Solidair wonen STUdie over de MoGeliJKHeden Voor de erkenning Van HeT GroePSwonen Voor MenSen in een KweTSBare SoCiale ToeSTand

Solidair wonen

STUDIE OVER DE MOGELIJKHEDEN VOOR DE ERKENNING VAN HET GROEPSWONEN VOOR MENSEN IN EEN KWETSBARE SOCIALE TOESTAND

Studie uitgevoerd door De Federale Programmatorische Overheidsdienst Maatschappelijke Integratie, Anspachlaan, 1 (14e verdieping) - 1000 Brussel Door een onderzoeksploeg bestaande uit: Habitat et Participation : Daniel Mignolet, Pascale Thys en Benoît Debuigne (Waals gewest en Brussels gewest-Franstalig) SUM Research : Raf Myncke en Brecht Vandekerckhove (Vlaamse gewest en Brussels gewest-Nederlandstalig) Facultés Universitaires Saint-Louis : Nicolas Bernard en Martine Van Ruymbeke (juridische aspecten) Met medewerking van een stuurgroep bestaande uit vertegenwoordigers van de Minister van Justitie, de Minister van Begroting, de Minister van Financiën, de Minister van Binnenlandse Aangelegenheden, de Minister van Sociale Zaken en Openbare Gezondheid, de Minister van Tewerkstelling, de Minister van Maatschappelijke Integratie en Grootstedenbeleid, de Minister van Pensioenen, de gewestelijke en gemeenschapsministers van huisvesting en welzijn; de vorsers belast met dit wetenschappelijk onderzoek. Contact :

[email protected]

www.grootstedenbeleid.be

Datum:

november 2006

Verantwoordelijke uitgever: Julien Van Geertsom, voorzitter POD Maatschappelijke Integratie Deze publicatie wordt gratis verspreid ter gelegenheid van het colloquium « Solidair wonen. Samenleven om de bestaansonzekerheid te bestrijden ». Beschikbaar zolang de voorraad strekt. Gedrukt op gerecycleerd papier

Inhoud INLEIDING .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. p. 05 HOOFDSTUK 1 Schets van de problematiek......................................................................................................................................................................................................................................... p. 07 HOOFDSTUK 2 Stand van onderzoek van de bestaande vormen van solidair wonen..................................................................... P. 16

Analyse van de trends in de bestaande experimenten rond solidair wonen....................................................................................................................................................................................................................................................................... p. 17

Beknopt overzicht van de situatie in andere landen....................................................................................................................................... p. 25

HOOFDSTUK 3 Juridisch overzicht............................................................................................................................................................................................................................................................................. p. 29

Analyse van de verschillende reglementeringen van toepassing op een publiek in een precaire situatie dat solidair zou kunnen wonen........................................................ p. 32

Analyse van de verschillende reglementeringen betreffende de gemeenschappelijke huisvesting van toepassing op solidaire woningen.............................................................................................................................................................................................................................................................. p. 50

Analyse van de verschillende reglementeringen met betrekking tot de hoofdverblijfplaats voor personen die solidair wonen ................................................................................................. p. 59

HOOFDSTUK 4 Solidair wonen : definities. .............................................................................................................................................................................................................................................. p. 65

Overzicht van de woonvormen.......................................................................................................................................................................................................................... p. 66

Solidair wonen en de dimensies. ..................................................................................................................................................................................................................... p. 67

HOOFDSTUK 5 Typologie en kwantitatieve benadering van potentiële doelgroepen op basis van de resultaten van de vragenlijst............................................................................................................. p. 73

Typologie van de betrokken doelgroepen. .............................................................................................................................................................................. p. 74

Analyse van de vragenlijst.............................................................................................................................................................................................................................................. p. 81

Kwantitatieve benadering.......................................................................................................................................................................................................................................... p. 101

HOOFDSTUK 6 Haalbaarheid............................................................................................................................................................................................................................................................................................. p. 108

Modellen en scenario’s....................................................................................................................................................................................................................................................... p. 109

Juridische regeling....................................................................................................................................................................................................................................................................... p. 118

HOOFDSTUK 7 Boordtabel en aanbevelingen............................................................................................................................................................................................................................ p. 122

Een pilootfase.......................................................................................................................................................................................................................................................................................... p. 123

Aanbevelingen voor de opdrachtgevers van het onderzoek.................................................................................................. p. 126

BIBLIOGRAFIE

. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

p. 132

Een woord van dank ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. p. 137

Inleiding

Eindverslag Solidair Wonen

Inleiding Algemene beschrijving: context en doelstellingen De individuele hoofdverblijfplaats is het meest voorkomende woonmodel. Dit model heeft uiteenlopende gevolgen in het leven van elke Belgische burger, met name inzake sociale zekerheid, fiscaliteit, bescherming van de privacy… Het verlies van het recht op huisvesting doet dus ook een aantal andere rechten verloren gaan. Daardoor kan iemand in een bijzonder onzekere toestand terechtkomen en uiteindelijk sociaal bijzonder kwetsbaar worden. Niet kunnen beschikken over een woning hypothekeert iemands capaciteit om te voldoen aan professionele, familiale verplichtingen zodat de fundamentele rechten aangetast worden. In reactie op die sociale kwetsbaarheid werden er verschillende systemen ingevoerd: sociale woningen, gesubsidieerd wonen, transitwonen, invoegwonen… Nog andere vormen hebben zich ontwikkeld, zoals het groepswonen voor mensen in een precaire sociale toestand, ook omschreven als “het solidair wonen”. Dat solidair wonen kan een aangepast antwoord zijn voor bepaalde personen die bewust voor het leven in groep kiezen, om zo opnieuw een individuele zelfstandigheid op te bouwen en/of als oplossing voor hun behoeften die het huidige individuele model van onze maatschappij niet kan inlossen. Die vorm van groepswonen houdt het midden tussen individueel wonen en het wonen in een gemeenschap. Op 5 juli 2005 gaf de Interministeriële Conferentie haar akkoord om een werkgroep op te richten die belast is met het onderzoek van de maatregelen om het solidair wonen een specifieke erkenning te geven om aldus de rechten te beschermen die sociaal zwakkeren zouden genieten, mochten ze een individuele hoofdverblijfplaats hebben. Die studie, gespreid over de drie gewesten, streeft vijf doelstellingen na. • het solidair wonen en zijn doelgroepen definiëren; • de constitutieve elementen van het solidair wonen definiëren; • nagaan wat de budgettaire implicaties zijn inzake sociale zekerheid; • de bestaande wettelijke bepalingen bestuderen en invoeren die een impact hebben op dit soort wonen; • aanbevelingen formuleren inzake de criteria voor de erkenning van het solidair groepswonen voor mensen die in een kwetsbare toestand verkeren (solidair wonen).


p

p


Hoofdstuk I - Schets van de problematiek

Hoofdstuk i Schets van de problematiek


p


Woononzekerheid… de feitelijke situatie in België In de bijgewerkte versie uit 2004 van het Nationaal Actieplan Sociale Insluiting wordt vastgesteld dat 13% van de Belgische bevolking een verhoogd armoederisico loopt, wat concreet wil zeggen: het gezinsinkomen bedraagt slechts 60% van het gemiddeld nationaal mediaan gezinsinkomen. De mediaan van een statistische verdeling is het midden van die verdeling. Die groep bevat 37% werklozen, 31% andere niet-actieven en 32% actieven. Het armoederisico mag dan al hoger liggen bij huurders (28%) dan bij eigenaars (10 %), uit die cijfers blijkt toch ook dat het bezit van onroerend goed geen sluitende waarborg tegen bestaansonzekerheid (meer) biedt. In Vlaanderen wordt de term noodkopers gebruikt om een groep mensen aan te duiden op de woningmarkt die net voldoende middelen heeft om een huis te kopen maar onvoldoende om de nodige renovaties aan te brengen. Het aantal mensen dat blijvend (meerdere jaren) met een armoederisico te kampen heeft, loopt op tot 7% van de Belgische bevolking (Nationaal Actieplan Sociale Insluiting 2003-2005, Bijgewerkte versie juli 2004, p. 4). Achter die naakte cijfers gaat volgens verschillende sociale actoren, universitairen en onderzoeksbureaus, p

het beleid en de maatschappij een alarmerende situatie schuil: een steeds grotere groep van de bevolking, vooral in de steden, heeft het moeilijk om betaalbare huisvesting te vinden. Enkele vaststellingen: • tussen 1998 en 2002 is de huurprijs sterk gestegen (met maar liefst 26,5%), terwijl de gezondheidsindex slechts met 10% omhoog is gegaan, zodat huisvesting in die periode netto 16,5 % duurder is geworden. De prijsstijging laat zich vooral voelen bij studio’s en appartementen met één slaapkamer; • in de periode 1976 – 1997 is de woonkost sterk gestegen, zowel voor (afbetalende) eigenaars als voor huurders. Deze stijging overtreft de inkomensstijging in de geobserveerde periode. De woonkost is sneller gestegen voor lagere welvaartsgroepen dan voor hogere; • tussen 1976 en 1997 is het percentage huishoudens in een precaire huisvestingssituatie in de totale populatie gestegen van 2,2% naar 6,0%. Een dergelijke precaire huisvestingssituatie wordt gedefinieerd door de combinatie van een hoge woonquote en een laag inkomen. De bestaansonzekerheid – of ‘maatschappelijke kwetsbaarheid’, zoals ze terecht ook wordt genoemd – wordt nog in de hand gewerkt door een aantal bijkomende factoren: sommige eigenaars vragen logischerwijs allerlei waarborgen om zo het rendement van hun eigendom op te drijven, illegale vormen van discriminatie zijn blijkbaar moeilijk uit te roeien, enzovoort. Website van het Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (http://users.skynet.be/idd/) Van Dam R. en Geurts V., ‘Wonen in Vlaanderen in perspectief: evoluties 1976 – 1997’, in De Decker P., Goossens L. en Pannecoucke I., Wonen aan de onderkant, Garant, Antwerpen – Apeldoorn, 2005.



Nicolas Bernard schrijft terecht dat ‘huisvestingsproblemen de armoede nog doen toenemen. Niet alleen maken ze de materiële problemen die de bewoners al hadden, nog prangender, ze creëren dat soort problemen ook. Vaak ligt een ernstig huisvestingsprobleem – uit zijn woning gezet worden bijvoorbeeld – aan de oorsprong van de negatieve spiraal van maatschappelijke uitsluiting. Slechte huisvesting is dus zowel gevolg als bron van verarming. Armoede en woonomstandigheden beïnvloeden elkaar wederzijds. Er is echter niet alleen die negatieve band. Het paradoxale aan wonen is dat het tegelijk op een unieke manier de maatschappelijke integratie bevordert.’ Er zijn al heel wat maatregelen genomen om die problemen het hoofd te bieden. We denken onder meer aan de huurwaarborg en de huurkostensubsidie die de OCMW’s verstrekken, aan het netwerk van SVK’s (Sociale VerhuurKantoren) in Brussel, Vlaanderen en Wallonië en aan de hervormingen in het toekennen van sociale woningen. Centra voor Algemeen Welzijnswerk (CAW) helpen in Vlaanderen onder meer thuislozen en mensen in begeleid zelfstandig wonen. Toch woont in België maar 6,7% van de huurders in een woning die hen door een openbare overheid ter beschikking is gesteld (NIS 2001 – het Europese gemiddelde bedraagt bijna 8%). Dat percentage verschilt echter sterk van Gewest tot Gewest: het bedraagt 10,1% in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 5,2% in het Vlaamse gewest en 7,2% in het Waalse Gewest. Anderzijds tellen die instellingen onder hun huurders 21,6% werklozen, 7,2% gepensioneerden en 6,2% economisch niet-actieven (NIS 2001). Bovendien blijkt uit dezelfde enquête dat 13,7% van de huishoudens die zich onder de armoededrempel bevinden, 33% en meer van hun inkomen aan het huren van een woning besteden. 13,7% is het percentage voor het jaar 2000; in 1997/1998 bedroeg het nog maar 10,1%. Tot slot nog dit: het is niet alleen zo dat de stijgende huurprijzen het risico op armoede vergroten, op de openbare markt is er ook een tekort aan woningen. In 2004 zochten in het Brussels Gewest 30.000 huishoudens een sociale woning, terwijl er alles samen maar 38.000 bestonden en die natuurlijk allemaal bezet waren! In het Waalse Gewest is de toestand niet anders. In Vlaanderen bedraagt het aantal gezinnen dat wacht op een sociale woning op dit ogenblik ongeveer 72.000.

In “Repenser le droit au logement en fonction des plus démunis”, Bruylant, Brussel, 2006. Van Dam R. en Geurts V., ‘Wonen in Vlaanderen in perspectief: evoluties 1976 – 1997’, in De Decker P., Goossens L. en Pannecoucke I., Wonen aan de onderkant, Garant, Antwerpen – Apeldoorn, 2005. Algemeen verslag over de armoede, vooruitgangsrapport van 2004. Winters S., Heremans F., Elsinga M., Marchal A., Vandekerckhove B. en Van Steen G. (2004), Op weg naar een Vlaamse huursubsidie?, Kenniscentrum voor Duurzaam Woonbeleid, Leuven, 2004.


p


Hoe wordt op die bestaansonzekerheid ingespeeld? De principes Artikel 23 van de Belgische grondwet stelt: Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden. De wet, het decreet en andere wetteksten bepalen de voorwaarden waaronder de economische, sociale en culturele rechten van allen, gewaarborgd worden. Die rechten omvatten inzonderheid: • het recht op arbeid en op de vrije keuze van beroepsarbeid in het raam van een algemeen werkgelegenheidsbeleid dat onder meer gericht is op het waarborgen van een zo hoog en stabiel mogelijk werkgelegenheidspeil, het recht op billijke arbeidsvoorwaarden en een billijke beloning, alsmede het recht op informatie, overleg en collectief onderhandelen; • het recht op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid en sociale, geneeskundige en juridische bijstand; • het recht op een behoorlijke huisvesting; p

10

• het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu; • het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing. Het samenwerkingsakkoord van 5 mei 1998 tussen de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten betreffende de bestendiging van het armoedebeleid (BS 16/12/98 et 10/07/99) steunt op drie grondbeginselen: • armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting doen op een ernstige manier afbreuk aan de fundamentele rechten van wie er slachtoffer van is. Armoedebestrijding veronderstelt dus het herstellen van de voorwaarden voor de uitoefening van de rechten van de mens, wat een gemeenschappelijk doel is voor alle overheden van het land; • om de armoede te bestrijden is een inclusief, globaal en gecoördineerd beleid nodig. Dat wil zeggen dat het moet gevoerd worden op alle bevoegdheidsgebieden en dat alle ondernomen initiatieven moeten worden geëvalueerd; • het gevoerde beleid zal maar relevant zijn als alle overheden en personen, inzonderheid de mensen die in armoede leven, erbij betrokken worden.



De facto Alle betrokken partijen, de instellingen zowel als de andere actoren, willen die situatie aanpakken. Zowel in Vlaanderen als in Brussel en Wallonië worden budgetten vrijgemaakt om sociale woningen te bouwen of te renoveren. In het Waalse Gewest en in Brussel helpt het Huisvestingsfonds huisgezinnen met een laag inkomen bij het huren of kopen van een woning. De SVK’s begeleiden de huurders en staan bij de eigenaars borg voor het betalen van de huur en voor het onderhoud. Zo kunnen gezinnen met een bescheiden inkomen en minstens één kind ten laste van Het Vlaams Woningfonds een sociale hypothecaire lening krijgen voor nieuwbouw, de aankoop van een woning, verbouwingswerken en in uitzonderlijke gevallen ook voor de terugbetaling van hypothecaire schulden en de aankoop van bouwgrond. De nood is echter zo groot, dat de betrokkenen zelf op zoek gaan naar oplossingen. Soms kiezen ze daarbij voor alternatieve woonvormen. Zo zijn overal in het land residentiële campings te vinden waar gezinnen een leefomgeving-op-maat vinden die betaalbaar is en waar ze over een eigen ruimte beschikken, hoe beperkt die ook is. Een ander voorbeeld zijn de logementshuizen die in Vlaanderen onder meer voorkomen in de provincies Limburg en West-Vlaanderen. In totaal geeft 10% van de OCMW’s in Vlaanderen aan dat er logementshuizen in hun gemeente aanwezig zijn. In Genk en Kortrijk worden meer dan 50 mensen in dergelijke logementshuizen gesteund. Anderen komen zelf tot vormen van gemeenschappelijk of groepswonen of organiseren zich zo dat ze samen medehuurders zijn van een gebouw dat ze inderdaad soms huren, maar desgevallend ook kopen of kraken. De formule kent een groeiend succes bij jonge huishoudens en bij alleenstaanden. Daar vinden ze een omgeving die geborgenheid biedt, waar nieuwe vormen van samenleven ontstaan en waar ze makkelijk contacten kunnen leggen en waar ook voor sommigen de factor schaaleconomie een belangrijke rol speelt. In onze grote steden en in de voorsteden kom je dit soort initiatieven steeds vaker tegen. We doen daarmee een inhaalbeweging ten opzichte van onze buurlanden en de Verenigde Staten. De kostprijs van een woning en de vermindering van het aanbod zijn uiteraard de belangrijkste drijfveren voor het ontstaan van deze initiatieven. In december 2004 stelde “Habitat et Participation” voor de Waalse overheid een “Guide de l’habitat groupé pour personnes en précarité sociale” samen. In de gids werden twee begrippen aan elkaar gekoppeld: groepswonen (verschillende personen of gezinnen die niet noodzakelijk onderlinge familiebanden hebben, betrekken eenzelfde woonst en delen met elkaar een aantal gemeenschappelijke ruimten en de lasten die daaraan verbonden zijn, maar beschikken daarnaast ook over eigen vertrekken, en


p

11


stellen bij dat alles onderlinge solidariteit en een gemeenschappelijk project voorop) en bestaansonzekerheid, dat wil zeggen het niet voorhanden zijn (of het verlies) van één of meer zekerheden zoals die in een rapport van Joseph Wrésinski worden omschreven. Het is deze woonvorm die wij in deze studie solidair wonen zullen noemen. Doel van de gids was: de sociale actoren een praktisch proces en de nodige middelen aan de hand doen om het uitwerken van dit soort – al dan niet permanente – oplossingen voor huisvestingsproblemen te vergemakkelijken. Toen we aan die gids werkten, hebben de betrokken actoren er ons op gewezen dat men in de bestaande experimenten keer op keer op een ernstig probleem stootte dat te maken had met het statuut van de maatschappelijk kwetsbare personen, meer bepaald met het begrip ‘samenwonend’. Inderdaad, als iemand een vervangingsinkomen, een werkloosheidsuitkering, een leefloon, enzovoort, trekt en de bevoegde overheid hem of haar als samenwonende erkent, wordt zijn vergoeding automatisch aangepast, dat wil zeggen verminderd. De schaaleconomie die groepswonen nastreeft, wordt dus grotendeels teniet gedaan door het ‘samenwonen’ en solidariteit wordt bestraft. Een administratief kluwen… en een vraag p

12

De actoren op het terrein vertellen dat elke overheid haar eigen criteria hanteert om te bepalen of iemand al dan niet ‘samenwoont’: op dat vlak ligt zijn lot in handen van de wijkagent, de maatschappelijk werker van het OCMW, de verantwoordelijke van de RVA of zelfs van de vrederechter. De criteria van die mensen liggen soms ver uit elkaar en zijn vandaag niet dezelfde als morgen. De vraag was dan ook duidelijk: wanneer komt er een einde aan die onduidelijkheid ? Om van hun groepswonen een haalbaar project te maken moeten de betrokkenen (of hun vertegenwoordigers) dan ook onderhandelen met de overheid, het hoe en waarom van hun project uitleggen en hopen op een positief antwoord. Als professionelen voor dit soort wonen de verantwoordelijkheid dragen, is het antwoord gelukkig vaak positief, zeker als het verblijf in de groepswoning van voorlopige aard is. Om aan de net vermelde ‘financiële straf’ te ontsnappen, kiezen niet-begeleide personen soms voor de illegaliteit. De deskundigen die we ontmoet hebben, vertelden ons dat steeds meer mensen hun toevlucht nemen tot valse adressen, iets waar huisjesmelkers als de kippen bij zijn om er hun voordeel mee te doen. Sommige echtparen gaan zelfs zo ver, dat beide partners elk op een andere plaats gaan leven, wat op termijn soms tot een echte breuk leidt. Voor het huidige onderzoek hebben we een groot aantal mensen ontmoet die op het vlak van huisvesting en bestaansonzekerheid de nodige expertise hadden. Zowel de Franstaligen als de Nederlandstaligen Wrésinski J., “Grande pauvreté et précarité économique et sociale”, Journal Officiel, Parijs, 1987, p. 14. Vertaald als Grote armoede en sociaal-economische bestaansonzekerheid, ATD Vierde Wereld België, Brussel, 1989.



eisten dat er eindelijk duidelijkheid zou komen over de procedures en vroegen zelfs dat het statuut van samenwonende zou worden opgeheven. In een recente RTBF-uitzending over dat onderwerp schatte men dat het opheffen van dat statuut (over het hele land)- zodat alleen nog dat van alleenstaande zou overblijven- tegen de anderhalf miljard euro per jaar zou kosten. Zo staan dus twee manieren van denken tegenover elkaar. Huishoudens en alleenstaanden vinden elkaar in het gemeenschappelijke verlangen om op een minder individuele manier te gaan leven en wonen, in groep dus. Daardoor besparen ze niet alleen op energie en inrichting, maar door het feit dat noch de generaties noch de verplichtingen netjes gescheiden blijven, is de dagdagelijkse solidariteit heel concreet en wegen de lasten in verband met de huisvesting minder zwaar op ieder afzonderlijk. Eigenlijk knopen ze daarmee aan bij een manier van wonen die generaties lang algemeen verspreid was en die je nu nog op het platteland vindt. Het is dit soort wonen dat we in deze studie solidair wonen noemen. Daartegenover staat de aanpak van de instellingen: voor hen zijn sociale rechtvaardigheid en budgettair evenwicht geen loze woorden en zij willen hoe dan ook vermijden dat een radicale hervorming van de statuten negatieve gevolgen zou hebben. Zoals de experten aangeven, is er een grote nood aan plaatsen waar mensen na een crisisopvang langere tijd kunnen wonen. Zo blijkt bijvoorbeeld dat binnen de groep thuislozen, een steeds groeiend aantal van hen, ooit verbleef in de bijzondere jeugdzorg, psychiatrische instellingen, therapeutische gemeenschappen of andere opvangvormen. Je kunt echter ook een derde weg bewandelen. En dat gebeurt relatief vaak, zoals blijkt uit de juridische analyse van de administratieve voorzieningen in verband met het statuut (zie hfdstk. 3 Juridisch overzicht). Zo staat de pensioenregeling bijvoorbeeld gunstig tegenover gezinshereniging: een inwonende bejaarde wordt als alleenstaande beschouwd en er worden maatregelen getroffen die ervoor zorgen dat het in huis opnemen van een bejaarde of gehandicapte niet meer financieel wordt bestraft. Erg talrijk zijn die maatregelen nog niet, maar er blijkt toch uit dat de overheden een ‘nieuwe solidariteit’ in de hand willen werken. Uiteraard zijn wij van mening dat solidair wonen – in de precieze betekenis die wij er verderop aan geven – via een minimale wettelijke omkadering deel moet uitmaken van die groep uitzonderingsmaatregelen. Wil dat zeggen dat solidair wonen een wondermiddel is voor maatschappelijk kwetsbare personen die met huisvestingsproblemen te kampen hebben? Natuurlijk niet: doordat dit soort wonen op het vlak van onderlinge relaties een aantal verplichtingen met zich brengt, zijn vele gezinnen er al van uitgesloten – ongeacht of ze in een precaire situatie leven. Deze studie is opgezet om uit te maken hoeveel mensen eventueel voor solidair wonen in aanmerking komen en hoeveel die woonvorm op middellange termijn aan de staat zou kosten. Van Menxel G., ‘De ultieme onderkant: de thuisloze in het vizier’ in De Decker P., Goossens L. en Pannecoucke I., Wonen aan de onderkant, Garant, Antwerpen – Apeldoorn, 2005, p. 157-194.


p

13


Stelt dat de overheid voor grote bijkomende kosten ? Op die vraag willen we een genuanceerd antwoord geven. De staat investeert nu al aanzienlijke sommen geld om in te spelen op de toenemende verarming van steeds bredere lagen van de bevolking. Solidair wonen krijgt dan een plaats binnen een hele rist acties. Het is een aanvullende oplossing, maar dan wel een die de lange termijn voor ogen houdt en dus bedoeld is om te voorkomen dat mensen recidiveren, wat helaas maar al te vaak voorkomt en wat de maatschappij handenvol geld kost. Zo waren er in 2004 in België 850 mensen die een heel jaar thuisloos waren en een leefloon trokken. In Vlaanderen verbleef 60,5% daarvan ooit in een instelling. In 2004 telde België 82.786 leefloontrekkers10 (acht inwoners op duizend dus) en kregen 104.000 mensen voedselhulp. Er bestaan voorzieningen die daarop een antwoord kunnen geven. Talrijke maatschappelijke actoren zijn actief op het vlak van opvang, onderdakverlening en beroepsopleiding, dus op het vlak van sociale (re)integratie. Zonder uitzondering laten ze ons weten dat sociale integratie in en via huisvesting steeds moeilijker wordt. De beroepsmensen uit opvanghuizen en OCMW’s die we ontmoet hebben, spreken zelfs van een uitdaging… p

14

Mensen die in instellingen worden opgevangen, die een aantal administratieve, psychologische en materiële zorgen van hun schouders nemen, vinden daar voor kortere of langere tijd wat evenwicht en structuur. Dat evenwicht is echter vrij broos: zodra zij – met de nodige hulp – opnieuw een individuele woning betrekken, staan ze meestal voor zware persoonlijke problemen die ze niet aankunnen, zodat ze uiteindelijk weer in dezelfde of een soortgelijke instelling terechtkomen (de recidivisten), waar men opnieuw de zorg voor hen op zich neemt... Het is niet of-of – ofwel ‘alles gemeenschappelijk in een instelling’ ofwel ‘alles helemaal alleen’. Tussen beide mogelijkheden liggen er andere. Sommige bestaan al, maar verdienen een betere ondersteuning. Andere moeten nog uitgevonden worden. We denken dan onder meer aan appartementen met begeleiding, maar ook aan solidair wonen. Uiteraard kunnen we nu onmogelijk berekenen hoeveel al die voorzieningen zullen kosten, maar het hoeft geen betoog dat je die kostprijs niet mag onderschatten. Als solidair wonen voortaan makkelijker een plaats kon krijgen tussen alle middelen tot sociale reïntegratie, hoeft het zelfs niet om een meerprijs te gaan, maar zouden de bestaande sociale voorzieningen minder zwaar gaan wegen op het budget of zou het geheel na de ingreep niet meer kosten dan voordien. Zo althans denken de deskundigen erover die wij hebben ondervraagd. Van Menxel G., Lescrauwaet D., Parys I., Verbinding Verbroken: thuisloosheid en algemeen welzijnswerk in Vlaanderen, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Berchem, 2003. 10 Ref POD Maatschappelijke Integratie



Zeg mij waar je woont en ik zal je zeggen wie je bent… Nicolas Bernard schrijft terecht11: ‘Een woning geeft vorm aan iemands identiteit, positief of negatief. Ze is immers de plek waar hij dag in dag uit verblijft en alle mogelijke daden stelt, van de meest intieme tot de meest banale. Ze is de ruimtelijke drager van zijn identiteit en het verlengstuk van zijn persoonlijkheid op mentaal en symbolisch vlak. Geen wonder dus dat mensen zich graag en intens met hun woning identificeren. Als hun woonruimte in diskrediet wordt gebracht, kunnen mensen niet tot die identificatie overgaan, want dat zou veronderstellen dat ze instemmen met een negatief zelfbeeld. Ons huis, onze hoofdresidentie, vormt trouwens de basis van al onze grondrechten.’ Op een bijeenkomst in het Waalse Gewest zei een dakloze: ‘Op straat leven is niet leven. Als je van overal bent, ben je van nergens, dan besta je niet.’ Tot daar een schets van de problematiek en de elementen die er deel van uitmaken. Hoe maak je solidair wonen makkelijker, wat zou het kosten en welke voorzieningen moeten ervoor worden getroffen? Om op die vragen een antwoord te vinden zijn we begonnen met een observatiefase. We hebben zowel in België als in het buitenland rondgekeken, waar talrijke experimenten met solidair wonen zijn opgezet en sommige al vele jaren goed standhouden. Het leek ons absoluut nodig dat we die eerst kort beschreven en er de hoofdlijnen en de sterke en zwakke punten van in de verf zetten. Dat gebeurt in hoofdstuk 2.

11

In “J’habite donc je suis: pour un nouveau rapport au logement”, Labor, Brussel, 2005.


p

15

p

16

Hoofdstuk ii Stand van onderzoek van de bestaande vormen van solidair wonen


Hoofdstuk II - Stand van onderzoek van de bestaande vormen van solidair wonen

Analyse van de trends in de bestaande experimenten rond solidair wonen Dit hoofdstuk bevat een beknopt algemeen overzicht van bestaande vormen van solidair wonen in België en een schets van de situatie (vooral in verband met het statuut van samenwonende) in het buitenland. Solidair wonen is een woonvorm die in België nog niet officieel bestaat. Zowel in Wallonië als in Vlaanderen en Brussel bestaan echter al jarenlang vormen van gemeenschappelijk wonen waar huishoudens en alleenstaanden terecht kunnen. Hun aantal neemt nog steeds toe. Het eerste wat opvalt bij de experimenten die we van dichtbij hebben bekeken, is dat er grote onderlinge verschillen zijn wat betreft het aantal inwonenden, de duur van het project en zelfs de onderliggende filosofie. Ze hebben gemeen dat iedereen op de hoogte is van hun bestaan: de bestuursinstanties, de onmiddellijke omgeving… Het was onmogelijk en het had weinig zin om de vele her en der opduikende vormen van samenwonen in kaart te brengen, die niet altijd een even officieel karakter hebben, en waarvan de ene al langer duurt dan de andere. Neem het voorbeeld van drie studenten en twee jonge werkzoekenden die een tijdlang samenwonen in een huurhuis waarvoor hun ouders borg staan. Terwijl zij wel degelijk in groep wonen, onderling solidair zijn en sommigen in een financieel precaire situatie verkeren, voelen ze helemaal niet de behoefte om als groep naar buiten te komen. Dan is het natuurlijk heel moeilijk, ja onmogelijk om hen als zodanig op het spoor te komen en op te nemen in een lijst van projecten van groepswonen. We hebben een dertigtal projecten geanalyseerd. Ze liggen verspreid over Vlaanderen, Brussel en Wallonië. We zijn op zoek gegaan naar hun hoofdkenmerken en naar een aantal trends, met andere woorden: naar de variabelen die meer klaarheid kunnen brengen in ons onderwerp.

A. De initiatiefnemer(s) Om te beginnen kunnen we twee basistypes onderscheiden: naast projecten die gegroeid zijn vanuit het verlangen van institutionele actoren om woonoplossingen te vinden voor de mensen voor wie zij verantwoordelijk zijn (topdownbenadering)12, zijn er andere waartoe de huishoudens of alleenstaan12 Zo heeft het “Organisme Provincial d’Action Sociale” in Namen een opvangdienst voor bejaarden opgericht om daarmee zijn aanbod te verruimen en een alternatief te beiden voor de traditionele rusthuizen. Ook de Kamers met Aandacht in Genk sluiten dicht aan bij de topdownbenadering. Bij dit project zijn vier partners betrokken: het CAW Sonar, de sociale bouwmaatschappij Nieuw Dak, het opbouwwerk RIMO en het OCMW van Genk.


p

17


den zelf het initiatief hebben genomen (bottomupbenadering)13. De projecten die we hebben onderzocht waren soms van het ene en som van het andere type, maar waren meestal een mengvorm van beide. De institutionele actoren bouwen vaak verder op private initiatieven.

Solidair wonen

Bottom-uptype

Openbare organisaties en instellingen

Antwoord op noden en tekorten

Topdowntype

Solidair wonen

Bewoners - verenigingen

B. Leefproject of financiële noodzaak? Vaak vertrekt men van een heus leefproject. Soms krijgt dat vorm in een handvest of in een intern reglement. Die teksten geven weer hoe men tegen samenleven aankijkt, welke opdracht men zich stelt en welke p

18

waarden men voorstaat. Haast even vaak zijn dergelijke projecten echter een antwoord op de grote nood aan huisvesting voor mensen die uit een crisissituatie (opname in instelling, ziekenhuis,…) komen. PROBLEMEN IN DE BESTAANDE MAAT- WAARDEN DIE MEN VOORSTAAT SCHAPPIJ WAAROP MEN EEN ANTWOORD WIL BIEDEN Problemen met lineaire parcours van integratie – therapie – instellingen. Het individualisme van het maatschappelijke systeem. Huisvestingsproblemen als gevolg van de grote druk die uitgaat van de prijzen op de immobiliënmarkt. Uitsluiting van de armsten op de huisvestingsmarkt.

