Soepel door de
22
overgang
VoeDInG
Ria Penders (Heiloo), Martha Renes (Mijdrecht) en Bep Wolf (Beverwijk) zijn alledrie werkzaam als orthomoleculair diëtist en PNI-therapeut. Zij zijn lid van het Netwerk Orthomoleculair Diëtisten (NOD).
mogelijkheden van voedingsinterventie ria Penders, martha renes, bep Wolf In primitieve samenlevingen werd het einde van de vruchtbare jaren gezien als een overgangsrite, een natuurlijke stap naar een andere fase van het leven. een verandering die gepaard gaat met fysieke, mentale, emotionele en spirituele veranderingen. na de overgang werden de vrouwen gezien als ‘wijze’ vrouwen, de grootmoeders van de stam, de zogenoemde ‘vroede vrouwen’. In de 19e eeuw, de tijd van de opkomst van een klasse van welgestelde, niet-werkende vrouwen en daarnaast de opkomst van mannelijke artsen, werd de overgang gezien als een ziekte met symptomen die behandeling noodzakelijk maakten (tot uterusextirpatie aan toe). Verouderen is een fysiologisch proces. Succesvol verouderen staat
schommelen. Het lijkt alsof de eierstokken nog vlug alle overgebleven
gelijk aan een proces, waarbij zich langzamerhand bepaalde klinische
eicellen willen ‘opmaken’. Soms rijpen er in plaats van één eicel een
verouderingsverschijnselen manifesteren, zonder dat er sprake is van
aantal tegelijk. Dat gaat door totdat de eierstokken beginnen met het
verouderingsziekten. Tijdens een normale menstruatiecyclus houden
overslaan van de eisprong. Vanaf dat moment verlaagt het oestrogeen
progesteron en oestrogeen elkaar in evenwicht. In het begin van de
en gaan de FSH- en LH-spiegels (zie kader op pagina 24) flink schom-
overgang verandert dit, dat wil zeggen: de hoeveelheid progesteron
melen. De fluctuaties kunnen fysieke- en psychische onrust veroor-
en oestrogenen vermindert. De hoeveelheid oestrogenen daalt alleen
zaken. Tegen het eind van de overgang beginnen de hormoonspiegels
minder snel. Er is sprake van een relatieve overmaat aan oestrogenen
zich te normaliseren. Een verlaagde oestrogeenspiegel is een feit. FSH
(oestrogeendominantie). Aan het eind van de overgang is de productie
en LH zijn constant, maar in grotere hoeveelheid aanwezig. Dit blijft
van oestrogenen in de eierstokken gedaald tot (vrijwel) nul. In dit artikel
gedurende de rest van het leven. >>
gaan we in op de mogelijke voedingsinterventies om het lichaam van de vrouw geleidelijk, en dus gezond, door de overgang te loodsen.
“Voor de menopauze houden progesteron en oestrogenen elkaar in evenwicht”
De verschillende fasen van de menopauze De menopauze is in drie verschillende fasen in te delen: 1. Premenopauze: de periode voor de menopauze. Deze periode duurt gemiddeld vier tot vijf jaar. Binnen de premenopauze spreek
hormoonveranderingen rondom de overgang
je van perimenopauze (peri = in de buurt van) als de periode
Normaliter wordt progesteron aan het eind van menstruatiecyclus
dicht bij de menopauze komt.
geproduceerd. Als er om één of andere reden geen ovulatie optreedt,
2. Menopauze: de start van deze periode wordt bepaald door het
wordt er geen progesteron gemaakt. Het baarmoederslijmvlies wordt
moment waarop de laatste menstruatie zich voordeed. Dit kan
echter toch afgestoten. Het hele progesteronmetabolisme kan al uit
pas achteraf (na een jaar zonder menstruaties) bepaald worden.
balans zijn voordat de vrouw dit merkt. Slechts vroege symptomen
De gemiddelde leeftijd waarop de laatste menstruatie plaats vindt,
kunnen wijzen op verandering van progesteronmetabolisme (zie kader ‘symptomen verstoring hormoonspiegel’ op pagina 26). Naarmate de
is 50 - 52 jaar. 3. Postmenopauze: de periode na de menopauze.
