Serge Gainsburg_bw :46 Pagina 1. serge gainsbourg

Serge Gainsburg_bw 11-01-11 16:46 Pagina 1

serge gainsbourg



Sylvie Simmons

Serge Gainsbourg

Vertaling Fred de Vries

Nijgh & Van Ditmar Amsterdam 2011


Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar stelt alles in het werk om op milieuvriendelijke en duurzame wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.

www.nijghenvanditmar.nl Oorspronkelijke titel Serge Gainsbourg. A Fistful of Gitanes, Helter Skelter Publishing Ltd., Londen Copyright © Sylvie Simmons 2001 Copyright Nederlandse vertaling © Fred de Vries / Nijgh & Van Ditmar 2011 Omslag Monique Gelissen Omslagbeeld Snowdon / Vogue / Camerapress / Hollandse Hoogte Typografie Adriaan de Jonge nur 302 / isbn 978 90 388 9391 4


Inhoud

Voorwoord 7 Hoofdstuk 1 – Lulu 11 Hoofdstuk 2 – De dood van een kapper 22 Hoofdstuk 3 – Naar de hemel starend 33 Hoofdstuk 4 – Le twisteur 43 Hoofdstuk 5 – Baby Pop 54 Hoofdstuk 6 – Initialen B.B. 66 Hoofdstuk 7 – Initialen J.B. 74 Hoofdstuk 8 – Ik hou van je, ik evenmin 81 Hoofdstuk 9 – Spirit of Ecstasy 92 Hoofdstuk 10 – Een handvol Gitanes 105 Hoofdstuk 11 – Onder het schuim 118 Hoofdstuk 12 – Freggae 130 Hoofdstuk 13 – Achter de zwarte deur 140 Hoofdstuk 14 – De kunst van het scheten laten 150 Hoofdstuk 15 – Stars and stripes 162 Hoofdstuk 16 – Suck baby suck 175 Hoofdstuk 17 – Requiem voor een twister 185 Hoofdstuk 18 – Leven na de dood 204 Nawoord 217 Noten 221 Selectieve discografie 229 Selectieve filmografie 238 Selectieve bibliografie 240



Voorwoord

Een wijs man noemde Serge Gainsbourg ooit Europa’s meest invloedrijke songschrijver, samen met Björn Ulvaeus en Benny Andersson (de B’s van abba). Zo stond hij bijvoorbeeld aan de basis van een van de bekendste popduo’s van Nederland. In 1964 werd Gainsbourg naar Hilversum gehaald voor een tv-optreden. De zangleraar van de toen nog onbekende Liesbeth List had zijn invloed aangewend om zijn pupil twee duetten te laten zingen met de man die toen vooral bekend was van zijn liedjes voor zingende actrice Juliette Gréco. Jaren later zou hij ’s werelds beroemdste slijpnummer ‘Je t’aime... moi non plus’ schrijven, een bizar duet opnemen met zijn dochter en live op tv een oneerbaar voorstel doen aan Whitney Houston. Op een foto die gemaakt is tijdens de opnames in 1964 staan twee onbeholpen mensen: Serge met zijn hand in zijn broekzak (rommelend met een pakje Gitanes?), rug gekromd, hoofd naar voren. Liesbeth komt uit een suffig prieel gestapt, lijkt haast te struikelen over een drempel terwijl ze ‘uuuu’ zingt. Gainsbourg was altijd bloednerveus voor optredens, List had haar zenuwen ook al niet onder controle. In een uitzending van De Wereld Draait Door in 2008 vertelde ze dat ze huizenhoog op had gekeken tegen de Fransman. De foto is het enige bewijs dat List en Gainsbourg inderdaad hebben geduetteerd. Er ging iets mis met de opnames, het programma is nooit uitgezonden. Verslaggever Henk van der Meyden teken-

7


de de teleurstelling van de jonge Nederlandse chansonnière op in De Telegraaf. Het verslag werd gelezen door Ramses Shaffy, die op zoek was naar een zangeres die in het Frans kon zingen in zijn Shaffy Chantant-shows. Ramses belde Henk, Henk belde Liesbeth – en de rest is popgeschiedenis. List zou later een paar liedjes van Gainsbourg opnemen, waaronder ‘L’anamour’ en een heel funky Duitstalige (!) versie van ‘Docteur Jekyll et Monsieur Hyde’. Liesbeth List is niet de enige die uit het oeuvre van de Fransman heeft geput. In de bonte lijst van Nederlandse Gainsbourg-coveraars staan onder meer Kim Holland (één keer raden welk nummer), Spinvis, Marijke Merckens, de Brabantse folkband De Ploegadoers en zelfs André van Duin. Al weet niemand, zelfs Serges meest hardcore fans niet, welk origineel nummer aan de basis lag van Van Duins ‘Pretmachine’, dat op het gelijknamige album toch echt toegeschreven wordt aan ‘S. Gainsbourg’. Nog een hitfeit: in de lijst van langstgenoteerde liedjes in de Nederlandse Top 40 staat ‘Je t’aime... moi non plus’ in de top vijf. Iets wat wijlen koningin Juliana bijna had voorkomen. Als aandeelhouder van Gainsbourgs platenmaatschappij Philips schreef ze een brief naar de directie om verspreiding in Nederland van het scabreuze nummer te voorkomen. Tevergeefs, dus. Ondanks deze wapenfeiten moet Lucien Ginsburg (zijn geboortenaam, hij veranderde het later officieel) vaak toegelicht en uitgelegd worden aan Nederlanders. Dan wordt dikwijls Ramses Shaffy erbij gehaald als zijn Nederlandse tegenhanger: beiden waren woordkunstenaars, ze schilderden, ze konden geen maat houden met alcohol en ze namen graag een loopje met de waarheid. Ook werden ze tot het trieste einde bijgestaan door mooie vrouwen, al praktiseerde Shaffy vooral de herenliefde. Serge was desondanks wel anaal gefixeerd. Het overtuigendste bewijs daarvan is de novelle Evguénie Soko-

