DE OVERGANG In deze folder geeft het Ruwaard van Putten Ziekenhuis u algemene informatie over de ovegang. Wij adviseren u deze informatie zorgvuldig te lezen. Indien voor u van toepassing zullen aanvullingen en/of wijzigingen op deze algemene informatie altijd door uw behandelend arts aan u worden meegedeeld.
Algemeen De meeste westerse vrouwen krijgen hun laatste menstruatie tussen hun veertigste en zestigste jaar - de gemiddelde leeftijd is 51 jaar. De laatste menstruatie wordt ook wel menopauze genoemd. Voor en na de menopauze is er een periode van enkele jaren waarin de hormonen een nieuw evenwicht zoeken. Deze periode wordt de overgang, het climacterium, genoemd. De duur ervan is voor iedere vrouw verschillend. De overgangsjaren zijn ook de levensfase waarin andere belangrijke veranderingen plaatsvinden: de kinderen worden zelfstandig, ouders vragen meer zorg en aandacht en ook in uw werk kan het nodig zijn dat u zich afvraagt hoe u verder wilt. Het is een periode die gemengde gevoelens kan oproepen. Sommige vrouwen voelen het uitblijven van de menstruatie als een opluchting, andere kunnen verdrietig zijn omdat hun vruchtbaarheid nu definitief verloren is.
107-240707
Bij een kwart van de vrouwen gaat de
Een ander hormoon uit de hypofyse, het
overgang gepaard met klachten die het
Luteïniserend Hormoon (LH), zorgt ervoor
dagelijks leven kunnen verstoren. De
dat de eisprong (ovulatie) plaatsvindt.
overgang is echter een natuurlijke fase in het leven van iedere vrouw. Ook in deze
In het vruchtbare leven maken de eier-
periode kunt u volop in het leven staan en
stokken de hormonen oestrogeen en
actief blijven.
progesteron. Deze twee hormonen zorgen
Welke hormonale veranderingen zijn er in
voor de rijping van eiblaasje, de eisprong en
de overgang, welke verschijnselen kunnen
de opbouw van het baarmoederslijmvlies.
die geven en wat kan er aan gedaan
Als dit goed gebeurt, kan een bevruchte
worden?
eicel zich innestelen en ontstaat eventueel een zwangerschap. Wanneer geen zwanger-
Hormonale veranderingen
schap optreedt, wordt veertien dagen na de
In de puberteit beginnen de vrouwelijke
eisprong het baarmoederslijmvlies afgesto-
geslachtshormonen te werken en vindt de
ten. Dit is de menstruatie.
eerste menstruatie plaats. Een menstruatie komt tot stand door een ingewikkeld sa-
Oestrogeen en progesteron hebben ook
menspel tussen hersenen, eierstokken en
invloed op andere weefsels, zoals de schede
baarmoeder. Er zijn vier hormonen die hier
(vagina), de borsten, de botten, de huid, de
een belangrijke rol spelen.
bloedvaten en de zenuwcellen. De eierstok maakt ook testosteron. Dit hormoon is
Onder de hersenen bevindt zich het hersen-
onder meer belangrijk voor het libido, de zin
aanhangsel, de hypofyse. Dit is een kleine
in vrijen.
klier die het FollikelStimulerend Hormoon (FSH) afgeeft. FSH zorgt ervoor dat elke
Wanneer de voorraad eicellen in de eier-
maand een eicel tot rijping komt en dat de
stokken afneemt, wordt gaandeweg ook
eierstokken het hormoon oestrogeen gaan
minder oestrogeen en progesteron aange-
aanmaken. Na tien tot veertien dagen is de
maakt. Dit is het begin van de overgang. De
eicel rijp.
eerste uiting van de overgang is meestal een verandering van de menstruaties. Er kunnen typische overgangsklachten optreden, zoals opvliegers en transpiratie-
2
107-240707
aanvallen. Wanneer alles weer tot rust
Menstruaties tijdens de overgang
gekomen is, een periode die bij elke vrouw
De overgang begint vaak met een veran-
verschillend is, ontstaat een nieuw hormo-
dering in het menstruatiepatroon. De
naal evenwicht: de postmenopauze.
