt worden, m a a r dat e e n a a n t a l relevante distincties er nu al in u i t g e d r u k t k u n n e n w o r d e n , b l i j k t uit de volgende voorbeelden ;
*
(4) w e h a v e b e e n l i v i n g h e r e for t w e n t y y e a r s n o w (5) we z i j n h i e r nu t w i n t i g jaar aan h e t w o n e n g e w e e s t (6) we w o n e n h i e r nu t w i n t i g jaar
De in de E n g e l s e zin u i t g e d r u k t e b e t e k e n i s is desimuitaan-terminatieve,en v o o r s t e l t h e t s t a t i e v e t e m p u s s y s t e e m van h e t N e d e r l a n d s a l l e e n d e O T T ter b e s c h i k k i n g . Een
tweede (7)
voorbeeld
s i e ist g e s t e r n
betreft drei
de v e r t a l i n g
Tage krank
van
gewesen
Hier is een a n t e r i e u r - t e r m i n a t i e v e l e z i n g u i t g e d r u k t en v o o r de r e a l i s e r i n g van d i e b e t e k e n i s g e b r u i k t men in h e t N e d e r l a n d s g e e n V T T , m a a r een O V T : * (B) ze is g i s t e r e n d r i e d a g e n z i e k g e w e e s t (9) ze w a s g i s t e r e n (al) d r i e d a g e n z i e k Ik zou nog a n d e r e v o o r b e e l d e n k u n n e n a a n h a l e n , maar veel zin heeft dat niet z o l a n g er v o o r d e a n d e r e t a l e n niet een even v o l l e d i g e a n a l y s e b e s t a a t a l s v o o r het N e d e r l a n d s . V o o r l o p i g h o u ik het erbij dat h e t g e b r u i k van d e t e m p o r e l e c a l c u l u s althans een gedeeltelijke reductie van de taalpaarafhankelijke d i f f e r e n t i a t i e mogelijk maakt.
de u i t
ad 3. Een van de m e e s t o p m e r k e l i j k e eigenschappen van mijn semantische representaties van de tempora is hun taalonafhankelijk karakter. De deiktische en de aspectuele waarden zijn symbolen d i e aan g e e n e n k e l e s p e c i f i e k e n a t u u r l i j k e taai o n t l e e n d zijn ( c f . ) en d e w a a r d e van de h a b i t u a l i t e i t s p a r a m e t e r wordt volkomen bepaald ddor de vorm van het representatieformaat ( c f . ) , die eveneens taalonafhankelijk is. Door die t a a l o n a f h a n k e l i j k h e i d komt het f o r m a l i s m e zelfs t e g e m o e t aan de a d e q u a a t h e i d s v e r e i s t e n v o o r i n t e r l i n g u a l e a n a l y s e ! Nu wil ik er wei m e t e e n aan t o e v o e g e n d a t d i e interlingualiteit niet voor het formalisme in zijn geheel geldt, want voor de representatie van de m e e s t e b i j w o o r d e l i j k e b e p a l i n g e n wordt er wel g e b r u i k g e m a a k t van t a a l s p e c i f i e k e l e x i c a l e e l e m e n t e n , maar dat d o e t n i e t s af aan de i n t e r l i n g u a l i t e i t van de k e r n van het systeem,
Samenvattend kan men s t e l l e n d a t de a n a l y s e d i e in dit h o o f d s t u k o n t w i k k e l d is in h e t k a d e r van de t e m p o r e l e c a l c u l u s , v o l d o e t aan de m i n i m a l e v e r e i s t e n v o o r i n p a s s i n g in een V * * * - s y s t e e m , en d a t de i n v o e r i n g e r v a n kan l e i d e n t o t een g e d e e l t e l i j k e r e d u c t i e van de taalpaarafhankelijke differentiatie, tot een e l i m i n a t i e van de structurele transfer van temporele expressies en tot de c r e a t i e v a n een k e r n van i n t e r l i n g u a l i t e i t .