8


lov (die ook in het Nederlands is vertaald) over een schilder die de kunst letterlijk uitpoept. Bij de graffititekening van Shaffy aan de Roetersstraat in Amsterdam zie ik nooit kaarsjes, noch liggen op zijn graf horloges die voor eeuwig vijf uur aangeven. Op het graf van Gainsbourg in het Parijse Montparnasse worden echter dagelijks metrokaartjes en pakjes Gitanes gelegd. Er branden kaarsen en er hangen tekeningen en platenhoezen in de boom boven het familiegraf. De muur voor het huis van Gainsbourg aan Rue de Verneuil is door fans ondergekliederd met boodschappen en karikaturen – overschilderen heeft geen zin. Serge overleed in 1991 maar wordt nog altijd gezongen, gesampled, geïmiteerd, gehuldigd. Hij schreef, acteerde, zong, schilderde, fotografeerde en poseerde. Hij bedacht woorden, gaf alledaagse uitdrukkingen een nieuwe betekenis, remixte het Franse volkslied en stopte zijn liedjes vol dubbele en driedubbele ladingen. Wie zich in zijn erfenis verdiept, staat binnen de kortste keren tot ver boven de knieën in de referenties. De verwijzingen in zijn liedjes lopen uiteen van rampen met olietankers tot surrealistische schilderijen. Ondertussen is het bukken voor de botsingen van tegenstellingen in zijn leven. Sylvie Simmons citeert in haar biografie een necrologie uit de Britse krant The Independent, waarin wordt gesteld dat Gainsbourg bij zijn streven naar sterrendom werd gehinderd door iets wat nog erger was dan toondoof, blind of dood zijn: hij was Frans. Dat is ontegenzeglijk waar: Gainsbourg mag dan geboren zijn uit Russische ouders, maar met zijn woordspelletjes, zijn riskante escapades met te jonge meisjes, zijn arrogantie, zijn gedweep met kunst en kunstenaars en zijn voorliefde voor pastis had hij nooit uit een ander land dan Frankrijk kunnen komen. Hoewel hij wel degelijk smachtte naar erkenning buiten Franstalige territoria, en allerlei invloeden uit met name Amerika in zijn muziek verwerkte, kon

9


Gainsbourg zijn even fascinerende als uitgebreide nalatenschap vooral maken juist omdát hij werd genegeerd door de Anglo-Amerikaanse wereld. Hij heeft zich dus nooit hoeven schikken naar wat daar hip en cool werd gevonden. Op eigen kracht is Serges nalatenschap dat nu toch geworden, tijdloos en inspirerend, van Japan tot Argentinië. Gainsbourg laat zich met niemand vergelijken. In de eerste twintig pagina’s van Simmons’ biografie komen klassieke muziek, schilderkunst, het Derde Rijk, masturbatie, striptease en heel veel alcohol voorbij. En dan moeten zijn botsing met oud-strijders, het Eurovisie Songfestival, het verbranden van geld en de vele hilarische anekdotes nog volgen. En de sigaretten, natuurlijk. Er zijn nauwelijks foto’s waarop hij niet met een brandende peuk is afgebeeld. ‘Roken werkt verslavend. Begin er niet aan,’ staat als waarschuwing op pakjes sigaretten. Deze biografie verdient een uitgebreidere sticker: ‘Serge Gainsbourg werkt zeer verslavend. Elke dag is een goede dag om eraan beginnen.’ Guuz Hoogaerts, Amsterdam, augustus 2010 Guuz Hoogaerts, alias DJ Guuzbourg, is geboren in l’année érotique, 1969. Hij is muziekjournalist, stelde de Gainsbourg-tribute Gainsnord samen en is webmaster van de site FillesSourires.com.