overgang vordert, daalt het progesteron verder en gaan de oestrogenen
heT
DoSSIer van Nature nr. 5 - 2007
23
speelt bij het leren via de hippocampus, heeft het niet alleen effect op het gevoel, maar ook op het geheugen. Zowel oestrogeen als progesteron heeft een effect op neurotransmittersystemen, waar onder andere noradrenaline, dopamine en GABA bij betrokken zijn. Deze hebben allen een mogelijke invloed op zowel cognitieve vaardigheden als op gedrag. Al deze veranderingen zijn een mogelijke verklaring voor het feit dat veel vrouwen tussen 48 en 55 jaar klagen over vergeetachtigheid. De productie van androgenen in de eierstokken vervalt na de meno-
Oestrogeensuppletie heeft echter niet altijd effect, wat aangeeft dat
pauze, alleen de bijnieren blijven androgenen produceren. Het resultaat
algehele veroudering ook mee speelt. Waarschijnlijk zijn andere symp-
is dat er circa 40% testosteron geproduceerd wordt. Na de menopauze
tomen, zoals verstoorde slaap, indirect ook verantwoordelijkheid voor
is de omzetting van androgenen in het vetweefsel de voornaamste bron
humeurigheid. Bij onderzoek met oestrogeensuppletie bij vrouwen
van oestrogenen. Het uiteindelijke resultaat na de overgang is een
met problemen met de menopauze, zag men verbetering bij het verbale
vrouwenlichaam dat nog altijd voldoende oestrogeen aanmaakt voor
geheugen, concentratie en abstraherend denkvermogen [1].
een gezonde tweede levenshelft. Vrouwen verouderen sneller
overgang of veroudering?
Het is een feit dat de globale demethylatie van DNA plaatsvindt onder
Opvliegers, nachtelijk zweten, onregelmatige menstruatie, veel bloed-
invloed van bepaalde hormonen als LH en FSH. De veranderingen op
verlies, vaginale droogheid, stemmingswisselingen, depressie, angst,
het gebied van methylatie en hormoonhuishouding zijn twee belang-
vermoeidheid en slapeloosheid zijn typische kenmerken van de over-
rijke verouderingssytemen die interactief werken. Tijdens de verou-
gang. De mate waarin deze klachten voorkomen en de persoonlijke
dering wordt de mitochondriale energieproductie langzaam slechter.
beleving ervan is bepalend of het daadwerkelijk overgangsklachten
Bij vrouwen gaat dit proces sneller dan bij mannen. Dit komt met
zijn. En hebben deze klachten alleen te maken met de veranderde
name door de afname van progesteron. Ook de negatieve invloed van
hormoonhuishouding, of speelt ook de algemene veroudering hierbij
oestrogeen op DHEA (dehydroepiandrosteron) speelt een rol. DHEA
een belangrijke rol?
is een steroïdhormoon dat geproduceerd wordt door de bijnieren. Het wordt ook wel het ‘moederhormoon’ genoemd, omdat het omgezet
De verandering in de oestrogeenhuishouding lijkt een rol te spelen bij de
kan worden in oestrogenen en testosteron en indirect in progesteron.
fysiologische, cognitieve en affectieve kwetsbaarheid die de menopauze
DHEA-waarden dalen bij vrouwen rond het 50e-60e jaar acuut met
periode kenmerkt. Oestrogenen werken op twee receptoren, name-
40%, wat grote verandering geeft op het gebied van energielevering
lijk oestrogeenreceptor-alfa (ER-alfa) en oestrogeenreceptor-bèta (ER-
in de cel. Deze situatie kan aanleiding geven tot activering van het
bèta). Oestrogeenreceptor-alfa is belangrijk voor cognitieve processen.
mitochondriale verouderingssysteem en somatische atrofie in cellen
Oestrogeenreceptor-bèta is belangrijk voor het serotonerge systeem en
van energiegevoelige weefsels, endocriene organen als alvleesklier, het
de emotionele processen. Oestrogenen zijn ook betrokken bij verschil-
bewegingsapparaat en centrale zenuwstelsel. Dit is een kenmerk van
lende andere gebieden die met cognitieve processen in de hersenen te
niet-succesvolle veroudering [2].