menstruaties komen korter na elkaar en worden vaak heviger. Soms zijn er ook
Het begin en de duur van de overgang
stolsels. Vervolgens wordt de pauze tussen
De duur van de overgang verschilt bij elke
de menstruaties steeds langer en uiteinde-
vrouw. De gemiddelde tijd tussen het on-
lijk blijven ze helemaal weg. De menopauze
regelmatig worden van de menstruaties en
heeft plaatsgevonden als er een jaar lang
de menopauze is vier jaar. Overgangsklach-
geen menstruaties meer zijn geweest. Dit
ten kunnen vijf tot tien jaar of soms zelfs
tijdstip is dus alleen achteraf vast te stellen.
langer bestaan. Globaal is deze periode te
Als de menstruaties tijdens de overgang erg
verdelen in vijf jaar voor de laatste men-
hevig zijn, kunt u laten onderzoeken of er
struatie tot twee à drie jaar erna. Er zijn
geen andere oorzaak is. Meer informatie
ook vrouwen die maar korte tijd merken dat
vindt u in de algemene folder Menstruatie,
zij in de overgang zijn. Vrouwen van wie de
hevig bloedverlies en Myomen op
moeder vroeg in de overgang kwam hebben
www.nvog.nl.
zelf een grotere kans vroeg in de overgang te komen. Het gebruik van de pil kan de
Typische overgangsklachten
overgangsklachten onderdrukken, maar
Naast de veranderingen in het patroon van
heeft geen invloed op het tijdstip dat de
de menstruaties zijn er meer verschijnselen
overgang begint. Bij vrouwen die elke dag
die samenhangen met de overgang.
meer dan een pakje sigaretten roken blijkt
Typische overgangsverschijnselen zijn een
de overgang gemiddeld twee jaar eerder te
gevolg van schommelingen in de hoeveel-
beginnen.
heid oestrogenen in het bloed.
Als bij een operatie beide eierstokken zijn
Opvliegers
verwijderd, begint de postmenopauze
Opvliegers zijn het meest op de voorgrond
direct, niet zelden met hevige klachten. Als
staande verschijnsel van de overgang. Ze
alleen de baarmoeder is verwijderd kan de
bestaan uit plotselinge warmteaanvallen die
overgang soms wat vroeger beginnen, maar
gepaard kunnen gaan met een rood gezicht
meestal heeft dit geen invloed.
en een koortsig gevoel. Dit kan samengaan
3
107-240707
met hevig transpireren. Opvliegers kunnen
schede en aan de schaamlippen of bij het
op elk willekeurig moment optreden, maar
plassen. De schede en de blaas worden
ook uitgelokt worden door bijvoorbeeld
gevoeliger voor infecties. Door deze veran-
stress of alcohol. Sommige vrouwen hebben
deringen en door de daling van het testos-
er slechts af en toe last van, andere hebben
teron in het bloed kan de behoefte aan seks
ze wel tien tot twintig keer per dag. Meestal
afnemen en kan gemeenschap soms pijnlijk
duurt een opvlieger een paar seconden of
zijn. Natuurlijk kunnen hierbij meer factoren
minuten, maar de klachten kunnen ook een
een rol spelen en hoeft het niet altijd alleen
kwartier of halfuur aanwezig blijven. Vooral
aan de overgang te liggen.
in gezelschap of wanneer u alle aandacht op zich gericht weet kan dit erg vervelend zijn.
Klachten van de urinewegen Bij het ouder worden verslappen de bekken-
Nachtelijk transpireren
bodemspieren en de steunweefsels. Hier-
Opvliegers kunnen in de nacht optreden met
door kan de blaas wat verzakken. Omdat de
flinke transpiratieaanvallen. In ernstige
slijmvliezen van de urinewegen dunner
gevallen kunnen hierdoor slaapproblemen,
worden, kunnen eerder blaasontstekingen
moeheid en/of prikkelbaarheid ontstaan.
ontstaan. Samen kan dit tot gevolg hebben dat de plas niet meer zo lang kan worden
Gevolgen op korte termijn
opgehouden of dat bij hoesten, niezen of
Droge huid en slijmvliezen
sporten urine wordt verloren.
De huid kan droger en minder elastisch worden en er kunnen rimpels ontstaan.
