SEMaroor. LfinJ. I n n I. augustus jaargang 12 nummer 3. o o

SEMaroor augustus 2011 jaargang 12 nummer 3

oo

InnI

LfinJ

SEMafoor ISSN 1567 - 5203 K w artaalblad van SE M Studiekring E erste M illennium De studiekring beoogt met zijn werk een hernieuwd onderzoek naar de geschiedenis van het eerste millennium van de Lage Landen globaal tussen de rivieren Somme en Elbe in de periode 100 v.Chr. tot 1200 n.Chr.

Inhoud 1 2 11 12 14 16 19 24 25

Van de redactie Aquis: Aken/Aachen of Asques/Asq? A. Maas Aken tussen Romeins en Karolingisch De herkomst van de eerste bewoners van de de Gallo-Romeinse nederzetting In Antwerpen R. Voogel Forum Hadriani R. van Veen Lugdunum in Patavia R. van Veen De Romeinse routes in de Lage Landen R. van Veen Romeinse wegen in Nederland K. Wayenberg Semafoortjes Atuatuca

26 27 29 32

Noorlanders en Noor(d)mannen De Germanen en het christendom K. Wayenberg Sarmaten, Franken en Merovingers A. Maas Sarmaten en Franken - een dateringsprobleem Henk Feikema SEMafoortjes Enkele opmerkelijke boeken Ein Fränkischer Baum

33 De Franken en het nationaalsocialisme 34 De Duitse Ptolemaeus 35 Nog meer over het Oera Linda-Boek M. Knul 39 Ondertussen op www.nifterlaca J. van Hout 40 Tentoonstellingen 41 SEMafoortjes Salland Heilige Sukkel Beowulf

Van de redactie Voor u ligt het zomernummer van SEMafoor. We denken dat we u ondanks de vakantieperiode weer een gevarieerd en aantrekkelijk nummer kunnen presenteren. We openen met tien pagina's van Ad Maas over Aken en Karei de Grote. Dat hierin slechts een klein deel van de onvoorstelbaar omvangrijke Karel-literatuur aan bod kan komen zal u niet verwonderen. Maar de keuze lijkt wel raak. Dan volgt een tweede bijdrage van Rob Voogel over de bewoners van het gebied waar later Antwerpen zou ontstaan. Ruud van Veen, die zich al langere tijd verdiept in de routes in Gallia, werd gemotiveerd en actief door de uitspraken van Hans Wijffels en Kurt Wayenberg in het vorige nummer (SEMafoor 12-2 van mei 2011). Hierin brachten zij opnieuw, volgens Ruud, dezelfde ideeën te berde t.a.v. de PATAVIA-routes die al meer dan tien jaar in de SEM-publicaties te lezen zijn. Als tegenwicht komt Van Veen met drie bij elkaar horende artikelen betreffende Forum Hadriani, Lugdunum Batavorum in Patavia en de Romeinse routes in de Lage Landen. Zoals van hem gebruikelijk wordt een en ander weer geïllustreerd met heldere kaartjes. Kurt Wayenberg vervolgt zijn discussie met Paul van der Heijden met een bijna identieke titel als die van het voorgaande debat: 'Romeinse wegen in Nederland'. Er is een wereld van verschil tussen hun visies met betrekking tot de wegen in de Romeinse tijd in Nederland en de Lage Landen. Hiermee zal de discussie vast niet afgesloten zijn. Een aantal reacties op recentelijk verschenen boeken wordt geopend met De Germanen en het christen­ dom van Pierre Trouillez door Kurt Wayenberg. Ad Maas gaat verder in op Sarmaten, Franken en Merovingers en Henk Feikema stelt in dit verband een volgens hem belangrijk dateringprobleem aan de orde. De middeleeuwen krijgen daarna aandacht met een boekbespreking van twee nieuwe boeken over Sarma­ ten, Franken en Merovingers. Een onderwerp dat eigenlijk buiten onze scoop valt, maar toch steeds weer zeker ook een deel van onze lezers blijft intrigeren, is het Oera Linda-Boek, waarover Menno Knul een bijdrage heeft geleverd. Jeff van Hout geeft ons een blik op de nu ruim twee j aar bestaande internetsite Nifterlaca die op hetzelfde tererrein actief is als SEM en SEMafoor. In dit nummer ook weer enkele interessante redactionele berichten. We besluiten zoals u gewend bent met een tentoonstellingsoverzicht en een aantal SEMafoortjes. We wensen u veel leesplezier met dit derde nummer van 2011 en hopen weer velen van u te zien en te spreken tijdens ons 12e SEM-symposium in Bavel op zaterdag 5 november. Nadere informatie hierover in een losse bijlage. Redactie SEMafoor