NOTEN
kan in de de
BIJ
HET VIERDE
HOOFDSTUK
ook b e t e k e n e n d a t h i j g e w o o n l i j k om v i e r uur rijdt, maar d a t g e v a l b e p a a l t "om v i e r u u r " n i e t de r e f e r e n t i e t i j d m a a r e-tijd, en in t e g e n s t e l l i n g tot de R - b e p a l e r s s p e l e n de zinsinterpretatie
e-bepalers
Bij een t e r u g b l i k op w a t v o o r a f g i n g v a l t er een m o t i e f op d a t a l s een r o d e d r a a d d o o r h e t h e l e w e r k l o o p t en dat h e t g r o o t s t e deel van de argumentatie schraagt en draagt. Ik bedoel de " b r u i k b a a r h e i d van s e m a n t i s c h e t h e o r i e ë n v o o r h e t vertalen". In sommige stukken klinkt dat motief heel sterk door (cf. 1.3., 2 . 2 . 5 . , 2 . 3 . 5 . , 2 . 4 . 5 . , 3 . 0 . en 4 . * . ) , in de a n d e r e b l i j f t h e t op de a c h t e r g r o n d , m a a r i m p l i c i e t is h e t in e l k e p a r a g r a a f a a n w e z i g . Ik zal nu bij w i j z e van s a m e n v a t t i n g de b e l a n g r i j k s t e s t a p p e n in het betoog n o g e v e n r e c a p i t u l e r e n en d a a r b i j trachten om het geheel in een r u i m e r t a a l t h e o r e t i s c h p e r s p e c t i e f te plaatsen, d.w.z. in een p e r s p e c t i e f d a t n i e t u i t s l u i t e n d op " b r u i k b a a r h e i d voor het v e r t a l e n " g e r i c h t is. Als u i t g a n g s p u n t n e e m ik d a a r t o e een i d e e van C h o m s k y , met name de o p v a t t i n g d a t er e e n v e r b a n d b e s t a a t t u s s e n de leerbaarheid van talen en de e v a l u a t i e van s y n t a c t i s c h e t h e o r i e ë n voor die talen. Het
volgende schema
t o o n t de s t r u c t u u r
van d e r e d e n e r i n g
:
Het is een e m p i r i s c h f e i t d a t t a l e n g e l e e r d w o r d e n en g e g e v e n de complexiteit van de n a t u u r l i j k e t a l e n en de b e p e r k t h e i d van de t i j d en de m i d d e l e n d i e een k i n d ter b e s c h i k k i n g s t a a n om de taal te leren, mag h e t h a a s t een w o n d e r h e t e n d a t k i n d e r e n op een l e e f t i j d w a a r o p ze de m e e s t e van h u n v e r s t a n d e l i j k e v e r m o g e n s nog moeten ontwikkelen, e r t o e in s t a a t z i j n om een n a t u u r l i j k e taal te v e r w e r v e n . Het f e i t dat er aan e l k e taal een z e k e r e r e g e l m a a t ten g r o n d s l a g ligt en dat de produktie van zinnen ten dele regel geleid verloopt, m a a k t h e t wel i e t s m a k k e l i j k e r , m a a r kan u i t e i n d e l i j k niet v e r k l a r e n w a a r o m de t a a l v e r w e r v i n g zo snel en zo efficiënt g e b e u r t , w a n t b i j het o n t d e k k e n van r e g e l m a t i g h e d e n in een c o r p u s d o o r m i d d e l van i n d u c t i e v e g e n e r a l i s e r i n g is h e t a a n t a l m o g e l i j k e alternatieve generaliseringen zo astronomisch groot dat het selecteren van de meest succesvolle generaliseringen een onbegonnen werk is a l s er n i e t t e g e l i j k een procedure bestaat voor de e v a l u a t i e van d i e g e n e r a l i s e r i n g e n . D i e p r o c e d u r e is in tegenstelling tot de g e n e r a l i s e r i n g e n niet taalgebonden, maar maakt het mogelijk om de taalspecifieke generaliseringen te o r d e n e n , te e v a l u e r e n en te i n t e g r e r e n . De r i c h t i n g g e v e n d e k r a c h t van d i e p r o c e d u r e m o e t b o v e n d i e n zeer groot zijn, want ze moet het selecteren van de juiste g e n e r a l i s e r i n g e n zo g e m a k k e l i j k m a k e n d a t " z e l f s een kind h e t kan leren".
nu u i t v o o r de
taalkunde?