Recht op gemeenschap Onderlinge bijstand en solidariteit Recht op langdurige sociale begeleiding Rechtvaardigheid en gelijke kansen Delen met elkaar; gemeenschappelijk bezit

Uit de projecten die in bijlage worden beschreven, blijkt duidelijk dat mensen om heel uiteenlopende redenen aansluiting zoeken bij deze vorm van wonen. Sommigen worden gedreven door dwingende 13 Zo hebben de mensen die samenwonen in de hoeve van Louvrange (Waver) het initiatief genomen om een aantal mensen in moeilijkheden bij hen op te vangen. Ander voorbeeld: het Luchtkasteel in Doornik, gegroeid vanuit het verlangen van een aantal mensen om op een alternatieve manier (samen) te leven.



economische redenen. Anderen geven hiermee te kennen dat ze zich niet helemaal willen laten inkapselen door een leefmodel waar economisch en maatschappelijk individualisme de overhand hebben, en zijn voorstanders van feitelijk beleefde solidariteit, meer gemeenschappelijkheid en een grotere sociale rechtvaardigheid. Voor een derde categorie is deze woonvorm een tijdelijk of definitief antwoord op problemen van therapeutische, fysieke of zelfs economische aard.

C. De meerwaarde zoals de bewoners die zien Wij hebben de bewoners ondervraagd over de meerwaarde van een dergelijke woonvorm ten opzichte van een ‘klassiekere’ individuele manier van wonen. MEERWAARDE VAN DE WOONVORM

MAATSCHAPPELIJKE MEERWAARDE

VOOR DE BETROKKENE Minder snel vervallen in het oude euvel (versla- Een maatschappelijk alternatief voor mensen die ving, zware depressie, enzovoort) voortdurend van de ene opvang in de andere terechtkomen Leven in een woonomgeving die beter aangepast Een efficiënter antwoord op een vraag naar sterke is aan hun persoonlijkheid, hun problemen… sociale banden, naar plaatsen waar men ook informeel naar hen luistert… Voor bejaarden: een hogere levensverwachting Een grotere erkenning van het individu en zijn dan in de traditionele instellingen eigenwaarde Schaaleconomie (meestal vindt men dat deze Een groter maatschappelijk nut, dat ook beter in woonvorm minder kost) de samenleving is ingepast (talrijke activiteiten en openheid op de buitenwereld) Omdat men kan besparen (schaaleconomie) zijn Men kan de individuele en de collectieve noden er meer vertrekken beschikbaar of zijn de be- op elkaar laten inspelen schikbare vertrekken van betere kwaliteit Verbetering van het parcours van maatschappelijke integratie Een oplossing om niet in een instelling te blijven In de meeste gevallen zijn de antwoorden positief. Laten we wel wezen: deze woonvorm is niet voor iedereen geschikt en de bestaande experimenten blijven in het Belgische woonlandschap een marginaal gegeven, dat maar een relatief kleine groep mensen aangaat. Verantwoordelijken van projecten die expliciet bedoeld zijn als overgangssituatie, wijzen er nochtans op dat de overgang van de maatschappelijk kwetsbaren naar een volledig autonome vorm van wonen niet altijd makkelijk is. Daaruit blijkt duidelijk dat deze projecten erin slagen om de bewoners de nodige stabiliteit en rust te verschaffen en zelfs de kwaliteit van hun dagelijkse leven merkelijk te verbeteren, en dit ondanks de verplichtingen die onvermijdelijk samenhangen met een leven in gemeenschap, van welke aard dat ook is. Psychologisch gesproken zou het best kunnen dat deze woonvorm bij sommige bewoners de rol vervult van een


p

19


soort ‘collectief ik’ dat een tijdlang hun eigen tekorten compenseert en als opstap dient om opnieuw een eigen identiteit en levensproject uit te bouwen, zodat hun autonomie toeneemt, zowel binnen het groepswonen als misschien daarbuiten. Voor sommigen gaat het daarbij om een tijdelijke situatie, voor anderen om een meer permanente of zelfs definitieve situatie.

D. Algemene kenmerken van deze woonvormen Ondanks alle verschillen hebben de ongeveer dertig woonvormen die we hebben onderzocht, een aantal gemeenschappelijke kenmerken.

p

20

Kenmerken Uitleg De kost van de huisvesting en de manier van Soms is de huisvesting gratis, maar staat daartebetalen genover dat alle inkomens worden samengelegd. Soms moeten alleen de gemeenschappelijke kosten worden betaald. In de meeste gevallen betalen de bewoners ofwel een deel van hun inkomen (met een plafond), ofwel een forfaitaire som. Meestal betalen de bewoners hier minder dan ze op de traditionele markt zouden betalen. Interne regelgeving De meeste vormen van solidair wonen die we onderzochten hebben een interne regelgeving: handvest, intern reglement, contract (als een instelling de verantwoordelijkheid heeft) verplicht een deel van de gemeenschappelijke taken op te nemen, enzovoort. Er is hoe dan ook bijna altijd sprake van zelfbeheer of medebeheer. Graad van het gezamenlijk gebruik van bepaalde Een van de belangrijkste kenmerken van soliruimten dair groepswonen is dat er gemeenschappelijke ruimten zijn. Er is echter een grote verscheidenheid in de verhouding tussen die ruimten en de privéruimten. In één geval hadden woningen die samenhoorden geen enkele binnenruimte gemeen (alleen de tuin was gemeenschappelijk). In de meeste gevallen heeft ieder wel een eigen slaapkamer en een eigen badkamer. Gemeenschappelijk zijn dan de keuken, het salon of zelfs een gemeenschapshuis waar alle woonfuncties aanwezig zijn. Toelatingsvoorwaarden Er bestaan verschillende procedures om kandidaten voor solidair groepswonen te selecteren: een interview, stemmen, een lijst met criteria (leeftijd, administratief statuut, inkomen, aangepaste ruimten voor de opvanggezinnen, enzovoort). Waar een instelling de verantwoordelijkheid heeft, gebeurt de selectie door maatschappelijke werkers. Overal moesten we hetzelfde vaststellen: er zijn te weinig plaatsen om aan het grote aantal aanvragen te voldoen!



Uitstapvoorwaarden

Waar een instelling de verantwoordelijkheid heeft, kan iemand vertrekken omdat hij gunstig evolueert (in een proces van sociale begeleiding) of omdat hij de regels niet respecteert, maar ook omdat hij dat zelf uit vrije wil beslist. De eventuele sociale begeleiding gebeurt collectief en/of individueel, in en/of buiten de woonvorm. Altijd speelt de groep collectief een ondersteunende rol. Je kunt zelfs zeggen dat hij de ‘begeleider’ is van wie het moeilijk heeft.

Soorten sociale begeleiding

We vestigen nog eens extra de aandacht op vier belangrijke elementen uit het bovenstaande. • de huisvestingskosten liggen lager dan elders. De bestudeerde projecten bieden een oplossing die voor de bewoners alleen onbereikbaar zou zijn; • zelfbeheer of medebeheer zijn fundamenteel in de werking van de bestudeerde projecten. Het gaat om een vorm van samenleven waarbij tussen de bewoners rechten en plichten worden afgesproken; • de maatschappelijk kwetsbaren vinden in de collectiviteit een steun van onschatbare waarde, ook al bestaat die collectiviteit uit mensen die het moeilijk hebben; • sociale begeleiding. Verder stellen we vast dat in bijna alle projecten voorwaarden worden gesteld voor de toegang en procedures worden afgesproken voor het beëindigen van het wonen. In bepaalde gevallen wordt de bewoning zelfs gekoppeld aan het aanvaarden van hulpverlening (bijvoorbeeld in het CAW Dendermonde).

E. Een sociale mix en een mix van kwetsbaarheden Bij een groot deel van de bestudeerde projecten is sprake van een sociale mix en komen ook verschillende vormen van bestaansonzekerheid door elkaar voor. Met ‘sociale mix’ bedoelen wij hier dat de groepswoningen tegelijk onderdak bieden aan maatschappelijk kwetsbare mensen en aan gezinnen die sociaal-economisch beter geïntegreerd zijn. Met ‘sociale mix’ bedoelen wij dat binnen hetzelfde project de bestaansonzekerheid van de bewoners van uiteenlopende aard kan zijn: financieel, psychologisch, relationeel of fysiek (zie de tabel met kwetsbaarheden in hoofdstuk 4). SOCIALE MIX MIX VAN KWETSBAARHEDEN De twee gevallen die het vaakst voorkomen, zijn: Dat in eenzelfde project van solidair wonen een mix van kwetsbaarheden voorkomt, is te wijten aan verschillende factoren: Een sterke sociale mix als gevolg van een verlangen • Ruime toelatingsvoorwaarden naar solidariteit, de wil om anderen te helpen, sa- • De filosofie van het project (open voor alle men te leven met mensen die verschillend zijn… maatschappelijk kwetsbaren)


p

21


• Een zwakke sociale mix omdat het project een antwoord is op een specifieke problematiek; op deze manier worden schaaleconomie en een doelgerichter beleid mogelijk (stroomlijning van de sociale begeleiding)

• Een ruim antwoord op het gebrek aan huisvesting / op de nood aan samenleven, los van elke vorm van bestaansonzekerheid • Geen mix van kwetsbaarheden als het moeilijk is om verschillende groepen te doen samenleven of het zo ontstane geheel te begeleiden.

We wijzen erop dat projecten van het bottomuptype makkelijker een gemengd karakter vertonen dan projecten die aan instellingen gebonden zijn. Waar vormen van groepswonen die uitgaan van het initiatief van enkele mensen, vrij gemakkelijk – zij het op kleine schaal – durven te experimenteren en vernieuwen wat betreft sociale mix, stellen de officiële instanties zich veel terughoudender op: zij houden het liever bij oplossingen voor welomschreven groepen met een specifieke problematiek. Anderzijds vinden zij die verschillende vormen van vermenging soms heel positief en benadrukken zij in sommige gevallen zelfs de therapeutische waarde van dat gegeven. Toch blijk je niet zomaar en onbeperkt het ene publiek met het andere te kunnen mengen: het samenleven wordt er soms onmogelijk door. Dat verklaart waarom sommige projecten de facto kiezen voor sociale gelijkvormigheid. p

22



F. Alleenstaande of samenwonende In de inleiding hebben we er al op gewezen dat het statuut van de mensen die in groep gaan wonen soms problemen stelt voor de financiële leefbaarheid van het betrokken project. Uit onderstaande tabel blijkt dat zowel de kwetsbare mensen zelf als hun eventuele begeleiders verschillende strategieën aanwenden om het tarief van alleenstaande te kunnen behouden: ze wijzigen de structuur van de woonvorm, onderhandelen met de overheid of hopen gewoon dat ze geluk zullen hebben. We hebben voor de bestudeerde projecten op een rijtje gezet wat de betrokkenen in staat heeft gesteld om voor mensen die samenwonen, toch het statuut van alleenstaande te behouden en zo het project leefbaar te houden. DE ACTOREN VAN DE OPLOSSING

Concreet…

14.15. Het huis op een bepaalde manier Men zorgt ervoor dat de individuele ruimten duidelijk herkenbaar inrichten zijn. Het gaat daarbij om slaapkamers, keukens en vooral badkamers. Voor sommige controleorganismen blijken die laatste immers het minimum te zijn dat aanwezig moet zijn om iemand als alleenstaande te beschouwen. De aanpassingen worden soms ook doorgevoerd om de bewoners meer intimiteit te garanderen. De buitenzijde aanpassen Het gaat om aanpassingen waardoor de individuele bewoners van een huis of complex makkelijker herkenbaar zijn: afzonderlijke bellen en brievenbussen bijvoorbeeld. Omdat die aanpassingen vrij makkelijk door te voeren zijn, komen ze relatief vaak voor. Zijn domicilie aanpassen Elders domicilie kiezen kan als een oplossing worden gezien. Voor sommige controleorganismen blijkt dat trouwens voldoende te zijn om het statuut van alleenstaande toe te kennen. Rechtstreeks onderhandelen met Als de bewoner voldoende gestructureerd of georganiseerd is, is hij de controle-instanties vaak ook in staat om met het controleorganisme te onderhandelen. De facto is dit het geval bij geïnstitutionaliseerde projecten. Het project uitleggen

Via de begeleidingsorganisatie

Geluk hebben

De mensen die het statuut van de betrokkenen controleren, kennen niet noodzakelijk alle wetten in verband met huisvesting. Soms volstaat een ‘eenvoudige’ uitleg over het project of over het aspect groepswonen om de situatie te deblokkeren. Voor solidaire woonvormen die begeleid worden door een professionele organisatie, is het vaak makkelijker om het statuut van alleenstaande te verkrijgen. De organisatie zelf dient dan als waarborg voor het project en voor de betrokkenen.14 Soms is er een voor de bewoners gelukkige samenloop van omstandigheden.15

14 Dat is vaak het geval, onder meer bij de vzw Relogeas (tijdelijke huisvesting van vrouwen die het slachtoffer zijn van gezinsgeweld), Les Chanterelles (huisvesting voor gehandicapten), het bejaardenproject van het “Organisme Provincial d’Action Sociale”, enzovoort.. 15 Hôtel Tagawa is hier een goed voorbeeld. Toen de bewoners zich op het politiecommissariaat meldden, was daar slechts één agent. Zijn overste was afwezig, de zaak was dringend (ze dreigden uitgedreven te worden) en dus besloot de agent alleen op basis van hun domicilie dat de bewoners als alleenstaanden konden worden beschouwd…


p

23


G. Actoren van de oplossing Uit ons onderzoek blijkt dat drie actoren verantwoordelijk kunnen zijn voor het vinden van een oplossing: de controle-instantie, de begeleidingsorganisatie of de betrokkenen zelf. DE ACTOREN VAN DE OPLOSSING De controle-instanties

De begeleidingsorganisatie

p

24

De betrokkene

Concreet… Als je een aantal goed onderbouwde argumenten kunt voorleggen, blijken sommige vertegenwoordigers van die instanties voldoende soepelheid en begrip aan de dag te leggen om het tarief van alleenstaande te aanvaarden. Gevaar: de bewoners zijn afhankelijk van de willekeur van die beslissingen en van de persoonlijkheid van de verantwoordelijke, en bovendien hebben zij niet altijd met dezelfde verantwoordelijke te maken. De vzw, vereniging, instelling… kan, zoals we net gezien hebben, een centrale rol spelen in het deblokkeren van de situatie. Gevaar: de bewoners zijn afhankelijk van de capaciteiten, de (wettelijke) competentie en de strijdvaardigheid van de betrokken werker. Soms moet of wil de betrokkene zichzelf verdedigen. Gevaar: het resultaat hangt af van zijn vermogen om te onderhandelen en juiste (wettelijke en andere) informatie te verkrijgen.

Samenvattend: in de door ons bestudeerde projecten is men er vaak in geslaagd om voor de betrokkenen het statuut van alleenstaande te verkrijgen (andere projecten zijn dikwijls precies niet gestart omdat ze daar niet in zijn geslaagd), maar de weg daartoe was lang en bezaaid met onzekerheden, en die laatste zijn ook achteraf nooit ver weg. Het verwondert dan ook niet dat de actoren in de enquête quasi unaniem aangeven dat solidair wonen in een duidelijk wettelijk kader moet kunnen worden gegoten. Zo wordt het toeval uitgesloten en ontstaat duidelijkheid, ook – en niet in het minst – voor de bewoners zelf.



Beknopt overzicht van de situatie in andere landen FRANKRIJK (Bron: bezoek aan projecten in Rijsel op 3 en 4 juli 2006) In Frankrijk is het systeem van hulpverlening aan uitgeslotenen hoofdzakelijk gebaseerd op twee soorten financiële hulp: enerzijds een vervangingsinkomen, anderzijds huisvestingshulp met (contractueel) verplichte sociale begeleiding. Wie beide soorten hulp trekt, heeft een som in handen die ongeveer overeenkomt met een sociale uitkering in België. Die is dus algemener van aard (ook al bestaan ook bij ons enkele vormen van huisvestingshulp). Dat je samenwoont, is in Frankrijk alleen van invloed op de huisvestingstoelage. Ook daar ligt het tarief voor samenwonenden lager dan dat van alleenstaanden. Het begrip ‘samenwonend’ heeft in Frankrijk een veel minder brede betekenis dan in België. Samenwonen betekent daar: als echtpaar (man en vrouw) samenwonen. Dus worden alleen ‘onechte’ paren die samenwonen financieel afgestraft. Andere vormen van samenwonen hebben geen nadelige financiële gevolgen. Dat verklaart waarom het statuut van samenwonende in de projecten die wij bezocht hebben, niet als een probleem werd gezien. De “Maisons Relais”, waarvoor een wettelijk kader is uitgewerkt, vormen een interessant voorbeeld van wat wij onder solidair wonen verstaan. Uit een aantal teksten over de “Maisons Relais”16 halen we enkele passages aan die voor ons onderzoek niet onbelangrijk zijn: • de “Maisons Relais” horen duidelijk thuis in het domein van de huisvesting. Ze zijn een vorm van sociale woningen en vallen dus onder de regels van de bouwen woonwetgeving. Ze vallen niet onder de Wet 2002-2 die vernieuwing bracht in het maatschappelijke en medisch-sociale beleid, zodat er geen vergunning nodig is om ze op te starten (…); • de “Maisons Relais” zijn een bijkomend hulpmiddel in de zorg voor mensen die lijden onder extreme vormen van uitsluiting. Het programma werkt dus aanvullend bij bestaande plaatselijke voorzieningen. Het is de bedoeling een bijkomend huisvestingsaanbod te creëren; • één van de belangrijkste opdrachten van de “Maisons Relais” is (opnieuw) maatschappelijke banden te smeden. Daarom kan een “Maison Relais” nooit bestaan uit onderdelen die op enige afstand van elkaar liggen. Daarom moet de voorkeur ook gaan naar relatief kleine gehelen (van 15 tot 25 plaatsen) (…). Bij te kleine gehelen (minder dan 10 plaatsen) kan het evenwicht in financiering en werking in gevaar komen. (…); 16 Omzendbrief nr. 2002/595 van 10 december 2002, een brief met instructies voor de gedecentraliseerde diensten (DDASS en DDE) voor de uitvoering van het programma ‘Maisons Relais’ van 2004 en een gezamenlijke omzendbrief van het Ministerie van Sociale Zaken, Tewerkstelling en Solidariteit en het Ministerie van Stads- en Streekontwikkeling, Transport, Huisvesting, Toerisme en Zeeaangelegenheden.


p

25


• de “Maisons Relais” zijn bedoeld om mensen op te vangen voor wie de hoop op maatschappelijke reïntegratie en een hervonden zelfstandigheid niet bijster groot is: mensen die alleen leven, zonder veel sociale contacten, die op straat hebben geleefd of keer op keer in een Centrum voor Huisvesting en Sociale Reïntegratie zijn beland. De maatschappelijke projecten moeten openstaan voor al die groepen met verschillende achtergronden die per definitie niet onder één noemer te brengen zijn. (…)

p

26



NEDERLAND Twee elementen zijn interessant genoeg om ze hier kort te bespreken: de filosofie en de werking van Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting en de problematiek van de woongroepen. 1. Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) De SEV17 werkt in Nederland aan innovatieve oplossingen voor maatschappelijke woonvraagstukken. De oplossingen die deze mensen vinden zijn in de meeste gevallen grensverleggend, praktisch toepasbaar, ontwikkeld en beproefd in de praktijk. Zo ontstaat op de woningmarkt een ruimte waar nieuwe initiatieven vanuit de concrete realiteit kunnen worden geëvalueerd. Omdat de SEV een beroep kan doen op het zogenaamde experimenteerartikel, heeft hij de vrije hand om experimenten uit te voeren. De SEV werkt met een meerjarenprogramma. In samenspraak met de partners uit het veld bepaalt de groep met welke twee onderwerpen (programma’s) hij de volgende vier jaar aan de slag gaat. Op dit ogenblik zijn dat: • wat beweegt de woningmarkt? • vernieuw(d) maatschappelijk ondernemerschap. SEV Realisatie, een dochtermaatschappij van SEV, houdt zich bezig met het management van geselecteerde uitvoerings- en stimuleringsprogramma’s. 2. Woongroepen Een woongroep is een leefverband van minimaal drie volwassenen die samen een huis bewonen en minstens enkele keren per week gezamenlijk eten. Woongroepen hebben met elkaar de volgende punten gemeen: • minstens drie volwassenen; • er worden een aantal gemeenschappelijke voorzieningen gedeeld; • er is een zekere gemeenschappelijke huishouding; • men treedt vrijwillig toe tot de woongemeenschap; • de woongroep is gehuisvest in één of enkele aaneengesloten panden.

17

www.sev.nl


p

27


ITALIE (Bron: Mevrouw Crucioli, straatadvocate – Comunità Capodarco, Rome) Op dit ogenblik bestaat in Italië niet zoiets als één vervangingsinkomen voor alle vormen van sociale uitsluiting of armoede (gehandicapten, bejaarden, werklozen, enzovoort). Voor de afzonderlijke situaties is een hele rist instellingen verantwoordelijk, van de staat over de provincie tot de gemeente. In 1998 had de linkse regering bij wijze van experiment het bestaansminimum ingevoerd in 307 gemeenten in verschillende delen van het land. Het moest een globaal middel zijn om afzonderlijke mensen en gezinnen maatschappelijke bescherming te bieden. Hoewel het bestaansminimum in het Nationaal Plan voor maatschappelijke integratie dat in juni 2001 in Brussel werd voorgesteld, een ‘goed middel’ heet te zijn, heeft de regering Berlusconi vanaf 2003 het experiment een halt toegeroepen en de strijd tegen armoede en sociale uitsluiting overgelaten aan regionale programma’s. Op dit ogenblik zijn er grote regionale verschillen in de financiële hulp voor sociale noodsituaties. Daarmee is Italië één van de laatste Europese landen zonder een overkoepelende financiële bescherming op sociaal vlak. Voor de huisvestingshulp is de situatie niet erg verschillend: er bestaat geen algemeen criterium voor p

28

het toekennen van een huisvestingsuitkering of een huurtoelage. Elke streek (of gemeente) bepaalt hoe hoog het inkomen mag liggen en welke de gezinsomstandigheden moeten zijn om van hulp te kunnen genieten. Om het inkomen van een gezin te berekenen worden de inkomens van samenwonende personen samengeteld (alleen minderjarigen of bejaarden die ten laste vallen van het gezinshoofd, worden hier buiten beschouwing gelaten), zodat het voor de gezinnen moeilijker wordt om een huurtoelage te bekomen. Veel netwerken van maatschappelijke solidariteit worden zo financieel bestraft. Anderzijds geeft het samenwonen in sommige streken het recht om na het overlijden of het vertrek van de titularis van het huurcontract toch in het betrokken huis te blijven wonen. We kunnen bevestigen wat we in de stand van onderzoek al hebben vastgesteld: de bestaande projecten zijn heel uiteenlopend van aard. Dat geldt ook voor de juridische vorm die ze aannemen (medeeigenaarschap, vzw, enzovoort). Met het statuut van samenwonende springt men niet overal op dezelfde manier om. Om te bepalen hoe haalbaar de voorstellen zijn die uit ons onderzoek kunnen voortvloeien, moeten we dan ook eerst nagaan wat het bestaande juridische kader is waarbinnen nu wordt gewerkt. Dat is aan de orde in hoofdstuk 3.


Hoofdstuk iii Juridisch overzicht


p

29

Hoofdstuk III - Juridisch overzicht

Juridisch overzicht In dit hoofdstuk worden eerst de verschillende reglementeringen besproken die van nut kunnen zijn voor personen in een precaire situatie die van solidaire huisvesting gebruik maken (leefloon, werkloosheidsuitkering, inkomensgarantie voor ouderen, uitkering voor gehandicapten). Daarna wordt een overzicht gegeven van de federale en regionale wetgeving die invloed heeft op solidaire huisvesting. Tenslotte komen enkele transversale kwesties aan bod: het begrip ‘hoofdverblijfplaats’ in verband met het bevolkingsregister en de identiteitskaarten en de huurovereenkomsten betreffende een woning die de huurder tot zijn hoofdverblijfplaats bestemt. Bovendien willen we wijzen op de juridische complexiteit van het concept samenwonen in het kader van de solidaire huisvesting. Deze complexiteit is te wijten aan de verschillende factoren die hierbij een rol spelen en aan het interactieve aspect van hun onderlinge afhankelijkheid:

p

30

Gezinssamenstelling

Inkomen van de persoon

Statuut van de bewoner

Begrip verblijfplaats

Daarom onderzoeken we deze vier niveaus in het juridische kader van deze studie.



Om als solidaire huisvesting beschouwd te kunnen worden, moet een woning vertrekkend van de hypothese voldoen aan volgende voorwaarden: • het moet gaan om een bouwkundig geheel van privé-woningen/kamers met ten minste één gemeenschappelijke leefruimte; • in dit geheel verblijven meerdere personen en/of gezinnen met ten minste één persoon in precaire situatie, die zich kunnen vinden in een gemeenschappelijke bekommernis om solidariteit zoals vastgelegd in “het handvest van de solidaire huisvesting”; • een agentschap gaat na of al deze elementen voorhanden zijn.

Aan de hand hiervan kunnen we na elke juridische analyse de regelgevende aspecten kritisch bespreken en beoordelen in welke mate deze de verdere ontwikkeling van de solidaire huisvesting ondersteunen of afremmen.

p


31


Analyse van de verschillende reglementeringen van toepassing op een publiek in een precaire situatie dat solidair zou kunnen wonen 1. LEEFLOON 1.1. wettelijk kader Het recht op maatschappelijke integratie, waar ook het leefloon onder valt, werd ingevoerd door de wet van 26 mei 200218. 1.2. toekenningsvoorwaarden De toekenningsvoorwaarden van het leefloon kunnen als volgt samengevat worden. De aanvrager moet: • meerderjarig of hiermee gelijkgesteld zijn; • behoren tot één van de volgende categorieën: de Belgische nationaliteit bezitten, onderdaan zijn van een andere lidstaat van de Europese Unie, als vreemdeling ingeschreven zijn in het bevolkingsp

32

register, vluchteling of staatloze zijn; • zijn werkelijke verblijfplaats in België hebben; • bewijzen dat hij niet over toereikende bestaansmiddelen beschikt, dat hij werkbereid is en dat hij eerst zijn rechten op andere mogelijke sociale uitkeringen en onderhoudsgeld heeft doen gelden. 1.3. categorieën van rechthebbenden 1.3.1. algemeen Het bedrag van het leefloon waarop de aanvrager aanspraak kan maken, hangt af van twee factoren: ten eerste van de categorie rechthebbenden waartoe de aanvrager op basis van zijn gezinssituatie behoort, en ten tweede van de bestaansmiddelen van de aanvrager waarmee rekening gehouden moet worden (en die eventueel van het leefloon afgetrokken worden). De wetgever onderscheidt drie verschillende categorieën rechthebbenden. Het bedrag van het leefloon is afhankelijk van de categorie waartoe de aanvrager behoort: • een lager bedrag voor “samenwonenden” • een tussenbedrag voor “alleenstaanden” • een verhoogd bedrag voor personen “met gezinslast”. 18 Wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op maatschappelijke integratie, B.S., 31 juli 2002, aangevuld door het koninklijk besluit van 11 juli 2002 en gewijzigd door de programmawet van 9 juli 2004, B.S., 15 juli 2004.



In tegenstelling tot het verleden heeft de wetgever in 2002 een definitie van samenwonen in de wettekst opgenomen (deze definitie ligt in de lijn van de bestaande rechtspraak): “Onder samenwonen wordt verstaan het onder hetzelfde dak wonen van personen die hun huishoudelijke aangelegenheden hoofdzakelijk gemeenschappelijk regelen19” . In de parlementaire voorbereiding20 werd het lager bedrag voor de categorie “samenwonende” als volgt gerechtvaardigd: “Het bedrag voor de categorie ‘alleenstaande’ is hoger dan dat van de categorie ‘samenwonende’, rekening houdend met het feit dat de alleenstaande alleen moet instaan voor de vaste kosten (woning, meubilering, …)”. 1.3.2. het bedrag van de uitkeringen 1.3.2.1. lager bedrag “samenwonende” (categorie 1) Volgende personen hebben recht op het bedrag “samenwonende” (een leefloon van 429,66 € per maand21): • een persoon die onder hetzelfde dak woont met andere personen zonder graad van bloedverwantschap en die hun huishoudelijke aangelegenheden hoofdzakelijk gemeenschappelijk regelen22 . Het gaat daarbij bijvoorbeeld om iemand die met één of meerdere vrienden samenwoont en de huur met hen deelt, bepaalde maaltijden samen neemt en een gemeenschappelijke “pot” heeft. In dit geval houdt het OCMW, dat de ontoereikendheid van de bestaansmiddelen van de aanvrager moet controleren, enkel rekening met diens bestaansmiddelen en niet met die van de personen met wie hij samenwoont23; • een persoon die samenwoont met zijn ouders en/of meerderjarige kinderen, bijvoorbeeld een jongere ouder dan 18 jaar die bij zijn ouders woont of een moeder die met haar meerderjarige kinderen samenwoont. In dergelijke gevallen houdt het OCMW rekening met de bestaansmiddelen van de rechthebbende en heeft bovendien de mogelijkheid de bestaansmiddelen van de met hem samenwonende ouders en/of meerderjarige kinderen geheel of gedeeltelijk in aanmerking te nemen24 . De beoordeling hiervan behoort tot de soevereine bevoegdheid van het OCMW dat daarbij zowel rekening zal houden met de feitelijke omstandigheden als met de ratio legis volgens het Hof van Cassatie25 , die stelt dat het er niet om gaat liefdadigheid te ontmoedigen, maar dat misbruik wel vermeden moet worden; • een persoon die met een echtgenoot samenwoont, die de toekenningsvoorwaarden voor het leefloon vervult. In dit geval zal het OCMW de bestaansmiddelen van elk lid van het gezin afzonderlijk bekijken;

19 Artikel 14 van de wet van 26 mei 2002. 20 Wetsontwerp betreffende het recht op maatschappelijke integratie, memorie van toelichting, commentaar van de artikelen, artikel 14, Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, doc 50 1603/001, p. 20. 21 Op 1 oktober 2006 . 22 Zoals we later zullen zien, past de rechtspraak het bedrag “alleenstaande” ook toe op personen die in een therapeutische instelling opgenomen zijn. 23 Artikel 34, § 3, van het koninklijk besluit van 11 juli 2002. 24 Artikel 34, § 2 van het koninklijk besluit van 11 juli 2002. 25 Cass. 10 mei 1993, Soc. Kron., 1993, p. 451.


p

33


• een persoon die samenleeft met een echtgenoot (of een levenspartner) die de toekenningsvoorwaarden voor het leefloon niet vervult. Als levenspartner wordt de persoon beschouwd met wie de aanvrager een feitelijk gezin vormt26 ; twee personen die als een koppel samenwonen vormen een feitelijk gezin27 . In het geval van een echtpaar of een feitelijk gezin houdt het OCMW rekening met de bestaansmiddelen van de persoon die het leefloon aanvraagt. In dit geval dient het OCMW ook rekening te houden met dat deel van de bestaansmiddelen van de echtgenoot dat boven het bedrag van het leefloon “bedrag samenwonende28” ligt. 1.3.2.2. tussenbedrag “alleenstaande”(categorie 2): Volgende personen komen in aanmerking voor het bedrag “alleenstaande” (dat recht geeft op een leefloon van 644,48 € per maand29 ): • een persoon die alleen woont; • een persoon die met andere personen onder hetzelfde dak woont, maar met wie hij de huishoudelijke aangelegenheden niet hoofdzakelijk gemeenschappelijk regelt. Men kan daarbij bijvoorbeeld denken aan een student die op een kamer in een gebouw woont en over een gemeenschappelijke keuken en sanitair beschikt zonder verder iets te delen met de andere huurders: hij betaalt alleen p

34

zijn huur, hij behoudt zijn financiële autonomie, beslist onafhankelijk hoe hij zijn dag zal indelen en is alleen verantwoordelijk voor de maaltijden en dagelijkse taken; • een persoon die opgenomen is een psychiatrische instelling (open afdeling30) die voor zijn opname recht had op het bedrag “alleenstaande”, alsook een persoon die in een therapeutische gemeenschap31 , in een beschutte32 of in een begeleide woning33 woont. In al deze gevallen houdt het OCMW alleen rekening met de bestaansmiddelen van de persoon die een leefloon aanvraagt. Laten we even aandacht schenken aan de rechtspraak die personen die in een bepaalde – therapeutische – gemeenschap verblijven tot de categorie “alleenstaande” rekent. De onderliggende redeneringen lijken ons interessant. De Arbeidsrechtbank te Gent34 heeft zich meermaals moeten uitspreken over de vraag onder welke categorie een persoon die in een ziekenhuis, psychiatrische instelling of een onthaaltehuis verblijft, ondergebracht kan worden. Volgens J. Put, D. Simoens, S. Renette en K. 26 Artikel 14, § 1, 3°, 5de lid van de wet van 26 mei 2002. 27 Artikel 34, § 1, 2de lid van het koninklijk besluit van 11 juli 2002. 28 Artikel 34, § 1 van het koninklijk besluit van 11 juli 2002. 29 Op 1 oktober 2006. 30 Arbeidsrechtbank te Ieper, 7 november 2003, AR 26 262 zoals geciteerd in het onderzoek over het recht op maatschappelijke integratie op basis van de rechtspraak van het jaar 2003: www.mi-is.be, p. 59; Arbeidsrechtbank van Gent, 13 juni 2003, AR 160 015/03; 7 november 2003, AR 160 650/03; 14 november 2003 en 19 december 2003; AR 161 651/032 zoals geciteerd in hetzelfde onderzoek, p. 59. 31 Arbeidsrechtbank te Brugge, 7 en 25 maart 2002, AR 105 742 en 105 768 zoals geciteerd in het onderzoek over het bestaansminimum en de maatschappelijke dienstverlening door de rechtspraak van het jaar 2002: www.mi-is.be, p. 46. 32 Arbeidsrechtbank te Bergen, 22 januari 2002 RG 16 752 en 16 753 geciteerd in het eerder vermelde onderzoek, p. 50. 33 Ph. VERSAILLES, M. VAN RUYMBEKE, “Le minimum de moyens d’existence”, Guide social permanent, Deel III, boek I, titel II, hoofdstuk I, 2, n° 380, geactualiseerd tot 2001, dat de Arbeidsrechtbank te Luik, 3 februari 1998, onuitgegeven, RG 5072/95, citeert. 34 Arbeidsrechtbank te Gent, 13 juni 2003, AR 160 015/03; 7 november 2003, AR 160 650/03; 14 november 2003 en 19 december 2003; AR 161 651/032, op.cit.