Gevolgen op langere termijn
Omdat minder traanvocht en speeksel wordt
Botontkalking (osteoporose)
aangemaakt, kunnen de ogen en de mond
Tot het 35e jaar zijn de aanmaak en afbraak
droger worden.
van de botten met elkaar in evenwicht. Daarna wordt langzamerhand meer bot
Klachten van de schede en seksuele
afgebroken dan aangemaakt. Na de laatste
veranderingen
menstruatie wordt minder oestrogeen aan-
Door de afname van oestrogenen wordt de
gemaakt. Daardoor ontstaat gedurende
bekledende laag van de schede gaandeweg
enkele jaren een proces waarin de botten
dunner en droger. Veel vrouwen hebben last
brozer worden: ze worden minder stevig,
van jeuk en een branderig gevoel in de
‘ontkalken’. De kans op botbreuken neemt
4
107-240707
toe. Dit risico is groter bij vrouwen die te
veroorzaakt door het feit dat veel vrouwen
vroeg in de overgang komen, een tengere
de overgang beleven als een ingrijpende
bouw hebben, weinig beweging nemen,
periode. Niet alleen de lichamelijke veran-
roken of drinken. Ook vrouwen die lang last
deringen maar ook het afscheid van een
hebben gehad van anorexia en vrouwen bij
vruchtbaar leven zijn soms moeilijk te
wie osteoporose in de familie voorkomt,
aanvaarden. In de gezinssituatie treden
lopen een grotere kans op osteoporose.
bovendien vaak veranderingen op die u uit uw evenwicht kunnen brengen.
Hart- en vaatziekten Oestrogenen hebben een beschermende
Als u slecht slaapt ten gevolge van opvlie-
werking tegen hart- en vaatziekten. In de
gers kan het gevolg zijn dat u eventuele
vruchtbare leeftijd hebben vrouwen minder
problemen minder goed aankunt. Dit kan
kans op hart- en vaatziekten dan mannen,
leiden tot psychische klachten zoals neer-
maar na de overgang is dit risico gelijk. Het
slachtigheid, prikkelbaarheid, stemmings-
is nog niet duidelijk welke rol oestrogenen
wisselingen, angst, concentratie- en
hierbij spelen. De kans op hart- en vaat-
geheugenverlies.
ziekten lijkt meer samen te hangen met algemene risicofactoren zoals hoge bloed-
Kan door middel van onderzoek worden
druk, roken, te hoog cholesterolgehalte,
vastgesteld of de overgang begonnen
overgewicht en weinig lichaamsbeweging.
is? Door bloedonderzoek op de derde dag van
Niet-typische overgangsklachten
de menstruatie kan worden nagegaan of het
Klachten die vaak tijdens de overgang
FSH verhoogd en het oestrogeen verlaagd
voorkomen maar niet duidelijk samen-
is. Dit onderzoek geeft niet aan hoe lang het
hangen met de veranderingen van de
nog zal duren tot de menstruaties stoppen
hormonen, worden ‘niet-typische over-
en heeft daarom niet veel zin. Met name uw
gangsklachten’ genoemd. Dit zijn bijvoor-
klachten zijn de belangrijkste aanwijzingen.
beeld hartkloppingen, toename van gewicht,
Alleen als de overgang voor uw 45e jaar
obstipatie, gewrichtsklachten, hoofdpijn,
lijkt te beginnen, hebben deze bepalingen
slapeloosheid en stemmingswisselingen.
nut.
Als opvliegers ontbreken worden de slapeloosheid en stemmingswisselingen mogelijk
5
107-240707
Behandeling van overgangsklachten
worden, zodat u helemaal geen bloedingen
Onregelmatige menstruaties, opvliegers en
meer hoeft te hebben.
transpiratieaanvallen zijn verschijnselen die van nature bij de overgang horen en vanzelf
Vaginale klachten, zoals droogheid, afschei-
overgaan. Wanneer u ze echter erg verve-
ding, pijn bij het vrijen of urinewegklachten
lend vindt, kan er een reden zijn om medi-
ten gevolge van frequente blaasontste-
cijnen te gaan gebruiken. Het tekort aan
kingen kunnen meestal behandeld worden
oestrogenen wordt dan aangevuld door
met vaginale zetpillen, crème, tabletten of
tabletten, pleisters, neusspray, implanta-
een ring. Deze behandeling kan jaren nodig
tietabletten onder de huid, gel, vaginale
zijn.
zetpillen, tabletten, crème of een ring. Heeft u alleen last van opvliegers, dan kunnen
Opvliegers verbeteren meestal binnen
deze soms worden verholpen met tabletten
enkele dagen na het begin van de behande-
zonder hormonen (clonidine).