Wel, een h e l e b o e l , w a n t wat h e t k i n d s p o n t a a n en o n b e w u s t d o e t , is in w e z e n h e t z e l f d e a l s w a t de l i n g u ï s t b i j z i j n v o l l e v e r s t a n d doet. Het aanbod b e s t a a t ook v o o r h e m / h a a r u i t e e n corpus op basis waarvan g e n e r a l i s e r i n g e n g e p o s t u l e e r d en getest worden, maar dat er ook d a a r r u i m t e is v o o r de meest uiteenlopende alternatieve generaliseringen, b l i j k t u i t h e t f e i t d a t er vooreen z e l f d e taal een g r o t e d i v e r s i t e i t van grammatica's gemaakt kan w o r d e n , en ook e f f e c t i e f g e m a a k t i s . Nu kan men die grammatica's beoordelen op hun descriptieve adequaatheid (in w e l k e m a t e s t e m m e n de r e g e l s overeen met de taalwerkelijkheid?), m a a r ook dan b l i j f t er r u i m t e v o o r de m e e s t uiteenlopende voorstellen, want h e t is a l t i j d m o g e l i j k om een grammatica d e s c r i p t i e f a d e q u a a t te m a k e n d o o r er een a a n t a l adhoc-regels aan t o e te v o e g e n . Veel b e l a n g r i j k e r is dan ook de ontwikkeling van een taalonafhankelijke procedure voor de evaluatie van a l t e r n a t i e v e g e n e r a l i s e r i n g e n . Hoe die procedure er u i t z i e t , is niet v o o r af g e w e t e n en is eigenlijk zelf het voorwerp van linguïstisch onderzoek, maar dan wei van l i n g u ï s t i s c h o n d e r z o e k op een h o g e r a b s t r a c t i e n i v e a u . Het g a a t er namelijk om g e n e r a l i s e r i n g e n over g e n e r a l i s e r i n g e n . De eerste zijn t a a l o n a f h a n k e l i j k , de t w e e d e z i j n taal g e b o n d e n . En v o o r de taalgebonden generaliseringen geldt dat ze hoger gewaardeerd w o r d e n n a a r m a t e ze b e t e r i n g e p a s t k u n n e n w o r d e n in h e t g e h e e l v a n de taal o n a f h a n k e l i j k e generaliseringen (zie ook 1.1.2. en 1.1.3.). Een b e l a n g r i j k e k l a s s e van d a t t w e e d e t y p e v a n generaliseringen betreft de v o r m w a a r i n de t a a l g e b o n d e n g e n e r a l i s e r i n g e n h e t b e s t geformuleerd worden, en op d a t g e b i e d h e e f t C h o m s k y baanbrekend werk verricht met zijn bekende hierarchie van generatieve g r a m m a t i c a ' s : - r e g u l i e r e g r a m m a t i c a ' s (RG) - c o n t e x t - v r i j e g r a m m a t i c a ' s (CVG) - c o n t e x t - s e n s i t i e v e g r a m m a t i c a ' s (CSG) - t r a n s f o r m a t i o n e l e g r a m m a t i c a ' s (TB) H e t g a a t h i e r n i e t om s p e c i f i e k e g r a m m a t i c a ' s van b e p a a l d e t a l e n , maar om t y p e s van m o g e l i j k e g r a m m a t i c a ' s . B i n n e n elk van die vier types is h e t m o g e l i j k om g r a m m a t i c a ' s te construeren die descriptief adequaat zijn en d i e e e n oneindig aantal zinnen kunnen v o o r t b r e n g e n , m a a r om d a t doel te b e r e i k e n m o e t er b i n n e n elk van d i e v i e r t y p e s op e e n h e e l a n d e r e w i j z e tewerk worden g e g a a n : de t a a l g e b o n d e n g e n e r a l i s e r i n g e n z i e n er in e l k t y p e d u s anders uit. Chomsky's stelling was nu dat het binnen de klasse van generaliseringen op de intuïtief aantrekkelijkste manier te formuleren en d a t er b i n n e n de d r i e a n d e r e k l a s s e n r e l a t i e f m e e r ad-hoc-stipulaties en o n n a t u u r l i j k e uitbreidingen noodzakelijk z i j n om de g r a m m a t i c a d e s c r i p t i e f a d e q u a a t te m a k e n . D i e s t e l l i n g is s i n d s d i e n vaak a a n g e v o c h t e n , m a a r de h i e r a r c h i e is dezelfde g e b l e v e n en h e t f e i t d a t er nu nog - en nu z e l f s m e e r dan t w i n t i g jaar g e l e d e n - i n t e n s g e d i s c u s s i e e r d w o r d t o v e r de v r a a g of een grammatica nu beter als regulier, context-vrij of transformationeel wordt opgevat, b e w i j s t d a t de kwestie niet zonder belang is. Het
verband
tussen
de
leerbaarheid
van t a l e n
en de e v a l u a t i e
van