Deweerdt, “gaat de rechtbank ervan uit dat het hier een alleenstaande betreft om de simpele reden dat in deze situatie geen vermenging van vermogens ontstaat: de vermogenstoestand van de opgenomen persoon heeft geen invloed op de vermogenstoestand van de andere opgenomen personen daar iedereen in principe zijn goederen behoudt buiten de instelling. Bovendien ontbreekt het deze mensen ook aan de intentie om samen te wonen35” . Een deel van de rechtspraak betreffende het bestaansminimum had al een bijkomend criterium toegepast om “samenwonen” te definiëren: “de intentie van de personen die onder hetzelfde dak samenwonen om een gemeenschappelijk huishouden te vormen of een gemeenschappelijk leven te delen, onafhankelijk van het nagestreefde doel36”. Indien een gebouw dus enkel over een keuken en/of sanitair voor meerdere huurders beschikt of indien de personen verplicht zijn in een therapeutische gemeenschap samen te wonen, is dit een gedwongen samenwonen. De rechtspraak37 betreffende het bestaansminimum bevestigde daarom dat deze personen recht hebben op het bedrag “alleenstaande”. 1.3.2.3. verhoogd bedrag “met gezinslast” (categorie 3) Volgende personen komen in aanmerking voor het verhoogde bedrag “persoon met gezinslast38” (dat recht geeft op een leefloon van 859,31 € per maand39 ): • een persoon die samenwoont met zijn kinderen (waaronder tenminste één minderjarig ongehuwd kind). Het OCMW houdt vanzelfsprekend rekening met de bestaansmiddelen van de persoon die recht heeft op leefloon. Net als in het geval van een samenwonen met naaste familie40 , heeft het OCMW de mogelijkheid de bestaansmiddelen van de met de rechthebbende samenwonende meerderjarige kinderen geheel of gedeeltelijk in aanmerking te nemen; • een persoon die samenwoont met zijn echtgenoot (of levenspartner41) en ten minste één minderjarig ongehuwd kind42 . Het OCMW houdt rekening met de bestaansmiddelen van de rechthebbende en, net als in het geval van een wettelijk of feitelijk gezin43, dient het OCMW ook rekening te houden met dat deel van de bestaansmiddelen van de echtgenoot (of levenspartner) dat boven het bedrag van het leefloon “samenwonende” ligt. 35 J.PUT, D.SIMOENS, S.RENETTE, K. DEWEERDT, Onderzoek van de rechtspraak over het recht op maatschappelijke integratie van het jaar 2003: www.mi-is.be , p. 57. 36 Arbeidsrechtbank te Luik, 11 januari 1985, Soc. Kron., 1985, p.145, Arbeidsrechtbank te Namen, 9 september 1994, onuitgegeven, RG 81 841, Arbeidsrechtbank te Luik, 27 april 1994, onuitgegeven, RG 226 822 en 229 621 geciteerd in Ph. VERSAILLES, M.VAN RUYMBEKE, le minimum de moyens d’existence, op. cit., n° 270. 37 Ph. VERSAILLES, M.VAN RUYMBEKE, “le minimum de moyens d’existence”, op. cit., n° 270. 38 Artikel 14, § 1 van de wet van 26 mei 2002: “onder gezin ten laste wordt verstaan, de echtgenoot, de levenspartner, het ongehuwd minderjarig kind of meerdere kinderen onder wie minstens één ongehuwd minderjarig kind”. 39 Op 1 oktober 2006 40 Zie hoger. 41 Artikel 14, § 1er, 3°, 5de lid van de wet van 26 mei 2002 definieert het begrip “levenspartner” en artikel 2bis van het koninklijk besluit van 11 juli 2002, gewijzigd door et koninklijk besluit van 5 december 2004 legt de voorwaarden vast die de echtgenoot of levenspartner moet vervullen (in België verblijven, meerderjarig zijn, over onvoldoende bestaansmiddelen beschikken, zijn recht op de sociale zekerheid doen gelden en werkbereid zijn. Er is geen nationaliteitsvereiste.). 42 Omzendbrief van de POD Maatschappelijke Integratie van 14 december 2004, www.mi-is.be. 43 Zie hoger .


p

35


• een persoon die samenwoont met zijn kinderen (waaronder ten minste één minderjarig ongehuwd kind) en met andere personen, die noch zijn echtgenoot, noch zijn levenspartner zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor een persoon met een kind ten laste die met een broer, een zuster of en andere derde persoon samenwoont. Het OCMW houdt enkel rekening met de bestaansmiddelen van de rechthebbende. . Het Arbitragehof44 heeft onlangs artikel 14, § 1, 3° van de wet van 26 mei 2002 gedeeltelijk vernietigd door in de definitie “persoon die uitsluitend samenwoont met een familie ten laste” het woord “uitsluitend” te schrappen: dit heeft tot gevolg dat personen met één of meerdere minderjarige ongehuwde kinderen, die samenwonen met andere personen die niet tot de gezinslast behoren, niet uitgesloten worden van deze categorie45. 1.3.3. Gevolgen voor groepswoonprojecten Het leven in een groepswoonproject kan op twee verschillende manieren georganiseerd zijn: • indien de aanvrager de huishoudelijke aangelegenheden met andere bewoners regelt, zoals bij voorbeeld de betaling van de huur, de onderhoudskosten of de maaltijden, heeft hij enkel recht op een leefloon voor een “samenwonende”. Door het financiële verschil tussen het bedrag “samenwop

36

nende” en het bedrag “alleenstaande”, 215 €46 , zal de rechthebbende twijfelen om in een groepswoonproject te gaan wonen; - indien de huishoudelijke aangelegenheden niet met de andere bewoners geregeld worden, heeft de aanvrager eigenlijk recht op een leefloon voor een “alleenstaande”. Het risico bestaat echter dat het OCMW het groepswoonproject als een samenwonen beschouwt. In dat geval moet de rechthebbende op een leefloon bewijzen dat de huishoudelijke kosten niet gedeeld worden. Het is echter bijzonder moeilijk een dergelijk negatief bewijs te leveren. Sinds het arrest van het Arbitragehof van 28 juli 2006 behoudt de persoon die een (ongehuwd) minderjarig kind ten laste heeft en die in een groepswoonproject woont het recht op het verhoogde bedrag “met gezinslast”. Als besluit kunnen we stellen dat een persoon zonder (ongehuwd) minderjarig kind ten laste, die in een groepswoonproject verblijf, nog altijd benadeeld wordt, terwijl dit niet meer het geval is voor een persoon met een (ongehuwd) minderjarig kind: in dit geval wordt het leefloon niet meer gehalveerd en daalt dus niet meer van 860 € naar 430€.

44 Arrest van het Arbitragehof, nr. 123/2006 van 28 juli 2006, www.arbitrage.be. 45 Omzendbrief van de POD Maatschappelijke Integratie van 1 september 2006, www.mi-is.be. 46 Op 1 oktober 2006.



2. WERKLOOSHEIDSUITKERING 2.1. wettelijk kader De werkloosheidsuitkering wordt gereglementeerd door het koninklijk besluit van 25 november 1991.47 2.2. toekenningsvoorwaarden Eén van de voorwaarden voor het ontvangen van een werkloosheidsuitkering is dat de aanvrager een minimum aantal arbeidsdagen gepresteerd moet hebben. Bovendien moet de aanvrager aan volgende voorwaarden voldoen: • niet verantwoordelijk zijn voor het verlies van zijn baan en loon; • als werkzoekende ingeschreven zijn bij de bevoegde gewestelijke dienst voor arbeidsbemiddeling, beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt en arbeidsgeschikt zijn; • in België verblijven. In tegenstelling tot het recht op maatschappelijke integratie, dat vooral uitgaat van de behoeftigheid van de rechthebbende, beschermt het recht op werkloosheidsuitkering de rechthebbende tegen het onvrijwillig verlies van zijn werkplaats en loon. p

2.3. categorieën rechthebbenden 2.3.1. algemeen48 Net als bij het recht op maatschappelijke integratie hangt het bedrag van de werkloosheidsuitkering af van de gezinssituatie van de rechthebbende: woont hij samen? Is hij alleenstaand? Heeft hij een gezin ten laste? Met de bestaansmiddelen van de personen met wie de aanvrager samenwoont, wordt enkel rekening gehouden indien de werkloze recht heeft op de hoogste uitkering. De wetgever onderscheidt drie verschillende categorieën rechthebbenden. Het bedrag van de werkloosheidsuitkering is afhankelijk van de categorie waartoe de aanvrager behoort: • een lager bedrag “samenwonende” • een tussenbedrag “alleenstaande” • een verhoogd bedrag “met gezinslast”.

47 Koninklijk besluit van 25 november 1991 houdende de werkloosheidsreglementering, B.S., 31 december 1991, aangevuld door het ministerieel besluit van 26 november 1991 houdende de toepassingsregelen van de werkloosheidsreglementering, B.S., 25 januari 1992. 48 H et bedrag van de werkloosheidsuitkering wordt bepaald aan de hand van drie criteria: de persoonlijke situatie van de werkloze, zijn laatste loon dat als basisbedrag voor de berekening van de uitkering dient en de dagbedragen waarop de werkloze recht heeft.


37


Ook hier is het moeilijk een alleenstaande van een samenwonende te onderscheiden, omdat samenwonen als volgt gedefinieerd wordt: “Onder samenwonen wordt verstaan, het onder hetzelfde dak samenleven van twee of meer personen die hun huishoudelijke aangelegenheden hoofdzakelijk gemeenschappelijk regelen. (Een persoon wordt tot bewijs van het tegendeel geacht te wonen op het adres van zijn hoofdverblijfplaats49).” “Worden eveneens geacht samen te wonen, de leden van het huishouden die in de gevangenis zitten, geïnterneerd zijn of in een instelling voor geesteszieken geplaatst zijn, gedurende de eerste twaalf maanden50”. Door deze definitie van samenwonen is het, net als in het geval van het leefloon, moeilijk te bepalen wat het delen van de huishoudelijke kosten juist inhoudt. Om problemen te vermijden heeft de RVA instructies51 uitgewerkt die bepalen wie als “alleenstaande” beschouwd kan worden: • een werkloze die in een kamer in het gebouw woont en over een gemeenschappelijke badkamer, keuken, toiletten beschikt, zonder echter kosten (huur, onderhoud, levensmiddelen, …) te delen met andere huurders; • een persoon die tijdelijk in een onthaaltehuis, een opvangtehuis voor daklozen of bij een particulier woont. De RVA houdt hierbij rekening met het tijdelijke karakter van bepaalde situaties: p

38

• het verblijf in een onthaaltehuis: “meestal gaat het hier om vrouwen, die op dat moment alleen leven met kinderen ten laste. Gezien het tijdelijke karakter van deze situatie behouden ze hun statuut van persoon met kinderen ten laste, tenzij het natuurlijk om een alleenstaande persoon gaat52” ; • het verblijf in een opvangtehuis voor daklozen: “in de mate dat het gaat om de opvang van individuen (bijvoorbeeld jongeren die thuis zijn weggelopen, ex-gevangenen, voormalige drugsgebruikers, …) die niet de intentie hebben om met hun lotgenoten samen te wonen, kunnen deze personen beschouwd worden als alleenstaanden53” . Ook de Arbeidsrechtbanken te Bergen54 en te Luik55 beschouwen de tijdelijke huisvesting van een persoon in nood niet als een vorm van samenwonen omdat “er geen intentie is om het huishouden te delen, de bestaansmiddelen te delen en de kosten samen te betalen. Het gaat hierbij om de toepassing van solidariteit met zijn medemens56” .

49 Artikel 59, 1ste lid van het ministerieel besluit van 26 november 1991, gewijzigd door het ministerieel besluit van 6 februari 2003. 50 Artikel 59, 2de lid van het ministerieel besluit van 26 november 1991, gewijzigd door het ministerieel besluit van 12 december 2002. 51 Instructie RVA, 110.D.01, p. 5 en 6, geciteerd door J.F. FUNCK, “Le chômage, Guide social permanent”, Deel I, boek IV, titel IV, hoofdstuk I, 130, bijgewerkt in 2002. 52 Instructie RVA, al eerder geciteerd, p 6. 53 Instructie RVA, al eerder geciteerd, p.6. 54 Arbeidsrechtbank te Mons, 7 januari 1998, RG 14 106 geciteerd door J.F. FUNCK, “Le chômage, Guide social permanent”, op. cit., 140. 55 Arbeidsrechtbank te Luik, 24 juni 1998, RG 26 381/97; Arbeidsrechtbank te Luik, 15 juni 1999, RG 27 256/98; Arbeidsrechtbank te Luik, 22 januari 1999, RG 25 400/96 geciteerd door J.F. FUNCK, op.cit. 56 J.F. FUNCK, al eerder geciteerd.



2.3.2. Het bedrag van de uitkeringen 2.3.2.1. Lager bedrag “samenwonende” Volgende personen komen in aanmerking voor het bedrag “samenwonende werknemer” dat recht geeft op een werkloosheidsuitkering (van 575 tot 978 € tijdens het 1ste jaar, van 575 tot 712 € voor de 2de periode en van 405 tot 531 € voor de 3de periode57) : • de persoon die met andere personen onder eenzelfde dak woont met wie hij niet verwant is en met wie hij de huishoudelijke aangelegenheden hoofdzakelijk gemeenschappelijk regelt. We kunnen daarbij bijvoorbeeld denken aan twee of meer werklozen die samen een appartement huren en de kosten voor de huur, het onderhoud en maaltijden delen en over een gemeenschappelijke keuken en badkamer beschikken; • de persoon die met een echtgenoot samenwoont (die over een inkomen beschikt) ; • de persoon die met bloed- en aanverwanten samenwoont (die over een inkomen beschikken). Zoals eerder gezegd58 , wordt in geen van deze gevallen rekening gehouden met de bestaansmiddelen van de samenwonenden. 2.3.2.2. Tussenbedrag “alleenstaande” Volgende personen komen in aanmerking voor het bedrag “alleenstaande” dat recht geeft op een werkloosheidsuitkering van 767 tot 1067 € per maand tijdens het eerste jaar en (van 767 tot 889 € per maand voor de tweede periode59) : • een persoon die alleen woont; • een persoon die met andere personen onder hetzelfde dak woont, maar met wie hij de huishoudelijke aangelegenheden niet gemeenschappelijk regelt. 2.3.2.3. Verhoogd bedrag “met gezinslast” Volgende personen hebben recht op het bedrag “werknemer met gezinslast” dat recht geeft op een werkloosheidsuitkering (van 913 tot 1067 € per maand60): • de persoon die uitsluitend samenwoont met één of meerdere kinderen die niet over een eigen beroepsof vervangingsinkomen beschikken61 (of waarvan – ten minste - één kind recht heeft op kinderbijslag). We willen erop wijzen dat de eventuele aanwezigheid van andere personen - die met de rechthebbende en diens kinderen samenwonen – niets aan deze situatie verandert op voorwaarde dat deze personen 57 Op 1 oktober 2006. 58 Zie punt 2.3.1. algemeen. 59 Op 1 oktober 2006 60 Op 1 oktober 2006. 61 Artikel 110, § 1, 4de lid van het koninklijk besluit van 25 november 1991


p

39


niet over één beroepsof vervangingsinkomen beschikken . Als dus een of meerdere personen onder hetzelfde dak wonen als een gezin dat samengesteld is uit een werkloze en één of meerdere kinderen ten laste, behoudt de rechthebbende zijn verhoogd bedrag voor zover de personen met wie hij samenwoont over geen eigen inkomen beschikken; • de persoon die samenleeft met een echtgenoot die niet over een eigen beroepsof vervangingsinkomen beschikt. De persoon waarmee de werknemer een feitelijk gezin vormt en die financieel te zijner laste is, wordt gelijkgesteld met een echtgenoot62. We willen erop wijzen dat de aanwezigheid van andere personen – die samenwonen met de echtgenoten – in geen geval de situatie van de rechthebbende verandert. Als dus één of meerdere personen onder hetzelfde dak wonen als een koppel dat samengesteld is uit een werkloze en een echtgenoot die te zijner laste is, behoudt de rechthebbende zijn verhoogd bedrag zelfs als de samenwonende personen over een eigen inkomen beschikken63 ; • de persoon die uitsluitend met zijn bloedof aanverwanten (tot en met de derde graad) samenwoont die niet over een beroepsof vervangingsinkomen beschikken64. We willen erop wijzen dat de aanwezigheid van andere personen – die met de rechthebbende en zijn bloed-/aanverwanten samenwonen – diens situatie niet veranderen op voorwaarde dat deze personen niet over een eigen beroepsof vervangingsinkomen beschikken. Als dus één of meerdere personen onder hetzelfde dak wonen als een p

40

gezin dat samengesteld is uit een werkloze en één of meerdere bloed-/aanverwanten die te zijner laste zijn, behoudt de rechthebbende zijn verhoogd bedrag voor zover de personen met wie hij samenwoont niet over een eigen inkomen beschikken. De wetgever heeft de categorie “werknemer met gezin ten laste” uitgebreid tot enkele groepen die niet met hun gezinsleden samenwonen: • de alleenstaande persoon die effectief onderhoudsgeld betaalt aan een echtgenoot/ / ex-echtgenoot of kind(eren)65 ; • de feitelijk gescheiden persoon, wiens echtgenoot gemachtigd is sommen te innen, die door derden aan zijn echtgenote of haar echtgenoot verschuldigd zijn66 ; dit is het geval voor een werknemer met loondelegatie op basis van artikel 221 Burgerlijk Wetboek67 .

62 Artikel 110, § 1, 2de lid van het koninklijk besluit van 25 november 1991, gewijzigd door het koninklijk besluit van 4 augustus 1996. 63 Artikel 110, § 1, 1° van het koninklijk besluit van 25 november 1991. 64 Artikel 110, § 1, 4de lid, van het koninklijk besluit van 25 november 1991. 65 Artikel 110, § 1, 1ste lid, 3° van het koninklijk besluit van 25 november 1991, gewijzigd door het koninklijk besluit van 24 januari 2002. 66 Artikel 110, § 1, 1ste lid, 4° van het koninklijk besluit van 25 november 1991. 67 Artikel 221, 1ste lid van het Burgerlijk Wetboek: “Iedere echtgenoot draagt in de lasten van het huwelijk bij naar zijn vermogen. Wanneer een der echtgenoten deze verplichting niet nakomt, kan de andere, onverminderd de rechten van derden, zich door de vrederechter laten machtigen om, met uitsluiting van zijn echtgenoot, diens inkomsten of de inkomsten uit de goederen die hij krachtens hun huwelijksvermogensstelsel beheert, alsook alle andere hem door derden verschuldigde geldsommen te ontvangen onder de voorwaarden en binnen de perken die het vonnis bepaalt.”



2.3.3. Gevolgen voor groepswoonprojecten Net als bij het leefloon kan het leven van een werkloze in een groepswoonproject op twee verschillende manieren georganiseerd zijn: • ofwel regelt hij de huishoudelijke aangelegenheden met de andere bewoners, zoals bij voorbeeld de betaling van de huur, de onderhoudskosten of de maaltijden. Net als bij het leefloon heeft hij in dit geval enkel recht op de laagste uitkering (het bedrag “samenwonende”). De financiële gevolgen van de degradatie tot het bedrag van “samenwonende” zijn zo groot dat de schaalvoordelen het verschil tussen het bedrag van de werkloosheidsuitkeringen voor samenwonenden en alleenstaanden niet kunnen compenseren; • ofwel deelt hij niets met de andere bewoners en beperkt hun samenwonen zich tot het leuke gezelschap, zonder dat er een gemeenschappelijk huishouden aan te pas komt. In dit geval heeft de werkloze recht op de uitkering voor een “alleenstaande”, maar loopt hij het risico dat de RVA dit betwist. De werkloze moet dan bewijzen dat de huishoudelijke kosten niet gedeeld worden. Het is echter bijzonder moeilijk – bijna onmogelijk - een dergelijk negatief bewijs te leveren. Hier stelt zich met andere woorden hetzelfde probleem als bij de toekenning van een leefloon. Bovendien verliest68 de persoon die recht heeft op het verhoogde bedrag “werknemer met gezinslast” dit verhoogde bedrag als hij samenwoont met personen die over een beroepsof vervangingsinkomen beschikken. Dit is een echt nadeel voor iedereen die in een solidaire woning wil gaan wonen.

68 Behalve wanneer het gaat om personen die met een echtgenoot samenwonen.


p

41


3. INKOMENSGARANTIE VOOR OUDEREN 3.1. wettelijk kader De inkomensgarantie voor ouderen wordt geregeld door de wet van 22 maart 200169 . 3.2. toekenningsvoorwaarden De aanvrager moet aan volgende voorwaarden voldoen: • ouder zijn dan 64 jaar70; • tot één van de volgende categorieën behoren : Belg of onderdaan van een andere lidstaat van de EU zijn, vluchteling, staatloze of van onbepaalde nationaliteit zijn; • zijn hoofdverblijfplaats in België hebben. 3.3. categorieën rechthebbenden 3.3.1. Algemeen In vergelijking met de reglementeringen in verband met het leefloon en de werkloosheidsuitkeringen, is de inkomensgarantie voor ouderen (“IGO”) eenvoudiger opgevat. De wetgever onderscheidt enkel p

42

twee categorieën van personen die recht hebben op twee verschillende bedragen: • een lager “basisbedrag” voor diegenen, die eenzelfde hoofdverblijfplaats delen; • een “verhoogd bedrag” voor een alleenstaande die zijn hoofdverblijfplaats niet met anderen deelt (de vaste kosten zijn voor de alleenstaande hoger dan de gedeelde kosten71). Hier wordt samenwonen niet meer gedefinieerd in functie van het delen van huishoudelijke aangelegenheden, maar in functie van een gemeenschappelijke hoofdverblijfplaats. De wet72 stelt: “worden geacht dezelfde hoofdverblijfplaats te delen, de aanvrager en elke andere persoon die gewoonlijk met hem op dezelfde plaats verblijft.” Het gewoonlijk verblijf blijkt hetzij uit de inschrijving in de bevolkingsregisters van de gemeente waar de verblijfplaats is gevestigd, hetzij uit ieder ambtelijk of administratief stuk dat op een werkelijk verblijf op eenzelfde adres duidt.

69 Behalve wanneer het gaat om personen die met een echtgenoot samenwonen. 70 Vanaf 1 januari 2009 moet de aanvrager 65 jaar oud zijn. 71 Wetsontwerp tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen, Memorie van toelichting, Kamer, zitt. 2000-2001. 50-0934/001, p. 6. 72 Artikel 6, § 1, 3de lid van de wet van 22 maart 2001



3.3.2. Het bedrag van de uitkeringen 3.3.2.1. Lager “basisbedrag” Volgende personen komen in aanmerking voor het basisbedrag (maximum 466,64 € per maand73): • de oudere die met één of meerdere personen samenwoont en met hen dezelfde hoofdverblijfplaats deelt. De bestaansmiddelen en pensioenen van de rechthebbende en van de samenwonende personen worden opgeteld; de som wordt, na aftrek van de vrijstellingen74 , gedeeld door het aantal samenwonenden; dit cijfer wordt dan afgetrokken van het toe te kennen bedrag. Het gaat hier, net zoals bij het leefloon, om een aanvullende uitkering die aan de rechthebbende toegekend wordt indien die enkel over bestaansmiddelen beschikt die onder de wettelijke bedragen liggen. Onlangs werd een uitzondering goedgekeurd 75: in geval van een lid van een klooster- of lekengemeenschap wordt enkel rekening gehouden met de persoonlijke bestaansmiddelen en pensioenen van de aanvrager. Het verslag aan de Koning dat aan het koninklijk besluit van 11 mei 200576 voorafging, verduidelijkt dit: “Vóór de inwerkingtreding van artikel 275 van de programmawet van 9 juli 2004, leidde het beginsel dat personen die in een klooster- of lekengemeenschap leven als samenwonenden moeten worden aanzien, ertoe dat er rekening moest gehouden worden met de bestaansmiddelen van alle overige leden van de gemeenschap. De aanvrager kon desgevallend aanspraak maken op het basisbedrag van de inkomensgarantie voor ouderen”. “Bij elke wijziging in de structuur van het samenwonen (adreswijziging, toetreding van nieuwe leden, overlijden, nalatenschappen en giften, enz.) moest, omwille van de mogelijke weerslag op de omvang van de in rekening te brengen bestaansmiddelen en dus van het toegekend voordeel, een nieuwe aangifte gebeuren, gevolgd door een nieuw onderzoek en mogelijks een verdaging van de beslissing.” “Aldus konden verschillende maanden verstrijken alvorens de beslissing over de toekenning van het recht op de inkomensgarantie voor ouderen kon betekend worden.” “Met het oog op administratieve vereenvoudiging en een coherente toepassing van de verschillende reglementeringen, stipuleert artikel 275 van de voornoemde Programmawet dat de principes geldend in het kader van het leefloon ook toepassing zullen vinden bij een aanvraag of ambtshalve onderzoek van de inkomensgarantie voor ouderen voor een persoon die in een gemeenschap leeft.” “In de toekomst zal bij de vaststelling van de inkomensgarantie voor ouderen enkel rekening gehouden worden met de bestaansmiddelen en de persoonlijke pensioenen van de aanvrager. Deze bestaansmiddelen worden niet meer gedeeld door het aantal personen die in de gemeenschap leven; de overige leden zijn niet meer gehouden een aangifte inzake hun bestaansmiddelen te doen. De aanvrager kan aanspraak maken op het basisbedrag.” 73 Op 1 december 2006 stijgt het basisbedrag van de IGO met 60 €. 74 Artikels 8 tot 10 en 12 van de wet van 22 maart 2001. 75 Artikel 7, § 1, 2de lid, van de wet van 22 maart 2001, gewijzigd door de wet van 9 juli 2004. 76 K.B. 11 mei 2005 houdende nadere omschrijving van het begrip “personen die in een gemeenschap leven” ter uitvoering van artikel 7, § 4 van de wet van 22 maart 2001, B.S., 20 mei 2005.


p

43


• een oudere die met een echtgenoot samenleeft; • een oudere die samenwoont met bloedof aanverwanten (geen descendenten). In deze twee laatste gevallen worden de bestaansmiddelen en pensioenen van de rechthebbende en de samenwonende personen opgeteld en, na aftrek van de vrijgestelde bedragen en verminderingen, gedeeld door het aantal samenwonenden; de uitkomst wordt dan afgetrokken van het IGO-bedrag. 3.3.2.2. “verhoogd bedrag” Volgende personen genieten van een verhoging van 50% van het basisbedrag (d.w.z. maximum 699,96 € per maand 77): • een oudere, die alleen woont; • een oudere persoon die opgenomen is in een rusthuis, een rust- en verzorgingstehuis of een psychiatrisch verzorgingstehuis. De memorie van toelichting van de wet tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen78 zegt daarover het volgende: “Niettemin zou in beschermende maatregelen kunnen voorzien worden voor betrokkenen die om gezondheidsredenen in een rustoord, een rust- en verzorgingstehuis of een psychiatrische instelling worden geplaatst. Zij zouden - zoals de ‘zuivere’ alleenstaanden – aanspraken kunnen laten gelden op een met 50 % verhoogd basisbedrag. Van deze p

44

categorieën is immers geweten dat de vaste kosten beduidend hoger liggen dan van personen die in normale omstandigheden gemeenschappelijke kosten kunnen delen”. • een oudere persoon die met zijn kinderen, schoonkinderen, kleinkinderen, schoonkleinkinderen samenwoont. In deze drie gevallen wordt enkel rekening gehouden met de bestaansmiddelen en pensioenen van de rechthebbende. In de preambule van het koninklijk besluit van 5 juni 200479 wordt gesteld dat “de omstandigheid dat de inkomenstoetsing voor de inkomensgarantie voor ouderen thans een beletsel vormt voor de opvang van ouders door hun kinderen en dat hieraan dringend een einde moet worden gesteld.”

77 Vanaf 1 december 2006 stijgt het verhoogd bedrag met 90 € 78 Wetsontwerp tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen, Memorie van toelichting, Kamer, zitt. 2000-2001. 50-0934/001, p. 6, op.cit. 79 Koninklijk besluit van 5 juni 2004 tot uitvoering van artikel 6, § 2, 3de lid en van artikel 7, § 1, 3de lid en § 2, 2de lid van de wet van 22 maart 2001 tot instelling van de inkomensgarantie van ouderen, B.S., 21 juni 2004.



3.3.3. Gevolgen voor groepswoonprojecten Ouderen die in een groepswoonproject wonen zullen dubbel bestraft worden: ze hebben enkel recht op het basisbedrag en verliezen op die manier 233 € per maand, dus het verschil tussen het verhoogde bedrag en het basisbedrag. Hun pensioenen en bestaansmiddelen zullen ook verrekend worden met de pensioenen en bestaansmiddelen van de andere bewoners. De som van deze bedragen wordt verminderd met de vrijstellingen en dan gedeeld door het aantal bewoners. Dat bedrag wordt dan afgetrokken van de uitkering. Op het einde zal er niet veel meer overblijven. Het koninklijk besluit van du 11 mei 200580 houdende nadere omschrijving van het begrip “personen die in een gemeenschap leven” lijkt ook niet van toepassing te zijn voor solidaire huisvesting. Artikel 1 van dit koninklijk besluit zegt: “Worden (...) geacht in gemeenschap te leven, de personen die, met het oog op het verwezenlijken van een godsdienstige of een filosofische doelstelling, dezelfde hoofdverblijfplaats en bestaansmiddelen delen …” Solidaire huisvesting lijkt te verschillen van een gemeenschap omdat daarbij de bestaansmiddelen niet noodzakelijk gedeeld worden.

p

80 Koninklijk besluit van 11 mei 2005 houdende nadere omschrijving van het begrip “personen die in een gemeenschap leven”, B.S., 20 mei 2005.


45


4. TEGEMOETKOMING AAN GEHANDICAPTEN: INKOMENSVERVANGENDE TEGEMOETKOMING 4.1. wettelijk kader De wet van 27 februari 198781 betreffende de tegemoetkomingen aan gehandicapten werd verschillende keren gewijzigd (zoals bij voorbeeld door de programmawetten van 24 december 200282, van 22 december 200383 en van 9 juli 200484). Deze wet voert drie uitkeringen in: de inkomensvervangende tegemoetkoming, het leefloon en de tegemoetkoming voor hulp aan bejaarden. Hier wordt enkel de inkomensvervangende tegemoetkoming besproken. De hoogte van deze tegemoetkoming staat in functie van de wettelijke categorieën volgens het statuut van de gehandicapte persoon terwijl de twee andere uitkeringen bepaald worden door de graad van autonomie van de gehandicapte persoon. 4.2. toekenningsvoorwaarden Om te kunnen genieten van de inkomensvervangende tegemoetkoming voor gehandicapten moet de persoon “bij wie bewezen is dat ofwel zijn lichamelijke of geestelijke toestand zijn verdienvermogen p

46

heeft verminderd tot één derde of minder van wat een valide persoon door een of ander beroep op de algemene arbeidsmarkt kan verdienen”: • ouder dan 21 jaar en jonger dan 65 jaar zijn; • Belg zijn of tot één van de volgende categorieën behoren: onderdaan van een lidstaat van de Europese Unie, vluchteling of staatloze… zijn ; • werkelijk in België verblijven. 4.3. categorieën rechthebbenden 4.3.1. Algemeen De wetgever heeft de categorieën rechthebbenden gemoderniseerd en hen een abstracte titel gegeven: • een lager bedrag “categorie A” • een tussenbedrag “categorie B” • een verhoogd bedrag “categorie C”.

81 Wet van 27 februari 1987 betreffende de tegemoetkomingen aan gehandicapten, B.S., 1 april 1987, aangevuld door het besluit tot uitvoering van 6 juli 1987, gewijzigd door de koninklijke besluiten van 22 mei 2003 en 13 september 2004. 82 Programmawet van 24 december 2002, B.S., 31 december 2002. 83 Programmawet van 22 december 2003, B.S., 31 december 2003. 84 Programmawet van 9 juli 2004, B.S., 15 juni 2004.