10


hoofdstuk 1

Lulu

Serge Gainsbourg dankte zijn leven aan vuiligheid. Het was vuiligheid die letterlijk zijn redding was op een hete zomermiddag in 1927, toen Olia Ginsburg aanklopte bij een huis in een smoezelige achterbuurt in Pigalle, de rosse buurt van Parijs. Olia, 32 jaar oud, een Russisch-joodse immigrant, vrouw van een muzikant, moeder van een meisje en nu wederom in verwachting, betrad de provisorische abortuskliniek. Haar ogen schoten heen en weer door de kamer – van de wasbak, naar de kruk, naar de tafel midden in de kamer, waarop alle instrumenten lagen uitgestald. Uiteindelijk bleven ze rusten op de kleine metalen bak die in het zonlicht schitterde, nog nat en aangekoekt met iets ondefinieerbaars van haar voorgangster. Serges moeder staarde, draaide zich om en haastte zich naar buiten. ‘Hij zei altijd dat zijn geluk in het leven bestond uit een vuile niervormige schaal,’ vertelde Jane Birkin. Olia Besman en Joseph Ginsburg waren tien jaar daarvoor in Oekraïne getrouwd. De goedgeklede, getalenteerde jonge pianist – prijswinnaar aan het conservatorium – had van Olia’s ouders onderdak gekregen en was aangesteld om hun acht kinderen muziekles te geven. Joseph was emotioneel en romantisch, een mengeling van Slavische sentimentaliteit en dramatische joodse melancholie; Olia had een scherp gevoel voor humor, een praktische aard en was bovendien een behoorlijke mezzosopraan. Joseph werd onmiddellijk verliefd en maakte haar het hof terwijl de bolsjewistische opstand om hen heen raasde. Nadat hij weer eens ternauwernood was ont-

11


snapt – hij had zich à la Die Blechtrommel moeten verstoppen onder de wijde rokken van een boerenvrouw – besloten ze te vluchten. Met valse papieren bereikten ze Georgië, waar ze een schip namen dat hen via de Zwarte Zee naar Istanboel bracht. Vervolgens voeren ze via de Middellandse Zee naar Marseille, en belandden ze uiteindelijk in Parijs, het eindpunt. Olia’s broer had zich daar eerder gevestigd, in een groeiende gemeenschap van Russische vluchtelingen. Joseph vond werk als sessiemuzikant en na wat verhuizingen installeerde het gezin – Olia had in 1922 hun zoon Marcel gebaard – zich in een klein appartement op 35 Rue de Chine. Het twintigste arrondissement was in de jaren twintig een van de minst welvarende delen van de stad, vervallen, haast dorps, met kinderen die op straat speelden en venters die hun goederen in kruiwagens aan de man brachten. Maar het was geen joodse buurt. De joden, die Rusland meer vanwege de pogroms dan vanwege de communistische revolutie hadden verlaten, waren vooral neergestreken in de wijken bij République, Porte de Saint-Cloud en Hôtel de Ville. Maar Joseph was een verlichte jood en een vrijdenker, en nadat het gezin officieel de status van ingezetene had gekregen, besloot hij dat de Ginsburgs geheel en al Frans zouden worden. En zo kabbelde het leven voort – behalve voor de arme kleine Marcel, die toen hij zestien maanden oud was aan bronchitis overleed. Er volgde een tweede kind, een dochter, de gezonde Jacqueline, die achttien maanden oud was toen Olia op 2 april 1928 barensweeën kreeg in het ziekenhuis Hôtel Dieu bij de Seine. Ze wist al dat het een tweeling zou worden. ‘Toen de eerste naar buiten floepte, Liliane, begon ze te huilen,’ zei Jane, ‘want ze dacht dat ze de moeder van drie meisjes zou worden. Maar een paar seconden later volgde de tweede. En dat was Serge, die natuurlijk meteen moeders lieveling werd.’ Ze noemden hem – om heel Frans en intégré te zijn – Lucien. En tot zijn eeuwige misnoegen kreeg hij de bijnaam Lulu.

12


De foto’s tonen een kleine baby met een streepjescode van zwart haar en donkere, slaperig geloken ogen; een miniatuurversie van zijn vader, die ’s avonds nog steeds piano speelde in Parijse theaters en clubs. Overdag speelde hij op de contrabas, die centraal stond opgesteld in het appartement. Lulu en Liliane konden niet anders dan de hen omringende muziek tot zich nemen, alsof het een andere smaak melk betrof. Er was een gevarieerd aanbod: recente geluiden, zoals de Amerikaanin-Parijs Cole Porter en de Amerikaans-Russische jood George Gershwin (Joseph kon ‘Rhapsody in blue’ uit zijn hoofd spelen), maar ook klassiek: Bach, Scarlatti, Vivaldi en, altijd, Josephs geliefde Chopin. Lulu liet het allemaal tot zich komen en begon op rudimentaire wijze zelf ook al snel op de piano te rammelen, nog voor Joseph de tweeling aan hetzelfde strenge regime onderwierp als hun oudere zus. Ook toen ze naar school gingen bleef muziekles onderdeel van de dagelijkse routine – elke dag een uur, zodra ze thuis waren, voordat ze aan hun huiswerk begonnen. Serge zou later zeggen dat Joseph een strenge vader was, een man die van discipline hield, een goed tegengif voor de vertroeteling waarop de kleine jongen bij Olia kon rekenen. (‘Mijn moeder aanbidt me, is idolaat van me,’ vertelde hij het Franse tijdschrift Actuel)1. Als Lulu stout was sloeg Joseph hem met een riem op zijn blote billen. Later bood hij daar dan op een heel sentimentele, overdreven manier zijn excuses voor aan, omdat hij niet met de gedachte kon leven dat zijn zoon hem wreed zou vinden. Een eigenschap die Lucien van zijn vader had geërfd, samen met diens gevoel voor muziek en talent voor kunst. Maar van enige opstandigheid was geen sprake; Lucien was een brave jongen, en, net als Jacqueline, een goede leerling. Hij vond school fijn, ook al was hij een verlegen, angstig kind, klein voor zijn leeftijd, dat soms voor een meisje werd aangezien. Hij was een bangerik die pas wilde gaan slapen als zijn