g r a m m a t i c a ' s mag nu wel d u i d e l i j k zijn: de p r o c e d u r e voor de ordening, selectie en e v a l u a t i e van g e n e r a l i s e r i n g e n w a a r het kind over moet beschikken om relatief snel de juistegeneraliseringen t e k u n n e n m a k e n is a n a l o o g aan d e n o r m e n d i e de linguïst gebruikt voor de evaluatie van alternatieve g r a m m a t i c a ' s . Tot zover C h o m s k y . Mijn s t e l l i n g is nu d a t er n a a r a n a l o g i e m e t h e t v e r b a n d tussen l e e r b a a r h e i d en d e e v a l u a t i e van s y n t a c t i s c h e t h e o r i e e n o o k een verband kan g e l e g d w o r d e n t u s s e n v e r t a a l b a a r h e i d en d e e v a l u a t i e van s e m a n t i s c h e t h e o r i e e n :
D e v e r t a a l b a a r h e i d is n e t a l s d e l e e r b a a r h e i d e e n e m p i r i s c h f e i t : er w o r d e n e l k e d a g g r o t e h o e v e e l h e d e n v e r t a l i n g e n g e p r o d u c e e r d en er b e s t a a n i n t u ï t i e s o v e r w a t e e n g o e d e v e r t a l i n g is en w a t n i e t , Vertalen is n i e t e e n v o u d i g m a a r h e t k a n g e l e e r d w o r d e n , en dat leerproces bestaat in wezen uit de verwerving van een g e s t r u c t u r e e r d geheel van g e n e r a l i s e r i n g e n ( a l g e m e n e r e g e l s ) over de relatie t u s s e n t w e e g e g e v e n talen. Een vertaalsysteem kan b e s c h o u w d w o r d e n a l s d e e x p l i c i t a t i e v a n e e n d e r g e l i j k g e h e e l van taalpaarspecifieke generaliseringen. De k l a s s e van m o g e l i j k e v e r t a a l s y s t e m e n is e v e n w e l z e e r g r o o t en de descriptieve adequaatheid ervan is als selectiecriterium onvoldoende, o m d a t e l k v e r t a a l s y s t e e m d o o r de t o e v o e g i n g v a n a d hoc-regels d e s c r i p t i e f a d e q u a a t g e m a a k t kan w o r d e n . Vandaar de noodzaak van een taalpaaronafhankelijke procedure voor de evaluatie van a l t e r n a t i e v e t a a l p a a r s p e c i f i e k e generaliseringen. Die procedure moet het m o g e l i j k m a k e n om d e regels met het grootste g e n e r a l i s e r e n d e v e r m o g e n t e s e l e c t e r e n en in e e n model te i n t e g r e r e n . Een belangrijke klasse van die taalpaaronafhankelijke g e n e r a l i s e r i n g e n b e t r e f t d e a a r d v a n d e r e p r e s e n t a t i e s d i e in de taalpaarafhankelijke c o m p o n e n t v a n e e n v e r t a a l s y s t e e m op elkaar afgebeeld worden, en d i e k w e s t i e s t o n d d a n o o k c e n t r a a l in de e e r s t e t w e e h o o f d s t u k k e n . D a a r i n is e e n m a t r i x v o o r d e e v a l u a t i e van semantische r e p r e s e n t a t i e t h e o r i e e n o p g e s t e l d en is er een h i e r a r c h i e van t y p e s van r e p r e s e n t a t i e t h e o r i e ë n v o o r g e s t e l d : - h e t s a u s s u r e a a n s e s t r u c t u r a l i s m e (SS) - de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k (IZ) - de c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k
(CS)
Bij de evaluatie is G e b l e k e n d a t de representaties van het correspondentietheoretische type m e e r in a a n m e r k i n g k o m e n voor integratie in e e n v e r t a a l s y s t e e m d a n de a n d e r e , omdat ze een g r o t e r e r e d u c t i e m o g e l i j k maken van het aantal t a a l p a a r s p e c i f i e k e
stipulaties. Daaruit volgt dat de correspondentietheoretische s e m a n t i e k een b e t e r v e r k l a r i n g s m o d e l b i e d t v o o r h e t f e n o m e e n van de v e r t a a l b a a r h e i d d a n de i n t e r p r e t a t i e v e z i n s s e m a n t i e k en het saussureaanse structuralisme. Tot z o v e r is de s a m e n v a t t i n g een g e t r o u w e w e e r g a v e van wat er in de e e r s t e h o o f d s t u k k e n a a n g e t o o n d is. Ik wil nu t o t s l o t echter nog e v e n v e r d e r gaan en v e r s t o u t m i j te b e w e r e n d a t de logische variant van d e c o r r e s p o n d e n t i e t h e o r e t i s c h e s e m a n t i e k n i e t a l l e e n de "beste s e m a n t i s c h e t h e o r i e v o o r het v e r t a l e n " i s , maar de "beste semantische theorie" tout court. Het v e r t a a l m o d e l l i j k t m i j n a m e l i j k h e t b a s i s m o d e l van e l k e vorm van talige