maken hebben, zoals het stimuleren van de synthese van acetylcholine (via activering van het enzym choline acetyltransferase). Oestrogenen
mogelijke voedingsinterventie
hebben bovendien een activerend effect op Insulin-like growth factor
De versnelde veroudering moet worden tegengegaan door behande-
(IGF-1)-receptoren, Brain Derived Neurotrophic Factor (BDNF) en
ling van de vitaalste organen. Hierbij heeft ondersteuning van de
neuronen in de hippocampus. Tevens stimuleren ze via het serotonine
endocriene organen (na hersenen en hart) prioriteit. Het verouderings-
de productie van acetylcholine. Oestrogenen verhogen de serotonine-
systeem kan dan ook het best worden beïnvloed via regulatie van de
hoeveelheid door activering van het enzym tryptofaan hydroxylase (dit
hormoonhuishouding, het voorkomen van AGE-vorming (Advanced
enzym is verantwoordelijk voor de limiterende stap bij de serotonine-
Glycation Endproducts, schadelijke eindproducten van glycatiepro-
productie). Oestrogenen kunnen veranderingen in de serotonineom-
cessen). Ophoping van deze AGE’s speelt een rol bij diverse chronische
zetting teweegbrengen. Aangezien serotonine waarschijnlijk een rol
aandoeningen.
Follikel Stimulerend Hormoon (FSH) en Luteïniserend Hormoon (LH) De hypofysehormonen die de seksuele organen van mannen en vrouwen controleren, worden gonadotrofinen genoemd. Twee belangrijke gonadotrofinen zijn:
• FSH (Follikel Stimulerend Hormoon); stimuleert de groei van follikels in eierstokken; bij mannen is dit hormoon voornamelijk betrokken bij spermaproductie; • LH (Luteïniserend Hormoon); reguleert de productie van oestrogenen in eierstokken; bij mannen regelt LH vooral de testosteronproductie in de testes.
24
van Nature nr. 5 - 2007
VoeDInG
Praktische voedingsadviezen Eén van de belangrijkste interventies tegen
gaat samen met toename van 5-HT2A-recep-
• Beperken blootstelling toxische stoffen
versnelde veroudering en klachten van de
toren in de cortex en de hypothalamus. Waar-
Twee belangrijke toxinen waaraan de westerse
overgang is een optimale energie-opname
schijnlijk spelen die receptoren een essentiële
mens veel bloot staat, zijn parabenen en
(zie artikel ‘The origin of species, enzymati-
rol bij de thermogenese [4].
ftalaten. Parabenen zijn conserveermiddelen
sche veroudering’, pagina 41). Een optimale energie-inname, samen met de inname van kwalitatief hoogwaardige voedingsmiddelen,
en worden gebruikt in vele cosmetische en • Voldoende inname van vitaminen en
farmaceutische producten en voedingsmid-
mineralen
delen (o.a. spijs- en soeparoma, vruchtensap).
verlaagt in het algemeen de productie van LH,
Specifiek vitamine A en D. Vitamine A en D
Para-hydroxy-benzoëzuur (parabenen) hebben
FSH en testosteron, terwijl DHEA, groeihor-
reguleren de productie van de geslachtshor-
een oestrogene en andere hormoongerela-
moon (GH) en cortisol juist stijgen. Het is van
monen. Als de receptoren niet bezet worden
teerde activiteit (toename genexpressie van de
belang de voeding zorgvuldig samen te stellen
door vitamine A en D, wordt vanuit andro-
progesteronreceptor). Mogelijk spelen de para-
om (partiële) ondervoeding te voorkomen.
genen minder oestrogeen aangemaakt [5].
benen een rol bij de toename van borstkanker.
Concrete voedingsadviezen: • Sterke beperking van de hoeveelheid (geraffineerde) koolhydraten
Zo worden parabenen (met name methylpara• Regelmatige inname van fyto-oestrogenen
benen) gevonden in (borst)tumorweefsel [9].