13


zus achter de gordijnen had gekeken om er zeker van te zijn dat niemand zich daar had verstopt. Toen Josephs werk meer geld in het laatje begon te brengen, besloot het gezin midden jaren dertig te verhuizen naar een grotere flat in de Rue Caulaincourt in het achttiende arrondissement. Ze woonden nu op een steenworp afstand van het mekka van de muziekbusiness sacem (Société des AuteursCompositeurs, de auteurs-componistenvereniging), en het was slechts tien minuten lopen naar de marché des musiciens (muzikantenmarkt) in Pigalle. Iedere avond voegde Joseph zich daar bij andere muzikanten die samenkwamen in de hoop om die avond ingehuurd te worden – een variant op de Mexicaanse arbeiders in Los Angeles die ’s ochtend samenscholen op zoek naar werk als dagloner. De verbeterde levensstijl stelde Joseph en zijn vrouw ook in staat om wat meer toe te geven aan hun liefde voor Kunst. Kunst, schreef Joseph in zijn memoires, kreeg een hoofdletter ‘K’. In Rusland, voordat hij muzikant was geworden, wilde Joseph kunstenaar worden. Hele dagen bracht hij schilderend door. Maar op een dag, toen hij met de Trans-Siberische spoorlijn reisde, werd het portret van een meisje op wie hij ooit van een afstandje smoorverliefd was geweest, en dat hij altijd bij zich droeg, gestolen. Op dramatisch Slavische wijze zwoer hij dat hij nooit meer een verfkwast zou aanraken, en daar hield hij zich aan. In plaats daarvan bezochten Joseph en Olia alle mogelijke tentoonstellingen, hingen ze hun huis vol met ingelijste kunstwerken en waren ze trots op het artistieke talent van hun zoon. Muzikaal, artistiek, intelligent – het enige wat Lucien Ginsburg nog onderscheidde van Serge Gainsbourg waren meisjes. Maar ook dat zat eraan te komen. Het gebeurde in de zomer van 1936, toen het gezin de vakantie aan de kust doorbracht. Lucien was acht. Hij speelde in het zand en neuriede mee met de muziek die uit de luidsprekers klonk, en die hij herkende

14


als Charles Trenet. Zijn onweerstaanbare, bruisende variétéliedjes (‘Boum’ bijvoorbeeld zullen filmliefhebbers kennen uit Toto le héros) waren razend populair in die optimistische tijd voor de Tweede Wereldoorlog. Toen Lucien opkeek zag hij een knap meisje over het strand lopen. De combinatie van de schoonheid van het meisje, de warmte van de zon, het zeebriesje en de muzikale omlijsting sloeg in als een bom. Het was op dat exacte moment, zou hij later beweren, dat hij begeesterd raakte door vrouwelijke schoonheid, een moment dat zich in zijn ziel kerfde, onlosmakelijk verbonden met sensualiteit, een beeld en muzikale klanken. Deze les in esthetiek aan zee zou zich in de loop der jaren verder ontwikkelen, vooral toen zijn vader ging optreden in deftige badplaatsen als Deauville en Biarritz. Hier snoof Lucien voor het eerst werkelijk de geur op van luxe, en hier realiseerde hij het verband tussen rijkdom en smaak. Het was een veilige, gestructureerde jeugd – opmerkelijk voor een jeugd in een immigrantenfamilie met een muzikant als gezinshoofd. Ook was het, zoals hij Jane vaak vertelde, een gelukkige jeugd. ‘Toen ik naar Parijs kwam voor mijn eerste film en Serge ontmoette, vertelde hij me over al die ongelooflijke plekken in Pigalle waar de mannen zich als vrouwen hadden verkleed. Hij zei: “Daar speelde mijn vader.” En hij zei dat het grote fête bij hem thuis altijd pas op 1 januari plaatsvond. Zijn vader trad op oudejaarsavond tot drie uur ’s ochtends in al die tenten op en kwam dan uitstekend gemutst terug omdat de mensen flinke fooien gaven. Hij bracht papieren hoedjes en confetti en toeters, waarmee hij de kinderen wekte.’ Een paar jaar lang leidde Joseph al zijn eigen orkest, Les Blue Star Boys. Maar vrij snel zou het de gele ster zijn die de grootste impact had op het leven van de Ginsburgs. * * *

