Thema-avond Dyslexie – Hilversum 15 juni 2011
Signalering, begeleiding en behandeling van dyslexie: Protocollen Leesproblemen en Dyslexie PO - VO
Evelien Krikhaar Expertisecentrum Nederlands Masterplan Dyslexie
Expertisecentrum Nederlands 120
100
80
60
40 E D C B A
20
0
-20 0
10
20
30
40
50
60
leermaand
Raamplan
Tussendoelen
Onderzoek
Prototypen
CONSTRUCTIEF LEREN
Tussendoel(en)
Activiteiten
Reflectie
INSTRUCTIEF LEREN
Protocollen en Didactiek Interventieprogramma’s
Multimediale leeromgeving
• Geïnitieerd door ministerie van OCW sinds 2004 • Doelen • • •
Systematische en geïntegreerde aanpak in het onderwijs Goede afstemming onderwijs en zorg Up-to-date informatie voor ouders, kinderen, leerkrachten
• Hoe? • • •
Boeken Conferenties en Trainingen DVD’s
Masterplan Dyslexie VO-conferentie
Masterplan Dyslexie Hulpmiddelen bij de implementatie protocollen Websites: • www.taalonderwijs.nl/dyslexie • www.masterplandyslexie.nl • www.steunpuntdyslexie.nl • www. platformwsnsn.nl • www.dyslexiemonitor.nl
Leesbegeleiding: een doorgaande lijn
Groep 1 - 4
Groep 5 - 8
VO
Protocol voor MBO
Protocol voor HO
Wat willen we met de protocollen bereiken? Kwaliteitsverbetering leesonderwijs, preventie en interventie Daling aantal leerlingen met leesproblemen Helderheid diagnosticering dyslexie Zo hoog mogelijk niveau van functionele geletterdheid
Wat is dyslexie? Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau. (Stichting Dyslexie Nederland, 2008)
Dyslexie: leesproblemen plus..... • klank-bewustzijn (fonemen): manipulatie van spraakklanken • klank-waarneming: d, b, p, t identificatie en discriminatie • visuele waarneming: bewegende beelden oogvolgbewegingen • werkgeheugen • taalontwikkeling? • overlap met SLI en ADHD
Kernproblemen dyslexie • Letter-klank koppeling: • Fonologische stoornis • Beperkt foneembewustzijn • Auditieve verwerkingsproblemen
• Automatisering: woordherkenning • Vertraagd ophalen van talige informatie uit lange termijn geheugen •
trage benoemsnelheid
•
woordvindingsproblemen
Top-down / bottom-up processen • Top-down: context-informatie kan voorspellend en versnellend werken • ‘radend’ lezen
• Bottom-up: vanuit letter-klank koppelingen komen tot woordherkenning • ‘spellend’ lezen
Vlogenes een ozndreeok op een Eglnese uvinretsiet mkaat het neit uit in wlkee vloogdre de ltteers in een wrood saatn, het einge wat blegnaijrk is is dat de eretse en de ltaatse ltteer op de jiutse patals saatn. De rset van de letteers mgoen wllikueirg gpletaast wdoren en je knut vrelvogens gwoeon lzeen wat er saatt. Dit kmot odmat we neit ekle ltteer op zcih lzeen maar het wrood als gheeel.
Gevolgen voor leesbegrip • Langzaam lezen: tijdnood • Fouten in spellen en raden: begripsfouten
Minimaal 90% van de tekst begrijpen voor voldoende begrip
• 80% van de woorden correct We moeten …, zei een … uit Singapore tegen me. We hebben geen … meer. Singapore is maar een klein … met een sterk groeiende bevolking. We … met zo’n … … dat we niet anders kunnen. … ... ik iedereen een huis met een … aan beide …, het liefst er …. Voor de meeste mensen is dit nog steeds de … wijze van wonen.