communicatie. Communiceren is in wezen altijd v e r t a l e n , met n a m e van de taal van de s p r e k e r n a a r de taal van de hoorder en omgekeerd. De b r o n t a a l is d u s h e t i d i o l e c t van de zender en de d o e l t a a l h e t i d i o l e c t van de o n t v a n g e r . Om nu te verklaren dat er t u s s e n g e b r u i k e r s van v e r s c h i l l e n d e t a l e n (en ieder idiolect is e e n a n d e r e t a a l ) communicatie mogelijk is, h e e f t men h e t m e e s t aan d i e b e n a d e r i n g w a a r i n h e t f e n o m e e n van de vertaalbaarheid het best verklaard wordt, en d a t is - zoals gezegd - de l o g i s c h e v a r i a n t van de correspondentietheoretische semantiek. Een minder gelukkige eigenschap van de bestaande logische grammatica's is wel dat ze in het algemeen te weinig taal b e t r o k k e n z i j n om z o n d e r m e e r v o o r de a n a l y s e van n a t u u r l i j k e talen g e b r u i k t te k u n n e n w o r d e n , m a a r ik m e e n d a t d i e handicap n i e t o n o v e r k o m e l i j k is en h e b m e t m i j n s e m a n t i s c h e a n a l y s e van de t e m p o r e l e e x p r e s s i e s in de t w e e l a a t s t e h o o f d s t u k k e n t r a c h t e n aan te t o n e n h o e een l o g i s c h e g r a m m a t i c a g e s c h i k t kan w o r d e n gemaakt v o o r d e a n a l y s e van n a t u u r l i j k e t a l e n . Het belang van h e t A V - o n d e r z o e k v o o r de t h e o r e t i s c h e semantiek kan nu als v o l g t s a m e n g e v a t w o r d e n ; op het niveau van de beschrijving kan het g e b r u i k t worden als een hypothese-tester v o o r c o n c r e t e s e m a n t i s c h e b e s c h r i j v i n g e n , en op h e t n i v e a u van d e theorievorming kunnen de adequaatheidsvereisten voor representaties in vertaalsystemen gebruikt worden als een procedure voor de e v a l u a t i e van semantische theorieën, niet alleen met betrekking tot hun intergreerbaarheid in een vertaalsysteem, maar ook met b e t r e k k i n g tot hun verklarende kracht.
REFERENTIES
Algemene Nederlandse Spraakkunst 1984 o n d e r r e d a c t i e van G. G e e r t s . W . H a e s e r y n , J . d e R o o i j & M . C . van den Wolters-Noordhoff. Groningen/Leuven. Allen Robert 1966 T h e v e r b s y s t e m of p r e s e n t - d a y M o u t o n . The H a g u e / P a r i s .
American
Toorn.
English.
Aqvist L e n n a r t , Jaap Hoepelman Christian Rohrer 1980 " A d v e r b s of f r e q u e n c y " , in ; C . R o h r e r ( e d . ) , T i m e , t e n s e and q u a n t i f i e r s , Bach Emmon 1980 " T e n s e s and a s p e c t s as f u n c t i o n s on v e r b - p h r a s e s " , in : C . R o h r e r ( e d . ) , T i m e , t e n s e and q u a n t i f i e r s . Bartsch Renate & Theo Vennemann 1982 G r u n d z ü g e der S p r a c h t h e o r i e . E i n e l i n g u i s t i s c h e Niemeyer. Tübingen. Bartsch Renate 1982 " T h e s t r u c t u r e of w o r d
meanings : polysemy,
Einführung.
metaphor,
metonymy", manuscript. Battus Hugo 1983 R e k e n e n op t a a l . Querido. Amsterdam. van B e n t h e m J o h a n 1980 " P o i n t s and p e r i o d s " , in : C. R o h r e r ( e d . ) , T i m e , t e n s e , and B l a c k Max 1964 A c o m p a n i o n to W i t t g e n s t e i n ' s Cambridge UP. Cambridge.
quantifiers.
Tractatus.
Bruce Bertram 1972 "A m o d e l for t e m p o r a l r e f e r e n c e s and in a q u e s t i o n - a n s w e r i n g p r o g r a m " , in : A r t i f i c i a l I n t e l l i g e n c e 3 . B r u d e r e r H e r b e r t ( e d . ) -1982 Automatische Sprachübersetzung. Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
its
application
Darmstadt.
Burger André 1961 " S i g n i f i c a t i o n s et v a l e u r du s u f f i x e v e r b a l in : C a h i e r s F e r d i n a n d de S a u s s u r e 1 8 . Burger André 1962 " E s s a i d ' a n a l y s e d ' u n s y s t è m e de v a l e u r s " , in : C a h i e r s F e r d i n a n d d e S a u s s u r e 1 9 .
français
-e-"?
Carlson Lauri 1981 A s p e c t and q u a n t i f i c a t i o n " , in ; T e d e s c h i & Z a e n e n ( e d s . ) , T e n s e and Carnap Rudolf 1956 M e a n i n g and n e c e s s i t y , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s .
aspect.