15


Toen Frankrijk in de zomer van 1939 Duitsland de oorlog verklaarde, merkte Lucien dat nauwelijks. Hij was elf en het gezin had Parijs verruild voor Dinard aan de Normandische kust, een badplaats waar Joseph een vaste baan als muzikant had weten te veroveren. Voor Lulu was dit één lange zomervakantie. Misschien niet zo opwindend als die keer dat zijn vader een contract van zes maanden in Algiers kreeg en zijn vrouw en kinderen meenam, maar in Dinard had je een spektakel van vuur en ontploffingen. Tenminste, zo kwam het op het ventje over toen de Britse troepen de benzineopslagplaatsen aan de kust onder vuur namen. Maar in Parijs de zomer erna was de situatie geheel anders. De Duitsers hadden de stad bezet en antisemitisme werd onderdeel van het overheidsbeleid. Er werd een wet aangenomen die alle joden verplichtte zich te registeren. De praktisch ingestelde Olia wilde het niet, maar Joseph stond erop. Hij vond dat ze inmiddels echte Fransen waren – ondanks hun sterke Russische accent en hun liefde voor borsjtsj en wodka – en ze moesten de wetten van hun nieuwe vaderland respecteren. Binnen de joodse gemeenschap gonsde het van de geruchten over verdwijningen. Werk vinden – vooral in opvallende sectoren als journalistiek, kunst en theater – werd voor joden steeds moeilijker, zeker toen er in de hele stad leuzen verschenen waarin de joden als baantjesdieven werden bestempeld. Maar aangezien de Ginsburgs niet in een joodse buurt woonden, ze hun huis niet koosjer hielden en niet naar de synagoge gingen, tenminste een tijdlang niet, moet Joseph hebben gedacht dat zij de dans zouden ontspringen. En inderdaad, het leven kabbelde vrij normaal door. Joseph kreeg nog steeds betaald voor zijn pianowerk in de Cabane Cubaine. Dat was genoeg om Luciens groeiende belangstelling voor de schilderkunst verder te stimuleren en hem naar een kunstacademie in Montmartre te sturen. Lulu’s eerste jaar aan de Académie wakkerde toevallig ook

16


een andere groeiende belangstelling aan. Als dertienjarige was hij te jong om de cursus naaktschilderen te volgen, maar toen hij op een dag langs de open deur liep zag hij een model haar kleren uittrekken. Hij verschool zich achter de deur en staarde met open mond naar wat hij haar ‘striptease’ noemde. Het was overweldigend – wat dat ‘het’ ook mocht zijn. ‘Ik zei tegen mezelf: “Er moet iets gebeuren, met een meisje, ik weet alleen niet wat,”’ vertelde hij Bayon2, de Franse schrijver en journalist die een boek publiceerde dat bestond uit twee uitputtende interviews met Gainsbourg over seks en de dood, Mort ou vices. Lucien was in seksueel opzicht nog steeds volkomen onschuldig. Zijn vader had hem niets verteld over de belangrijke zaken des levens. Het meest op de man af waren zijn instructies over hoe je moet richten als je pist: door je zizi stevig vast te houden. Toen Joseph zijn zoon erop betrapte dat hij deze greep voor een ander doel gebruikte, daarbij geholpen door een beduimeld exemplaar van Paris-Hollywood, het tamme mannenblad met zijn geretoucheerde glamourfoto’s, beval hij hem zonder nadere uitleg om daar onmiddellijk mee te stoppen. Het was maar goed dat Joseph zijn zoon niet op de mouw had gespeld dat je van ejaculeren ziek kunt worden, anders zou het weleens heel anders hebben kunnen aflopen met de toekomstige érotomane. Kort erna liep Lulu namelijk een mysterieuze ziekte op die hem in een wandelend skelet veranderde. Een tijdje leek het erop dat hij zijn broer achterna zou gaan, totdat een toonaangevende Franse kinderarts – Olia nam voor haar lievelingskind geen genoegen met minder – hem vertelde dat een vertrek uit Parijs en een kuur op het platteland de enige oplossing was. Dat was niet eenvoudig. Vanwege antisemitische maatregelen was het joden verboden om met de trein te reizen (hoewel binnen Parijs, heel attent, het laatste rijtuig van iedere metro voor hen was gereserveerd) of