De memorie van toelichting van de programmawet van 24 december 200285 zegt: “De huidige samenlevingsvormen zijn immers niet meer die van 20 jaar geleden. Ook mensen met een handicap willen steeds vaker een actieve rol spelen in de maatschappij, hetgeen vereist dat de reglementeringen ten behoeve van deze mensen soepel en modern genoeg zijn om daar op in te spelen.” De huidige wet geeft geen definitie van het begrip samenwonen, maar gebruikt het begrip huishouden. Volgens de wet moet onder “huishouden” worden verstaan elk samenwonen van twee personen die geen bloedof aanverwant zijn in de eerste, tweede of derde graad. “Het bestaan van een huishouden wordt vermoed wanneer ten minste twee personen die geen bloedof aanverwant zijn in de eerste, tweede of derde graad, hun hoofdverblijfplaats op hetzelfde adres hebben. Het tegenbewijs kan met alle mogelijke middelen worden geleverd door de persoon met een handicap of door de bestuursdirectie van de uitkeringen aan personen met een handicap”. “Wanneer echter één van de leden van het huishouden opgesloten is in een gevangenis of opgenomen is in een instelling voor sociaal verweer, dan houdt het huishouden op te bestaan86”. De memorie van toelichting van de programmawet van 24 december 2002 stelt : “Vermits de tegemoetkomingen aan personen met een handicap principieel een bijstandsstelsel zijn, is de koppeling aan het inkomen waarop de persoon met een handicap een beroep kan doen, essentieel. Dit zijn niet enkel zijn eigen inkomen, maar ook dat van de personen met wie hij een huishouden vormt. Het huishouden wordt in deze reglementering dan ook opgevat als een economisch geheel. In de meeste gevallen valt deze benadering samen met de bestaande benadering, maar in een aantal gevallen betekent dit een correctie, onder meer omdat er in de notie ‘huishouden’ geen onderscheid wordt gemaakt naargelang het geslacht van de betrokkenen. Daarmee wordt een discriminatie weggewerkt87.” De memorie van toelichting van de eerder genoemde programmawet88 geeft een lijst van “niet alledaagse woonvormen die niet als een ‘gewoon economisch huishouden’ kunnen beschouwd worden”: • diensten voor begeleid wonen die zogenaamde “gemeenschapshuizen” begeleiden waar meerdere volwassen personen met een handicap in zekere zin samen wonen (ze betalen huur, hebben een eigen huurcontract, een eigen bel en brievenbus, het ‘persoonlijke huurgedeelte’ is soms beperkt tot een eigen kamer, soms is dit een eigen studio of appartement, enkele gemeenschappelijke ruimtes)… Een genuanceerd onderzoek van de situatie toont dat het hierbij niet om een huishouden gaat;

85 Programmawet van 24 december 2002, Memorie van toelichting, Kamer, zitt. 2002-2003, Doc. 50 2124/001 en 2125/001, p. 86. 86 Artikel 7, § 3 van de wet van 27 februari 1987, gew ijzigd door de programmawet van 9 juli 2004. 87 Programmawet van 24 december 2002, Memorie van toelichting, op.cit., p.88. 88 Programmawet van 24 december 2002, Memorie van toelichting, op.cit., p. 93-94.


p

47


• sommige diensten voor pleegzorg werken met hetzelfde systeem van gemeenschapswoningen als hierboven beschreven • wonen met ondersteuning van een pleegouder; • diensten voor beschut wonen”. 4.3.2. Het bedrag van de uitkeringen 4.3.2.1. Lager bedrag “categorie A” Volgende personen hebben recht op het bedrag “categorie A” (max. 429,87 € per maand89): de personen met een handicap die met één of meerdere personen samenwonen (die niet tot categorieën B of C behoren). Er wordt enkel rekening gehouden met de bestaansmiddelen van de rechthebbende. 4.3.2.2. Tussenbedrag “categorie B” Volgende personen hebben recht op het bedrag “categorie B” (max. 644,80 € per maand90): • de personen met een handicap die alleen wonen; • de personen met een handicap die sinds ten minste drie maanden dag en nacht in een verzorgingsinstelling verblijven en voorheen niet tot categorie C behoorden. Er wordt enkel rekening gehouden met de bestaansmiddelen van de rechthebbende. p

48

4.3.2.3. Verhoogd bedrag “categorie C” Volgende personen hebben recht op het bedrag “categorie C” (max. 859,74 € per maand91): • de persoon met een handicap die één of meer kinderen ten laste heeft92 - zelfs al woont deze persoon samen met anderen93; • de persoon met een handicap die deel uitmaakt van een huishouden94. Per huishouden kan maar één persoon de tegemoetkoming van “categorie C” ontvangen. Indien in hetzelfde huishouden twee personen recht hebben op de toekenning van een tegemoetkoming, ontvangt elke persoon een tegemoetkoming van “categorie B”95. Bovendien wordt de tegemoetkoming enkel toegekend als het bedrag van het inkomen van de persoon met een handicap en het inkomen van de persoon met wie ze een huishouden vormt het bedrag van de tegemoetkomingen niet overschrijdt96. 89 Op 1 oktober 2006. 90 Op 1 oktober 2006. 91 Op 1 oktober 2006. 92 Artikel 1er, 6° van het koninklijk besluit van 6 juli 1987 betreffende de inkomensvervangende tegemoetkoming en de integratietegemoetkoming, gewijzigd door het koninklijk besluit van du 13 september 2004. 93 M. DUMONT, N. MALMENDIER, les handicapés, Guide social permanent, deel III, boek II, titel II, hoofdstuk IV, 570, bijgewerkt 2005. 94 Selon M.DUMONT et N. MALMENDIER, les handicapés, op.cit., in categorie C “is het begrip huishouden van toepassing op twee personen die samenleven als man en vrouw onafhankelijk van het geslacht van beiden.” 95 Artikel 4 van het koninklijk besluit van 6 juli 1987. 96 Artikel 7 van de wet van 27 februari 1987, gewijzigd door de programmawet van 9 juli 2004.



4.3.3. Gevolgen voor groepswoonprojecten Ondanks de modernisatie van het systeem van de inkomensvervangende tegemoetkomingen bestaat er nog altijd het risico dat de gehandicapte persoon die in een groepswoonproject leeft, geconfronteerd wordt met het vermoeden van een huishouden volgens de wet als ten minste twee personen hun hoofdverblijfplaats op hetzelfde adres hebben. De gehandicapte kan dit vermijden door verschillende maatregelen te nemen: eigen woonruimtes, huurcontract, eigen bel en brievenbus. Bovendien benadeelt het verschil tussen de bedragen van categorieën A en B weer eens een persoon met een handicap die samenwoont met anderen in vergelijking met de gehandicapte die alleen woont (tenzij deze persoon in een instelling verblijft). Het verschil tussen beide categorieën bedraagt 215 € per maand. Wat de gehandicapte betreft die één of meerdere kinderen ten laste heeft: hij behoudt het recht op het verhoogde bedrag (categorie C), zelfs als hij samenwoont. Dit gegeven zou het wonen in een solidaire woning kunnen begunstigen.

p


49


Analyse van de verschillende reglementeringen betreffende de gemeenschappelijke huisvesting van toepassing op solidaire woningen 1. FEDERALE REGELGEVING 1.1. wettelijk kader In het kader van de wet betreffende de huurovereenkomsten met betrekking tot de hoofdverblijfplaats97 heeft het koninklijk besluit van 8 juli 199798 de minimale voorwaarden vastgelegd waaraan een onroerend goed dat als hoofdverblijfplaats verhuurd wordt, moet voldoen om in overeenstemming te zijn met de elementaire vereisten inzake veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid. 1.2. definitie van gemeenschappelijke huisvesting Het vermelde koninklijk besluit bevat geen definitie van gemeenschappelijke huisvesting, maar vermeldt meerdere keren de mogelijkheid van verschillende woningen in hetzelfde gebouw. Interessant hierbij is p

50

het volgende: “Wanneer een gebouw verscheidene woningen bevat, mogen één of meer gemeenschappelijke gedeelten van dat gebouw gebruikt worden voor andere activiteiten dan het wonen en slapen99.” 1.3. Vereisten inzake veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid van toepassing op solidaire woningen We sommen hier, zonder in detail te treden, enkele belangrijke vereisten op voor wie in een groepswoonproject leeft of een solidaire woning wil inrichten: • de volgende lokalen kunnen geen woonvertrek vormen: de voor- of inkomhallen, de gangen, de toiletten, de badkamers, de wasruimten, de bergplaatsen, de niet voor bewoning ingerichte kelders, zolders en bijgebouwen, de garages en de lokalen voor beroepsbezigheden100; • de oppervlakte en het volume van de woning moeten voldoende ruim zijn om er te koken, te wonen en te slapen101; • elke woning moet ten minste één vertrek bevatten bestemd als woon- en slaapkamer. Dit vertrek moet voor eigen gebruik zijn102; 97 Artikel 2 van de wet van 20 februari 1991 betreffende de huurovereenkomsten met betrekking tot de hoofdverblijfplaats, al eerder geciteerd. 98 Koninklijk besluit van 8 juli 1997 tot vaststelling van de voorwaarden waaraan ten minste voldaan moet zijn wil een onroerend goed dat verhuurd wordt als hoofdverblijfplaats in overeenstemming zijn met de elementaire vereisten inzake veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid, B.S., 21 augustus 1997 99 Artikel 2, 3de lid van het koninklijk besluit van 8 juli 1997. 100 Artikel 2, 1ste lid van het koninklijk besluit van 8 juli 1997. 101 Artikel 2, 2de lid van het koninklijk besluit van 8 juli 1997. 102 Artikel 2, 2de lid van het koninklijk besluit van 8 juli 1997.



• de aanwezigheid van een gemeenschappelijk tappunt voor drinkbaar water in de gemeenschappelijke delen volstaat103; • verscheidene woningen gelegen in hetzelfde gebouw mogen het toilet gemeenschappelijk hebben104; • de eigen woonvertrekken moeten steeds vrij toegankelijk zijn, rechtstreeks via de openbare weg of onrechtstreeks via een toegang die verscheidene woningen gemeenschappelijk hebben (...); Zij moeten kunnen worden afgesloten zodat enkel de bewoners toegang hebben105. Indien niet voldaan wordt aan de elementaire vereisten van veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid, heeft de huurder volgens de wet van 20 februari 1991106 de volgende mogelijkheden: • hetzij de ontbinding van de huurovereenkomst te vragen met eventuele schadevergoeding; • hetzij de uitvoering van de werken te eisen die noodzakelijk zijn om het goed in overeenstemming te brengen met de elementaire vereisten van veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid. In afwachting van de uitvoering van de werken kan de rechter een vermindering van de huurprijs toestaan.

2. WAALSE HUISVESTINGSCODE 2.1. wettelijk kader De Waalse Huisvestingscode werd ingevoerd door het decreet van 29 oktober 1998107 en verschillende keren gewijzigd108.

p

2.2. definitie van gemeenschappelijke woning De Waalse huisvestingscode definieert het begrip gemeenschappelijke woning als volgt: “gemeenschappelijke woning: woning waarvan ten minste één woonvertrek of één sanitaire ruimte door verscheidene gezinnen wordt gebruikt109” . Het besluit van de Waalse regering betreffende de verhuurvergunning verduidelijkt deze definitie van de code als volgt: “in geval van een gemeenschappelijke woning beschikt de woning over één of meerdere ruimtes die bestemd zijn voor het gebruik van meerdere gezinnen110” . We willen erop wijzen dat deze definitie niet zegt waarvoor de gemeenschappelijke ruimtes gebruikt moeten worden.

103 Artikel 6, 1ste lid, 1° van het koninklijk besluit van 8 juli 1997. 104 Artikel 6, 1ste lid, 3° van het koninklijk besluit van 8 juli 1997. 105 Artikel 7, 1ste lid van het koninklijk besluit van 8 juli 1997. 106 Artikel 2, 4de en 5de lid van de wet van 20 februari 1991 betreffende de huurovereenkomsten met betrekking tot de hoofdverblijfplaats. 107 Decreet van 29 oktober 1998 ter instelling van de Waalse huisvestingscode, B.S., 4 december 1998 aangevuld door het besluit van de Waalse Regering van 3 juni 2004 betreffende de verhuurvergunning, B.S., 16 september 2004 en het besluit van de Waalse Regering van 21 oktober 2004 betreffende de aanwezigheid van branddetectoren in de woningen, B.S., 10 november 2004. 108 De Waalse huisvestingscode werd gewijzigd door de decreten van 18 mei 2000, 14 december 2000, het besluit van de Waalse Regering van 13 december 2001, de decreten van 20 december 2001, 4 juli 2002, 15 mei 2003, de programmadecreten van 18 december 2003, 3 februari 2005, het decreet van 20 juli 2005. 109 Artikel 1, 6° van de Waalse huisvestingscode. 110 Artikel 1, 9° van het besluit van de Waalse Regering van 3 juni 2004 betreffende de verhuurvergunning.


51


2.3. definities van gezin / gezin in een precaire toestand De Waalse huisvestingscode definieert het begrip “gezin”111 als volgt: “gezin: alleenstaande persoon of verscheidene al dan niet aanverwante personen die doorgaans samenwonen in de zin van artikel 3 van de wet van 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten (...)”. Deze definitie is buitengewoon breed en kan zowel een alleenstaande als samenwonenden en al dan niet getrouwde koppels omvatten. De Waalse huisvestingscode geeft daarna ook nog een definitie van de term “gezin in een precaire toestand112” (die als interessant aanknopingspunt voor ons onderzoek zou kunnen dienen): A. alleenstaande met een globaal belastbaar jaarinkomen dat niet meer bedraagt dan 10 000 euro, verhoogd met 1 860 euro per kind ten laste; B. verscheidene al dan niet aanverwante personen die doorgaans samenwonen (...) met een globaal belastbaar jaarinkomen dat niet meer bedraagt dan 13 650 euro, verhoogd met 1 860 euro per kind ten laste; C. gezin dat begeleid wordt door een door de Regering erkende dienst voor schuldbemiddeling, en met p

52

een jaarinkomen dat niet meer bedraagt dan een maximumbedrag bepaald door de Regering. 2.4. attest van de conformiteit van de te verhuren gemeenschappelijke woning Vóór de verhuurder een gemeenschappelijke woning (een kleine individuele woning), als hoofdverblijfplaats te huur aanbiedt, moet hij in het bezit zijn van een verhuurvergunning113. De verhuurvergunning is verplicht. Er wordt echter een uitzondering gemaakt voor de woningen die deel uitmaken van het gebouw waar de verhuurder zijn hoofdverblijfplaats heeft, en dat aan maximum twee gezinnen wordt verhuurd of te huur wordt aangeboden, voor zover de verhuurde goederen door ten hoogste vier personen worden bewoond114. De verhuurvergunning vermeldt of de woning gemeenschappelijk of individueel is en geeft, in geval van een gemeenschappelijke woning, “de juiste lokalisatie van elke ruimte die bestemd is voor gemeenschappelijk gebruik en van elke ruimte die bestemd is voor het gebruik van één enkel gezin115”.

111 Artikel 1, 28° van de Waalse huisvestingscode. 112 Artikel 1, 29° van de Waalse huisvestingscode. 113 Artikel 10 van de Waalse huisvestingscode. 114 Artikel 9, 2de lid van de Waalse huisvestingscode. 115 Artikel 12, § 1, 2° het besluit van de Waalse Regering van 3 juni 2004 betreffende de verhuurvergunning.



2.5. bijzondere voorschriften voor gemeenschappelijke huisvesting, die solidaire woningen kunnen betreffen Gemeenschappelijke woningen (of kleine individuele woningen) moeten116: • voldoen aan gezondheidsvereisten opgelegd door de Regering, op basis van de huisvestingscode117; • de gemeentelijke reglementeringen betreffende de gezondheid en de brandveiligheid respecteren; • de onschendbaarheid van de woning en het respect voor het privé-leven waarborgen, door ervoor te zorgen dat de ruimtes die bestemd zijn voor individueel gebruik en de brievenbussen met een sleutel afgesloten kunnen worden; • gebouwd, ingericht of opgetrokken zijn met respect voor de toepasselijke stedenbouwkundige verordeningen. Wat de brandveiligheid betreft, heeft de Waalse Regering118 onlangs een besluit goedgekeurd betreffende de aanwezigheid van branddetectoren in de woningen: elke gemeenschappelijke of individuele woning moet uitgerust zijn met ten minste één branddetector per niveau (met ten minste één woonruimte) en met twee branddetectoren voor elk niveau (met ten minste één woonruimte) waarvan de nuttige oppervlakte groter is dan 80 m². De Waalse Regering119 heeft de verhuurder verschillende plichten opgelegd in verband met de onschendbaarheid van de woning en het respect voor het privé-leven van de huurders die in een gemeenschappelijke woning (of in een kleine individuele woning) wonen: 1° de toegang tot het gebouw en tot elke wooneenheid (…) moeten voorzien zijn van slotvaste deuren. De huurder moet de sleutels die hij nodig heeft om toegang te krijgen tot het gebouw en de ruimtes waarover hij alleen beschikt in tweevoud ontvangen; 2° de toegang tot elke ruimte voor individueel gebruik door een gezin moet mogelijk zijn zonder een individuele ruimte van een ander gezin te moeten betreden; 3° elke W.C., wasruimte, badkamer moet slotvast zijn, behalve indien het een individuele woning betreft en, indien het een gebouw met meerdere woningen betreft, de ruimtes die (…) enkel toegankelijk zijn voor het gezin dat in deze woning leeft; 4° aan de hoofdingang van het gebouw moeten individuele bellen aangebracht zijn opdat elk gezin direct opgeroepen kan worden; 5° elk gezin moet over een eigen slotvaste brievenbus beschikken”.

116 Artikel 10 van de Waalse huisvestingscode. 117 Artikel 3 van de Waalse huisvestingscode. 118 Besluit van de Waalse Regering van 21 oktober 2004 betreffende de aanwezigheid van branddetectoren in de woningen, B.S., 10 november 2004. 119 Artikel 2, § 1 van het besluit van de Waalse Regering van 3 juni 2004 betreffende de verhuurvergunning.


p

53


In fine kunnen we besluiten: • dat onze definitie solidaire huisvesting120 onder het toepassingsgebied valt van collectieve huisvesting volgens de definitie van de Waalse Regering121 ; • en dat solidaire huisvesting in het Waals Gewest moet voldoen aan de Waalse en federale regelgeving die we hier besproken hebben.

3. DE BRUSSELSE HUISVESTINGSCODE 3.1. wettelijk kader De Brusselse huisvestingscode werd ingevoerd door ordonnantie van 17 juli 2003122. 3.2. definitie van collectieve huisvesting Volgens het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering tot bepaling van de elementaire verplichtingen inzake veiligheid, gezondheid en uitrusting van de woningen, verstaat men onder “collectieve woning, de woning die gelegen is in een gebouw of deel van een gebouw dat bestemd is voor de gelijktijdige huisvesting van meerdere gezinnen die er elk beschikken over één of meerdere exclusief door p

54

hen gebruikte privé-ruimten die minstens een slaapvertrek omvatten en over één of meerdere gemeenschappelijke ruimten bestemd om er maaltijden te bereiden, te verblijven of zich te wassen, met uitsluiting van de woningen van dit type waarvoor de normen met betrekking tot de gebouwen door een andere bijzondere wetgeving geregeld worden123”. 3.3. definities van gezin / gezin in een precaire toestand De Brusselse huisvestingscode verstaat onder: “gezin124 : de persoon die alleen woont of de personen die al dan niet familiale banden hebben en gewoonlijk in dezelfde woning samenwonen”. Deze definitie ligt in de lijn van de Waalse huisvestingscode. De Brusselse huisvestingscode geeft echter, in tegenstelling tot de Waalse huisvestingscode geen definitie van een gezin in precaire toestand. Dit kan verklaard worden door het feit dat er in de Brusselse huisvestingscode geen specifieke hulp aan een gezin in precaire toestand voorzien is.

120 Zie voorwoord. 121 Een wooneenheid met één of meerdere ruimtes voor het gebruik van meerdere personen: zie hierboven. 122 Ordonnantie van 17 juli 2003 houdende de Brusselse huisvestingscode, B.S., 9 september 2003, aangevuld door het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 september 2003 tot bepaling van de elementaire verplichtingen inzake veiligheid, gezondheid en uitrusting van de woningen, B.S., 19 september 2003, gewijzigd door het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 9 maart 2006, B.S., 3 april 2006. 123 Artikel 1er, 5° van het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering, gewijzigd op 9 maart 2006. 124 Artikel 2, 6° van de Brusselse huisvestingscode.



3.4. attest van de conformiteit van de te verhuren gemeenschappelijke woning Volgens de Brusselse huisvestingcode kan iedere persoon die een woning verhuurt of wenst te verhuren een conformiteitsbewijs bij de gewestelijke inspectiedienst aanvragen om aan te tonen dat de te huren woning voldoet aan de vereisten van veiligheid, gezondheid en uitrusting zoals voorzien in de Brusselse huisvestingscode. De aanvraag van een conformiteitsbewijs is facultatief. De verhuurder heeft er echter belang bij een dergelijk bewijs aan te vragen om zich zo van de goede toestand van zijn onroerend goed te verzekeren. Bovendien mogen gemeubileerde en kleine woningen pas verhuurd worden als er een conformiteitsattest uitgereikt werd door de gewestelijke inspectiedienst. Net zoals het conformiteitsbewijs toont het conformiteitsattest aan dat de genoemde woning voldoet aan de vereisten van veiligheid, gezondheid en uitrusting zoals voorzien in de Brusselse huisvestingscode. In tegenstelling tot het conformiteitsbewijs is de aanvraag van een conformiteitsattest voor gemeubileerde en kleine woningen verplicht. 3.5. bijzondere voorschriften voor – collectieve – woningen die de solidaire huisvesting kunnen betreffen Alle woningen – en dus ook collectieve woningen – moeten: • voldoen aan de elementaire veiligheidsverplichtingen opgelegd door de Brusselse huisvestingscode, die de minimale normen vastlegt met betrekking tot de stabiliteit van het gebouw, de elektriciteit, het gas, de verwarming en de riolering125; • voldoen aan de elementaire gezondheidsverplichtingen opgelegd door de Brusselse huisvestingscode, die de minimale normen vastlegt met betrekking tot, enerzijds, de vochtigheid, de parasieten, de verlichting en de verluchting126 en, anderzijds, met betrekking tot de bouwvormen van de woning (minimale oppervlakte, de hoogte van de vertrekken en de toegankelijkheid)127. Voor collectieve woningen worden de gemeenschappelijke ruimten meegeteld voor het berekenen van de oppervlakte van de woning, pro rata het aantal permanent in de woning verblijvende bewoners bij het sluiten van de oorspronkelijke huurovereenkomst van iedere huurder. Bovendien moeten de gemeenschappelijke vertrekken van de collectieve woningen van buiten uit, via een trappenhuis of een gemeenschappelijke gang bereikbaar zijn;

125 Artikel 2 van het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 september 2003. 126 Artikel 3 van het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 september 2003. 127 Artikel 4 van het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 september 2003.


p

55


• beschikken over de verplichte elementaire uitrusting opgelegd door de Brusselse huisvestingscode, die de minimale normen met betrekking tot het koud water, het warm water, de sanitaire installaties, de elektrische installatie, de verwarming en de verplichte vooruitrusting voor het aansluiten van kooktoestellen vastlegt128. Wat de vereisten inzake sanitaire installaties, water, de elektrische installatie en de uitrusting voor het aansluiten van kooktoestellen betreft, zijn de normen minder streng – de collectieve woning moet beschikken over: • een gemeenschappelijk tappunt voor drinkwater (…) dat in een gemeenschappelijke, permanent toegankelijke keuken aangesloten is (…) en voorbehouden voor het gebruik door ten hoogste 10 personen, die reeds in de woning verbleven op het ogenblik waarop met elke huurder de oorspronkelijke overeenkomst gesloten werd; • een eigen tappunt voor sanitair warm water in een gemeenschappelijke badkamer (…) dat permanent toegankelijk (…) en voor het gebruik door ten hoogste 6 personen, die reeds in de woning verbleven op het ogenblik waarop met elke huurder de oorspronkelijke overeenkomst gesloten werd; • een gemeenschappelijke W.C., permanent toegankelijk (…) en voorbehouden voor het gebruik p

56

door ten hoogste 6 personen, die reeds in de woning verbleven op het ogenblik waarop met elke huurder de oorspronkelijke overeenkomst gesloten werd; • een gemeenschappelijke teller voor elektriciteit voor de uitrusting die door verschillende huurders gedeeld wordt. In elk geval moet de permanente toegang tot de tel- en beschermingsvoorzieningen van de elektrische installatie verzekerd blijven; • een gemeenschappelijke uitrusting waarmee gekookt kan worden. In elk geval moet er in de permanent toegankelijke gemeenschappelijke keuken een geschikt en goed werkend huishoudtoestel staan.

In fine kunnen besluiten we: • dat onze definitie solidaire huisvesting129 onder het toepassingsgebied valt van collectieve huisvesting volgens de definitie van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering130; • en dat solidaire huisvesting in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest moet voldoen aan de Brusselse en federale regelgeving die we hier besproken hebben.

128 Artikel 5 van het besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 4 september 2003. 129 Zie voorwoord. 130 Een wooneenheid met één of meerdere ruimtes voor het gebruik van meerdere personen: zie hierboven.



4. DE VLAAMSE WOONCODE 4.1. wettelijk kader De Vlaamse wooncode werd ingevoerd door het decreet van 15 juli 1997131 en werd verschillende keren gewijzigd. 4.2. definitie van collectieve huisvesting De Vlaamse wooncode bevat geen definitie van collectieve huisvesting, maar legt wel volgend begrip vast: “gemeenschapsvoorzieningen: de installaties of gebouwen van collectieve aard en van sociaal of cultureel belang, met inbegrip van voorzieningen die bijdragen tot een verwevenheid van functies op buurtniveau132” . Deze redelijk brede definitie lijkt onze opvatting van solidaire huisvesting133 te kunnen omvatten, hoewel de autoriteiten er goed aan zouden doen een definitie vast te leggen. 4.3. definitie van gezin / gezin in een precaire toestand Volgens de Vlaamse wooncode verstaat men onder: “gezin: meerdere personen die op duurzame wijze in dezelfde woning samenwonen en daar hun hoofdverblijfplaats hebben134” . Deze definitie is restrictiever dan de definities van de Waalse en Brusselse huisvestingscodes, die ook een alleenstaande als gezin beschouwen. In plaats van een definitie te geven voor een gezin in een precaire situatie legt de Vlaamse wooncode het begrip “woonbehoeftig” als volgt vast: “verkerend in een feitelijke economische en maatschappelijke situatie waarin een behoorlijke huisvesting slechts kan worden verworven of behouden met extra of omvattende steun135” 4.4. attest van de conformiteit van de te verhuren woning Volgens de Vlaamse wooncode vraagt de natuurlijke persoon of rechtspersoon die als eigenaar (…) of onderverhuurder een woning als hoofdverblijfplaats verhuurt schriftelijk een conformiteitsattest aan bij het college van burgemeester en schepenen van de gemeente waar de woning gelegen is136. Dit attest is niet wettelijk verplicht. 131 Decreet van 15 juli 1997 houdende de Vlaamse wooncode, B.S., 19 augustus 1997. 132 Artikel 2, 5° van de Vlaamse wooncode. 133 Zie voorwoord. 134 Artikel 2, 8° van de Vlaamse wooncode. 135 Artikel 2, 6° van de Vlaamse wooncode. 136 Artikel 8 van de Vlaamse wooncode.


p

57


Net als het Brusselse conformiteitsbewijs stelt het conformiteitsattest vast dat de woning voldoet aan de normen opgelegd door de Vlaams wooncode. Bovendien vermeldt het de maximaal toegestane woningbezetting137. 4.5. Vereisten inzake veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid van toepassing op solidaire woningen De Vlaamse wooncode138 bepaalt dat elke woning moet voldoen aan de veiligheids-, gezondheidskwaliteitseisen van de Vlaamse Regering met betrekking tot: 1° de oppervlakte van de woongedeelten; 2° de sanitaire voorzieningen (…); 3° de verwarmingsmogelijkheden (…); 4° de verlichtingsmogelijkheden (…);

p

58

5° de aanwezigheid van elektrische installaties (…); 6° de gasinstallaties (…); 7° de stabiliteit (…); 8° de toegankelijkheid (…). De woning moet voldoen aan alle vereisten van brandveiligheid, met inbegrip van de specifieke en aanvullende veiligheidsnormen die door de Vlaamse regering worden vastgesteld. De omvang van de woning moet ten minste beantwoorden aan de woningbezetting. De Vlaamse regering stelt de normen inzake de vereiste minimale omvang van de woning vast in relatie tot de gezinssamenstelling. Tot slot kunnen we stellen dat de solidaire huisvesting139 in Vlaanderen, zoals elke huisvesting, moet voldoen aan de Vlaamse en federale regelgeving, die we hier besproken hebben.

137 Artikel 7 van de Vlaamse wooncode. 138 Artikel 5 van de Vlaamse wooncode. 139 Zie voorwoord.



Analyse van de verschillende reglementeringen met betrekking tot de hoofdverblijfplaats voor personen die solidair wonen 1. DE WET BETREFFENDE DE BEVOLKINGSREGISTERS EN DE IDENTITEITSKAARTEN 1.1. wettelijk kader De wet van 19 juli 1991140 definieert het begrip hoofdverblijfplaats. 1.2. definitie van hoofdverblijfplaats De verblijfplaats is “die plaats van het grondgebied waar een persoon op een niet toevallige manier verblijft, de plaats waar hij voor een bepaalde tijd woont. Alhoewel ze eerder vaag is, drukt deze definitie wel de vrijheid uit om te komen en te gaan. (…) De verblijfplaats wordt niet bepaald door intentie, het is mogelijk meerdere verblijfplaatsen te hebben en zodra men een verblijfplaats verlaat, verdwijnt hij ”141. Het is belangrijk de verblijfplaats van een persoon te kennen omdat de verblijfplaats een essentieel element van verschillende reglementeringen is, zoals bijvoorbeeld: • de wet betreffende de hoofdverblijfplaats142; • de wet betreffende het ten laste nemen van de steun verleend door de OCMW’s143; • de werkloosheidsreglementering144; • de wet tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen145; • de wet betreffende de tegemoetkomingen aan gehandicapten146; • de Waalse huisvestingscode en de Vlaamse wooncode147 .

140 Wet van 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, B.S., 3 september 1991, gewijzigd door de wet van 24 januari 1997, B.S., 6 maart 1997, aangevuld door het koninklijk besluit van 16 juli 1992 (I) betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, B.S., 15 augustus 1992 141 Zie Y.-H. LELEU, «Droit des personnes et des familles, Collection de la Faculté de droit de Liège», Larcier 2005, p. 91. 142 Wet van 20 februari 1991: zie verder 143 Wet van 2 april 1965 betreffende het ten laste nemen van de steun verleend door de OCMW’s. 144 Koninklijk besluit van 25 november 1991 houdende de werkloosheidsreglementering: zie hierboven. 145 Wet van 22 maart 2001 tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen: zie hierboven 146 Wet van 27 februari 1987 betreffende de personen met een handicap: op.cit. 147 Op.cit.


p

59


De wet van 19 juli 1991148, geeft volgende definitie : “De hoofdverblijfplaats is de plaats waar de leden van een huishouden dat uit verschillende personen is samengesteld gewoonlijk leven, ongeacht of die personen al dan niet door verwantschap verbonden zijn, of de plaats waar een alleenstaande gewoonlijk leeft149. Het koninklijk besluit van 16 juli 1992150 legt bijkomende regels vast, die helpen de hoofdverblijfplaats te bepalen : • de vaststelling van de hoofdverblijfplaats berust echter op een feitelijke toestand en men moet dus vaststellen dat de persoon inderdaad gedurende het grootste deel van het jaar in de gemeente verblijft; • deze vaststelling gebeurt op basis van verschillende elementen, met name de plaats waarheen de betrokkene gaat na zijn beroepsbezigheden, de plaats waar de kinderen naar school gaan, de arbeidsplaats, het energieverbruik en de telefoonkosten, het gewone verblijf van de echtgenoot of van andere leden van het huishouden; • het idee opperen om ergens zijn hoofdverblijfplaats te vestigen is op zich onvoldoende. (…).

1.3. gevolgen voor groepswoonprojecten p

60

Het leven in een groepswoonproject lijkt ons een feitelijk element dat volstaat om de hoofdverblijfplaats van een persoon vast te leggen voor zover de persoon er regelmatig en voor de grootste tijd van het jaar verblijft.

2. 2. D E WET VAN 20 FEBRUARI 1991 : BEPALINGEN VOOR DE HUUROVEREENKOMST MET BETREKKING TOT DE HOOFDVERBLIJFPLAATS VAN DE HUURDER 2.1. wettelijk kader De wet van 20 februari 1991151 voorziet bepalingen voor huurovereenkomsten met betrekking tot de hoofdverblijfplaats van de huurder. In het burgerlijk wetboek is ook een hoofdstuk gewijd aan de huurovereenkomst voor een hoofdverblijfplaats

148 Wet van 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten, op.cit.. 149 Artikel 3 van de wet van 19 juli 1991. 150 Artikel 16 van het koninklijk besluit van 16 juli 1992 (I).. 151 Wet van 20 februari 1991, B.S., 22 februari 1991, aangevuld door de wet van 13 april 1997 tot wijziging van sommige bepalingen betreffende de huurovereenkomsten, B.S., 21 mei 1997.