Chicago.
Chomsky Noam 1957 Syntactic structures. M o u t o n . The H a g u e / P a r i s . Chomsky Noam 1965 A s p e c t s of t h e t h e o r y of s y n t a x . MIT P r e s s . C a m b r i d g e , M a s s a c h u s e t t s . Chomsky Noam 1975 R e f l e c t i o n s on l a n g u a g e . Fontana/Collins. Chomsky Noam 1981 G o v e r n m e n t and b i n d i n g . Foris. Dordrecht. Comrie Bernard 1976 Aspect : an i n t r o d u c t i o n to t h e s t u d y related problems. Cambridge University Press. Cambridge. Comrie Bernard 1985 Tense. Cambridge University
Press.
of v e r b a l
aspect
Cambridge.
Coseriu Eugenio 1973 P r o b l e m e der s t r u k t u r e l l e n S e m a n t i k . Verlag Gunter Narr. Tübingen. Dahl Osten 1981 "On t h e d e f i n i t i o n of t h e t e l i c - a t e l i c (bounded-nonbounded) distinction ", in : T e d e s c h i & Z a e n e n ( e d s . ) , T e n s e and A s p e c t . Dowty David 1979 W o r d m e a n i n g and M o n t a g u e g r a m m a r : t h e s e m a n t i c s of v e r b s and t i m e s in G e n e r a t i v e S e m a n t i c s and in M o n t a g u e ' s P T Q . Reidel. Dordrecht. Dowty D a v i d , Robert Wall & Stanley Peters I n t r o d u c t i o n to M o n t a g u e S e m a n t i c s . Reidel, Dordrecht. Droste F.G. 1969 V e r t a l e n met de c o m p u t e r , M o g e l i j k h e d e n Wolters-Noordhoff. Groningen. Droste F.G, 1985 " S e m i o t i c p r i n c i p l e s and in : S e m i o t i c a 5 4 , 3 / 4 .
semantic
1981
en
moeilijkheden.
theories",
and
Ebeling 1962 A semantic in : L i n g u a Eco
a n a l y s i s of t h e D u t c h ll.
Umberto 1976 A t h e o r y of s e m i o t i c s . Indiana University Press.
tenses",
Bloomington/London.
Frege Gottlob 1892 " U b e r S i n n und B e d e u t u n g " , in : G . P a t z i g ( e d . ) , F u n k t i o n , B e g r i f f , B e d e u t u n g . Vandenhoeck & Ruprecht. Gottingen, 1980. F r i e d r i c h Paul 1974 "On a s p e c t t h e o r y and H o m e r i c a s p e c t " , in ; I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l of A m e r i c a n L i n g u i s t i c s memoir 28.
40,
G a b b a y Dov & J u l i u s M o r a v s c i k 1980 " V e r b s , e v e n t s and t h e f l o w of t i m e " , in : C . R o h r e r ( e d . ) , T i m e , t e n s e and q u a n t i f i e r s . G e e r a e r t s Dirk 1980 "Een s e m i o t i s c h e k l a s s i f i k a t i e in : F o r u m der L e t t e r e n 2 1 .
van s e m a n t i s c h e
Godel Robert 1957 L e s s o u r c e s m a n u s c r i t e s du C o u r s d e Librairie Droz. Geneve.
theorieen",
linguistique
generale.
Hauenschild C h r i s t a , Edgar Huckert & Robert Maier 1979 "SALAT: M a c h i n e t r a n s l a t i o n via s e m a n t i c r e p r e s e n t a t i o n " , in : R . B a ü e r l e , U, E g l i & A . v o n S t e c h o w ( e d s . ) , S e m a n t i c s f r o m d i f f e r e n t p o i n t s of v i e w . Springer Verlag. Berlin. Hjelmslev Louis 1943 P r o l e g o m e n a to a t h e o r y U n i v e r s i t y of W i s c o n s i n
of l a n g u a g e . Press. Madison.
1963.
H o p p e r Paul 1982 " A s p e c t b e t w e e n d i s c o u r s e and g r a m m a r " , in : P . H o p p e r (ed.) T e n s e - A s p e c t : b e t w e e n s e m a n t i c s and Benjamins. Amsterdam/Philadelphia.
pragmatics.