Deze
Ftalaten,
natuurlijke
plantsubstanties
zijn
waaronder
het
Di(2-ethylhexyl)
onderverdeeld in isoflavonen, lignanen en
ftalate (DEHP), worden gebruikt om PVC te
Uit recent onderzoek blijkt insulineresistentie
coumestanen. Vooral gefermenteerde soja-
maken. Het zijn de zogenaamde weekma-
en menopauze bij te dragen aan het ontstaan
producten, zoals tahoe, miso, tamari, shoyu
kers. Door het drinken van water (of andere
van het metaboolsyndroom (onafhankelijk van
en tempeh, bevatten isoflavonen. Geïsoleerde
drankjes) uit plastic flesjes en het gebruik
leeftijd en overgewicht) [3].
sojaproducten (zoals sojamelk en de meeste
van geplastificeerde groenten (bijvoorbeeld
vegetarische vleesvervangers) bevatten vrijwel
komkommer), kan de inname van ftalaten
geen fyto-oestrogenen. Lijnzaad en niet-geraf-
sterk verhoogd zijn. Ook worden de ftalaten
• Voldoende inname van kwalitatief hoogwaardig eiwit
fineerde lijnzaadolie zijn belangrijke bronnen
gebruikt in cosmetica. De ftalaten zijn oestro-
Eiwitten spelen een essentiële rol bij onder
van lignanen. Coumestanen ontstaan vooral
geenagonisten en naar alle waarschijnlijkheid
andere de opbouw van hormonen en de lever-
tijdens het ontkiemen van bijvoorbeeld bonen
androgeenantagonisten. DEHP heeft invloed
ontgifting.
(alfalfa). Fyto-oestrogenen kunnen zich binden
op de expressie van een aantal genen, wat weer
aan oestrogeenreceptoren en zo de effecten van
te maken kan hebben met hormonale ontrege-
een overmaat aan oestrogeen verminderen [6].
lingen [10].
• Voldoende inname van meervoudig onverzadigde vetzuren
Onderzoek laat ook zien dat 20 gram sojaleci-
Gifstoffen, met name chloorverbindingen,
Met name omega-3-vetzuren. Deze onverza-
thine en 25 gram isoflavonen per dag duidelijk
kunnen tot hyperactiviteit van het enzym 5-alfa-
digde vetzuren zijn belangrijke componenten
het lipidenprofiel verbeterden (auteurs stellen
reductase leiden, waardoor dehydrotestosteron
van hersen- en zenuwweefsel. Ze zijn bepa-
vraagtekens bij de praktische toepasbaarheid
ontstaat. Overschot aan dehydrotestosteron en
lend voor de vloeibaarheid van de celmem-
van deze dosering). Er kon echter geen verbete-
tekort aan oestrogenen kan leiden tot onge-
branen. Door voldoende omega-3-vetzuren kan
ring van endotheel vastgesteld worden [7]. Uit
wenste haargroei [5].
de hypothalamus gevoeliger reageren op de
onderzoek van het effect van soja op de cogni-
(lagere) hoeveelheid oestrogeen. Ook kan de rol
tieve functies blijkt, dat met name het verbale
• Inname specifieke voedingsmiddelen
van de omega-3-vetzuren op de productie van
geheugen baat heeft bij het gebruik van isofla-
Een aantal voedingsmiddelen zoals aduki-
de neurotransmitters van belang zijn. Oestro-
vonen [1]. De lignanen kunnen aromatase, een
bonen, appels, havermout, lijnzaad, soja-
genen interacteren met verschillende neuro-
cytochroom P-450-enzym, inhiberen waardoor
bonen, spliterwten, venkel, zoete aardappel,
transmitters en deze hebben een functie bij de
er minder ‘schadelijke’ oestrogeensoorten
zonnebloempitten en saliethee, blijken in de
temperatuurregulatie in de hypothalamus. Het
(17B-estradiol en estronsulfaat) geproduceerd
praktijk ondersteunend te werken Tevens is
schijnt, dat verandering in de serotonine(5-
worden [8].
het belangrijk om de lever te ondersteunen.
HT)-productie van invloed is op het ontstaan
Beperking van koffie en alcohol is zinvol. >>
van opvliegers. Vrouwen met lagere serotoni-
• Voldoende beweging
nespiegels hebben meer overgangsklachten.