17


om de stad te verlaten. Maar de Ginsburgs slaagden erin om een tijdelijk onderkomen te vinden op een boerderij in Courgenard. Zonder Joseph overigens, die in Parijs was achtergebleven om de kost te verdienen. Terwijl Lulu opknapte ging het met Parijs bergafwaarts. In 1942 verplichtte de regering alle joden van boven de zes een vuistgrote gele ster te dragen, met het woord ‘Juif’ er in het zwart op geschreven. Hij moest duidelijk zichtbaar zijn op hun bovenkleding als ze zich buitenshuis begaven. ‘Zijn vader beval de kinderen hem te strijken, zodat hij er schoon en netjes uitzag voor de Franse autoriteiten,’ zei Jane. ‘Serge zei dat hij zich bij het dragen van de jodenster als een sheriff voelde en dat hij onder goed gesternte opgroeide, geel.’ Maar ook al maakte hij er later grappen over, in werkelijkheid raakte het de gevoelige tiener diep in zijn ziel. ‘Voor mij,’ zei hij in een interview ruim dertig jaar nadien, ‘is het iets onuitwisbaars. Een jongetje dat een ster draagt. Het was alsof je een stier was, die met een gloeiend strijkijzer gebrandmerkt was.’3 Het was een vernedering; een teken waaraan iedereen kon aflezen dat je tot de machtelozen behoorde, officieel veracht, steeds meer belasterd in de pers en een gemakkelijk doelwit voor willekeurig fysiek geweld. ‘Rond mijn dertiende was ik al een buitenstaander, want ik had niks met het stoere gedoe.’ Hij vluchtte in de fantasiewereld van literatuur en rookte zich scheel aan goedkope sigaretten. ‘Door de grote vertellers te lezen, Perrault, Grimm, Andersen, Hoffman,’ zei hij, ‘kon ik ontsnappen.’ In Serges herinneringen aan die jaren van de sheriffster waren de Fransen slechter dan de Duitsers. Les Boches deden slechts wat hun opgedragen werd. Wat hem altijd bij zou blijven was die dag aan de kunstacademie – een baken van gezond verstand binnen alle gekte – toen hij in het klaslokaal zat te tekenen, pal naast een Duitse officier. Ondanks de gele ster deed zijn klasgenoot niet moeilijk. Integendeel, er was sprake

18


van een soort kameraadschap. Totdat ze het gebouw uitliepen en de man weer verstijfde tot een Duitse officier. Serge sprak verbitterd over zijn vaders collega-muzikanten die hem toebeten: ‘“Jij, jij hebt geen enkel recht om in dit orkest te zitten. Jij bent een jood, donder op.”4 Ze wilden gewoon zijn plek innemen.’ Uiteindelijk lukte dat. Toen de avondklok van acht uur werd ingesteld voor joden, werd het voor Joseph onmogelijk om nog langer als nachtclubpianist in Parijs te werken. Uit wanhoop vertrok hij samen met wat andere joodse muzikanten illegaal naar de vrije zone in het zuidwesten. Na een lange, gevaarlijke reis, bereikte Joseph uiteindelijk Limoges. Daar vond hij werk in een vijfmansorkest, en hij stuurde geld naar huis via een netwerk van vrienden en sympathisanten. Bijna achttien maanden lang leefde het gezin gescheiden, totdat er op een dag een pakketje arriveerde met valse papieren. De Guimbards, zoals ze zich nu noemden, werd opgedragen om als keurige niet-joodse familie de trein te nemen. Ze zouden zich bij Joseph voegen in zijn appartement in de Rue des Combes in het centrum van Limoges. Ondanks het risico gesnapt te worden, vond Olia het prima om Parijs te verlaten. De voedseltekorten waren nijpend. Soms verborg Olia haar ster en nam ze de trein naar het platteland om daar eten voor haar kinderen te kopen. Tijdens zo’n reisje werd ze bijna gearresteerd. ‘Ze had een manier bedacht om kleine spelden in de ster te prikken, waarna ze aan een draad onder haar jas kon trekken zodat al die spelden loskwamen en ze naar de opera kon’, zei Jane, ‘want joden mochten daar niet naar binnen. Ze probeerde die truc een keer uit toen ze eten ging kopen. Een Franse politieagent betrapte haar en zei: “De volgende keer ga je meteen de trein in.”’ Olia’s broer, oom Michael voor de kinderen, was op zo’n trein gezet, om uiteindelijk in Auschwitz te belanden, waar hij overleed. De deportaties waren toegenomen, en Luciens zus Jacqueline was bijna de pineut.