Hornstein Norbert 1981 " T h e s t u d y of m e a n i n g in n a t u r a l l a n g u a g e : t h r e e a p p r o a c h e s to t e n s e " , in : N . H o r n s t e i n & D. Lightfoot (eds.), E x p l a n a t i o n in l i n g u i s t i c s . T h e l o g i c a l p r o b l e m of l a n g u a g e a c q u i s i t i o n . Longman. London/New York. Jackendoff Ray 1976 " T o w a r d an e x p l a n a t o r y s e m a n t i c in : L i n g u i s t i c I n q u i r y 7 , 1 .
representation",
Jackendoff Ray 1983 S e m a n t i c s and c o g n i t i o n . MIT P r e s s . C a m b r i d g e , M a s s a c h u s e t t s .
Janssen Theo A . J . M . 1983 "Het t e m p o r e l e s y s t e e m van het N e d e r l a n d s d r i e ti jden en t w e e t i j d s c o m p o s i t i e s " , in : GLOT 6 .
;
Johnson Marion 1981 "A u n i f i e d t e m p o r a l t h e o r y of t e n s e and a s p e c t " , in : T e d e s c h i & Z a e n e n ( e d s . ) , T e n s e and aspect. J o h n s o n Rod & M i k e R o s n e r in p r e s s " M a c h i n e t r a n s l a t i o n and s o f t w a r e t o o l s " v e r s c h i j n t in ; M . K i n g ( e d . ) , M a c h i n e t r a n s l a t i o n : t h e s t a t e of t h e
art.
Josselson Harry 1971 "Automatic translation since 1960. A linguist's view", in : H . B r u d e r e r ( e d . ) , A u t o m a t i s c h e S p r a c h ü b e r s e t z u n g .
1982
Kay Martin 1973 " A u t o m a t i c t r a n s l a t i o n of n a t u r a l l a n g u a g e s " , in : H . B r u d e r e r ( e d . ) , A u t o m a t i s c h e S p r a c h ü b e r s e t z u n g .
1982
Kenny Anthony 1963 A c t i o n s , e m o t i o n , and Humanities Press.
will.
King Maghi (ed.) in p r e s s M a c h i n e t r a n s l a t i o n ; t h e s t a t e of t h e Edinburgh UP. Edinburgh.
art.
K r i p k e Saul 1972 " N a m i n g and n e c e s s i t y " , in ; D a v i d s o n & H a r m a n ( e d s . ) , S e m a n t i c s Reidel. Dordrecht.
of n a t u r a l
language
Lakoff George 1965 On t h e n a t u r e of s y n t a c t i c i r r e q u l a r i t y . Ph.D. thesis. Indiana University. ( g e p u b l i c e e r d a l s " I r r e g u l a r i t y in s y n t a x " door H o l t , Richard & W i n s t o n . 1970) L a n d s b e r g e n Jan in p r e s s " I s o m o r p i c g r a m m a r s and t h e i r u s e in t h e R o s e t t a translation system", v e r s c h i j n t in : K i n g ( e d . ) , M a c h i n e t r a n s l a t i o n : t h e s t a t e of t h e
art.
Lewis David 1975 " A d v e r b s of q u a n t i f i c a t i o n " , in
: Keenan (ed.), Formal Cambridge University
s e m a n t i c s of n a t u r a l Press. Cambridge.
language.
Lytinen Steve & Roger Schank 1982 R e p r e s e n t a t i o n and t r a n s l a t i o n . Yale research report 234. de M a u r o T u l l i o 1972 I n t r o d u c t i o n du " C o u r s de l i n g u i s t i q u e Payot. Paris.
générale".
ter
Meulen Alice 1983 " T h e r e p r e s e n t a t i o n of t i m e in n a t u r a l . l a n g u a g e " , in : A . ter M e u l e n (ed.) S t u d i e s in m o d e l - t h e o r e t i c s e m a n t i c s . Foris. Dordrecht.
Montague Richard 1974 "Universal grammar", in : R . H . T h o m a s o n ( e d . ) , F o r m a l
philosophy.
Montague Richard 1974 " E n g l i s h as a f o r m a l l a n g u a g e " , in ; R . H . T h o m a s o n ( e d . ) , F o r m a l
philosophy.
Montague Richard 1974 " T h e p r o p e r t r e a t m e n t of q u a n t i f i c a t i o n in o r d i n a r y in ; R . H . T h o m a s o n ( e d . ) . F o r m a l p h i l o s o p h y .
English"
Mourelatos Alexander 1978 " E v e n t s , p r o c e s s e s and s t a t e s " , in : L i n g u i s t i c s a n d p h i l o s o p h y 2 . Nida Eugene 1975 "Das wesen des U b e r s e t z e n s " , in : W . W i l l s ( e d . ) , U b e r s e t z ü n g s w i s s e n s c h a f t . Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Darmstadt.
1981.