Spierversterking kan de testosteronspiegel
Een laag gehalte aan oestrogeen in het bloed
verhogen.
heT
DoSSIer van Nature nr. 5 - 2007
25
Symptomen verstoring hormoonhuishouding [11] progesteronvermindering en oestrogeendominantie:
Relatieve overmaat oestrogeen:
•
Opgezet gevoel
overgang premenopauze naar
•
tweezijdig kloppende hoofdpijn
•
Opgezette borsten
perimenopauze
•
terugkerende vaginale schimmel-
•
gewichtstoename
Klachten ontstaan veelal voor de
infecties
•
Koude handen en voeten
menstruatie en overlappen elkaar
•
Misselijkheid en overgeven
•
Stemmingswisselingen
vaak naar de volgende fase
•
Krampen in de benen
•
hoofdpijn
•
gelige huid
vermindering oestrogeen:
Relatieve overmaat progesteron: •
Slaperigheid
overgang premenopauze naar
•
Nachtzweten
overgang menopauze naar post-
•
Dufheid
menopauze
•
Opvliegers
menopauze
•
Depressiviteit
Klachten kunnen worden ervaren
•
Stemmingswisselingen
Er is sprake van postmenopauze
voor, tijdens en na de menstruatie,
•
verwardheid
als de menstruatie één jaar lang
vermindering progesteron:
die nu langzaam gaat stoppen.
•
vergeetachtigheid
gestopt is. het lichaam kan
•
hoofdpijn
Klachten overlappen elkaar vaak
•
Moeheid
langzaam wennen aan de nieuwe
•
Stemmingswisselingen
naar de volgende fase
•
Naar binnen gekeerd
situatie.
•
verminderd libido
•
vaginale droogheid
•
Nervositeit en paniekerigheid
•
Blaasontstekingen
•
Onregelmatige en/of zeer zware menstruatie
•
Dunner worden vaginawand
•
Opgezet gevoel
•
verminderd libido
•
Onrustig gevoel
•
Urineverlies
•
Bezorgdheid
•
hoofdpijn en migraine
zinvolle suppletie •
Isoflavonen: fyto-oestrogene en antioxidatieve werking. Recent
•
Salvia officinalis (echte salie): fyto-oestrogene werking; oxytocicum
onderzoek laat zien dat de werkzaamheid van isoflavonen versterkt
(menstruatiebevorderend), antisudorificum (remt overmaat aan
wordt door de aanwezigheid van voldoende meervoudig onverza-
zweetproductie).
digde vetzuren. In de groep vrouwen die isoflavonen gebruikten, verminderde het aantal opvliegers evenveel als in de groep place-
•
Wilde yam (Dioscorea villosa): gelijkwaardige eigenschappen als
bogebruikers. Maar als de isoflavonen gecombineerd werden met
DHEA en fyto-oestrogenen (actieve substantie diosgenine, dient
meervoudig onverzadigde vetzuren, dan daalde het aantal opvlie-
als natuurlijk progesteron. Een extract van wilde yam kan worden
gers significant sterker.
ingezet bij klachten met oestrogeendominantie.
Zink(orotaat): is onder andere nodig voor de productie van immuun-
Overige zinvolle kruiden
transmitters, de vorming van vele enzymen, de pH-regulatie en de
•
Dong Quai (Angelica sinensis, Chinese engelwortel): adaptogeen op
regulatie proteosoom. Het doel van suppletie is hormoonregulatie,
vrouwelijk hormonaal systeem via bekkendoorbloeding. Bevordert
remethylatie, voorkomen vorming AGE’s en Th1-activatie.
vasodilatatie. Contra-indicatie: heftige menstruatiebloedingen.
Kruiden met een fyto-oestrogene werking •
•
•
Cimicifuga racemosa (zilverkaars, zwarte/black cohosh): beïnvloedt
Vitex agnus castus (monnikspeper): fyto-oestrogene werking (indi-
de hypothalamus-hypofyse-as. Hierdoor wordt de productie van LH
rect effect). Agnus castus herstelt bij langer gebruik het evenwicht
geremd. Tevens heeft zilverkaars een ontspannende werking.
oestrogenen/progestagenen terug in de richting van progestagenen
Indicaties: opvliegers, zweetaanvallen, nervositeit, slaapproblemen,
(‘progesteron-like’) via inwerking op de as hypothalamus-hypofyse-
stemmingswisselingen, depressiviteit, hoofdpijn, pijnklachten.