2.2. bijzondere bepalingen die de solidaire huisvesting kunnen betreffen 2.2.1. toepassingsgebied van de wet De wet van 20 februari 1991152 is van toepassing als drie cumulatieve voorwaarden vervuld zijn: 1° het moet gaan om een huurovereenkomst ; dit betekent dat de overeenkomst voor precaire bewoning niet onder het toepassingsgebied van de wet valt. Volgens het Hof van Cassatie153, is een overeenkomst voor precaire bewoning rechtmatig indien de partijen kunnen aantonen: • dat objectieve omstandigheden het ontbreken van een huurovereenkomst rechtvaardigen (daartoe behoren bijvoorbeeld een wachtperiode of voorbijgaande en tijdelijke problemen) en • dat beiden de intentie hadden een overeenkomst voor precair samenwonen af te sluiten, zonder de wet daarbij te willen overtreden. Kan het wonen in een solidaire woning als een objectieve omstandigheid gezien worden die de niettoepassing van de bepalingen ter bescherming van de huurder, bijvoorbeeld in geval van tijdelijke of sporadische noodopvang, rechtvaardigt? Dit is een erg complexe vraag die hier onderzocht wordt. Bovendien zou er in het handvest van de solidaire woning vastgelegd moeten worden tot welke doelgroep het project zich richt. Wordt elke persoon die zich in een precaire situatie bevindt toegelaten? Worden personen met een verslaving (drugs, alcohol, …) toegelaten? Indien ja, onder welke voorwaarden? 2° het moet gaan om een huurovereenkomst betreffende een woning die de huurder tot zijn hoofdverblijfplaats bestemt. De rechtspraak154 heeft echter aangegeven dat personen die in een rusthuis verblijven – dat woongelegenheid en verschillende diensten zoals maaltijden en verzorging aanbiedt – niet onder deze wet vallen alhoewel ze er het grootste deel van het jaar verblijven 3° de verhuurder moet zijn uitdrukkelijk of stilzwijgend akkoord geven dat het verhuurde goed tot hoofdverblijfplaats van de huurder wordt bestemd. In het kader van een groepswoonproject is het mogelijk dat er verschillende verhuurders zijn, die allen hun toestemming moeten geven dat de woning waarvan ze de eigenaar zijn, tot hoofdverblijfplaats van de huurder bestemd wordt.

152 S. LEBEAU, “Le régime du bail de logement”, Memento du Logement, Région Bruxelles-Capitale, 2005, p. 48 e.v. B. LOUVEAUX, Le droit au bail de résidence principale, De Boeck, 1995, n° 15 e.v. 153 Cass. 29 mei 1980, Pas. 1196, Cass. 25 mei 1979, Pas. 1108.. 154 Burg. Neufchâteau, 16 oktober 1996, J.L.M.B., 1997, p. 68 geciteerd door S. LEBEAU.


p

61


2.2.2. onderverhuring De wet155 laat onderverhuring onder bepaalde voorwaarden toe: “Indien de huurder echter een gemeente is, een openbaar centrum voor maatschappelijk welzijn, een vereniging zonder winstoogmerk of een instelling van openbaar nut (…) of een vennootschap met sociaal oogmerk, kan deze het goed aan één of meer natuurlijke personen geheel onderverhuren, op voorwaarde dat : • deze personen minder gegoed zijn of zich in een behartenswaardige sociale situatie bevinden; • zij het goed uitsluitend tot hun hoofdverblijfplaats bestemmen; • en voor zover de verhuurder ingestemd heeft met de mogelijkheid om het goed te dien einde onder te verhuren 156”. Deze mogelijkheid tot onderverhuring vergemakkelijkt de organisatie van solidaire huisvesting, voor zover de hierboven beschreven wettelijke voorwaarden vervuld zijn. 2.2.3. duur van de huurovereenkomst Volgens de wet157, wordt de huurovereenkomst betreffende de woning die de huurder tot zijn hoofdverblijfplaats bestemt, voor een duur van negen jaar afgesloten.

p

62

Volgende uitzonderingen zijn mogelijk : • het is mogelijk een - schriftelijke - overeenkomst te sluiten voor een duur van niet meer dan drie jaar. Dergelijke contracten kunnen echter slechts één maal, schriftelijk, en onder dezelfde voorwaarden worden verlengd en de totale duur mag drie jaar niet overschrijden; • het is mogelijk een - schriftelijke - overeenkomst te sluiten voor een duur van meer dan negen jaar; • het is mogelijk een - schriftelijke - overeenkomst te sluiten voor het leven van de huurder. In het handvest van de solidaire woning moet de duur van de huur vermeld worden: overeenkomst van korte of lange duur, overeenkomst voor het leven.

155 Artikel 4, § 2 bis van de wet van 20 februari 1991, zoals ingevoegd door de wet van 13 april 1997 156 Artikel 1717, al.2, 2de zin van het Burgerlijk Wetboek. 157 Artikel 3 van de wet van 20 februari 1991.



2.2.4. plichten van de verhuurder Behalve de verplichting het verhuurde goed conform aan de elementaire vereisten van veiligheid, gezondheid en bewoonbaarheid aan de huurder te leveren, is de verhuurder verplicht het normale en rustige genot van het verhuurde goed te vrijwaren. Volgens de rechtsleer158, moet de verhuurder niet instaan voor problemen die veroorzaakt worden door een derde of een andere huurder (bijvoorbeeld een diefstal, problemen met de buren, …). In een dergelijk geval moet de huurder diegene vervolgen die het probleem veroorzaakt heeft, tenzij het feit opgenomen is in het huurcontract (bijvoorbeeld of het al dan niet toegelaten is huisdieren te houden). Om in een solidaire woning met één of meerdere personen in een precaire situatie een “project van solidariteit” te kunnen verwezenlijken, is het belangrijk in het handvest enkele regels op te nemen betreffende : • de rust in de solidaire woning, ook in de gemeenschappelijke ruimten ; • de aanwezigheid van huisdieren ; • de parkeerplaatsen voor de wagens, ... etc 2.2.5. plichten van de huurder De huurder moet een huurwaarborg stellen, de huur en de huurlasten zoals overeengekomen betalen, het goed gebruiken overeenkomstig zijn oorspronkelijke bestemming en er als een goede huisvader zorg voor dragen, de huurherstellingen uitvoeren en het goed op het einde van de huurovereenkomst teruggeven Het handvest voor een solidaire woning zou enkele bijzonderheden kunnen omvatten zoals: • de participatie van de bewoners bij de beslissingen in verband met het gebruik, het onderhoud, de inrichting van de gemeenschappelijke ruimtes en de gemeenschappelijke uitrusting; • een bemiddelingsprocedure waarmee conflicten die ontstaan door het samenleven in de solidaire woning of door de plichten en rechten die vastgelegd zijn in de huurovereenkomst,… op te lossen; • een sociale begeleiding voor de personen die dit wensen, …

158 S. LEBEAU, op.cit., p. 69..


p

63


2.3. gevolgen voor groepswoonprojecten De fundamentele doelstelling van de wet van 20 februari 1991 was de bescherming van de huurder die een goed als zijn hoofdverblijfplaats huurt. Deze bescherming is gebaseerd159 op het idee dat er in het recht op huisvesting een specifiek en fundamenteel recht omvat zit dat een tegengewicht vormt voor het eigendomsrecht van de verhuurder. Inzake de solidaire huisvesting dreigen de regels die de huurder beschermen een erge beperking dreigen te worden voor de ontwikkeling van het “project van solidariteit” te beperken. Dit overzicht over de problematiek vanuit juridisch standpunt moet aangevuld worden met een sociologisch standpunt, dat de solidaire huisvesting in een sociale context plaatst. We verwijzen daarvoor naar HOOFDSTUK 4.

p

64

159 M. FONTAINE, “La loi du 20 février 1991 sur les baux à loyer : historique, philosophie, réflexions critiques”, La nouvelle réglementation des baux à loyer. Loi du 20 februari 1991, Patrimoine XIII, Academia Bruylant, 1991, p.16..


Hoofdstuk iv Solidair wonen: definities


p

65

Hoofdstuk IV - Solidair wonen: definities

Overzicht van de woonvormen Voor we omschrijven wat we verstaan onder ‘solidair wonen’, moeten we aangeven welke plaats dit bekleedt in de brede waaier van woonvormen. Deze gaat van wijzen van wonen waar zo goed als alles (maaltijden en zo) gemeenschappelijk verloopt (en waar de slaapkamer soms de enige privéruimte is) tot vormen van wonen in groep waarbij de leefruimten duidelijk gescheiden zijn van de collectieve ruimte(n). We wijzen er ook op dat er vormen van groepswonen bestaan waar sociale bekommernissen geen enkele rol spelen en die dus hooguit per toeval mensen in bestaansonzekerheid onder hun bewoners tellen.

jk eli p p

collectief in groep

G em

66

Mensen in bestaansonzekerheid

?

Statutaire Bestaansonzekerheid

? noc h coll. noch gem.


c t i ef

p

gemeenschappelijk

le Col

een sc

ha

woonvorm

solidair


Solidair wonen en de dimensies Voor een definitie van ‘solidair wonen’ als sociologisch gegeven moeten we het begrip uiteenzetten in drie componenten:

Wonen in groep, solidariteit en maatschappelijke kwetsbaarheid Groepswonen (of wonen in groep) is een manier van wonen waarbij een beperkt aantal mensen waartussen niet noodzakelijk familiale banden bestaan, zowel over collectieve als over privéruimten beschikken en grotendeels gezamenlijk instaan voor het beheer van de woning. Het onderscheid met gemeenschapswonen ligt in de omvang en in het feit dat iedere bewoner beschikt over een privéruimte die hij naar eigen goeddunken inricht, rekening houdend met een aantal basisregels die hij vrijwillig heeft onderschreven. Meestal bepalen de bewoners zelf, eventueel met behulp van begeleiders, hoe de gemeenschappelijke ruimten worden ingericht en gebruikt. Aan groepswonen ligt altijd een gemeenschappelijk leefproject ten grondslag dat de bewoners aanzet om onderlinge contacten uit te bouwen, terwijl tegelijk de ontwikkeling van hun zelfstandigheid alle p

aandacht krijgt. Er is ook maar sprake van groepswonen als de bewoners een aantal materiële, maar ook sociale en culturele rijkdommen met elkaar kunnen delen. Tot slot – en per definitie – is er in deze manier van wonen een groot respect voor de verscheidenheid van de bewoners, ook al zal men in sommige gevallen een zekere homogeniteit nastreven. Vier constanten moeten aanwezig zijn om van groepswonen te kunnen spreken : • in groep gaan wonen is een vrijwillige daad (de betrokkene kiest zelf voor die manier van wonen en komt daar niet toevallig in terecht); • deze woonvorm heeft een gemeenschapsdimensie die verder reikt dan het traditionele familiale kader; • hij is ruimtelijk verankerd (vertrekken – woning – gemeenschappelijke ruimten); • hij is tijdelijk verankerd (wat bepaald wordt door de organisatie van de groep, het coöpteren van nieuwe leden, interne leefregels, de structurering van de ruimten en het leefproject). Als het gaat om een solidaire woonvorm komt daar soms nog een extra dimensie bij: de sociale begeleiding van de bewoners.


67


Bij wonen in groep zijn bijna altijd drie zeer brede interesseen actiesferen in het geding: • huisvesting en ruimtelijke ordening: groepswonen is in de eerste plaats een andere manier om tegen huisvesting aan te kijken. Bij een individuele woning kan iedereen voor eigen gebruik over de verschillende vertrekken van de woning beschikken, bij groepswonen zijn sommige delen van de woning helemaal privé terwijl andere gemeenschappelijk benut worden. Hoeveel gemeenschapsruimte er is, verschilt sterk van het ene project tot het andere. Die ruimte kan zelfs geheel of gedeeltelijk buiten de muren van de woning liggen; • de economische sfeer: groepswonen werkt kostenverlagend doordat de bewoners een aantal uitgaven in groep doen (samen inkopen doen bijvoorbeeld), de mensen kunnen gebruik maken van gemeenschappelijke ruimten en diensten waarvoor een individueel of gezinsbudget ontoereikend zou zijn (feestzaal, knutselruimte, een lokaaltje voor kinebeurten...), het wordt makkelijker om eventueel samen een woning te kopen, enzovoort; • de maatschappelijke sfeer: mensen die al een hele tijd niet meer in een individuele woning verblijven, kunnen in groepswonen een tijdelijk of blijvend antwoord vinden op hun woonbehoeften. Er bestaan in dit verband concrete voorbeelden van mensen die uit opvanghuizen komen of die p

68

aan één of andere vorm van verslaving leiden en van jongeren die hun kinderjaren in instellingen hebben doorgebracht. Daarnaast komt het ook voor dat bejaarden of lichamelijk gehandicapten in groep gaan wonen. Al die projecten hebben één constante: als individuele zelfstandigheid onmogelijk of ongewenst is, waarom zouden mensen dan niet in groep zelfstandig proberen te zijn?

Groepswonen heeft altijd vier dimensies Ruimtelijke inrichting: zoals gezegd zijn er telkens privéruimten en daarnaast één of meer gemeenschappelijke ruimten. Uit verschillende studies blijkt dat die structurering van de ruimte sommige mensen die met bestaansonzekerheid kampen de gelegenheid biedt om ook innerlijk weer enige structuur te vinden. Structurering van het leven in groep: omdat er bij groepswonen een voortdurend heen en weer is tussen het persoonlijke domein en dat van de groep, kunnen mensen die met bestaansonzekerheid kampen hier, zonder hun privéruimte te moeten opgeven, opnieuw leren dat samenleven met anderen aan regels gebonden is maar ook een aantal voordelen oplevert. Spijtig genoeg blijken sommigen hun behoefte aan groepsvorming dan echter te beperken tot de medebewoners. Als mensen van buiten binnenkomen in het persoonlijke domein of dat van de groep, moet dat gebeuren volgens regels die in samenspraak met de bewoners worden opgesteld.



Vrijwilligheid: in groep wonen heeft gevolgen voor wie eraan deelneemt: het maakt een aantal dingen gemakkelijker, maar brengt ook verplichtingen mee (tegenover de groep als georganiseerd geheel). Het is dan ook van wezenlijk belang dat de betrokkenen (mensen in bestaansonzekerheid net zo goed als anderen) vrijwillig aan het project deelnemen. Als het project al bestond en was uitgewerkt voor zij van de betreffende groep deel gaan uitmaken, moeten zij minstens op de hoogte gebracht worden van alle zeden en gewoonten van de groep, van de regels die er gelden en van de voordelen en verplichtingen van leven in gemeenschap. Gestructureerde duur: als nieuweling aankomen in een vorm van groepswonen of in groep een dergelijke vorm uitbouwen is altijd een hele gebeurtenis. De betrokkene heeft tijd nodig om zich er goed te voelen, zijn plaats in de groep te vinden en het geheel op zijn eigen, persoonlijke manier te beleven. Of het groepswonen nu al dan niet bedoeld is voor mensen die met bestaansonzekerheid kampen, altijd moet je er lang genoeg kunnen verblijven om je een aantal gewoonten eigen te maken en er je eigen weg te vinden. Als het om mensen in bestaansonzekerheid gaat, kan de oplossing nu eens van tijdelijke en dan weer van definitieve aard zijn, maar altijd, ook in het eerste geval, moet men ermee rekening houden dat de betrokkene én de groep zich maar kunnen structureren als de mensen er lang genoeg verblijven. Dat neemt niet weg dat sommige projecten expliciet willen inspelen op noodsituaties. p

Voorlopig of definitief? Het is absoluut onmogelijk om op die vraag een sluitend antwoord te geven. Op dit vlak is het met groepswonen niet anders dan met klassieke woonvormen. Het hangt van het woonproject zelf af hoe lang mensen er zullen wonen. Bepalende factoren daarbij zijn: de aard van het doelpubliek en zijn noden, de inzichten en de visie van de begeleiding, haar kijk op maatschappelijk werk en de structurele middelen van het project (zijn financiering). Solidariteit Solidariteit kan omschreven worden als een relatie tussen mensen met gemeenschappelijke belangen die de morele verplichting insluit om de anderen niet te benadelen en hen bijstand te verlenen. Het zal duidelijk zijn dat wij hier het begrip ‘relatie’ op de voorgrond plaatsen. De mensen in kwestie wonen niet alleen samen op een plaats die zij met elkaar delen en die zij gezamenlijk zo besturen en organiseren dat ieder er makkelijker dan elders zichzelf en zijn capaciteiten kan ontplooien. Zij moeten ook samen hun schouders zetten onder een leefproject van bepaalde of onbepaalde duur.


69


Sociaal-economische bestaansonzekerheid “Er is sprake van bestaansonzekerheid wanneer één of meer van de zekerheden ontbreken die mensen en hun gezin in staat stellen om hun elementaire verantwoordelijkheden op te nemen en gebruik te maken van hun grondrechten. Die onzekerheid kan zich uitstrekken van een deelgebied van het bestaan tot het hele leven van mensen en kan zowel lichte als ernstige, tijdelijke als blijvende gevolgen hebben. Als zij verschillende domeinen van het bestaan treft, zich uitstrekt over langere perioden en almaar blijft aanhouden, en als zij ernstig de kansen van de betrokkenen in gevaar brengt om binnen afzienbare tijd weer over hun rechten te beschikken en zelf hun verantwoordelijkheden op te nemen, leidt zij meestal tot grote armoede.” Zo omschrijft J. Wrésinski het begrip ‘bestaansonzekerheid’160Gebrek aan zekerheid, elementaire verantwoordelijkheden, grondrechten,… daar gaat het om. De bestaansonzekerheid kan van sociaal-economische of culturele aard zijn, de gezondheid of het beroepsleven betreffen... en meestal werken al die vormen op elkaar in en versterken ze elkaar wederzijds. p

70

Het Algemeen verslag over de armoede omschrijft sociaal-economische bestaansonzekerheid als het ontbreken van één of meer zekerheden, als geen toegang hebben tot een aantal “goederen”: • lichamelijke en/of psychische gezondheid; • tewerkstelling en opleiding (werkloosheid, laag inkomen); • huisvesting; • maatschappelijk isolement en problemen in verband met mobiliteit. Voor het Nationaal plan voor sociale insluiting en de OESO leeft een huishouden in bestaansonzekerheid (uitgesloten) als zijn totale inkomen niet hoger ligt dan 60% van de nationale mediaan van de inkomens van huishoudens. Aan die definities voegen wij nog toe dat ook sociale, administratieve en/of juridische banden verbroken worden op grond van godsdienst, ras, nationaliteit, sociaal statuut, leeftijd, voorkomen, geslacht, inkomensniveau of opleidingsniveau of op grond van meerdere van die elementen samen. Uitgesloten is hij die niet meer erkend wordt als behorend bij één of meerdere van die groepen waar hij de facto in thuishoort.

160 Wrésinski J., «Grande pauvreté et précarité économique et sociale, Journal Officiel», Parijs, 1987, p. 14. Vertaald als Grote armoede en sociaal-economische bestaansonzekerheid, ATD Vierde Wereld België, Brussel, 1989.



Soorten criteria voor bestaansonzekerheid Op grond van bovenstaande definities kunnen wij samen met de OESO drie soorten criteria voor bestaansonzekerheid onderscheiden: 1. Economische criteria, al dan niet samenhangend met het juridische statuut van de betrokkene 2. Psychosociale criteria 3. Statuten en structuur van de huisvesting Elk criterium kan verder worden onderverdeeld Economische criteria

Statuut

Inkomen

Leefloon

Minder dan 60% van het medi-

Werkloos

aan inkomen

IGO

Onregelmatig inkomen

Ziekte/invaliditeit

Klein pensioen

Illegalen

Zware schuldenlast Geen inkomen

Psychosociale criteria

Lichamelijk

Sociaal

Niet volledig zelfstandig kun-

Lichamelijke handicap

Isolement

nen zijn

Mentale handicap

Mensen in gevaar

De last en de verplichtingen van

Leeftijd + ander criterium

Pre/post-verslaving

groepsleven niet aankunnen Huisvestingscriteria

Huiselijk geweld Structuur van de woning

Zonder woning

Permanente campingbewoners

Daklozen; uitdrijvingen

Onbewoonbaar

Permanente campingbewoners

Niet aangepast aan het aantal

Mensen uit opvanghuizen/

bewoners

transitcentra/

Het Algemeen Verslag over de Armoede stipt aan dat armoede optreedt zodra op de betrokkene, het gezin of de groep minstens twee van die criteria voor bestaansonzekerheid van toepassing zijn.


p

71


Samenvattend stellen wij volgende niet-juridische definitie van solidair wonen voor: Bij solidair wonen gaat het om een leefomgeving en een leefproject voor (met name) één of meerdere mensen waarvan er ten minste één maatschappelijk kwetsbaar is (in bestaansonzekerheid leeft) of dat dreigt te worden. Deze mensen schrijven zich formeel of informeel in tot deze woonvorm. Deze mensen zijn er zich op één of andere manier van bewust dat zij gemeenschappelijke belangen hebben en krijgen soms begeleiding of (specifieke of algemene) maatschappelijke bijstand. Solidair wonen vertaalt zich concreet in groepswonen, dat wil zeggen in een aantal autonome woningen die samenhoren en bewoond worden door meer dan twee volwassenen die met elkaar geen andere banden hebben dan deze woonwijze, en waarbij het geheel één of meerdere gemeenschappelijke ruimten bevat.

Als dat de omschrijving is van solidair wonen, welk publiek kan hier dan tijdelijk of voor langere tijd verblijven? Die vraag proberen we in HOOFDSTUK 5. te beantwoorden.

p

72


Hoofdstuk v Typologie en kwantitatieve benadering van potentiële doelgroepen op basis van de resultaten van de vragenlijst


p

73

Hoofdstuk V - Typologie en kwantitatieve benadering van potentiële doelgroepen op basis van de resultaten van de vragenlijst

Typologie van de betrokken doelgroepen Op grond van de antwoorden op een vragenlijst die in 2004 werd voorgelegd aan een reeks experten die zich bij de problematiek betrokken voelden161, van ons bezoek aan een aantal projecten in Frankrijk en van de antwoorden op de vragenlijst die wij in het kader van dit onderzoek rondstuurden, hebben wij een typologie van potentiële doelgroepen opgesteld. Om te beginnen wijzen wij erop dat verscheidenheid troef is: • in leeftijd (van studenten die ‘op kot zijn’ tot mensen die een jaartje ouder worden); • qua geslacht (mannen en vrouwen); • op sociocultureel vlak (mensen in bestaansonzekerheid wonen samen met professoren); • wat psychische en lichamelijke gezondheid betreft (ex-verslaafden, mensen met een mentale handicap, 162, verlamden, moeders in nood, mishandelde vrouwen, enzovoort); • qua statuut (werklozen, gepensionneerden, mensen zonder vast werk, studenten, mensen met een handicap... wonen samen).

p

74

161 “Guide de l’Habitat groupé pour personnes en précarité sociale” (door Habitat et Participation). 162 Voorbeelden zijn “Les Tropiques en Le Huitième Jour”



De typologische tabel ziet er dan als volgt uit: 163164 DOELGROEP Jongeren

Ex-gevangenen Daklozen na verblijf in een opvangcentrum of een andere plaats waar ze onderdak hebben gevonden, of rechtstreeks van de straat

Na een ontwenningskuur Mensen met psychische problemen

Bejaarden Mensen met een lichamelijke of mentale handicap Leden van eenzelfde gezin/familie levend met iemand in bestaansonzekerheid

DE NOOD DIE OM EEN ANTWOORD VRAAGT Bij het verlaten van een instelling (verlangen naar vrijheid maar voelen zich nog niet klaar om volledig zelfstandig te leven). Bij het verlaten van de ouderlijke woning (alleen wonen is te duur). Bij het verlaten van de instelling: niet meer gewend om hun eigen leven in handen te nemen. Als overgangsoplossing, om zich los te maken van het institutionele ik. Of voor langere tijd, voor mensen die om sociale of psychische redenen niet in aanmerking komen voor gewone huisvesting (zie definitie van de Maisons Relais in Frankrijk). Sommigen zouden zonder de steun van een gemeenschap heel snel hervallen. Er is een dringende nood aan dergelijke voorzieningen163 Behoefte om niet alleen als een ‘psychisch geval’ te worden beschouwd, maar ook als een ‘normale’ bewoner, die zo nodig een beroep kan doen op de gemeenschap164. Als alternatief voor het bejaardentehuis, voor mensen voor wie samenwonen belangrijk is. De eenzaamheid bestrijden, bezig blijven. Als alternatief voor een leven in instellingen, voor mensen die ertoe in staat zijn, met hulp voor het dagelijkse leven. Nood aan gezinshereniging. Als leden van eenzelfde gezin willen samenwonen of als mensen bejaarden willen opvangen, wordt dat nu financieel afgestraft: groot probleem.

163 Zo zei F., een bewoner van de vzw Trempoline, toen we er met de Franstalige experten op bezoek waren. 164 Zo zei R., een bewoner van Le Vivier, een vorm van groepswonen voor Peul (een Afrikaanse volksgroep) en mensen met psychische problemen, toen we er met de Franstalige experten op bezoek waren


p

75


Op basis van de vragenlijst zoals opgestuurd naar de experten :165 Andere categorieën, aangehaald door enkele experten165 : Alleenstaanden (moeders met kind(eren), alleenstaanden tussen 40 en 60 jaar, eenoudergezinnen, …) = aangehaald door 6 experten Eenoudergezinnen = aangehaald door 3 experten Jongeren (studenten, werklozen boven 18 jaar) = aangehaald door 2 experten Bejaarden (als alternatief voor bejaardentehuizen, met daghulp) = aangehaald door 2 experten (Mishandelde) vrouwen Gezinnen van verschillende culturele herkomst Ex-bewoners van een permanente woonvorm Intergenerationele groepen Mensen die wegens hun lichamelijke of mentale problemen keer op keer hun huisvesting kwijtspelen Jongeren met een mentale ziekte Vanuit burgerlijke samenhorigheid p

76

Percentages die de betrokken deskundige(n) suggereren Gemiddelde: 23% Gemiddelde: 28% Gemiddelde: 60% Gemiddelde: 47% 20 % 10% 10% 15% 30 % 25% 5%

Uit deze typologie blijkt dat de redenen waarom mensen voor groepswonen kiezen tot drie grote categorieën kunnen worden herleid : • een verlangen naar een andere manier van leven; • een behoefte van kortere of langere duur in een bepaalde situatie (jongeren die het ouderlijke huis verlaten, mensen die een dagje ouder worden, daklozen die van het ene naar het andere opvangcentrum gaan); • een overgangsoplossing in een crisissituatie. Onderstaande tabel geeft aan hoe groot per categorie het percentage mensen is dat volgens de experten de eerstkomende vijf jaar geïnteresseerd kunnen zijn in solidair wonen. De experten was gevraagd alleen maar een cijfer naar voor te schuiven voor de categorieën waarvoor zij meenden dat zij zich een mening konden vormen. Dat verklaart waarom niet op alle categorieën evenveel respondenten hebben gereageerd.

165 Vragenlijst die hen werd gestuurd om hen het project ‘solidair wonen’ voor te leggen (juni-september 2006)



In de tabel zijn opgenomen: het algemeen gemiddelde, de mediaan, de modus en de standaardafwijking. Vanwege de grote ongelijkheid in de antwoorden (zie de standaardafwijkingen) leek de mediaan ons statistisch correcter dan het gemiddelde, omdat hij aangeeft rond welk percentage de meeste antwoorden te vinden zijn. In een tweede tabel worden die medianen per categorie overgenomen om dan te berekenen hoeveel mensen potentieel in aanmerking komen voor solidair wonen. N

% jongeren in het algemeen

% jongeren na instelling

% ex-gevangenen

% daklozen na opvanghuis

1

5

0

0

2

15

10

3

35

50

4

25

5

5

6 7

% na ontwenningskuur

25

25

10

5

10

25

15

10

5

5 5

8

15

30

% mensen met psychische problemen

% bejaarden

% lichamelijk gehandicapten

% mentaal gehandicapten

% leden van hetzelfde gezin

35

20

25

10

50

20

5

50

10

10

10

10

10

30

10

25

50

5

5

10

15

20

25

25

10

5

10

10

25

5

10

25

5

5

10

30

25

20

5

5

10

25

5

30

25

10

5

20

60

5

20

50

25

20

25

25

5

25

9

20

5

5

5

5

20

8

20

25

10

10

10

40

20

15

10

65

10

20

20

5

11

15

15

5

30

15

5

5

30

15

5

12a

5

20

10

20

5

25

5

5

10

5

13

20

5

20

5

15

25

5

15

5

5

14

5

5

20

15

20

10

15

25

5

5

15

25

15

5

25

10

10

5

25

25

16

15

0

0

15

10

10

15

17

10

10

20

10

20

10

10

18

35

15

5

15

15

25

15

19

10

35

5

20

10

20

20

20

10

15

15

10

15

10

5

21

5

25

15

10

10

20

20

10

20

22

5

20

23

5

25

10

24

10

20

25

20

26

20

27

20

28

25

29

20

30

15

31

20

p

25

25

gemiddelde nl

14%

16%

12%

16%

13%

18%

13%

19%

17%

9%

gemiddelde fr

15%

16%

8%

18%

19%

16%

22%

16%

18%

32%

afwijking gemiddelde alg mediaan modus

9,34%

13,11%

7,12%

9,37%

6,98%

12,92%

10,51%

7,70%

13,80%

15,11%

14,05%

15,91%

10,63%

17,42%

14,76%

17,73%

16,22%

17,33%

17,50%

16,79%

10%

15%

10%

20%

15%

10%

15%

20%

12,5%

10%

5%

5%

5%

20%

10%

10%

5%

25%

25%

5%


77


166 167 168 169 170 171 172

p

78

DOELGROEP

Het door de experten geschatte percentage = mediaan

Jongeren in het algemeen (20 tot 24 jaar) Jongeren die uit een instelling komen Ex-gevangenen (bij het verlaten van de gevangenis) Daklozen na verblijf in een opvangcentrum of een andere plaats waar ze onderdak hebben gevonden, of rechtstreeks van de straat Na een ontwenningskuur in een Medisch-Sociaal Opvangcentrum Mensen met psychische problemen (= met een ernstige psychische stoornis) Bejaarden (+65)

10 %

Mensen met een (lichamelijke of mentale) handicap

12,5 à 20 %

Leden van één gezin die samenleven met iemand in bestaansonzekerheid

10 %

15 % 10% 20 %

Schatting van het AANTAL MENSEN dat in aanmerking komt 10 % de 641.765 = 64.176 mensen166 15 % van X167 =? 10% van 14.960 mensen per jaar168 = 1496 personnes 20 % van 12.000 mensen in 2003169 = 2400 mensen

15 %

15 % van 2820 mensen170 = 423 mensen

10 %

10 % van 13% van de bevolking van België 171 = 135.796 mensen 15 % van 1.799.500 mensen = 269.925 mensen 12,5 tot 20 % van 12,9% van de bevolking van België172 = 168.439 tot 269.503 mensen -

15%

166 Volgens de statistieken van het NIS 2005. 167 Dit cijfer is confidentieel. Alleen het Ministerie van Justitie kan inschatten welk resultaat het voor onze studie zou geven.. 168 Volgens de internetsite statbel.fgov.be, gegevens van 2005 over het aantal invrijheidstellingen. 169 Volgens Van Menxel G., Lescrauwaet D., Parys I., Verbinding Verbroken: thuisloosheid en algemeen welzijnswerk in Vlaanderen, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, Berchem, 2003 170 Volgens drugsbeleid in cijfers: een studie naar betrokken actoren, overheidsuitgaven en bereikte doelgroepen, i uitgevoerd in opdracht van de Programmatorische Federale Overheidsdienst Wetenschapsbeleid door professoren van de UG, de ULB en de KUL 171 Volgens de gezondheidsenquête die het NIS in 2004 uitvoerde aan de hand van interviews 172 Volgens de Directie-generaal Personen met een Handicap van de Federale Overheidsdienst Sociale Zekerheid (statistiek van 1996).



Enkele uiterst belangrijke opmerkingen : • eigenlijk zouden we voor elke categorie de berekening moeten maken op basis van het aantal personen dat in staat is tot solidair wonen. Dus bijvoorbeeld niet 15% van het totale aantal bejaarden, maar van het aantal bejaarden dat voldoende zelfredzaam is om aan solidair wonen te kunnen deelnemen. Het totale eindresultaat zou daardoor heel wat lager liggen; • bovenstaande tabellen geven het statistische resultaat van 14 tot 31 vragenlijsten (afhankelijk van de categorie). De statistische hypothesen zijn slechts afkomstig van enkele mensen. Omzichtigheid is dus geboden. We wijzen er nogmaals op dat het gaat om mensen die in aanmerking komen voor solidair wonen over een periode van 5 jaar; • we wijzen er ook op dat deze resultaten niet kunnen worden samengeteld – in tegenstelling tot de cijfers verderop – omdat de betrokkenen onder meerdere categorieën tegelijk kunnen vallen. Je kunt bijvoorbeeld jong zijn, verslaafd geweest en uit een instelling voor daklozen komen; • op grond van deze gegevens kan nog helemaal niet worden berekend wat solidair wonen aan de sociale zekerheid kan kosten. Zoals gezegd kunnen mensen immers tot meer dan één categorie tegelijk behoren, maar bovendien hadden we in dit stadium van het onderzoek nog niet gevraagd of deze mensen al dan niet over een vervangingsinkomen beschikten. Dat komt pas aan het eind van dit hoofdstuk aan bod;

p

• bij alle gelijkenis tussen de resultaten van de Franstalige en de Nederlandstalige experten springen twee categorieën uit de band: die van de bejaarden (13% bij de Nederlandstaligen tegen 22% bij de Franstaligen) en die van de leden van één gezin (9% bij de Nederlandstaligen tegen 32% bij de Franstaligen). Deze cijfers geven vooral een algemeen idee van de typologie van de doelgroepen. De bezoeken die we aan een aantal projecten brachten, leveren preciezere informatie over de onderscheiden doelgroepen. Onderstaand schema biedt meer inzicht in de band tussen het doelpubliek, het soort huisvesting, de verblijfsduur, het opzet en het percentage mensen in bestaansonzekerheid.