Oversteegen & Henk Verkuyl 1984 "De t e m p o r e l e z i n s s t r u c t u u r van h e t N e d e r l a n d s : twee tijdsbanden", in : G L O T 7 . Oxford advanced learner's dictionary Oxford University Press. 1980. Q u i n e W i l l a r d van O r m a n W o r d and o b j e c t . MIT P r e s s . C a m b r i d g e ,
of c u r r e n t
English.
1960 Massachusetts.
Quirk, Greenbaum, Leech & Svartvik A g r a m m a r of c o n t e m p o r a r y E n g l i s h . Longman. London. Reichenbach Hans 1947 E l e m e n t s of s y m b o l i c l o g i c . U n i v e r s i t y of C a l i f o r n i a P r e s s .
1972
Berkeley.
Reifler E. 1954 " T h e f i r s t c o n f e r e n c e on m e c h a n i c a l in : M e c h a n i c a l T r a n s l a t i o n 1.
translation",
Rohrer C h r i s t i a n (ed.) 1980 T i m e , t e n s e and q u a n t i f i e r s . Proceedings of t h e S t u t t g a r t c o n f e r e n c e on t h e l o g i c of t e n s e and q u a n t i f i c a t i o n Linguistische Arbeiten 83. Niemeyer. Tübingen.
1979.
de S a u s s u r e F e r d i n a n d 1916 C o u r s de l i n g u i s t i q u e g é n é r a l e . Payot, Paris. 1972. Shann Patrick in p r e s s " A r t i f i c i a l i n t e l l i g e n c e a p p r o a c h e s to M a c h i n e T r a n s l a t i o n " , v e r s c h i j n t in ; K i n g (ed.) M a c h i n e t r a n s l a t i o n : t h e s t a t e of t h e art Shelley Mary 1818 Frankenstein. Smith Carlota 1978 "The syntax and i n t e r p r e t a t i o n in E n g l i s h " , in ; L i n g u i s t i c s and p h i l o s o p h y
of t e m p o r a l
expressions
2.
Smith Carlota 1980 " T e m p o r a l s t r u c t u r e s in d i s c o u r s e " , in ; C . R o h r e r ( e d . ) , T i m e , t e n s e and
quantifiers.
Smith Carlota 1981 " S e m a n t i c a n d s y n t a c t i c c o n s t r a i n t s on t e m p o r a l interpretation", in : T e d e s c h i & Z a e n e n ( e d s . ) , T e n s e and a s p e c t . Stump Gregory 1981 " T h e i n t e r p r e t a t i o n of f r e q u e n c y a d j e c t i v e s " , in : L i n g u i s t i c s and p h i l o s o p h y 4 . Taylor Barry 1977 " T e n s e and c o n t i n u i t y " , in : L i n g u i s t i c s and p h i l o s o p h y Tedeschi k Zaenen (eds.) 1981 T e n s e and A s p e c t . S y n t a x and S e m a n t i c s . V o l u m e Academic P r e s s . New Y o r k .
1.
XIV.
Thomason Richmond ( e d.) 1974 F o r m a l p h i l o s o p h y . S e l e c t e d p a p e r s of R i c h a r d Yale U n i v e r s i t y P r e s s . New H a v e n . Vendler Zeno 1967 L i n g u i s t i c s in p h i l o s o p h y . Cornell U n i v e r s i t y P r e s s . I t h a c a , New
Montague.
York.
Verkuyl Henk 1972 On t h e c o m p o s i t i o n a l n a t u r e of t h e a s p e c t s . F o u n d a t i o n s of l a n g u a g e , s u p p l e m e n t a r y s e r i e s . V o l u m e Reidel. Dordrecht. Vlach Frank 1981 " T h e s e m a n t i c s of t h e p r o g r e s s i v e " in : T e d e s c h i & Z a e n e n ( e d s . ) , T e n s e and Wall R o b e r t 1972 I n t r o d u c t i o n to m a t h e m a t i c a l P r e n t i c e - H a l l . New J e r s e y .
linguistics.
aspect.
15.
Wekker Herman 1979 "Constructing a contrastive grammar t h e d e s c r i p t i o n of t e n s e s " , in ; G r a m m a 3.
of E n g l i s h
Wilks Yorick 1973 "An a r t i f i c i a l i n t e l l i g e n c e a p p r o a c h to m a c h i n e in : R . Schank & D. Colby (eds.) C o m p u t e r m o d e l s of t h o u g h t and l a n g u a g e . North H o l l a n d . A m s t e r d a m .
and D u t c h
translation"
Wittgenstein Ludwig 1922 Tractatus logico-philosophicus. Routledge & Kegan. London. Woisetschläger Erich 1976 A s e m a n t i c t h e o r y of t h e E n g l i s h P h . D . t h e s i s . MIT.
auxiliary
;
system,