ovaria; het reguleert de prolactinesecretie, verhoogt LH en remt
Cimicifuga verbetert de controle op spieren van blaas en bekken-
FSH mild (ook bij het premenstrueel syndroom). Agnus castus
bodem en werkt zenuw- en spierontspannend.
remt samen met gammalinoleenzuur de productie en activiteit van het enzym 5-alfa-reductase. De productie van dihydrotestosteron
26
•
Hypericum perforatum (St. Janskruid) en Cimicifuga racemosa
wordt hierdoor verminderd [5]. Indicaties: pijnlijke, onregelmatige
(zilverkaars, zwarte-/black cohosh). Beide kruiden blijken effec-
menstruatie; overmatige bloedingen; depressieve klachten. Agnus
tief bij menopausale vrouwen die daarvoor geen last hadden van
castus is libidoverhogend.
depressie. <<
van Nature nr. 5 - 2007
VoeDInG
Signalen van de overgang • veranderingen in menstruatiepatroon
• gewichtstoename • Overgang van ‘s nachts koude
• Opvliegers
naar warme voeten
• Overmatige transpiratie
• angstaanvallen
• Duizeligheid
• Moeite met ophouden van
• Slapeloosheid
urine
• Osteoporose
• veranderingen in libido
• Nervositeit
• artropatie (gewrichtspijn)
• cardiovasculaire veranderingen
• concentratieproblemen
• hartkloppingen
• Depressiviteit
• hoofdpijn
• atrofie van de huid
• Brok in de keel
• Kriebelend gevoel op huid
2. Dam B van. van Nature, opleiding pNI 2, module ‘veroudering’; 2006 3.
Lin Kc, tsai St, Kuo Sc, et al. Interrelationship between insulin resistance and menopause on the metabolic syndrome and its individual component among nondiabetic women in the Kinmen Study. am.J.Med.Sci. april 2007; 333(4):208-214
4. campagnoli c, abba c, ambruoggio S, et al. polyunsaturated fatty acids (pUFa) might reduce hot flushes: an indication from two controlled trials on soy isoflavones alone and with a pUFa supplement. Maturitas, Nov. 2004 5.
pruimboom L. van Nature. Seminar ‘de huid als spiegelorgaan’. Feb. 2006
6. Boker LK, Schouw Yt van der, Kleijn MJJ, et al. Intake of dietary phytoestrogens by Dutch Women. the american Society for Nutritional Sciences. J Nutr. 132:1319-1328, 2002 7. Evans M, Nijke v,Yanchou v, et al. Effect of soy isoflavone protein and soy lecithine on endothelial function by healthy postmenopausal women. Menopause, Jan-feb 2007; 14(1):141-149 8. hutchins aM, Martini Mc, Olson a, et al. Flaxseed consumption influences endogenous hormone concentrations in postmenopausal women. Nutrition and cancer 2001,
literatuur
vol. 39, No.1:58-65
•
hall J, Jacobs R. holistische menopauze. ISBN: 90-202-43365
•
verhelst g. groot handboek geneeskrachtige planten. ISBN 90 80778427.
9. harvey pW, Everett DJ. Significance of the detection of esters of p-hydroxybenzoic acid (parabens) in human breast tumours. J appl toxicology. Jan-feb 2004; 24(1):1-4 10. hokansen R, hanneman W, hennesey M. et al. DEhp, bis(2)-ethylhexyl phthalate, alters
referenties
gene expression in human cells: possible correlation with initiation of fetal developmen-
1.
tal abnormalities. hum Exp toxicol. Dec 2006; 25(12):687-95
Kritz-Silverstein D, Mühlen D von, Barrett-connor E, et al. Isoflavones and cognitive function in older women, University of california. Menopause. Mei-juni 2003 10(3):
11. vrouw en Overgang, nieuwsbrief nr. 13 – 2003. www.vrouwenovergang.nl.
196-202
JXedfmXe`jm\i[\c\imXe9feljXegif[lZk\e`e9\c^`
9\Xl[l`ejkiXXk0( **''K`\e\e 9\c^` k\c%"*) ' (-&++/(,/ ]Xo"*) ' (-&++'..( `e]f7jXedfmXe%Y\ nnn%jXedfmXe%Y\
nnn%YfeljXe%Y\
van Nature nr. 5 - 2007
27