19


De ontsnapping naar het zuidwesten verliep zonder noemenswaardige problemen. Het weerzien was hartelijk, en wederom paste het gezin zich aan een tijdelijke nieuwe verblijfplaats aan. Maar ook daar moesten ze op hun hoede zijn. De Gestapo klopte op een dag aan bij hun appartement om hun papieren te controleren. Ze wisten dat de vervalsing bij nauwkeurige inspectie onvermijdelijk aan het licht zou komen, dus Olia had de papieren onder het tafelzeil in de keuken verstopt. Daar was ze op gaan zitten, en vervolgens nodigde ze hen brutaal uit om de ruimte te doorzoeken. Jacquelines verklaring dat ze zich bij het verzet wilde aansluiten was weinig bevorderlijk voor de gemoedsrust. ‘Tot de grote schrik van hun moeder, alsof het al niet gevaarlijk genoeg was dat ze joods was, vond ze het ook nodig om halsoverkop verliefd te worden op iemand uit het verzet,’ zei Jane. ‘Ze had de juiste leeftijd. Dus dat werd onmiddellijk in de kiem gesmoord.’ Jacqueline en Liliane werden naar een klooster gestuurd, en Lulu naar een kleine gratis school ruim vijftien kilometer buiten Limoges. Op een dag hoorde Luciens hoofdonderwijzer dat de soldaten naar school zouden komen om papieren te controleren. Hij gaf de jongen een bijl en stuurde hem het bos in om zich daar te verschuilen. Als iemand hem zou vinden, dan moest hij zeggen dat hij de zoon van de houthakker was. ‘Hij zei dat hij het heel spannend vond, een beetje als Robin Hood spelen,’ zei Jane. ‘Hij vertelde me dat hij zich een week lang in een boom verschool. En ik stelde me hem daar voor, met de kinderen die hem kleine mandjes met eten kwamen brengen, en deden alsof ze naar een picknick gingen. Maar toen zei Jacqueline: “O, maar hij was daar maar één nacht.” Hij romantiseerde graag.’ Bovendien, zoals iedere biograaf weet, is de waarheid een kneedbaar begrip, zeker voor beroemdheden met hun publieke leven en imago. Het geheugen herschikt de gebeurtenissen

20


onbewust. In interviews gebeurt dat vaak bewust. En kunstenaars die zijn opgegroeid met sprookjes kunnen dat beter dan wie dan ook. Dit is dus waarschijnlijk het juiste moment voor de auteursverklaring dat iedere poging om een portret van iemands leven te schilderen, hoe welgemeend ook, en hoe nauwgezet het speurwerk ook mag wezen, onvermijdelijk een knullige lijntekening wordt, inclusief de nodige gemorste inkt. In 1944 werd de lichtstad bevrijd en de Ginsburgs keerden terug om de draad zoveel mogelijk op te pakken. Maar toen de zestienjarige Lucien terugging naar school, bleek hij onherroepelijk veranderd. Slechte cijfers, slechte houding, hij was een eenling geworden. Hij voelde zich niet langer onderdeel van het systeem. Toen hij op de kleuterschool zat, had hij een medaille gekregen omdat hij de beste van zijn klas was. Hij had die trots gedragen. Toen hij op het lycée zat en het net zo goed deed, hadden ze hem een gele ster gegeven, die hem in een concentratiekamp had kunnen doen belanden. Pas dertig jaar later zou hij terugkeren naar het tijdperk van die sheriffster, met Rock Around The Bunker. En toen hij dat deed, was dat niet gepijnigd of getergd, maar ondeugend, obsceen en met bijtende ironie. Nazibilly-liedjes over Hitler, Eva en de Stormtroepen, die zich afspeelden in het tijdperk van de jaren-vijftig-Amerikaanse-rock-’n-roll – heerlijk puberaal, verwijzend naar zijn jeugd en het trauma van die gele ster. Maar de grappen werden in evenwicht gehouden door de zwarte hoes met daarop een geschetst zelfportret. ‘Ik ben nooit vergeten,’ zei hij, ‘dat ik in 1941, ’42, ’43 of ’44 had moeten sterven.’5 Maar hij had alles overleefd: de oorlog, tuberculose, de bijna-abortus. Het leven was een precaire zaak, en te kort om in de klas te verspillen. Dus ging hij vlak voor zijn eindexamen van school (later zou hij beweren dat ze hem van school hadden gestuurd wegens slecht gedrag). Hij zou, zo kondigde hij aan, artiste worden.

21


hoofdstuk 2

De dood van een kapper

In 1945, hetzelfde jaar als waarin hij aankondigde zich op de kunst toe te leggen, verloor Lucien zijn maagdelijkheid. Hij stapte uit de metro bij Barbès, op zoek naar een prostituee. Nerveus. Naast zijn aangeboren verlegenheid en schuchterheid kampte hij ook met schuldgevoelens, omdat hij het geld van zijn nietsvermoedende moeder had afgetroggeld. ‘De eersten die hij aanschoot lachten hem uit en zeiden dat hij maar eens terug moest komen als hij oud genoeg was,’ zei Jane. ‘Nou, hij was oud genoeg.’ Zeventien, maar hij zag er veel jonger uit, zonder ook maar het geringste spoor van baardgroei. Het volgende groepje intimideerde hem zodanig dat hij uiteindelijk de lelijkste uitkoos, die in een smerig bed in een smerige kamer de hele tijd door kauwgom kauwde. Hij vond het allemaal zo afstotend dat hij niet kon – of niet wilde – klaarkomen, en daar pas thuis met eigen hand voor zorgde. Niet verbazend dat hij seks later omschreef als ‘onanisme, par personne interposée’.6 Tegelijkertijd behield betaalde seks zijn aantrekkingskracht op Lucien. En de daaropvolgende jaren zou hij prostituees blijven bezoeken, volhoudend dat hij met sommigen een gevoelige relatie had, ook al had er slechts eentje hem verteld dat hij goed in bed was. ‘Ze bespotten hem,’ zei Jane, ‘en daar leed hij enorm onder. Zijn wraak bestond eruit om later de mooiste vrouwen van Frankrijk te veroveren.’ Er zaten volop prachtige vrouwen op de École Supérieure des Beaux-Arts, de prestigieuze kunstacademie waar zijn va-