ling. Klachten van de urinewegen en de schede verbeteren meestal binnen een paar
Oestrogenen moeten gecombineerd worden
weken. Sommige vrouwen merken echter
met progesteron of progestageen (een stof
pas na een paar maanden dat de klachten
die verwant is aan progesteron). Als het
helemaal weg zijn. Vrouwen die medicijnen
baarmoederslijmvlies alleen door oestro-
tegen opvliegers krijgen, kunnen na een
genen zou worden gestimuleerd, bestaat
jaar eens een maand stoppen om te kijken
namelijk een licht verhoogd risico op baar-
of behandeling nog wel nodig is.
moederslijmvlieskanker en een grote kans op onregelmatig bloedverlies (doorbraak-
Bij niet-typische klachten (hartkloppingen,
bloedingen). Progesteron zorgt ervoor dat
dikker worden, obstipatie, gewrichtsklach-
het baarmoederslijmvlies wordt afgestoten
ten, hoofdpijn, slapeloosheid, stemmings-
(onttrekkingsbloeding). Als de baarmoeder
wisselingen) kan een proefbehandeling van
is verwijderd, is progesteron niet nodig.
drie maanden overwogen worden. Een behandeling van meer dan drie maanden
Als u al langer dan een jaar niet meer hebt
heeft alleen dan zin als er ook werkelijk
gemenstrueerd, kan een continu schema
effect is.
van oestrogenen en progesteron geprobeerd
6
107-240707
Behandeling met hormonen wordt Hormoon
teron bestaat geen verhoogd risico op
Suppletie Therapie (HST) genoemd (in het
baarmoederslijmvlieskanker. Als u
Engels Hormone Replacement Therapy
kortdurend hormonen gebruikt wordt het
(HRT).
risico op borstkanker niet verhoogd. Bij langdurig gebruik is dit nog niet met
Wel of geen hormonen
zekerheid te zeggen.
De overgang is een natuurlijk proces waarbij de klachten uiteindelijk ook zonder medi-
Voor het starten van de hormoonbehande-
cijnen zullen verdwijnen. Praten met vrou-
ling wordt soms een röntgenfoto van de
wen in dezelfde situatie geeft vaak herken-
borsten gemaakt. Als langer dan vijf jaar
ning waardoor u sommige klachten beter
hormonen worden gebruikt, kan dit onder-
zult kunnen begrijpen. Kijk voor meer
zoek elke twee jaar opnieuw worden ge-
informatie op www.pgn-gynaecologie.nl.
daan. Overigens wordt borstonderzoek bij alle vrouwen tussen de vijftig en zeventig
Homeopathische middelen tegen overgangs-
jaar via het bevolkingsonderzoek verricht.
klachten of middelen op plantaardige basis
De bijwerkingen van oestrogenen kunnen
(soja, rode klaver) geven soms voldoende
heel verschillend zijn. Sommige vrouwen
verbetering van uw klachten. Over de
hebben last van vocht vasthouden en ge-
werkzaamheid hiervan wordt verschillend
spannen of pijnlijke borsten. Deze ver-
gedacht en er is nog maar weinig onderzoek
schijnselen zijn meestal afhankelijk van de
naar gedaan.
dosis. Treedt na de menopauze onregelmatig bloedverlies op, dan moet u dat altijd
Of u hormonen wenst te gebruiken of niet,
met uw arts bespreken.
is een afweging die u uiteindelijk zelf moet maken. Het belangrijkste argument hierbij
Anticonceptie en het gebruik van de
is de hoeveelheid hinder die u ondervindt.
gewone pil
Ook belangrijk is of er eventueel bezwaren
Zolang u de pil gebruikt blijven de bloe-
zijn om hormonen te gaan gebruiken.
dingen bestaan. Als na het stoppen met de
Bespreek bij overgangsklachten met uw arts
pil de bloedingen wegblijven, zou u in de
de voor- en nadelen van hormoonbehande-
overgang kunnen zijn. Zolang dat onzeker
ling in uw specifieke situatie. Zolang oestro-
is, is het verstandig voorbehoedsmiddelen
genen worden gecombineerd met proges-
te gebruiken tot de menstruatie langer dan
7
107-240707
een jaar is weggebleven. De kans op een
Houd er rekening mee dat alcohol, koffie,
zwangerschap bij een vrouw van vijftig is
thee en gekruid eten opvliegers kunnen
klein, maar niet uitgesloten. Medicijnen die
uitlokken.