Technisch lezen 1. Optimaliseren van het technisch leesproces: •
Gericht oefenen basistechniek (op woord-, zins-, tekstniveau)
•
Bevorderen van leesvloeiendheid
•
Vergroten van leeservaring
2. Maximaliseren van het niveau van functionele geletterdheid: •
Waar nodig met gebruik van ICT-hulpmiddelen
Continuüm van zorg
•Meer informatie: www.masterplandyslexie.nl > producten
Zorgniveau
Stap
Niveau 1: Goed leesonderwijs in klassenverband
1
Kwaliteit instructiegedrag en klassenmanagement
2
Juist gebruik van effectieve methodes
3
Gebruik leerlingvolgsysteem
4
Vaststellen van potentiële uitvallers en voldoende differentiatie in de klas (verlengde instructie en begeleide inoefening)
Niveau 2: Extra zorg in de groepssituatie door de leerkracht (ongeveer 25%)
5 Niveau 3: Specifieke interventies uitgevoerd en/of ondersteund door de zorgspecialist in de school 6 (ongeveer 10%)
Vaststellen leerlingen met ernstige leesproblemen en instructie individueel of in kleine groepjes (intensieve begeleiding)
Niveau 4: Diagnostiek en behandeling in zorginstituut (ongeveer 3-4%)
7
Vaststellen van dyslexie (psychodiagnostisch onderzoek)
8
Gespecialiseerde dyslexiebehandeling
Vaststellen van achterstand en hardnekkigheid: vermoeden dyslexie
9 Coaching van dyslectische leerlingen
Continuüm van zorg
5% 15-20%
75-80%
Doelgericht werken Monitoren van de Aandacht voor
leesontwikkeling
leesmotivatie
Vroegtijdig ingrijpen
Goed technisch leesonderwijs
Expliciete en gedifferentieerde instructie
Voldoende tijd
Extra tijd zwakke
inroosteren
lezers
Extra tijd zwakke lezers Parallel inroosteren Bloktijd Goede lezers ‘loslaten’ Extra handen in de groep: stagiaire, RT’er, volwassen tutor, tutor uit de bovenbouw • Inzet van de computer • • • •
http://www.taalpilots.nl/implementatiekoffer/kwaliteitskaarten
Kenmerken effectieve interventies • Uitbreiding instructie- en oefentijd (min. 1 uur per week) • Gestructureerd programma • Kleine groepjes (3 à 4 leerlingen) • Aandacht voor accuratesse én tempo • Oefenen op (letter-), woord-, zins- en tekstniveau • Taakgericht
Vergoedingsregeling dyslexie vanaf 1-1-2009 School via ouders naar diagnost: Leerlingdossier Nee
Vermoeden van dyslexie onderbouwd? Ja
Advies school
Diagnostiek Diagnose dyslexie?
Nee
Ja Indien behandeling, dan afgestemd met begeleiding op school
Advies school
Taak van de school vóór en na 01-01-2009
• Leerling ondersteunen en begeleiden • Vermoeden van dyslexie onderbouwen • Eventueel verwijzen naar de gezondheidszorg
Vermoeden onderbouwen • Achterstand • Hardnekkigheid
•+
•≠
Achterstand binnen de vergoedingsregeling Lezen: < 10% zwakste leerlingen of Lezen: < 16% zwakste leerlingen én Spelling: < 10% zwakste leerlingen
•MITS VASTGESTELD OP 3 OPEENVOLGENDE MEETMOMENTEN!