22


der hem voor had ingeschreven. Olia had grote moeite met zijn beslissing om van school te gaan. Zij zag een prachtige toekomst voor haar lieveling weggelegd als dokter of advocaat, op zijn minst. Maar bij Joseph leek een verborgen schildersgen te zijn beroerd. Misschien was Lucien in het begin inderdaad wat traag – in zijn eigen woorden een ‘laatbloeier’, dankzij zijn haast puriteinse opvattingen van zijn eigen lichaam en een stellige overtuiging van zijn eigen lelijkheid. Maar in 1947, toen hij twee jaar studeerde, had hij een personne interposée gevonden die hij niet hoefde te betalen. Hoewel zijn pogingen om iets te beginnen met een achttienjarige klasgenote van Russisch-aristocratische afkomst – Olga Tolstoj, kleindochter van – op een fiasco waren uitgelopen, hadden ze Lucien wel voldoende zelfvertrouwen gegeven om iets aan te knopen met een andere Russische aristocrate die twee jaar ouder was dan hij (eenzelfde leeftijdsverschil als tussen Joseph en de oudere Olia). Elisabeth Levitsky was een parttime-model en buitengewoon knap. Ze voldeed volledig aan Luciens strenge esthetische eisen (‘Schilderen is altijd onlosmakelijk verbonden geweest met mijn seksuele leven,’ zei hij. ‘Ik heb er altijd oog voor gehad.’)7. Bovendien was ze in seksueel opzicht wat meegaander dan La Tolstoj (over wie later meer). Elisabeth werkte als secretaresse voor de Franse surrealistische dichter Georges Hugnet, een vriend van Salvador Dalí. Dalí’s appartement aan de Rue de l’Université stond doorgaans leeg als de kunstenaar en zijn vrouw Gala thuis in Spanje waren, en Hugnet had de sleutels gekregen om een oogje in het zeil te houden. Op de een of andere manier hadden Lucien en Elisabeth die sleutels in handen gekregen, en op een dolle nacht die in zijn geheugen gegrift zou blijven staan, neukten ze in Dalí’s volledig zwarte woonkamer, met muren die waren afgedekt met astrakan, het krullerige zwarte materiaal dat wordt gebruikt voor ouderwetse jaskragen. Ze deden het op

23


een stapel over de vloer verspreide kunstwerken van Miró, Ernst, Picasso en hun nietsvermoedende gastheer. Lucien verliet het appartement met een Gitane tussen zijn lippen, een toekomstige echtgenote aan zijn arm, een duidelijk idee van het ideale huisinterieur, een klein zwart-witschilderij van twee jonge meisjes die elkaar beffen, gestolen uit Dalí’s pornoverzameling, en een bevestiging van zijn geloof in het surrealisme als de beste kunststroming ooit. In het jaar dat was verstreken sinds hij zijn studie architectuur had verruild voor schilderen (de oorspronkelijke keuze voor een ‘echt vak’ had waarschijnlijk te maken met een concessie aan zijn moeder en haar verwachtingen voor haar enige zoon) had hij druk geëxperimenteerd met allerlei stromingen, van figuratief naar impressionisme naar kubisme en weer terug, op zoek naar een stijl die bij hem paste. Maar het waren de surrealisten die hem bleven trekken. ‘Als ik ergens spijt van heb,’ zei hij, ‘is het dat ik niet toen leefde.’8 Hij doelde op de jaren twintig, toen de literair-kunstzinnige beweging, die werd geleid door de dichter André Breton, tot bloei kwam in de Franse hoofdstad. En hoewel hij later zou volhouden dat hij als schilder nooit zijn eigen stijl had weten te vinden, zou het surrealisme met zijn overrompeling, schokeffect en overdrijving van grote invloed zijn op zijn muziek. In 1947, terwijl hij nog steeds aan Beaux-Arts studeerde, begon Lucien ook aan een eenjarige cursus aan de muziekschool, om er compositie, notatie en theorie te leren. Dit doet vermoeden dat hij toen al inzag dat schilderen wellicht niet zijn totale bestaan in beslag zou nemen, zoals hij had voorspeld. Daarnaast speelde Elisabeth een steeds belangrijkere rol in zijn leven. Onder meer door hem financieel te onderhouden – iets wat zijn vader razend maakte. Toen Josephs preken over financiële verantwoordelijkheid en zijn steken onder water over zijn zoon als gigolo niet het gehoopte effect hadden, bedacht hij een meer praktische oplos-

24

Serge Gainsburg_bw :46 Pagina 1. serge gainsbourg

Recommend Documents