speciaal voor de overgang zijn gemaakt, bevatten een kleinere hoeveelheid hormo-
Neem niet te veel hooi op uw vork. Neem de
nen dan de gewone pil en verdienen daarom
tijd en de rust om aan alle veranderingen te
bij klachten doorgaans de voorkeur. Het zijn
wennen.
echter geen voorbehoedsmiddelen. Probeer voldoende slaap te krijgen omdat u Wat kunt u zelf doen?
de veranderingen beter kunt opvangen als u
Eet gezond en probeer op uw gewicht te
uitgerust bent.
letten. Na de overgang komt u gemakkelijker aan.
Praat over eventuele problemen met uw partner, een vriendin, uw huisarts of een
Zorg voor voldoende kalk om de kans op
overgangsconsulente (ICG).
osteoporose te verkleinen - drink melk en eet kaas, yoghurt en koolsoorten. Vier
Bij problemen met plassen kunt u uw bek-
porties melkproducten per dag geven de
kenbodemspieren oefenen, eventueel met
noodzakelijke hoeveelheid kalk. Eén portie
behulp van een bekkenbodemfysiothera-
is bijvoorbeeld een beker melk, een bakje
peut.
yoghurt of een plak kaas. Ook vitamine D is belangrijk. Dit wordt door uw huid aange-
Probeer te stoppen met roken. Het is slecht
maakt onder invloed van zonlicht en zit ook
voor hart en bloedvaten. De kans op hart-
in margarine, boter, vis en eieren.
en vaatziekten wordt na de overgang groter.
Probeer regelmatig lichaamsbeweging te nemen waarbij de botten belast worden.
Als u last hebt van opvliegers kunt u meer-
Elke dag een halfuur lopen bijvoorbeeld
dere laagjes kleding dragen zodat u af en
versterkt de botten. Andere vormen van
toe iets kunt uittrekken.
lichaamsbeweging zijn belangrijk tegen stijfheid van gewrichten en spierpijn.
8
107-240707
Preventie van botontkalking Kijk voor meer informatie op
Oestrogeen
www.osteoporosestichting.nl.
Hormoon, geproduceerd door de eierstok, dat onder andere het baarmoederslijmvlies
Tot slot
stimuleert en zorgt voor de ontwikkeling
Indien u na het lezen van deze algemene
van de vrouwelijke geslachtsorganen.
informatie nog vragen heeft, stel deze dan
Overgang (climacterium)
gerust aan uw behandelend arts. De mede-
De periode waarin zich het nieuwe even-
werkers van de polikliniek Gynaecologie zijn
wicht instelt in de hormoonhuishouding rond
op werkdagen van 08.00 tot 16.00 uur
de menopauze.
bereikbaar op telefoonnummer (0181)
Postmenopauze
65 83 80.
De tijd na de menopauze. Premenopauze
Ook kunt u daar algemene folders van de
De periode vóór de menopauze.
NVOG opvragen. U kunt deze ook
Progestageen
downloaden op www.nvog.nl.
Synthetische steroïdhormonen met een progesteronwerking.
De tekst in deze algemene informatiefolder is gebaseerd
Progesteron
op de voorlichting van de Nederlandse Vereniging voor
Hormoon, geproduceerd door de eierstok,
Obstetrie en Gynaecologie (NVOG), © 2002
dat na de eisprong samen met oestrogeen
www.nvog.nl
onder andere zorgt voor de opbouw van het Woordenlijst
baarmoederslijmvlies.
FSH
Testosteron
Follikel Stimulerend Hormoon
Hormoon dat ook in kleine hoeveelheden in
Hormoon, geproduceerd door de hypofyse,
de eierstok wordt geproduceerd en onder
dat zorgt voor de rijping van een eicel.
andere invloed heeft op de zin tot vrijen.
LH Luteiniserend Hormoon
Adressen / websites
Hormoon, geproduceerd door de hypofyse,
Patiëntenvereniging Gynaecologie Nederland
dat zorgt dat de rijpe eicel springt.
www.pgn-gynaecologie.nl
Menopauze
Osteoporose Stichting
De laatste bloeding, de laatste menstruatie.
www.osteoporosestichting.nl
9
107-240707