Signaleren en begeleiden
Vastleggen in leerlingdossier
Meetmoment 1
Toetsgegevens
Interventie 1 (± 3 mnd) Uitvoering HP Meetmoment 2
Toetsgegevens
Interventie 2 (± 3 mnd) Uitvoering HP Meetmoment 3
Toetsgegevens
Hoe onderbouw ik het vermoeden van (ernstige) dyslexie? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Basisgegevens uit leerlingvolgsysteem Beschrijving lees- en spellingprobleem Signalering van het lees- en spellingprobleem Omschrijving extra begeleiding Resultaten van de begeleiding vastleggen Vaststelling van toenemende achterstand Argumentatie voor het vermoeden van ernstige dyslexie Vermelding van eventuele andere (leer)stoornissen
Het dossier wordt getekend door de directeur namens het bevoegd gezag
•www.masterplandyslexie.nl > vergoedingsregeling
In gesprek met ouders • • • • •
Informeer (over achterstand) Vraag naar signalen thuis/achtergrond Bespreek ondersteuning Verwijs naar informatiebronnen Maak concrete afspraken
Leerlingdossier overdragen • • • • •
Geef uitleg Bied gelegenheid tot vragen Draag het dossier over Adviseer over vervolgstappen Bespreek terugkoppeling en afstemming
Afstemmen met zorgverlener • vraag ouders waar zij hun kind hebben aangemeld • leg contact met de zorgverlener over: • werkwijze • bespreekpunten in leerlingdossier • de communicatie tijdens diagnostiek en behandeling
Afspraken op school Voor welke leerlingen wordt een leerlingdossier ingevuld? Wie is daarbij betrokken? Wie doet de eindcontrole van de leerlingdossiers? Wie is aanwezig bij besprekingen met de zorgverlener? Wat zijn aandachtspunten voor inhoudelijke afstemming met de zorgverlener? • Welke ondersteuning bieden we leerlingen met dyslexie na behandeling?
• • • • •
Dyslexie in VO: Oplossingsgerichte begeleiding Integratie taakgerichte training en sociaal-emotionele ondersteuning Leerlingen richten zich op oplossingsstrategieën bij het lezen en schrijven in plaats van op de problemen die zij ervaren • Inleidend gesprek met de leerling • Oplossingsgerichte gesprekken • Logboeken
Interventies – Integratie basisvaardigheden • • • • • •
Begrijpend lezen Strategisch schrijven Informatieverwerving Leeswoordenschat Reflectie op geschreven taal Lezen en schrijven in een moderne vreemde taal
Compensatiemogelijkheden
• (Digitaal) woordenboek • Spellingkaart • Ezelsbruggetjes • Daisyspeler • Spraakherkenning • Tekst-naar-spraak • ReadingPen
• Compenseren: verminderen van belemmeringen die het zwakke lezen en spellen met zich meebrengen •
Lees-/spellingtaak wordt nog wel uitgevoerd
• Dispenseren: taken vervallen of worden anders of niet beoordeeld •
Lees-/spellingtaak hoeft niet meer uitgevoerd te worden
• Compenserende middelen kunnen ook remediërend werken • Inzet hulpmiddelen deels gebonden aan weten regelgeving
Soorten compensatie • • • • •
Tekst-naar-spraak Spraak-naar-tekst Geheugensteunen – extern Hulp bij organisatie en planning ….
Onderzoek in beweging Onderzoek naar dyslexie: Dutch Dyslexia Project (NWO) • Genetica • Brain Imaging • Ontwikkeling Effectstudies VO: Onderwijsbewijs • Gaan leerlingen vooruit door een bepaalde aanpak? • Welke aanpak werkt het beste? • Hoe kan een aanpak goed ingebed worden in de school? • Wat vinden leerlingen zelf?
Informatie Onderwijs:
Zorg:
www.masterplandyslexie.nl www.taalonderwijs.nl/dyslexie
www.cvz.nl (zoek op ‘dyslexie’) www.minvws.nl (zoek op ‘dyslexie’) www.dyslexie-nipnvo.nl www.stichtingdyslexienederland.nl
Ouders: www.steunpuntdyslexie.nl
Meer informatie? Contact: Evelien Krikhaar Expertisecentrum Nederlands, Radboud Universiteit Projectleider Dyslexie / Masterplan Dyslexie
Email: •
[email protected]