79


De typologie van mensen die in groep wonen zoals ze naar voor komt uit onze bezoeken aan projecten

Bestaande projecten aanpassen/bevorderen

Manier van leven Type : collectief of in gemeenschap Verblijfsduur : lang of zelfs voor het leven Vanuit religieuze, filosofische of ideologische overtuigingen

Mensen in bestaansonzekerheid : ongeveer 5%

Projecten legaliseren/ bevorderen

p

80

Projecten legaliseren zo nodig institutioneel

Fase in het leven Type : groepswonen /samen huren Verblijfsduur : middellang (maanden /jaren) Jongeren, alleenstaande vrouwen, bejaarden, alleenstaanden Mensen in bestaansonzekerheid : ongeveer 50%

Overgangssituatie Institutioneel Huisvesting : integratie of overgang Verblijfsduur : in het Waalse Gewest beperkt tot 2 x 6 maanden Ex-gevangenen, bijna-afgekickten, slachtoffers, daklozen Mensen in bestaansonzekerheid : 100%

We hebben aan dit schema geen cijfers over de bezochte projecten willen koppelen, onder meer omdat er naast degene die duidelijk als zodanig herkenbaar zijn (omdat ze gedragen worden door erkende instellingen of gemeenschappen), heel veel andere bestaan die niet als zodanig identificeerbaar zijn (jongeren die samen een woning huren bijvoorbeeld, een fenomeen dat heel erg ‘in’ is).



Analyse van de vragenlijst Methodologie De experten : Wij hebben voor onze studie een reeks experten geselecteerd die ons hebben geholpen om een antwoord te vinden op een aantal vragen die wij ons stelden. Sommige daarvan hebben deelgenomen aan een door ons georganiseerde studiedag (één aan Nederlandstalige en één aan Franstalige kant) en hebben samen met ons twee projecten van solidair wonen bezocht: Trempoline (Charleroi), een project voor mensen die een ontwenningskuur hebben gevolgd, en Le Vivier (Brussel), waar Peul (een volksgroep uit Afrika) samenleeft met mensen met psychische problemen. De vragenlijst : Deze experten hebben dan een vragenlijst ontvangen die bestond uit gesloten vragen, onderbouwd met open vragen die hen toelieten de vinger te leggen op een aantal positieve en/of negatieve externaliteiten. De 53 vragenlijsten die werden ingevuld, kwamen uit heel België. De betrokken experten zijn uiterst representatief en vormen een staalkaart van wie in zijn beroepsleven met deze problematiek kan te maken krijgen: mensen uit de politiek en de rechtspraak, maar ook vertegenwoordigers van verenigingen en privépersonen. Check We hebben de vragenlijst gecheckt door hem aan een aantal mensen voor te leggen. We hebben hem bijgestuurd en aangevuld op basis van hun opmerkingen.

De wegingen van de resultaten die we moesten doorvoeren Statistische weging Gezien de omvang van de representatieve steekproef – een 200 tal experten voor een totaal van 60 ontvangen en verwerkte enquêtes – hebben wij de cijfers van de experten onderworpen aan de wetenschappelijk verplichte weging. Dit impliceert dus geenszins een kritiek op de cijfers die de respondenten naar voor hebben geschoven. Zonder die statistische weging, de zogeheten betrouwbaarheidsinterval, is de steekproef niet geldig.


p

81


De betrokken afwijking of marge is gelijk aan – 2,5% en +2,5% op de resultaten. Volgens Madeleine Grawit173 beantwoordt aan een betrouwbaarheidsinterval van – en + 0,67% een waarschijnlijkheid van 50%, aan een interval van – en + 1,96% een waarschijnlijkheid van 95% (dus een foutmarge van 5%) en is de foutmarge bij + of – 2,5% zo goed als onbestaande. Wegingen in verband met de analyse Het behandelde onderwerp en zijn beperkingen noopten ons ertoe om behalve die statistische weging een aantal wegingen door te voeren die verband houden met de analyse van de gegevens. Weging die berust op uitsluiting Zo voegen we een weging toe in verband met de uitsluiting van mensen die tot de doelgroepen behoren, maar niet onder de juridische definitie van solidair wonen vallen – bijvoorbeeld koppels die met hun kinderen onder één dak wonen. Weging wat betreft de geraamde kosten De geraamde kosten zijn gebaseerd op de gegevens die beschikbaar waren op het moment dat deze p

82

tekst werd samengesteld (oktober 2006): het merendeel op geactualiseerde cijfers van 2006, de rest op cijfers van eind 2005. De aangehaalde cijfers geven de marge aan waarbinnen de kosten vallen die de staat zal moeten dragen, en bieden een schatting van het aantal mensen dat over een periode van vijf jaar voor solidair wonen in aanmerking komt. Ze geven dus een idee van een situatie die op dit ogenblik geen realiteit is, maar het op termijn kan worden als alle betrokkenen voor die woonvorm kiezen. Dat zou betekenen dat die voorziening bijzonder succesrijk is, maar het lijkt redelijk te veronderstellen dat slechts een deel van de betrokkenen voor die mogelijkheid zal kiezen, al was het maar omdat die nogal wat verplichtingen meebrengt. In het raam van deze studie kunnen wij die projectie echter onmogelijk doorvoeren. Ze hangt immers af van factoren die buiten onze analyse vallen, zoals de motivatie van de maatschappelijke actoren om solidair wonen te benutten, bekend te maken en te organiseren. Wegingen van macro-economische aard Ook de reële kosten voor de staat moeten worden gewogen. Laten we aannemen dat de residenten van solidaire woonvormen in de uit te werken voorziening een vervangingsinkomen krijgen als alleenstaande en niet als samenwonende. Dan gaat hun inkomen weliswaar omhoog, maar omdat het al 173 In Grawitz M., “Méthode des sciences sociales”, Dalloz, Parijs, 19898



bij al nog vrij laag blijft in vergelijking met de huidige levensduurte, zal het meeste geld onmiddellijk weer in het consumptiecircuit terechtkomen en niet opzijgezet worden om te sparen. Op het vlak van de belastingen en van de toegevoegde waarde levert dat voor de staat een licht voordeel op. Wegingen van maatschappelijke aard Alle ondervraagde experten hebben gewezen op het fenomeen van het ‘recidivisme’: behoorlijk wat mensen die met bestaansonzekerheid kampen, komen telkens opnieuw bij hen terecht. De huisvestingsproblematiek blijkt voor dat verschijnsel mee verantwoordelijk te zijn. De experten zijn van mening dat solidair wonen voor die recidives een niet onbelangrijke weging zou betekenen. Die recidives kosten namelijk niet alleen flink wat werkuren, maar zorgen onder meer ook voor een psychische belasting (‘het is weer eens niet gelukt’). Diezelfde experten – vooral die uit de sector van de opvangcentra – blijven anderzijds vrij voorzichtig als ze op die recidives cijfers moeten plakken. We vermelden terloops dat Minister Vienne in haar vragenlijst zegt dat 20% van opnames in opvangcentra heropnames zijn. Zij baseert zich daarvoor op een recente studie over de opvangsector in Wallonië. De andere experten, zowel in Vlaanderen als in Brussel, zijn dezelfde mening toegedaan. Het gaat hierna dus om naakte cijfers die weliswaar wetenschappelijk juist zijn, maar die moeten geïnterpreteerd worden in functie van de duur en van wat naar voor zal komen uit het dagelijkse reilen en zeilen van de te realiseren projecten. Hierna volgt een analyse van de trends die naar voor komen uit de antwoorden van de experten op vragen als ‘solidair wonen: voor wie, waarom, hoe...?’


p

83


Solidair wonen: waarom ? In welke situatie(s) is solidair wonen een oplossing en welk(e) doel(en) moet men dan nastreven? We beginnen met een uiterst belangrijk cijfer dat ons geruststelt wat het opzet van onze studie betreft: 98% van de ondervraagde experten is van mening dat solidair wonen een tijdelijke oplossing of een levenskeuze kan zijn voor mensen in bestaansonzekerheid. 82% van de experten meent dat solidair wonen een antwoord moet bieden op overgangscrisissen voor mensen in bestaansonzekerheid, op chronische crisissituaties (herval) en op noodsituaties (grafiek 1). Dat cijfer ligt hoger als het gaat om solidair wonen als levenskeuze (93%) of als eventueel preventieve factor (88%).

Grafiek 1 Solidair wonen als oplossing voor

p

84

94% 92% 90% 88% 86% 84% 82% 80% 78% 76%

93% 88% 82%

82%

tijdelijke crisissen

chronische crisissen

82%

levenskeuze

preventief


sociale noodzaak


Solidair wonen: voor wie? Voor de meeste experten (83%) moet solidair wonen kunnen voor iedere persoon die dat wenst. Enkele experten denken echter dat je voorrang moet geven aan mensen die met maatschappelijke bestaansonzekerheid kampen (de eerste doelgroep) en die huisvesting aan doorsneeprijzen niet aan kunnen. Eén deskundige zei ook dat die mensen sociale begeleiding moesten aanvaarden. 13 van de 53 experten hebben het aangedurfd om cijfers naar voor te schuiven over het aantal mensen dat na het verlaten van hun instelling zes maanden later opnieuw in een opvangcentrum terechtkwam. Het blijkt dan om 29% te gaan. Op dat cijfer moeten evenwel wegingen worden toegepast omdat slechts 13 respondenten zich hebben uitgesproken en omdat hun respectieve antwoorden uiteenlopen van 4 tot 80%. We verwijzen opnieuw, en niet zonder reden, naar het cijfer dat de Waalse minister van Gezondheid, Sociale Actie en Gelijke Kansen, mevrouw Christiane Vienne, aanhaalde – 20% – op grond van de statistieken in het Activiteitenrapport 2004 van de opvangcentra. De “Relais Social” van Charleroi geeft voor de lange termijn (meer dan zes maanden) een recidivepercentage van om en bij de 80%! “La Goélette”, een opvangcentrum voor volwassenen, denkt dat 10% van zijn publiek van het ene opvangcentrum naar het andere gaat omdat de mensen elke keer de maximum verblijfsduur van 280 dagen hebben bereikt. Veel experten vinden het moeilijk om zich uit te spreken omdat er geen objectieve gegevens voorhanden zijn en omdat de betrokkenen van instelling naar instelling verhuizen en hun parcours verre van rechtlijnig verloopt. Voor die recidives worden allerlei redenen aangehaald: er is te weinig begeleide huisvesting, de betrokkenen worden te weinig opgevolgd, leven de regels niet na of hebben de maximum verblijfsduur bereikt, het opvangcentrum is niet aangepast aan de noden...


p

85


Solidair wonen: nagestreefd(e) doel(en) We legden de experten drie doelen voor die solidair wonen zou moeten nastreven: sociale banden creëren of onderhouden, de kosten voor huisvesting doen dalen, de betrokkenen nauwer betrekken bij het beheer van de woning. 56% van de experten vond de eerste doelstelling belangrijk, 32% zette de tweede op de eerste plaats en 12% hield het bij de derde (zie grafiek 2).

Grafiek 2

32%

sociale band beheer van de woning woonkosten

p

86

56%

12%

De experten zeiden verder dat solidair wonen ook zou moeten bijdragen tot een vlottere integratie in de maatschappij, meer wederzijds hulpbetoon, meer onderlinge solidariteit en meer uitwisseling, dat het het gevoel van stabiliteit en geborgenheid zou moeten versterken, enzovoort.



Voor welk soort gezinshereniging? De vraag die hier aan de orde is, luidt: hoever moet de gezinshereniging via solidair wonen gaan, als ze al überhaupt moet plaatsvinden? De experten staan daar grotendeels gunstig tegenover, maar zien toch enkele gevaren, vooral omdat maatschappelijke integratie niet in de eerste plaats via gezinshereniging moet gebeuren. “La Goélette”, een opvangcentrum voor volwassenen, zei in verband met gezinshereniging: ‘Over die kwestie is nagedacht bij de stemming van het decreet over de opvangcentra in het Waalse Gewest. Opvanghuizen van het familiale type mogen geen mensen in maatschappelijke bestaansonzekerheid opnemen die te nauw verwant zijn aan mensen die er al verblijven. Daar zit natuurlijk een bepaalde filosofie in verband met familiale solidariteit achter (gebrek aan consistentie van de elementen in onze juridische teksten – ocmw – alimentatie en huisvesting zoals ze voorkomen in onze wetteksten).’ Bovendien zijn sociale huisvesting en appartementen met begeleid wonen veel meer aangewezen voor gezinshereniging. Dat is een van de functies van die woonvormen, terwijl solidair wonen eerder individuele oplossingen moet bieden en hooguit tijdelijk een rol moet spelen voor gezinnen (anders ontstaan er misbruiken). Het gevaar is ook niet denkbeeldig dat gezinnen die in solidaire woonvormen terechtkomen, zich te veel op zichzelf terugplooien en zo een negatieve invloed uitoefenen op de doelstellingen van solidair wonen (vooral op de sociale banden en de maatschappelijke gemengdheid). De deur moet op een kier blijven staan voor gezinshereniging, maar de maatschappelijke integratie mag daar niet onder lijden. De andere bewoners moeten even veel voordeel hebben bij de aanwezigheid van een gezin als de gezinsleden zelf.


p

87


Voor- en nadelen van solidair wonen De experten kregen een lijst voordelen (grafiek 3) en nadelen (grafiek 4) van solidair wonen te lezen en moesten aangeven hoe belangrijk ze elk van deze items vonden. Dat gaf volgend resultaat.

Voordelen

Grafiek 3 Voordelen van solidair wonen Potentieel voordeel Belangrijk voordeel Groter voordeel 120% 100% 80% 60% 40% 20%

S =H

t

sq

ua ts

pé vc om ns tra

hu Pr isv ob es lem tin e gs n v m an ar kt

de

Ec on so om lid is ar ch ite e it

ve n le en m Sa

In te gr at ie

n le rv al He

le

ba

nd

0%

cia

88

So

p

Versterking van de sociale banden was het voordeel dat van de experten de hoogste score kreeg: 96%. Onmiddellijk daarop volgde, met een score van 94%, solidair wonen als veiligheidsklep voor mensen die dreigen te hervallen als ze alleen blijven. Nog altijd dicht in de buurt van die cijfers liggen het bevorderen van de sociale integratie via zeer open voorzieningen (87%) en het feit dat solidair wonen tegemoetkomt aan een nood aan gemeenschapsvorming en samenleven in onze maatschappij (85%). Met weinig verschil volgen dan economische solidariteit (81%) en het terugschroeven van problemen van de huisvestingsmarkt als gemeubeld huren, leegstand... (79%). Het laatste cijfer moet gewogen worden, want 33% van de experten is van mening dat dit een zeer belangrijk voordeel is. Het creëren van dwarsverbindingen tussen sectoren/competenties die nu te sterk gescheiden zijn, was een item dat door 68% van de respondenten werd aangevinkt. De meest in het oog springende vaststelling is dat slecht 38% van de ondervraagden de mogelijke erkenning van kraakpanden via het systeem van solidair wonen een echt voordeel vond.



Andere voordelen die de experten naar voor schoven, zijn : • mensen kunnen een filosofische keuze maken; • ze kunnen elkaar helpen; • ze worden betrokken in het project; • ze vinden er zekerheid en geborgenheid; • hun isolement en eenzaamheid worden doorbroken; • ze worden in hun waarde erkend; • de druk op opvangcentra en andere instellingen vermindert (wachtlijsten); • de betrokkenen zijn zeker van een kwaliteitsvolle huisvesting (althans als de gewaarborgde kwaliteit ook in daden wordt omgezet); • mensen die niet alleen kunnen leven en die uitgesloten worden, vinden hier een ultiem vangnet. Nu speelt de sociale huisvesting die rol (die ze eigenlijk niet zou moeten spelen).

Nadelen

Grafiek 4 p

Nadelen van solidair wonen

Potentieel nadeel Belangrijk nadeel Groter nadeel

70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Uit de hand lopen

Klein deel van maatschappelijk kwetsbare mensen

Bevoegde instantie

Reglementen omzeilen

Administratief wordt moelijk te hanteren


Woonnormen

Geen financiële winst

SW = niet meer alleen kunnen wonen

89


Grafiek 4 geeft een beeld van de mogelijke nadelen van solidair wonen. De nadelen die de experten het meest vermelden, zijn het risico dat de zaak uit de hand loopt (58%) en het feit dat solidair wonen slechts geschikt is voor een klein deel van de maatschappelijk kwetsbare mensen (56%). De bevoegde instantie vinden om een project van solidair wonen goed te keuren is voor 54% van de ondervraagden een ongemak en wordt het vaakst als ‘zeer belangrijk nadeel’ aangehaald (27%). Dicht bij elkaar (qua score) liggen het gevaar dat de bestaande reglementen worden omzeild (40%), het feit dat het administratief allemaal erg omslachtig wordt terwijl de institutionele context al zo ingewikkeld is (38%), het risico dat solidariteitscriteria de bovenhand halen op woonnormen (37%) en de onzekerheid over het financiële voordeel (37%). Als laatste nadeel in de rij vermelden de experten het risico dat de betrokkenen uiteindelijk niet meer in staat zouden zijn om alleen te wonen (33%). Andere nadelen die de experten naar voor schoven, zijn : • zonder begeleiding kunnen de bewoners niet leren onderhandelen of pleiten; • het gevaar dat solidair wonen wordt geïnstitutionaliseerd is niet denkbeeldig; het is niet de bedoeling mini-instellingen te creëren; • mensen bijeenbrengen die niet allemaal hetzelfde soort problemen hebben, kan hun situatie vererp

90

geren en/of tot gettovorming leiden. Samenwonen kan tot andere problemen leiden.

Criteria om solidair wonen te erkennen Als solidair wonen er komt, zijn criteria nodig om een woonvorm als zodanig te erkennen. Criteria kunnen zijn: het solidair-samenleven-project van de bewoners, de structuur van het gebouw, het statuut van de mensen die er wonen en het feit dat daar minstens één persoon bij is die in sociale bestaansonzekerheid verkeert. Uit grafiek 5 blijkt dat 92% van de respondenten het leefproject als criterium naar voor schuift. 78% denkt aan de structuur van het gebouw en aan de aanwezigheid van minstens één persoon in bestaansonzekerheid. Dat laatste criterium wordt echter belangrijker als het erom gaat prioriteiten op te stellen (zie grafiek 6). Het statuut van de betrokkenen wordt het minst vaak als criterium naar voor geschoven.



Grafiek 5 Erkenningscriteria

92%

100%

78%

80%

78% 59%

60% 40% 20% 0%

Project solidair wonen

Structuur van de gebouwen

Statuut van de mensen

Minstens één maatschappelijk kwetsbare persoon

Grafiek 6 Criteria om een project van solidair wonen te starten

40%

Eerst Vervolgens

36%

35% 30%

28%

26%

25% 20%

19%

21% 17%

15%

15% 10%

6%

5% 0% Project solidair wonen

Structuur van de gebouwen

Statuut van de mensen


Minstens één maatschappelijk kwestbare persoon

p

91


Wie neemt het initiatief om een project van solidair wonen op te starten en wie beslist over de erkenning ervan? Zowel in Vlaanderen, Brussel als Wallonië vindt meer dan 90% van de experten het een goed idee dat de instellingen daartoe het initiatief nemen. In Vlaanderen is evenwel slechts 59% ervoor te vinden dat particulieren dergelijke initiatieven nemen. Een verklaring daarvoor kan zijn dat de publieke actoren daar sterk vertegenwoordigd zijn en dat men er graag heeft dat zulke projecten sociaal begeleid worden, wat minder makkelijk realiseerbaar is als particulieren het initiatief nemen.

Moet voor solidair wonen een wettelijk kader worden uitgewerkt? Grafiek 7 geeft duidelijk aan dat een wettelijk kader belangrijk is. 90% van de experten is er voorstander van. Twee belangrijke opmerkingen : • men moet blijvend een grote soepelheid aan de dag leggen, zodat nog altijd nieuwe projecten van onderuit (vanuit particuliere hoek) kunnen ontstaan; men mag de dynamiek niet institutionaliseren; • het is best nog even te wachten met een wettelijk kader; de ervaring leert dat een pilootfase van vijf jaar absoluut nodig is; originele, creatieve initiatieven mogen niet in de kiem worden gesmoord; dat is één van de positieve kanten van onze Belgische manier van werken p

92

Grafiek 7 Wettelijk kader

6%

4%

11%

Weet ik niet Helemaal niet Gedeeltelijk Grotendeels Absoluut

41%

38%



Eén of twee modellen? Op de bijeenkomsten met experten werden twee modellen van solidair wonen voorgesteld, een open en een meer gesloten model. Uit grafiek 8 blijkt dat 80% van de experten het eens was met het voorstel om twee modellen naast elkaar te hebben, één voor particulieren en één voor instellingen. Slechts 28% vond dat geen goede oplossing.

Grafiek 8 Twee modellen 9%

Weet ik niet Helemaal niet 11%

Gedeeltelijk Grotendeels Absoluut

37%

p

28% 15%

Enkele interessante opmerkingen : • het particuliere model leidt tot een veralgemeende individualisering van het recht op een vervangingsinkomen; dat is geen slechte zaak, maar het is niet het hoofddoel van dit project; • voor het particuliere model kan een richtinggevend ‘label’ worden uitgewerkt: een soort minimumverklaring waarin de hoofdlijnen van het project worden vastgelegd; de erkenningsnormen moeten niet zo strikt zijn als bij bejaardentehuizen of opvangcentra; • opgelet! sommige mensen in bestaansonzekerheid zullen het opstellen van een handvest ervaren als iets wat hun capaciteiten te boven gaat; is dat niet discriminerend? • het model voor particulieren kan de deur openzetten voor huisjesmelkers; • het grote potentieel aan kandidaten voor de particuliere projecten zou op verschillende vlakken (financiën, controle, administratie...) tot moeilijkheden kunnen leiden; • over het algemeen lijkt men dus te stellen dat beide modellen best naast elkaar bestaan, maar stelt men enkele aanpassingen voor, vooral op het vlak van verblijfsduur en sociale begeleiding.


93


Is er een bevoegde instantie nodig? Zo ja, wie moet dan die rol vervullen? Dit is een vrij delicate kwestie. De spreiding van de bevoegdheden en de verdeling van de macht over verschillende niveaus zorgen ervoor dat je in België goed moet nadenken op welk niveau de desgevallende bevoegde instantie moet worden gesitueerd en welke rol die kan/moet spelen. Bijna alle experten (92%) vinden het nodig dat er een bevoegde instantie is, maar over de vorm die ze moet aannemen, verschillen ze van mening (grafiek 9). 45% van de ondervraagden geeft de voorkeur aan een bevoegde instantie op het federale niveau. Het gemeentelijke niveau krijgt de voorkeur van 30% van hen: 16% voor het gemeentebestuur en 14% voor het OCMW. 16% van de experten kiest voor de Gewesten. De RVA en een onafhankelijk studiebureau dragen elk de voorkeur weg van 4% van de ondervraagden.

Grafiek 9 Bevoegde instantie met wettelijke criteria p

94

2%

6%

Weet ik niet Helemaal niet

23% 19%

Gedeeltelijk Grotendeels Absoluut

50%



Erkenningsvoorwaarden Elementen die een voorwaarde kunnen vormen om als project van solidair wonen te worden erkend, zijn: verblijfsduur, sociale begeleiding, soort solidariteit, evenwicht tussen gemeenschappelijke en privéruimten, gemeenschappelijk dak, het verblijf vastleggen in een geschreven document, het aantal bewoners beperken en sociale gemengdheid. Uit grafiek 10 blijkt dat het geschreven document, de sociale begeleiding en de aanwezigheid van minstens één gemeenschappelijke ruimte de voorwaarden zijn waaraan ‘kandidaatprojecten’ moeten voldoen. Het gemeenschappelijke dak wordt door de experten het minst vaak als erkenningsvoorwaarde aangehaald.

Grafiek 10 Bepaalde, verlengbare verblijfsduur

Sociale begeleiding

Het soort solidariteit specificeren

82%

92%

84%

Minstens één gemeenschappelijke ruimte 90%

Een gemeenschappelijk dak 63%

Geschreven document

Beperkt aantal

Sociale mix

96%

73%

80%

Over de verblijfsduur lopen de meningen uiteen. Volgens sommigen mag daar geen limiet aan worden gesteld. Zo zijn de betrokkenen zeker dat ze niet opnieuw op straat zullen worden gezet en is men ook zeker dat het project zelf kan blijven lopen. Als er toch een limiet wordt gesteld, mag die niet te dichtbij liggen en moeten de criteria duidelijk worden omschreven. De sociale begeleiding moet ‘à la carte’ kunnen gebeuren. Voor particuliere projecten zou ze niet verplicht mogen worden (referentiepersoon), bij institutionele projecten zou zowel de gezamenlijke als de individuele sociale begeleiding moeten gebeuren in functie van de betrokkenen (volgens de meeste experten via een conventie). De experten benadrukken ook dat men moet werken met de bestaande middelen, anders ontstaat er een vorm van concurrentie en dreigen de krachten versnipperd te worden. De bewoners zouden ook op informele wijze zelf voor begeleiding kunnen zorgen. Als gemeenschappelijke ruimten vermelden de experten vooral het salon, de keuken, de eetkamer of een polyvalente zaal. Een gemeenschappelijke tuin volstaat niet om van solidair wonen te kunnen spreken. Een gemeenschappelijk dak blijkt geen belangrijke voorwaarde voor erkenning, want ook een reeks huizen of appartementen met minstens één gemeenschappelijke ruimte kan een solidaire wooneenheid zijn (hoewel die dan natuurlijk nog aan andere voorwaarden moet voldoen).


p

95


96% van de experten hecht veel belang aan het feit dat de inwoning wordt vastgelegd in een geschreven document. Hun voorkeur gaat naar een specifiek contract ‘solidair wonen’ (47%). 30% kiest voor een gewoon huurcontract, 23% voor een handvest (steeds op basis van de ‘eerste keuze’ in grafiek 13). De respondenten leverden heel wat commentaar bij de idee van sociale mix. Als elementen pro halen zij aan : • dit vermijdt gettovorming; stabiele persoonlijkheden hebben een gunstig effect op mensen in crisis; • kennis wordt beter uitgewisseld; • het voorkomt de stigmatisering van deze wooneenheden. Argumenten contra zijn volgens hen: • mensen in dezelfde situatie (ex-gevangenen, bejaarden...) gaan groepen vormen (ze herkennen immers elkaars moeilijkheden en verwachtingen); • vanuit het standpunt van de ‘burgerzin’ is het goed dat mensen die het beter hebben, samen optrekken met mensen in bestaansonzekerheid en hen zo steun bieden; • als mensen met dezelfde problematiek samenwonen vergroot dat de kans op hervallen. p

96

De experten zijn het er over het algemeen over eens dat het aantal bewoners van een solidaire wooneenheid best beperkt blijft. 8 tot 12 lijkt hen ideaal. Wij vermoeden dat zij daarbij uitgaan van geslaagde experimenten van groepswonen en niet van projecten waarbij 3 tot 4 mensen samen een woning huren, zoals dat in andere omstandigheden gebeurt.

Enkele juridische vragen Bij solidair wonen zijn drie soorten huurcontract mogelijk: (1) iedere bewoner is medeondertekenaar van het huurcontract; (2) iedere bewoner tekent zijn eigen (individuele) contract; (3) men werkt met een gemeenschappelijk huurcontract. De experten opteren duidelijk voor een individueel huurcontract van onbepaalde duur (grafiek 11).



Grafiek 11 Soort huurcontract

100%

84% 69%

80% 60%

35%

40%

31%

20% 0% Medeondertekenaar

Individuele huurcontract

Gemeenschappelijk huurcontract

Onbeperkde duur

Voor de experten is het duidelijk dat de bevoegde instantie geen akte moet nemen (op eenvoudige verklaring van de bewoners) van de totstandkoming van een nieuwe solidaire wooneenheid, maar er een oordeel over moet vellen (criteria + controle). Uit grafiek 12 blijkt dat zij een specifiek contract ‘solidair wonen’ verkiezen boven andere vormen van contract. p

Grafiek 12 Soort huurcontract voor solidair wonen

Tweede keus Eerste keus

80% 70%

30%

60% 50% 40%

32%

15%

30% 20%

47% 23%

30%

10% 0% Gezamenlijk handvest

Huurcontract


Een specifiek contract

97


Gevolgen van de erkenning van solidaire wooneenheden Wat zouden de gevolgen zijn als solidair wonen in België erkend werd? Over de impact op de huurprijzen houden de experts zich wat op de vlakte. Velen zijn van mening dat deze projecten zo marginaal zijn, dat hun impact op de markt niet bijster groot is. Toch vermoeden de respondenten dat de huurprijzen wat zullen dalen, vooral als de overheid dit soort initiatieven subsidieert. Over de impact op de vernieuwing van het stedelijke weefsel zijn ze veel duidelijker. Er zal alleszins een impact zijn: gebouwen krijgen een nieuwe bestemming en hele wijken een nieuw leven, de bewoners zullen hun woning beter onderhouden, (te) grote huizen zullen beter benut worden, enzovoort. Over de gevolgen voor de huisjesmelkerij doen de experten geen grootse uitspraken, maar in hun antwoorden is toch een licht positieve trend merkbaar. Een van hen zei: ‘Het kan op zich geen strategie voor de strijd tegen de huisjesmelkerij zijn, maar het kan wel impact hebben als solidair wonen een alternatief wordt voor de meest marginale groep binnen de sociale huisvesting en nieuwe huisvestingsmogelijkheden biedt voor mensen in bestaansonzekerheid.’ Daartegenover staat de uitspraak van een andere expert dat ‘de meeste klanten van huisjesmelkers geen statuut hebben (illegalen) en [dat zij] er p

98

dus geen belang bij hebben om in dit soort projecten te stappen’.

Het statuut van de mensen in een solidaire wooneenheid In verband met het statuut van de mensen in een solidaire wooneenheid hebben we de experten twee mogelijkheden voorgesteld: ofwel krijgen die mensen het statuut van alleenstaande, ofwel krijgen zij een specifiek statuut, verschillend van dat van alleenstaande en dat van samenwonende. Ze kozen massaal voor de eerste mogelijkheid. Elementen die verklaren waarom ze de tweede afwezen, zijn : • dan verandert de werking van de sociale zekerheid (individualisering van de rechten); • dat heeft een te grote impact op de bestaande teksten; • dan kun je beter het statuut van samenwonende in zijn geheel hervormen; • dan wordt solidair wonen een instrument in handen van de overheid en van verenigingen.

Welke gevolgen zal solidair wonen hebben? Voor de betalende organisaties zal solidair wonen heel wat veranderingen meebrengen op het vlak van kostprijs, administratieve complexiteit, enzovoort.



Uit grafiek 13 komen in dit verband enkele trends naar voor: de experten vermoeden dat solidair wonen voor de betalende organisaties geen grote meerkosten zal inhouden (61%) en dat eventuele meerkosten van het begin gecompenseerd zullen worden door een return via sociale winst. Het aantal mensen dat ervoor in aanmerking komt, is trouwens te klein om de kosten van deze organisaties merkbaar te beïnvloeden.

Grafiek 13 Gevolgen van solidair wonen

80% 70%

71%

71%

61%

60% 50%

37%

40%

29%

30%

18%

20% 10% 0%

p Geen grote meerkost

Supplementaire Kost van de kosten gecompenseerd maatschappelijke begeleiding

Wettelijke erkenning

Sociale kostprijs

Administratieve complexiteit

De wettelijke erkenning en de sociale begeleiding zouden daarentegen wel supplementaire kosten meebrengen (71%). Eventuele supplementaire kosten voor de sociale zekerheid zouden gecompenseerd worden door besparingen bij het administratieve beheer (29%).


99


Als solidair wonen voor onbepaalde duur kan, zullen de sociale kosten lager liggen. Het leven in een solidaire wooneenheid zou inderdaad een gunstige invloed moeten hebben op de gezondheid en op het sociale en culturele leven van de betrokkenen. De toegekende steun zou de sociale kosten (hospitalisatie, uitsluiting, sociale noodsituaties, verhuis...) omlaag moeten halen. Veel mensen die in grote bestaansonzekerheid verkeren, gaan van opvangcentrum naar transitcentrum naar ziekenhuis naar... en richten zich tot een hele rist sociale diensten. Dat nomadisme kost handenvol geld en voor de betrokkenen zelf heeft een stabieler leven heel positieve gevolgen. En omdat men de huisvestingkosten beter onder controle heeft, zal men niet zo snel meer geconfronteerd worden met vragen om de huurwaarborg voor te schieten of met hotel- of plaatsingskosten bij noodopvang. Volgens de experten zou de administratieve complexiteit niet toenemen als solidair wonen wettelijk erkend werd. Toegegeven, als er een procedure voor officiële erkenning komt, maakt dat de administratie weer wat ingewikkelder, maar dat wordt dan gecompenseerd door het feit dat de statuten duidelijker zijn, zodat de subjectiviteit daalt en er minder bezwaren worden aangetekend als men vermoedt dat iets is fout gelopen.



Kwantitatieve benadering Tot slot komen we dan bij de vraag hoeveel mensen in aanmerking komen voor solidair groepswonen en wat dat de federale staat zal kosten. We verwijzen eerst naar een artikel in “Echos du Logement” (van het Waalse Gewest) dat op zijn beurt refereerde aan een artikel in “Le Monde Diplomatique” van november 2004: ‘Volgens een enquête zou 38% van de huurders bereid zijn een gezamenlijk huurcontract te ondertekenen. De wetgever doet echter of zijn neus bloedt: er is nog altijd geen wettelijk kader voor dat soort huurcontracten – niet voor de verhouding tussen de afzonderlijke huurders en de verhuurder, niet voor mensen die desgevallend borg staan en niet voor de verhouding tussen de huurders onderling.’ Hoewel de Franse enquête niet in verband met ‘solidair wonen’ werd uitgevoerd, lijdt het geen twijfel dat het resultaat aangeeft dat mensen – wellicht om financiële redenen – echt wel bereid zijn om gezamenlijk te huren. Dan nu eerst het deel over de schattingen van het aantal mensen dat in aanmerking komt voor solidair wonen (daarna iets over wat dit initiatief de staat zou kunnen kosten). De schattingen van de ondervraagde experten betreffen de vier categorieën van vervangingsinkomens die ook in het juridische hoofdstuk aan bod kwamen:

p

• werkloosheidsuitkering; • leefloon; • IGO; • gehandicaptenuitkering. Voor deze kwantitatieve benadering hebben wij bij betrouwbare bronnen (voornamelijk bij ministeries) een aantal basisgegevens verzameld en ze vervolgens geactualiseerd en gewogen om ze zo representatief mogelijk te maken. In bijlage vindt u een schematische voorstelling van de manier waarop wij deze cijfers hebben bekomen en gewogen.


101


Eerst volgen de globale cijfers (op nationaal niveau) voor 2005 van het aantal mensen dat recht had op een uitkering in één van de vier grote groepen vervangingsinkomens :

500.165 uitkeringsgerechtigde werklozen (RVA, statistisch jaarboek 2005)

70.292 IGO-gerechtigden (Rijksdienst voor Pensioenen, 2005)

73.445 leefloontrekkers (POD Maatschappelijke Integratie, Statistieken 2005)

133.672 tegemoetkomingen aan personen met een handicap

(Federale Overheidsdienst Sociale Zekerheid, Directie-generaal Personen met een handicap, Verslag van de activiteiten 2005) - --------------------------------- Samen 777.574 gerechtigden

Eerste weging De eerste weging is ingegeven door de schattingen van de experten in de vragenlijst. We hadden hun deze vraag gesteld: ‘Welke doelgroep denkt u, uitgaande van uw beroepservaring, zou geïnteresseerd p

102

zijn door ‘solidair wonen’ als ‘nieuwe formule’, als daarvoor een kader werd gecreëerd? En hoe groot zou die groep procentueel gesproken zijn?’ Dat gaf als resultaat:

Gemiddelde Mediaan Modus Standaardafwijking

Werklozen 13,7% 10,0% 10,0% 7,5%

leefloon 17,3% 15,0% 10,0% 11,1%

IGO 17,1% 15,0% 15,0% 12,3%

Gehandicapten 18,8% 15,0% 5,0% 17,5%

De mediaan lijkt ons de meest aangewezen berekeningswijze wat betreft de antwoordverdeling. Als bovenstaande percentages worden toegepast op het aantal leden van de respectieve groepen, geeft dat:



50.016 uitkeringsgerechtigde werklozen

10.544 IGO-gerechtigden

11.017 leefloontrekkers

20.051 tegemoetkomingen aan personen met een handicap ------------------------------------------------------------------------

Total de 91.628 gerechtigden Toepassing van het betrouwbaarheidsinterval (+ en – 2.5%) geeft als marge:

Van - 2.5% = 72.187 gerechtigden tot + 2. 5% = 111.065 gerechtigden

Tweede weging

p

Binnen dat geheel komen allerlei categorieën voor: gehuwde koppels, alleenstaanden... Ons interesseren alleen de samenwonenden, die in het huidige systeem nog financieel gestraft worden. Uitgaande van de verhouding van hun aantal tot het totale aantal leden van de betrokken groep, komen we tot volgende percentages samenwonenden: • 42,98 % bij de werklozen in 2005; • 30,52 % bij de IGO-gerechtigden; • 28,70 % bij de leefloontrekkers; • 45,40 % bij de tegemoetkomingen voor personen met een handicap.


103


Als we die percentages toepassen op de net gevonden cijfers, geeft dat:

42,98 % van 50.016 = 21.497

mensen

30,52 % van 10.544 = 3.218

mensen

28,70 % van 11.017 = 3.161

mensen

45,40 % van 20.051 = 9.103

mensen

-----------------------------------------------------------

Samen 36.979 gerechtigden

Toepassing van het betrouwbaarheidsinterval (+ en – 2.5%) geeft als marge:

Van -2.5% = 29.022 mensen tot + 2.5% = 44.936 mensen

p

104

Derde weging De derde weging is wat ingewikkelder. Binnen de net vermelde groep van 29.022 tot 44.936 uitkeringsgerechtigde samenwonenden komt een hele reeks mensen niet in aanmerking voor solidair wonen zoals wij het omschreven hebben: gehuwde koppels zonder kinderen, gehuwde koppels met ongehuwde kinderen en huishoudens met meer dan één gezinskern dienen uitgesloten. Op grond van cijfers van het Nationaal Instituut voor de Statistiek (2005) hebben wij kunnen berekenen dat die groepen 48,4% van de bevolking van België uitmaken. Dus houden wij maar 51,6% van onze steekproef over. Als we ervan uitgaan dat op de bevolkingsgroep die ons aanbelangt, dezelfde verhoudingen van toepassing zijn als op het geheel van de Belgische bevolking, komen 14.974 tot 23.186 mensen in aanmerking voor de verandering van hun statuut (van samenwonende naar alleenstaande).



Schatting van de kosten (als richtsnoer) Om te schatten hoeveel dit alles de staat zou kosten, moesten we een schatting per persoon en per groep doorvoeren. Daarvoor hebben we voor elk van de vier groepen het verschil berekend tussen het tarief van alleenstaande en dat van samenwonende. We moeten wel preciseren hoe we te werk zijn gegaan voor de groep werklozen, want de tarieven variëren daar vrij sterk: hoe langer iemand werkloos is, des te kleiner wordt zijn uitkering. We moesten die tarieven dan ook wegen in functie van het belang van elk van die categorieën. Het gewogen tarief van alleenstaande bedraagt 832 euro, dat van samenwonende 478 euro. We bekwamen de gemiddelde kosten door het verschil tussen beide tarieven te berekenen: 354 euro. Gewogen gemiddelde volgens de duur van de werkloosheid Type werklozen Eerste jaar samenwonende Tweede jaar samenwonende Langer dan twee jaar samenwonende Eerste jaar alleenstaande Tweede jaar alleenstaande

Gemiddelde (in euro’s) 776,5 643,5 468

Aantal werklozen 3509 6095 20.5373

917 828

5367 104.779

Gemiddeld uitkeringssupplement voor wie van het tarief van samenwonende overgaat naar dat van alleenstaande

Alleenstaande Samenwonende Gemiddelde kosten

IGO 686 466,64 219,36

leefloon 625 429,66 195,34


gehandicapte 835 417 418

werkloos 832 478 354

p

105


Als we nu die gemiddelde maandelijkse kosten toepassen op de marges van het aantal gerechtigden dat in aanmerking komt voor solidair wonen, kennen we de meerkosten per categorie sociaal uitkeringsgerechtigden: • 2.944.522 tot 4.908.210 euro voor de werklozen • 302.877 tot 424.222 euro voor de IGO-gerechtigden • 265.005 tot 371.085 euro voor de leefloontrekkers • 1.636.052 tot 2.290.640 euro voor de tegemoetkomingen aan personen met een handicap --------------------------------------------------------------------Samen 5.148.506 tot 7.994.357 euro per maand Of 61.782.072 tot 95.932.284 euro per jaar

Gemiddeld zouden de meerkosten dus ongeveer 80.000.000 euro per jaar bedragen p

106

• uit een vergelijking van het aantal potentiële gerechtigden (14.974 tot 23.186) met het huidige aantal sociaal uitkeringsgerechtigden (777.574) blijkt dat de eerste groep 1,93% tot 2,98% van de tweede vertegenwoordigt; • leggen we nu de meerkosten als gevolg van het behouden van het tarief van alleenstaande (namelijk 80.000 in duizend euro per jaar, de zonet berekende mediaan) naast het totaal van de jaarlijkse uitgaven van de sociale zekerheid (namelijk 55.256.504 in duizend euro – volgens Federale Overheidsdienst Sociale Zekerheid), dan blijkt dat zij 0,14% van het huidige budget van de sociale zekerheid vertegenwoordigen.



Tot slot moeten we ook nog de positieve externaliteiten op een rijtje zetten, ook al kunnen we in dit stadium van het onderzoek op die positieve gevolgen nog geen cijfers plakken. (cfr begin van het hoofdstuk 5).

Werklozen Aantal gerechtigden Eerste weging (Experten)

500.165 7,5 tot 12,5%

Van 37.512 tot 62.520 42,98%

Tweede weging verhouding samenwonenden

Van 16.122 tot 26.871 51,6%

IGO 70.292 12,5 tot 17,5%

Van 8.786 tot 12.301 30,52%

Van 2.681 tot 3.757 51,6%

Leefloontrekkers

Gehandicapten

73.445 12,5 tot 17,5%

Van 9.180 tot12.852 28,70%

Van 2.634 tot 3.688 51,6%

133.672

Totaal 777.574

12,5 tot 17,5%

Van 16.709 tot 23.392 45,40%

Van 7.585 tot 10.620 51,6%

p

Derde weging doelgroep Van 8.318 tot13.865 Gemiddelde 354E

Schatting van de kosten

Van 2.944.472 tot 4.908.210

Van 1.383 tot 1.938 Gemiddelde 219E

Van 302.877 tot 424.422


Van 265.005 tot 371.085


Van 1.636.052 tot 2.290.640

van 5.148.506 tot 7.994.357 € per maand van 61.782.072 tot 95.932.284 € per jaar

Op grond van een aantal definities, van een analyse van de huidige toestand, van de typologie van de doelgroepen en van de verschillende soorten bestaansonzekerheid hebben wij twee modellen van solidair wonen uitgewerkt die wij dan hebben voorgelegd aan een aantal experten inzake huisvesting en sociale bestaansonzekerheid. Hun kritische bedenkingen komen aan bod in HOOFDSTUK 6.


107

p

108

Hoofdstuk vi Haalbaarheid


Hoofdstuk VI - Haalbaarheid

Modellen en scenario’s In dit hoofdstuk overschouwen we de modellen van solidair wonen, de juridische voorzieningen die daarvoor dienen getroffen te worden en de resultaten van de kwantitatieve en kwalitatieve vragenlijst. Na de kritische opmerkingen van de experten bleken twee scenario’s mogelijk. Het eerste omvat twee modellen (een open en een gesloten model), aan het tweede beantwoordt slechts één model, dat in alle denkbeeldige situaties kan gelden en dat we het ‘topmodel’ hebben genoemd. SCENARIO I : • het OPEN MODEL zou mensen de mogelijkheid moeten bieden om makkelijk en snel een solidaire wooneenheid op te richten. Het zou geen administratieve lasten en/of intense controles meebrengen en de lichte verplichtingen die het de betrokkenen zou opleggen, zouden alleen maar dienen om eventuele negatieve gevolgen zo veel mogelijk te beperken; • het GESLOTEN MODEL is bedoeld voor de institutionele actoren binnen het strikte kader waarin zij werken. Het zou mensen kunnen opvangen waarvan de bestaansonzekerheid schrijnender vormen aanneemt en die meer begeleiding nodig hebben. Hier zou meer controle worden uitgeoefend en deze wooneenheden zouden door de overheid slechts als vormen van solidair wonen worden erkend na een grondige evaluatie van hun werkwijze, het beheer van de ruimte, de kwaliteit van het leefproject, enzovoort. SCENARIO II : • het TOPMODEL is bedoeld voor alle doelgroepen. Veel experten vonden het open model té open en te riskant om mee te werken. Zo kwamen we tot het idee van een topmodel, dat iedereen toelaat een project van solidair wonen op te starten op voorwaarde dat het ‘label solidair wonen’ van de bevoegde instantie bekomen wordt. Wij hebben de juridische definitie van solidair wonen dan ook opgedeeld in hypothesen en de vooren nadelen van elke hypothese geëvalueerd.


p

109


Solidair wonen is… EERSTE HYPOTHESE § 1. Een geheel van privéwoningen die tegelijk zelfstandig zijn en samen horen, en waar meerdere mensen wonen, van wie ten minste één in bestaansonzekerheid verkeert of dreigt terecht te komen. (Zie inkomens gelijk aan of lager dan 60% van de nationale mediaan).

p

Thematiek Huisvesting

Criteria waaraan is voldaan Zeer toegankelijk

Economie

Ruim toepassingsgebied

Economie

Schaaleconomie

Solidariteit Juridisch en administratief

Solidariteit Gemakkelijk administratief beheer (gedaan met controles en evaluaties) Vrij georganiseerd

110

Structuur van de woning

Potentiële nadelen Groter risico voor negatieve gevolgen Meer kosten voor de sociale zekerheid Mogelijk verkeerd aanwenden van de middelen Uitbuiting Gemakkelijk administratief beheer (gedaan met controles en evaluaties) Eventueel zijn er geen gemeenschappelijke ruimten

Deze criteria leiden tot een heel open model, waardoor snel en makkelijk solidaire wooneenheden kunnen worden opgezet, vooral voor privépersonen. Het kan uit de hand lopen en de bescherming kan worden misbruikt.



Eerste model Structuur van de wooneenheid Structuur van de wooneenheid Statuut van de bewoners Controle Solidariteit Sociale begeleiding Doelgroep Verblijfsduur Leefproject/handvest

Minstens één gemeenschappelijk dak of levensruimte Vrije keuze van de bewoners Alleenstaande op eenvoudige verklaring van de betrokkenen Geen. Er wordt alleen nagegaan of niet met het domicilie is gesjoemeld Ligt vervat in het feit dat men samenwoont met mensen in statutaire bestaansonzekerheid Wordt niet opgelegd vanuit het project van solidair wonen. Kan wel om andere redenen opgelegd of gekozen zijn Iedereen, maar er moet minstens één iemand in bestaansonzekerheid aanwezig zijn (zie criteria) Onbeperkt Vrije keuze van de bewoners

De Nederlandstalige experten vermelden dat dit model een hulpmiddel moet kunnen zijn om de familiale solidariteit te versterken, zodat grootouders bijvoorbeeld één van hun volwassen kinderen of hun kleinkinderen kunnen opvangen als het betrokken gezin door relatie- of andere problemen in de rats zit. Bovendien geven ze eigenlijk de voorkeur aan één overkoepelend model, een ‘topmodel’, dat een samensmelting is van de beide modellen die wij hadden voorgesteld. Dat zou de administratieve procedures vereenvoudigen en eventuele verwarring uitsluiten. Verder geven ze aan dat het niet zo makkelijk is om precies te omschrijven wat dient te worden verstaan onder ‘structuur van de wooneenheid’. Een uitdrukking als ‘gemeenschappelijke leefruimte’ lijkt hen beter, omdat de betrokkenen op die manier vrij zijn het geheel in te richten zoals zij zelf willen, terwijl tegelijk vermeden wordt dat een wooneenheid met als enige gemeenschappelijke ruimte een garage ook onder de definitie van solidair wonen valt. De overheidscontrole mag niet te ingewikkeld zijn en gebeurt liefst met veel realiteitszin. Wellicht is het OCMW daarvoor de meest geschikte instantie. De Nederlandstalige experten vinden dat het eerste model te open is en te veel aanleiding kan geven tot misbruiken. Daarom kiezen ze voor het tweede model, dat veel strikter is. De Franstalige experten vinden dat dit eerste model goed kan dienen voor particulieren die een solidaire wooneenheid willen opstarten, op voorwaarde althans dat die door een bevoegde instantie wordt erkend en opgevolgd.


p

111


Voor- en nadelen van het eerste model (open type) volgens de experten VOORDELEN Als er geen regels zijn, zullen spontaniteit en ‘er zin in hebben’ op de eerste plaats komen en voorafgaan aan een eventuele regelgeving. Kraakpanden kunnen worden erkend als vormen van solidair wonen (via het vorderingsrecht of precaire huur)

Dankzij dit model, dat beantwoordt aan de grote verscheidenheid op het terrein, kan de rijkdom van die diversiteit behouden blijven. Zo hoeft niemand buiten deze voorziening te vallen. Het integratie-effect speelt hier maximaal. In het andere geval zou de voorziening zelf marginaliserend gaan werken.

p

112

Soms zal economische solidariteit de enige vorm van solidariteit zijn, maar dat is dan toch al mooi meegenomen.

Dit model bevordert echt de creatie en het behoud van sociale banden.

NADELEN Administratieve willekeur: als er geen regels zijn, is er ook geen objectieve zekerheid. Wie bepaalt – en volgens welke criteria – wie de persoon in bestaansonzekerheid zal zijn op grond van wiens aanwezigheid het pand als solidaire wooneenheid wordt erkend? Zal iemand gedoemd zijn om ‘de bestaansonzekere van dienst’ te zijn (en te blijven omdat het pand anders zijn statuut verliest)? Er zullen zich talrijke misbruiken voordoen: te hoge bezettingsgraad van de vertrekken, overbevolking, huisjesmelkers... Het gevaar is niet denkbeeldig dat men de normen voor huisvesting en hygiëne aan zijn laars lapt en dat de menselijke factor zo veel aandacht krijgt, dat men de woondimensie uit het oog verliest. Sommigen zouden dit kunnen aangrijpen om de bestaande regelgeving te omzeilen. Voorbeeld: een bejaardentehuis probeert zich als solidaire wooneenheid te laten erkennen zonder te moeten voldoen aan alle voorwaarden van een rusthuis of rust- en verzorgingstehuis. Met dit model zal de geloofwaardigheid van het concept van solidair wonen verminderen. Het zal immers gebruikt worden door de institutionele structuren en dat zal op termijn de basisidee gewoon kapotmaken.

Aanvullende opmerkingen: • men zou een onderscheid moeten maken tussen ‘woonplaats’ en ‘domicilie’. Sommige mensen zouden wel eens hun domicilie kunnen nemen in een solidaire wooneenheid om zo de voordelen van het statuut van alleenstaande te genieten terwijl ze eigenlijk elders wonen. Dus spreken we beter van ‘woonplaats’ dan van ‘domicilie’; • het project beperken tot meerderjarigen is te eng: er zijn ook andere situaties waarmee rekening dient gehouden.



TWEEDE HYPOTHESE § 1. Een geheel van privéwoningen die tegelijk zelfstandig zijn en samen horen, en waar meerdere mensen wonen, van wie ten minste één in bestaansonzekerheid verkeert of dreigt terecht te komen. § 2. Mensen die in een solidaire wooneenheid wonen (de bewoners), uitkeringsgerechtigd zijn en een inkomen hebben dat lager is dan 60% van de Belgische mediaan, worden beschouwd als bewoners van een individuele woning, ook al hebben ze toegang tot de gemeenschappelijke ruimten en voorzieningen van de wooneenheid. § 3. In die wooneenheid wonen meerdere meerderjarigen en/of huishoudens, nooit slechts één wettelijk of feitelijk gezin. § 4. De bewoners zijn elkaar solidariteit verschuldigd, zijn zich ervan bewust dat ze gemeenschappelijke belangen hebben en weten zich met elkaar verbonden door de rechten en de plichten die daarop betrekking hebben. § 5. Naast privévertrekken bevat de wooneenheid ook gemeenschappelijke ruimten en voorzieningen die toegankelijk zijn voor alle bewoners van de eenheid. § 6. De rechten en plichten van de bewoners van de solidaire wooneenheid met betrekking tot de organisatie van de eenheid, de erkenning van de privéruimten en van hun onschendbaarheid, het onderhoud van de gemeenschappelijke ruimten en voorzieningen, de duur van de huurcontracten, de huurprijzen en de eventuele gemeenschappelijke kosten worden vastgelegd in een reglement van interne orde, het handvest van het betrokken project van solidair wonen. Via dit handvest wordt ook het gemeenschapsleven van de bewoners georganiseerd. Hierin wordt ook vastgelegd welke vormen van solidariteit ze elkaar verplicht zijn.


p

113


Aan welke criteria wordt hiermee voldaan? Thematiek Huisvesting Economisch Economisch Solidariteit Juridisch en administratief Structuur van de woning

Criteria waaraan is voldaan Zeer toegankelijk

Potentiële nadelen

Beperking van mogelijke negatieve gevolgen Ruim gebied Beperking van de kosten voor de sociale zekerheid Schaaleconomie Betere aanwending van de middelen Intrinsieke vormen van solida- Minder mogelijkheid tot uitbuiriteit ting (door interne regelgeving) Makkelijk administratief beheer Onrechtvaardig (gedeeltelijk) (gedaan met controles en evalu- tegenover anderen aties) Er zijn regels wat betreft de gemeenschappelijke ruimten

Het model dat uit deze hypothese voortkomt, is geslotener dan het eerste en is vooral bedoeld voor projecten met een groter aantal bewoners en ernstiger vormen van bestaansonzekerheid. Het handvest van zulke projecten moet door een overheidsinstantie worden goedgekeurd. Dit tweede model zou vooral p

114

professionele actoren in de gelegenheid moeten stellen om de waaier van mogelijkheden te verruimen waarvan zij al gebruik maken (opvangcentra, appartementen met begeleiding, enzovoort).

Tweede model Structuur van de wooneenheid Inrichting van de woning Statuut van de bewoners Controle Solidariteit Sociale begeleiding Doelgroep Verblijfsduur Leefproject/contract

Leefproject/contract Vrije keuze van de bewoners, rekening houdend met de erkenningscriteria voor solidair wonen Alleenstaanden op grond van hun domiciliëring in een erkende solidaire wooneenheid Controle van de criteria voor solidair wonen door de bevoegde instantie Erkend door het charter van solidair wonen Opgelegd wanneer iemand in de eenheid komt wonen en daarna nog herhaaldelijk Gelijk wie, maar minstens één persoon in bestaansonzekerheid (zie criteria) Beperkt, maar contractueel verlengbaar Vrije keuze van de bewoners, rekening houdend met de erkenningscriteria



Voor- en nadelen van het tweede model (gesloten type) volgens de experten. VOORDELEN Grotere zekerheid voor de bewoners, vooral dankzij het handvest met rechten en verplichtingen. Op deze manier kan men criteria uitwerken die de verbrokkeling tussen de verschillende kabinetten doorbreken, erkenningsvoorwaarden dus die door alle overheidsinstanties worden aanvaard. Die algemene erkenning kan dan worden voorgelegd aan elk instantie die een vervangingsinkomen moet toekennen. Misschien is dat de prijs die moet worden betaald om de geloofwaardigheid van de voorziening hoog te houden. Het biedt een referentiekader voor wie op dit vlak initiatieven wil nemen. Sociale begeleiding is een pluspunt... als ze niet verplicht is. Dat er minstens één iemand in bestaansonzekerheid in de eenheid moet wonen om van solidair wonen te kunnen spreken (met welomschreven criteria voor die bestaansonzekerheid) is heel belangrijk.

NADELEN Deze voorziening zal voorbehouden zijn aan een elite (zij die er administratief mee overweg kunnen). Die anti-versnippering-criteria zullen natuurlijk in botsing komen met de verschillende bevoegdheden van Gewesten en Gemeenschappen.

Als we met een of andere vorm van erkenning werken, zal het probleem van de moratoria opduiken: nieuwe projecten zullen (vooral om financiële redenen) administratief worden afgeremd. Dit model breekt de spontaniteit van nieuwe projecten. Als sociale begeleiding verplicht wordt, ervaart men ze als iets negatiefs, want dan wordt ze een machtsinstrument. Als de aanwezigheid van één iemand in bestaansonzekerheid bepalend is voor de erkenning van een wooneenheid als project van solidair wonen, kan dat leiden tot stigmatisering van de betrokkene en kan de groep de nood voelen hem te ‘behouden’ (in die staat te houden) om zijn eigen voortbestaan te garanderen.

De experten hebben niet alleen op vooren nadelen gewezen, ze hebben ook een aantal aanbevelingen gedaan in verband met de structuur en de inrichting van de wooneenheid: • die moet ofwel minstens één gemeenschappelijk dak hebben ofwel bestaan uit een reeks gebouwen die allemaal eigendom zijn van dezelfde juridische persoon; • ze moet beantwoorden aan de criteria voor hygiëne die zijn vastgelegd in het federale KB van 1997; • de bewoners zijn vrij wat betreft de inrichting van het geheel, maar er moet minstens één gemeenschappelijke leefruimte zijn: de woonkamer, de eetkamer of de keuken. Verder hebben de experten ons erop gewezen dat dit tweede model een wettelijk kader zou scheppen voor sociaal werk dat nu al gebeurt, en veel onduidelijkheid over de erkenning ervan zou wegnemen, maar ze vragen zich af of de maatschappelijke begeleiding van de bewoners wel verplicht moet worden gesteld.


p

115


Ze stellen voor te werken met een label solidair wonen dat zou worden toegekend door een neutraal organisme – dus niet door het OCMW, de VDAB of de mutualiteiten – zodat de functies van rechter en financierder netjes gescheiden blijven. Het lijkt hun een goed idee om een Federaal Agentschap voor Solidair Wonen op te richten. Dat agentschap, dat even goed een openbare als een privé-instelling kan zijn, zou nieuw op te richten solidaire wooneenheden niet alleen moeten screenen, maar ook ondersteunen. Concreet betekent dit volgens de experten dat het agentschap

• het label solidair wonen toekent voor een bepaalde periode (vb drie jaar) en verlengbaar; • voor die toekenning of verlenging komt luisteren naar de voorstelling van het project door de bewoners. In de voorgaande zin ligt de nadruk op luisteren, de bewoners moeten dus geen geschreven document voorleggen. Het handvest is inderdaad slechts de formalisering van de solidariteit die inherent is aan het project; • over een leesrooster beschikt waarmee het criteria als doelgroep / werkbaarheid van het project / soort gemeenschappelijke vertrekken hun juiste plaats kan geven; • (via een lijst) externe referenten voorstelt die de ‘natuurlijke helpers’ op het vlak van maatschappep

116

lijke begeleiding kunnen bijstaan (elk project zou een externe referent moeten hebben); • hulp biedt bij het opzetten van nieuwe projecten (bijvoorbeeld door een minimum-handvest van solidair wonen te verspreiden, dat elke groep/project dan naar eigen noden en wensen verder kan uitwerken).

Om nog even in te gaan op het laatste punt: solidariteit en zelfstandigheid moeten volgens de experten in dat handvest centraal staan. Het handvest is de ethische waarborg van het project. Al wie deelneemt aan het project onderschrijft de filosofie van het handvest. Uit al de bedenkingen die de experten naar voor hebben gebracht, hebben we een uniek model gedistilleerd dat de voordelen van beide oorspronkelijke modellen in zich verenigt. Dit ‘topmodel’ is zowel op de betrokken mensen als op de betrokken instellingen van toepassing.



Het topmodel Structuur van de wooneenheid Inrichting van de woning Statuut van de bewoners Controle Solidariteit Sociale begeleiding

Doelgroep Verblijfsduur Leefproject/contract

Minstens één gemeenschappelijke leefruimte Vrije keuze van de bewoners, rekening houdend met de erkenningscriteria voor solidair wonen en met de heersende normen voor hygiëne. Alleenstaanden op grond van hun domiciliëring in een erkende solidaire wooneenheid Controle van de criteria voor solidair wonen door de bevoegde federale instantie (label solidair wonen). Minstens één externe referent. Erkend door het handvest van solidair wonen Door de daartoe gemachtigde instanties (OCMW, RVA, enzovoort) opgelegd aan mensen in statutaire bestaansonzekerheid wanneer ze in de eenheid komen wonen en daarna nog herhaaldelijk. Gelijk wie, maar minstens één persoon in bestaansonzekerheid (zie criteria) Beperkt, maar contractueel verlengbaar (bijvoorbeeld drie jaar). Vrije keuze van de bewoners, rekening houdend met de erkenningscriteria

Er moeten een aantal wettelijke schikkingen worden veranderd. Zie verder juridische regeling voor Top model met varianten.


p

117


Juridische regeling Betreffende het recht op maatschappelijke integratie: Koninklijk besluit van ... houdende erkenning van solidaire huisvesting en tot uitvoering van artikel 14, § 1, 1ste lid, 2° en 3° van de wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op maatschappelijke integratie: Artikel 1 : Voor toepassing van dit besluit, verstaan we onder: 1° “instelling”: een door de bevoegde overheid erkende voorziening of inrichting voor de opvang van personen in nood. 2° “gezin”: het al dan niet gehuwde paar of de persoon die met aanverwanten in dezelfde lijn samenleeft. 3° “persoon in een precaire toestand” : persoon die twee criteria voor bestaansonzekerheid verenigt, zoals ze werden vastgesteld in het Algemeen verslag over de armoede uit 1994 (geactualiseerd in 2005) dat opgesteld werd in opdracht van de minister en in samenwerking met de doelgroepen. p

118

4° “gemeenschappelijke leefruimte”: een keuken, een eetkamer, een woonkamer of een andere ruimte die de personen die in de solidaire woning verblijven desgewenst als ontmoetings- en ontspanningsruimte kunnen gebruiken. 5° “hoofdverblijfplaats” : zoals gedefinieerd in artikel 3 van de wet van 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters en de identiteitskaarten en in artikel 16 van het koninklijk besluit van 16 juli 1992. 6° “opvangtehuizen, gemeenschapshuizen, nachtopvang voor daklozen, gemeenschappelijke logementhuizen” : de instellingen geregeld door het decreet van het Waalse Gewest van de 12 februari 2004 betreffende de opvang van, het verschaffen van een onderkomen aan en de begeleiding van in sociale moeilijkheden verkerende personen. Artikel 2. § 1. De solidaire huisvesting is een project voor solidair leven, al dan niet op initiatief van een instelling, waar meerdere personen en/of gezinnen met ten minste één persoon in precaire toestand verblijven, en die allen over één of meerdere exclusief door hen gebruikte privé-ruimten en tenminste één gemeenschappelijke leefruimte beschikken. Uitgesloten zijn huizen of appartementen waar één enkel gezin verblijft, opvangtehuizen, gemeenschapshuizen, nachtopvang voor daklozen, gemeenschappelijke logementhuizen en elk ander type van collectieve huisvesting die door specifieke wetgeving geregeld worden.



§ 2. De personen die in een solidaire woning verblijven zijn de personen die zowel het streven naar solidariteit en het bewustzijn van een belangengemeenschap alsook de rechten en plichten met elkaar delen zoals bepaald in het “handvest van de solidaire woning”, dat het solidair project en de concrete organisatie van de solidaire woning vastlegt. § 3. Een federaal agentschap (FEDASOL) controleert de elementen en het handvest van de solidaire woning174. Variante : Een gewestelijk agentschap ( in Wallonië : AWASOL) controleert de elementen en het handvest van de solidaire woning175. Artikel 3 : Om aanspraak te kunnen maken op het leefloon vastgesteld in artikel 14, § 1, eerste lid, 2° van de wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op sociale integratie176, moet de persoon zonder gezinslast die in een erkende solidaire woning verblijft er zijn hoofdverblijfplaats gevestigd hebben en het handvest van de solidaire woning ondertekend hebben. Artikel 4: Dit besluit heeft uitwerking met ingang van…

p

Betreffende de IGO: Koninklijk besluit van ... houdende erkenning van de solidaire huisvesting en tot uitvoering van artikel 6, § 2, 3de lid en artikel 7, § 1, 3de lid en § 2, 2de lid van de wet van 22 maart 2001 tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen. Artikel 1: hetzelfde als voor het recht op maatschappelijke integratie. Artikel 2 : hetzelfde als voor het recht op maatschappelijke integratie. Artikel 3: Voor toepassing van artikel 6, § 2, 3de lid van de wet van 22 maart 2001 tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen, worden de personen die in een erkende solidaire woning verblijven, niet meer geacht dezelfde hoofdverblijfplaats te hebben als de aanvrager, voor zover hij er zijn hoofdverblijfplaats gevestigd heeft en het handvest van de solidaire woning ondertekend heeft.

174 Een nieuwe wet is nodig. 175 Een nieuw decreet is nodig. 176 Bedrag “alleenstaande”


119


Artikel 4:. Voor toepassing van artikel 7, § 1 van de wet van 22 maart 2001 tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen, wordt geen rekening gehouden met de bestaansmiddelen van de personen bedoeld in artikel 3 van dit besluit. Artikel 5: Dit besluit heeft uitwerking met ingang van…

Betreffende de inkomensvervangende tegemoetkoming Koninklijk besluit van ... houdende erkenning van solidaire huisvesting en tot wijziging van artikel 4, § 1, 2° van het koninklijk besluit van 6 juli 1987 betreffende de inkomensvervangende tegemoetkoming Artikel 1 : hetzelfde als voor het recht op maatschappelijke integratie. Artikel 2 : hetzelfde als voor het recht op maatschappelijke integratie. Artikel 3 : Artikel 4, § 1, 2° van het koninklijk besluit van 6 juli 1987 betreffende de inkomensvervangende tegemoetkoming wordt als volgt gewijzigd: p

120

Behoren tot categorie B: de personen met een handicap die: • ofwel alleen wonen177; • ofwel sinds ten minste drie maanden dag en nacht in een verzorgingsinstelling verblijven en eerder niet tot categorie C behoorden178; • ofwel in een erkende solidaire woning verblijven en er hun hoofdverblijfplaats gevestigd hebben, het handvest van de solidaire woning ondertekend hebben en eerder niet tot categorie C behoorden. Artikel 4. Dit besluit heeft uitwerking met ingang van …

Betreffende de werkloosheidsuitkering Ministerieel besluit van ...houdende erkenning van solidaire huisvesting en tot wijziging van artikel 59, 2de lid van het ministerieel besluit van 26 november 1991 Artikel 1 : hetzelfde als voor het recht op maatschappelijke integratie. 177 Artikel 3, 1°, van het koninklijk besluit van de 13 september 2004. 178 Artikel 3, 1°, van het koninklijk besluit van de 13 september 2004.



Artikel 2 : hetzelfde als voor het recht op maatschappelijke integratie. Artikel 3 : Artikel 59, 2de lid van het ministerieel besluit van 26 november 1991 wordt als volgt gewijzigd: Worden niet geacht samen te wonen de personen die in een erkende solidaire woning wonen, er hun hoofdverblijfplaats gevestigd hebben, het handvest van de solidaire woning ondertekend hebben en eerder niet tot de categorie “werknemer met gezinslast” behoorden. Artikel 4. Dit besluit heeft uitwerking met ingang van… Dankzij die veranderingen moeten verschillende vormen van groepswonen tot ontplooiing kunnen komen, of het nu gaat om institutionele dan wel om privé-initiatieven. Hoe kan dat concreet in zijn werk gaan? Op die vraag proberen we in het volgende hoofdstuk 7 een antwoord te formuleren.

p


121

p

122

Hoofdstuk vii Boordtabel en aanbevelingen


Hoofdstuk VII - Boordtabel en aanbevelingen

Een pilootfase Het zou niet goed zijn een voorziening die op een aantal vlakken nieuw en vernieuwend is, onmiddellijk op grote schaal in te voeren. Op dit ogenblik kunnen we immers slechts bij benadering inschatten wat er de positieve en eventueel ook de negatieve gevolgen van zullen zijn. Daarom stellen zowel de experten als de onderzoekers voor dat er eerst een pilootfase komt. Door het initiatief een eerste keer na één jaar en een tweede keer na drie jaar te evalueren kan duidelijk worden wat positief is en gesmeerd loopt en waar desgevallend moet worden bijgestuurd om de voorziening echt aan haar doel te doen beantwoorden. Het is heus niet onze bedoeling de administratieve procedures nog ingewikkelder te maken, maar het lijkt ons gewoon een vorm van ‘goed beheer’ om het initiatief pas na een pilootfase te veralgemenen. Alles bij elkaar onderscheiden wij vier fasen en vijftien etappes: Fase 1. Juridische veranderingen Fase 2. Opstarten van de pilootprojecten Fase 3. Evalueren en bijsturen

p

Fase 4. De voorziening uitbreiden


123


Vijftien etappes Etappe 1 Etappe 2 Etappe 3 Etappe 4 Etappe 5 Etappe 6 Etappe 7 Etappe 8 Etappe 9 Etappe 10 p

124

Etappe 11 Etappe 12 Etappe 13 Etappe 14 Etappe 15

Overhandiging van het eindrapport Juridische veranderingen in verband met het statuut van samenwonende Aanduiden van de dienst die verantwoordelijk zal zijn voor de erkenning van de projecten Aanduiden van de instelling die de projectoproep zal doen Projectoproep Selectie van de projecten; evaluatie en haalbaarheid Aanduiden van het bureau en van de experten die de projecten zullen begeleiden Opstarten van de projecten Identificatie van de mensen die in aanmerking komen Uitwerken van het eerste diagnose-proces Diagnose

Lasthebbers van de studie Federale overheid Federale overheid Federale overheid Aangeduide instelling Aangeduide instelling Aangeduide instelling + federale overheid Actoren op het terrein Actoren op het terrein

Bureau + experten + actoren op het terrein Bureau + experten + federale overheid Toepassing van de verbeterin- Actoren op het terrein gen Evaluatie na drie jaar en aan- Bureau bevelingen Beslissing om verder te gaan of Federale overheid te stoppen Verspreiding van de resultaten Federale overheid

Hoe die etappes een continu, lineair proces kunnen vormen, ziet u op de volgende bladzijde. Dit schema is uiteraard niet meer dan een voorstel, maar het houdt wel rekening met iets waar een aantal experten ons hebben op gewezen: dat we een minimum aan begeleiding moesten voorzien voor de projecten van solidair wonen, vooral voor de privé-initiatieven. Daarnaast zie je in één oogopslag dat de federale overheid in dit schema een zeer belangrijke plaats inneemt, vooral waar het op evalueren en beslissen aankomt.



Fase 1

Overhandiging van het eindrapport

Aanduiden van de instelling die de projectoproep zal doen

Juridische veranderingen in verband met het statuut van samenwonende

Aanduiden van de overheid en diensten die verantwoordelijk zullen zijn voor de erkenning van de projecten van SW

Projectoproep in de drie Gewesten 3 institutionele projecten 3 privéprojecten

Selectie van de projecten

Fase 2 Aanduiden van het bureau dat de projecten zal begeleiden en van de eventuele referenten

Opstarten van de projecten

Identificatie van de mensen die in aanmerking komen p

Fase 3 Uitwerken van het eerste diagnoseproces

Fase 4

Diagnose na 1 jaar en aanbevelingen aan de betrokken overheden

Evaluatie na 3 jaar en aanbevelingen

Doorgeven van de resultaten aan de actoren


Toepassing van de verbeteringen

Het experiment verder- of stopzetten

125


Aanbevelingen voor de opdrachtgevers van het onderzoek Een problematiek die om een antwoord schreeuwt In het eerste hoofdstuk hebben we gezien dat niemand nog om het enorme maatschappelijke probleem van de huisvesting heen kan. De moeilijkheden op dit vlak leiden tot bestaansonzekerheid en groeiende armoede. Eén cijfer slechts: over het hele land gezien zijn de huurprijzen – vooral van kleinere woningen – tussen 1998 en 2002 objectief met 16,5% gestegen. Het probleem is niet in een handomdraai op te lossen, laat staan dat één enkele maatregel zou volstaan: de sociale huisvesting moet worden aangezwengeld, de voorwaarden waaronder mensen daar aanspraak op kunnen maken en daar kunnen blijven, moeten wellicht strenger worden gecontroleerd en de SVK’s moeten hun activiteiten beter kunnen ontplooien (de Sociale Verhuur Kantoren blijken inderdaad goed werk te leveren wat betreft de begeleiding van mensen in bestaansonzekerheid terwijl ze tegelijkertijd waarborgen bieden aan de eigenaars).

p

126

Om die problemen het hoofd te bieden zoeken gezinnen en alleenstaanden alternatieve oplossingen: ze worden permanente campingbewoners of proberen nieuwe vormen van samenwonen uit. Huisjesmelkers maken van de situatie gebruik om schandalige winsten op te strijken. Om te ontsnappen aan het financieel nadelige statuut van samenwonende, kiezen sommige mensen voor de clandestiniteit (het probleem van de valse domicilies), wat dan weer in de kaart speelt van ‘verhuurders van deurbellen’ of de betrokkenen gedeeltelijk scheidt van hun partners, soms met een echte breuk tot gevolg. Sommige experten wijzen er ook op dat mensen die uit de bestaansonzekerheid komen en over een individuele woning beschikken, niet zelden de eenzaamheid van de nacht ontvluchten door in een nachtopvangcentrum te komen slapen, wat vragen oproept bij de manier van wonen die hen wordt voorgesteld.

Solidariteit niet meer bestraffen Deze nieuwe manier van leven – meer in gemeenschap – dewelke wij als Solidair Wonen hebben beschreven is voor een deel een antwoord op de geschetste problematiek. Als mensen gaan samenwonen kan dat economisch voordeliger zijn, terwijl ze niet alleen hun middelen, maar ook hun verantwoordelijkheden en een deel van hun leven met elkaar delen en onderling solidair zijn over de grenzen van de generaties en van sociale groepen heen. Deze manier van wonen verliest echter een groot deel van haar financiële aantrekkelijkheid en doeltreffendheid als de betrokkenen van een vervangings-



inkomen leven. De mensen die in dat geval zijn, krijgen immers het statuut van samenwonende, wat betekent dat hun inkomen daalt. Eigenlijk wordt solidariteit zo afgestraft. Moet dan het onderscheid tussen de verschillende statuten maar gewoon worden afgeschaft? Sommige experten zijn daar hevige voorstanders van, maar wij nemen een andere optie: er moeten andere wegen te vinden zijn, solidariteit moet tot ontstaan en tot bloei kunnen komen zonder dat wetten of administratieve beslommeringen stokken in de wielen steken.

Solidair wonen: een derde weg die niet echt nieuw is Solidair wonen bestaat al heel lang. De hedendaagse vormen ervan hebben op één of andere manier hun wortels in projecten die na de Tweede Wereldoorlog vooral in de ergst geteisterde gebieden werden opgezet en zich meestal op het vlak van de macrofamilie situeerden. Recentere initiatieven hadden soms uitdrukkelijk maatschappelijke, ecologische, spirituele of nog andere bedoelingen. Dat mensen zonder familiebanden gaan samenwonen en onderling solidair zijn, is dus niet nieuw (zie bijvoorbeeld verslagen terreinbezoeken). Uit de projecten die we hebben bezocht, bleek dat zoiets best haalbaar is en een aantal voordelen biedt, maar dat er ook beperkingen zijn. De bewoners komen soms terecht in een ingewikkelde en soms ronduit onsamenhangende administratieve situatie die hen voor niet geringe moeilijkheden stelt. In die context houdt het wettig maken van solidair wonen meer in dan de loutere erkenning van het bestaan van die ‘nieuwigheden’: dat proces moet er ook voor zorgen dat die projecten, of het nu om institutionele dan wel om privé-initiatieven gaat, zich harmonieuzer kunnen ontwikkelen en makkelijker toegankelijk zijn. De innoverende oplossingen van professionele actoren (begeleid wonen, opvangcentra, transitwoningen, enzovoort) ten dienste van de groepen die met de grootste bestaansonzekerheid kampen, stoten vaak op het probleem van de follow-up. Als de betrokkenen weer de gelegenheid krijgen om een meer zelfstandig bestaan te leiden, blijken hun mogelijkheden vaak nog ontoereikend om in het dagelijkse leven op eigen benen te staan. Een behoorlijk aantal onder hen ‘hervalt’ dan ook. De experten spreken van een gemiddelde van om en bij de 20%.


p

127


Langetermijn solidariteit We moeten dus aanvaarden dat sommigen – mensen die mentaal, fysisch of psychisch zo diep gekwetst zijn dat bestaansonzekerheid hun levenslot wordt – nooit het soort autonomie zullen hervinden dat wij wensen en dat zij hun hele leven hulp en begeleiding zullen nodig hebben. Anderen kiezen bewust voor solidair wonen omdat ze hun niet gekozen eenzaamheid willen doorbreken of omdat ze hun middelen en een deel van hun leven willen delen met minder gegoeden. Solidair wonen is dus hoe dan ook een alternatieve vorm van leven en wonen, maar omdat mensen er vanuit verschillende achtergronden in terechtkomen, is het goed hem zo nauwkeurig mogelijk te omschrijven.

Juridische complexiteit van de statuten Zodra we ons op het juridische vlak begeven, stoten we op een enorme complexiteit. Die betreft zowel de middelen van de betrokkenen als de gezinssamenstelling, het statuut van de bewoners en het begrip ‘woonplaats’. Alleen al voor de werkloosheidsuitkeringen en het statuut van samenwonende zijn er niet minder dan 21 verschillende inkomenscategorieën! Wij vragen geen vereenvoudiging – daarvoor zou een macro-economisch onderzoek nodig zijn, met meer tijd en mensen dan voor onderp

128

havige studie – maar stellen voor dat voor solidair wonen een juridisch kader wordt geschapen (zie hoofdstuk 3 en de ‘juridische regeling’ in het vorige hoofdstuk) dat financieel gesproken voor de betrokkenen niet meer solidariteit-bestraffend maar solidariteit-bevorderend werkt. Wij vragen niet dat een derde statuut in het leven wordt geroepen, naast dat van alleenstaande en dat van samenwonende, maar dat een welbepaalde woonvorm structureel wordt beschermd, met andere woorden: dat een label solidair wonen wordt uitgewerkt.

Erkenningsvoorwaarden Wij stellen voor om twee soorten solidair wonen te implementeren, elk met eigen normen, één voor individuele initiatieven en één voor institutionele actoren. Het eerste model moet heel soepel zijn en administratief gesproken mag de toegang ertoe niet te ingewikkeld zijn. Het moet beantwoorden aan een aantal minimum normen: het gaat uit van een leefproject dat door de bevoegde instantie is geëvalueerd, in de wooneenheid is een gemeenschappelijke leefruimte aanwezig (een lééfruimte, geen garage of bergplaats), de heersende normen in verband met hygiëne worden er gerespecteerd en er is een minimum aan begeleiding (de bewoners kunnen een beroep doen op iemand die beroepshalve bezig is met maatschappelijke problemen) en een minimum aan sociale gemengdheid, met minstens in het begin één persoon die voldoet aan de voorwaarden voor bestaansonzekerheid zoals



wij die eerder hebben geformuleerd. De erkenning geldt best voor een periode van drie jaar (wat overeenkomt met de klassieke duur van een huurcontract); na die periode kan ze worden verlengd. Het tweede model is veel strikter. Het is bedoeld om het werk van institutionele actoren met mensen waarvan de bestaansonzekerheid dramatischer vormen aanneemt, vlotter te laten verlopen. Bij de erkenningsvoorwaarden voor het vorige model komen er nog andere, waaronder die van een verplichte begeleiding van de betrokkenen beslist niet de minste is. Om elke vorm van misbruik en alle negatieve gevolgen te vermijden, moeten beide modellen de juridische erkenningsvoorwaarden respecteren (zie ‘juridische regeling’ in het vorige hoofdstuk).

Wie evalueert de erkenningsvoorwaarden? Volgens ons gebeurt dat best door een bestaande of nog op te richten federale dienst. Die moet nagaan of het project beantwoordt aan het opzet van solidair wonen, of de juridische normen voor solidair wonen worden gerespecteerd, het project op gestelde tijden evalueren, enzovoort. Voor de mensen in bestaansonzekerheid die door maatschappelijke of andere diensten worden gevolgd, zou er niets mogen veranderen, met uitzondering van het statuut (ze worden voortaan erkend als alleenstaanden en vallen dus niet meer onder de categorie ‘samenwonenden’).

Omschrijving van het begrip ‘bestaansonzekerheid’ Wij stellen voor te werken met de omschrijving van bestaansonzekerheid die te vinden is in het bekende rapport van J. Wrésinski179 en ook door de OESO wordt gehanteerd. Financieel gesproken ligt de drempel voor bestaansonzekerheid bij een inkomen dat overeenstemt met 60% van de nationale inkomensmediaan. Die factor wordt gecombineerd met andere, die de betrokkene nog kwetsbaarder maken, zoals een handicap van lichamelijke, psychische of mentale aard. Een te strikte definitie, die alleen zou rekening houden met het inkomen, lijkt ons niet aangewezen (zie de definitie van sociaaleconomische bestaansonzekerheid in hoofdstuk 4).

179 Wrésinski J., “Grande pauvreté et précarité économique et sociale, Journal Officiel”, Parijs, 1987, p. 14. Vertaald als Grote armoede en sociaal-economische bestaansonzekerheid, ATD Vierde Wereld België, Brussel, 1989.


p

129


Over hoeveel mensen en om hoeveel geld gaat het ? Om te berekenen hoeveel mensen potentieel voor solidair wonen in aanmerking komen hebben wij gebruik gemaakt van bestaande statistieken over verschillende statuten (werklozen, IGO-gerechtigden, enzovoort) en van de schattingen van de geraadpleegde experten (zie hoofdstuk 5). Voor een periode van vijf jaar en uitgaande van de veronderstelling dat de voorziening aan de verwachtingen beantwoordt (dat ze dus ruim bijval vindt), komen we op die manier aan een marge van 19.000 à 23.000 mensen en een kostenplaatje van 5.148.506 à 7.994.357 euro per maand, wat overeenkomt met een jaargemiddelde van om en bij de 80.000.000 euro (zie vragenlijst experten). Bij het schatten van de kosten hebben we rekening gehouden met de verschillen tussen onderscheiden soorten vervangingsinkomens. Natuurlijk achten wij het wenselijk dat het tarief van alleenstaande kan gelden voor iedere bewoner van een solidaire wooneenheid, maar men kan op dit vlak ook prioriteit verlenen aan de meest kwetsbaren, bijvoorbeeld aan leefloontrekkers en IGO-gerechtigden.

Pilootprojecten Het verdient aanbeveling, zo zeiden we al aan het begin van dit hoofdstuk, om eerst voor een duur van drie jaar enkele pilootprojecten op te starten die worden begeleid en geëvalueerd door experp

130

ten die geen banden hebben met de betrokken administraties (het laatste om de nodige objectiviteit te garanderen). Voor die projecten zou een projectoproep moeten worden gedaan door een daartoe aangeduide instelling (de Koning Boudewijn Stichting bijvoorbeeld). De betrokken projecten zouden ook geregeld moeten worden bijgestuurd.

Timing Alle geraadpleegde experten hebben ons erop gewezen dat de nood hoog is en dat de tijd dringt. Enerzijds hebben de minst gegoeden het almaar moeilijker om goede huisvesting te vinden, anderzijds kunnen de institutionele actoren maar opvang blijven garanderen als ze een niet onaanzienlijk deel van hun tijd besteden aan onderhandelingen met verschillende administraties. Steeds meer jongeren hebben het moeilijk om een plaats te vinden op de arbeidsmarkt en zoeken daarom een woonst die minder kost dan wat op de huisvestingsmarkt wordt aangeboden. Daarnaast zoeken ook veel ouderen – om financiële redenen en om zolang mogelijk zelfstandig thuis te kunnen wonen – naar vormen van gemeenschapswonen als alternatief voor bejaardentehuizen en andere instellingen.



We moeten niet overhaast te werk gaan, maar enige spoed is wel geboden – en dat is nog zacht uitgedrukt. Maar zoals de regels van het democratische spel het vereisen: de onderzoeker wikt en de bewindsman beschikt.

Besluit Toen we aan dit onderzoek begonnen, wisten we dat het alom complexiteit troef zou zijn. Paradoxaal genoeg waren er geen merkelijke verschillen tussen het noorden, het centrum en het zuiden van het land. Op enkele nuances na is de sociaal-economische bestaansonzekerheid blijkbaar overal dezelfde, los van de cultuur of de streek waar ze zich voordoet. Anderzijds hebben onze bezoeken ons geleerd dat bestaansonzekerheid heel verschillende gezichten kan aannemen en dat er dus niet zoiets bestaat als één wondermiddel om ze uit te roeien. Ze kan wel worden ingedijkt, maar daarvoor moet dan een hele waaier aan initiatieven worden ontplooid. Uit de projecten die we bezochten bleek dat creativiteit en zin voor initiatief het enige afdoende antwoord zijn op de complexiteit van de problematiek. Voorwaarde daarvoor is dan wel dat er een wettelijk kader komt waarin die initiatieven zich kunnen ontplooien en waarbinnen solidair wonen één van de mogelijke antwoorden zou zijn. Natuurlijk vinden duizenden gezinnen al een betaalbaar onderkomen via sociale huisvesting, maar we kunnen er niet omheen dat de voorzieningen op dit vlak vandaag de dag niet voldoen aan de enorme vraag. De huurmarkt geeft nu aanleiding tot zo veel speculatie, dat de huurprijzen uit de pan rijzen. In de sector van de nood- en andere opvang zijn er bedden te kort, vooral ’s winters. Wellicht is het om al die redenen samen dat de interministeriële conferentie de huisvestingsproblematiek tot één van haar prioriteiten heeft gemaakt. Wij kregen de opdracht om met deze studie uit te zoeken of solidair wonen als alternatieve manier van wonen haalbaar is. Wij denken dat wij aan die verwachting hebben beantwoord en daarbij rekening hebben gehouden met alle modaliteiten en nuances die eigen zijn aan een domein waar een aantal elementen soms ronduit met elkaar in tegenspraak zijn of waar de aanpak verspreid zit over een aantal beleidsdomeinen.


p

131

Algemene bibliografie

Algemene bibliografie Internet • Statistiques du Gouvernement Fédéral http://www.statbel.fgov.be • Statistiques du Ministère de l’Economie (fédéral), http://ecodata.mineco.fgov.be/ • Site du Portail Sécurité Sociale, https://www.socialsecurity.be/site_fr/home_default.htm • Site de la Sécurité sociale, http://socialsecurity.fgov.be/FR/index.htm • Site de l’ONEM, http://www.rva.fgov.be/ • Site de l’office National des Pensions, http://www.onprvp.fgov.be/onprvp2004/FR/intro asp • Roland Kums, Tussen individualiteit & collectiviteit, Leuven, 1998 site : • http://www.homestead.com/RolandKums/info.html • Site d’Ecotopie consacré aux réalisations écologiques exemplaires harmonisant les relations de l’homme avec son environnement naturel, social et culturel : • http://www.inti.be/ecotopie/habigrou.html#menu • Site d habiter autrement, lieu d’échange d information et de projet : http://www.habiterautrement.org • Site de Samenhuizen, Vereniging voor woongemeenschappen, vzw : p

132

• http://www.samenhuizen.homestead.com (ou samenhuizen.be) 016/89.60.43 • Site de Platform Wonen van ouderen dont le but est de contribuer à la fondation d’un habitat de qualité pour les personnes âgées : http://users.skynet.be/platform.wonen • Site de Logement pour Tous : http://www.logement.irisnet.be/partners/lptizw.htm • Site de Trempoline : http://www.trempoline.be • Site de la communauté de la Poudrière : http://users.skynet.be/lapoudriere.org • http://www.lvcw.nl/index1.html

Specifieke Bibliografie • Eurobaromètre. La perception de la pauvreté en Europe, Pauvreté 3, Commission des Communautés Européennes, 1990. • Evaluation de la participation des personnes vivant dans la pauvreté au Rapport bruxellois sur l’état de la pauvreté, les dossiers de l’observatoire de la Santé et du Social de Bruxelles-Capitale. 2005. • Grande Pauvreté et Précarité économique et sociale, Wrésinski, Journal officiel, Paris 1987. P. 14 _ Vertaald als Grote armoede en sociaal-economische bestaansonzekerheid, ATD Vierde België, Brussel, 1989.



• Guide de l’habitat groupé pour des personnes en précarité sociale, Habitat et Participation, 2004. • Habitat de personnes âgées aux Pays Bas woongroepen et centres de ressources, Habitat et Participation avec le soutien de la Fondation Roi Baudouin, pp 73, 2002. • J’habite donc je suis : Pour un nouveau rapport au logement, Nicolas Bernard, Editions Labor, 2005. • L’habitat groupé autogéré au Benelux et en Europe, Habitat et Participation-Fondation Roi Baudouin, Louvain-la-Neuve, 1984. • L’habitat groupé fait pour durer ? Essai d’un mode d’emploi, mémoire présenté par Catheline Giaux, Ecole ouvrière Sociale, 2006. • Le Logement, un droit à accompagner, Revue l’observatoire. n°47/2005. • La Pauvreté monétaire en Belgique, en Flandre et en Wallonie, A-C. Guio. 2004. • Le minimum de moyens d’existence en Région wallonne.1987-1996, J-C. Dupont, J. orenbuch., 1996. • Les Politiques de Logement en Europe occidentale. L’évolution récente des politiques publiques. L’aide aux constructeurs d utilité publique, 2006. • Les syndicats face à l’exclusion et aux précarités sociales. Bilan des actions de la Confédération Européenne des Syndicats et de ses organisations. • Op weg naar een Vlaamse huursubsidie ? Winters S., Heremans F., Elsinga M., Marchal A. Vandekerckhove B., Van Steen G, 2004. • Où vivre mieux ? Le choix de l’habitat groupé pour personnes âgées. Fondation Roi Baudouin, Editions namuroises, 2006 • Projet consistant en une analyse d’un projet pilote relatif au logement de cohabitation de sans-abri, G. Hacourt, 2002. • Rapport général sur la pauvreté, Fondation Roi Baudouin, Bruxelles, 1994. • Repenser le droit au logement en fonction des plus démunis. Un essai d’évaluation législative, Nicolas Bernard, Editions Bruylant, 2006. • Sans-abri, SDF : L’errance aujourd’hui, Bruxelles Santé n°40 1ère partie, 2005. • Stratégie Européenne en matière de pauvreté et d’exclusion sociale, R. Pena-Casas, C. Degryse, P. Pochet, 2002. • Terre Cuite et Construction : Habitat Groupé, n°109, 2004. • Vers l’éradication de la pauvreté et de l’exclusion sociale ? Rapport d’étape sur la stratégie européenne sur l’inclusion sociale. 2002. • Wonen in Vlaanderen in perspectief : evoluties 1976 1997.


p

133


• Wonen aan de onderkant, De Decker, P., Goossens, L. en Pannecoucke, I. (Garant, Antwerpen Apeldoorn, 2005. • Van Menxel, Verbinding Verbroken, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk • Woongemeenschappen in Vlaanderen. Een verkennend onderzoek, K. Matthijs, A. Martens. 2003-2004.

Juridisch Bibliografie • En France : • Circulaire n°2002/595 du 10 décembre 2002 lettre d’instruction aux services déconcentrés (DDASS et DDE) pour la mise en place du programme 2004 « Maisons Relais » - circulaire co-rédigée par le Ministère des Affaires sociales, du travail et de la Solidarité ainsi que par le Ministère de l’Equipement, des Transports, du Logement, du Tourisme et de la Mer. • En Belgique : • M. Dumont, N. Malmendier, Les handicapés, Guide social permanent, Partie III, Livre II, Titre II, Chapitre IV, 570, mise à jour 2005. • M. Fontaine, La loi du 20 février 1991 sur les baux à loyer : historique, philosophie, réflexions critiques. La nouvelle réglementation des baux à loyer. Loi du 20 février 1991, Patrimoine XIII, Academia Bruylant, 1991, p.16. p

134

• J. F Funck, Le Chômage, Guide social permanent, partie I, livre IV, Titre IV, chapitre I, 130, mise à jour 2002. • S. Lebeau, « le régime du bail du logement », Mémento du Logement, Région Bruxelles-Capitale, 2005, p48 et ss. • Y-H. Leleu, Droit des personnes et des familles, Collection de la Faculté de droit de Liège, Larcier 2005, p.91. • B. Louveaux, Le droit au bail de résidence principale, De Boeck Université, 1995, n°15 et ss. • Ph. Versailles, M. van Ruymbeke, Le minimum de moyens d’existence, Guide social permanent, Partie III, livre I, Titre II, chapitre I, 2, n°380. • Recherche relative au droit à l’intégration sociale à travers la jurisprudence de l’année 2003 : www.mi-is.be. • Recherche relative au minimum de moyens d’existence et à l’aide sociale à travers la jurisprudence de l’année 2002 : www.mi-is.be.



Boeken, artikels,… (bij Habitat et Participation) • Autogestion de l’habitat et grands systèmes, De Biolley I., Jouret P., Kespern A., Reynaud P, 1979. • Chants d’espoir Champ d’espérance, Communauté de La Poudrière, 1995. • Collaborative communities. A new concept of housing with shared services, Dorit Fromm, Etats-Unis, 1988. • Community design primer, HesterRandolph T., Ridge Time Press, Etats-Unis, 1990. • Des ateliers d’habitants, Mouvement de l’habitat groupé autogéré, Paris, sd. • Des habitants « baraqués ». Une expérience d’autogestion dans un quartier de Louvain-la-Neuve : La Baraque, Habitat et Participation, Louvain-la-Neuve, 1992. • Et si nous habitions autrement ?, 2001, éd. Feuilles familiales. • Faites comme chez vous ! La porte est ouverte dans les coopératives d’habitation populaire, Fédération des coopératives d’habitation populaire des cantons de l’Est, Québec, 1981. • Gemeinschatsorientiertes wohnen in der kleine gruppe, Faller Peter, Universtié de Stuttgart, 1983. • Habitats autogérés, Ed. Alternatives/Syros, Paris, 1983. • Habitat coopératif social, Rennes France, 1985. • Habitat des personnes âgées aux Pays-Bas. Woongroepen et centres de ressources, • Habitat et Participation, septembre 2002. • Habitat groupé. Journée de rencontres, Nivelles, 10 mai 1980. • Habitat groupé. Intimité, solidarité, ouverture, Krokaert Hervé, Mémoire, ISA Saint-Luc, Bruxelles, 1985. • Habitat groupé pour des personnes en précarité sociale, Habitat et Participation, novembre 2003. • Habiter autrement : l’habitat groupé participatif dans SLRB Info, nr 32, oct-déc 2002, p.12. • Le bonheur en communauté ?, dans PERI, mensuel d’information des jeunes, n°28, Bruxelles, 1972. • Le familistère de Guise ou les équivalents de la richesse, éd. des archives d’architecture moderne, Belgique, 1976. • Les biens collectifs, Alain Wolfelsperger, Presses universitaires de France, 1975. • Les coopératives de propriétaires, Institut National du Logement, Belgique, 1974. • Les espaces collectifs privés au-delà de la copropriété, Haumont Francis, Louvain, 1978. • Les habitats groupés : une expérience de vie associative, Scholler Muriel, Mémoire, UCL, 1984. • L’habitat groupé : une alternative, Fondation Roi Baudouin, Belgique, 1981. • L’habitat groupé, une alternative, ASPAN-So/IREC-EPFL, Suisse, 1984. • Maîtrise d’ouvrage et habitat collectif, Groupe SCIC, Ministère du Logement, France, 1994 ;


p

135


• Projet consistant en une analyse d’un projet pilote relatif au logement de cohabitation de sans-abri, Gilles Hacourt, Source, Bruxelles, 2002. Projets collectifs de vie familiale. Etude dans la partie francophone de la Belgique, Colard-Dutry Guillemine, UCL, 1978. • Woongemeenschappelijk, Informatie over centraal wonen, LVCo, Pays-Bas. • Une conception d’habitation : du collectif au groupé, Evangelopoulos Jean, Mémoire, UCL ; 1983. • Vivre en habitat groupé. Analyse des motivations à travers le vécu quotidien, Smeets • Woongroepen in Nederland, Jansen Harrie, Knoope Rien, (2 volumes) Rotterdam, 1982. • Woongroepen in Nederland, Rien Knoope et Harrie Jansen, Data verzameling Deel I • publikatie nr 40 et Demografie en huisvesting Deel II publikatie nr 44, Inst. Preventieve en sociale psychiatrie, Rotterdam, 1981 et 1982.

Divers • Jacques Defourny, Les coopératives en Belgique : un mouvement d’avenir ?, Cera Foundation, 2002. • Décider son logement, l’habitat coopératif à Bruxelles, ULG, 1993 • La Fédération des coopératives belges (Febecoop) • Le conseil national de la coopération (CNC) qui dépend du SPF Economie p

136

• La société coopérative Buls créée par Jacques Giel et Grace Faes (Fondateurs du Kaputt, occupation de nombreux lieux comme la rue des Drapiers l ex îlot Héron City et l’hôtel Tagawa), qui sert d’outil légal et d’intermédiaire entre le propriétaire et les occupants


Een woord van dank

Graag een woord van dank aan allen die zes maanden lang naar ons hebben geluisterd, ons raad hebben gegeven en ons zo nodig zelfs hebben gerustgesteld: experten, bewoners van solidaire wooneenheden en hun begeleiders, leden van het begeleidend comité en de mensen van de administratie die tijd voor ons hebben vrijgemaakt en samen met ons hebben nagedacht. Wij vermelden hier ook graag de vertalers, die ons met hun kritische vragen meer dan eens hebben geholpen om onze formulering bij te schaven. Tot slot gaan onze gedachten naar onze families, die het ‘cyclothyme gedrag’ van een onderzoeker die het einde van zijn onderzoek ziet naderen, geduldig hebben verdragen. Nee, wij zullen ze niet vergeten, de vele gezichten, en evenmin de vele plaatsen die we mochten bezoeken. En we drukken de hoop uit dat dit onderzoek mag bijdragen tot de bloei van het mooie, sterke en p

o zo menselijke concept dat ‘solidair wonen’ heet. Van harte dank.

Onderzoeksteam Habitat et Participation : Daniel Mignolet, Pascale Thys, Benoît Debuigne, Facultés Saint Louis : Nicolas Bernard, Martine Van Ruymbeke SUM Research : Raf Myncke, Brecht Vandekerckhove November 2006


137



Solidair wonen STUdie over de MoGeliJKHeden Voor de erkenning Van HeT GroePSwonen Voor MenSen in een KweTSBare SoCiale ToeSTand

Recommend Documents