Uw bijdragen voor de laatste SEMafoor van dit jaar die in november zal verschijnen, hopen we zo spoe­ dig mogelijk te ontvangen, maar uiterlijk 1 oktober op het redactieadres: [email protected] 1 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Aquis: Aken/Aachen of Asques/Asq ? A d Maas, Leende Inleiding In SEMafoor van mei 2001 verscheen een artikel van C. Koreman en R. Boidin over de veldtochten van Karei de Grote, waarin jarenlang onderzoek van Koreman samengevat werd dat nadien nog apart gepubli­ ceerd werd (18). Er werden twee duidelijke kaarten bij afgedrukt waarin de gangbare opvatting van die tochten vergeleken werd met die van Albert Delahaye. In een artikel in SEMafoor van Augustus 2004 stelde Boidin dat het Aken van Karei de Grote Asques of Asq (Villeneuve dAsq) in Noordwest-Frankrijk was, een kwestie waarop hij in zijn boek De Mythe (2) terugkwam. Deze hypothese wordt in dit artikel nader bekeken. Eerst wordt een aantal zaken in verband met Aken/Aachen in het eerste millennnium n.Chr. op een rij gezet. Dat gebeurt aan de hand van twee actuele conventionele geschiedschrij vingen. Daarna worden vragen gesteld bij deze geactualiseerde Aken-geschiedenis. Hoe weten we zeker dat wat allemaal verhaald wordt, ook klopt of in elk geval aannemelijk is? Met deze bagage in gedachten komt vervolgens de hypothese van Rinus Boidin aan de orde. Is het aannemelijk dat de veronderstellingen en bevindingen over Aquis (de gelatiniseerde naam voor de oorspronkelijke naam van Aken/Aachen in de vroege middeleeuwen) niet op Aken slaan maar betrekking hebben op Asques of Asq? Ten slotte trekken we enkele conclusies die uiteraard voorlopig zijn.

Actuele geschiedschrijving Aken Het is niet moeilijk om enkele tientallen levensbeschrijvingen van Karei de Grote te vinden, niet zozeer in het Nederlands maar vooral in het Duits, Frans en Engels. In die publicaties leiden er altijd wegen naar Aken, een locatie die even na het jaar 800, volgens deze geschiedschrij vingen, ook Rome Nuova wordt genoemd. Voor dit artikel koos ik twee relatief nieuwe publicaties. De conventionele opvatting van de re­ latie van Karei de Grote en Aken is naar mijn mening uitvoerig en samenhangend beschreven door de Aken-publicist Axel Hausmann in zijn boek Aachen. Residenz der Karolinger (10). Wie de geschiedenis van Aken wil bestuderen, kan niet om deze auteur heen (hoogleraar natuurkunde, maar ook archeoloog en filosoof). Hij heeft in andere boeken (11) de optie verdedigt dat Aken het oude Attuatuca is; daarvan maakte Gerard Feij melding in SEMafoor 9-1. Hausmanns studies zijn vooral interessant vanuit zijn op­ vattingen over vroegmiddeleeuwse bouwwerken in Aken. Ook het Nederlandstalige boek van P. J. Riet­ bergen Karei de Grote. Vader van 1. Europa? (23) nam ik zorgvuldig door, om mijn geheugen te updaten, de conventionele visie te herijken en te zien of er historisch nieuws onder de zon was. Rietbergen schreef een beknopt, prettig leesbaar boek. Wel twijfelde ik even toen bleek dat Rietbergen niet weet dat Aix en Aken dezelfde plaats zijn (p. 106 en 107). Op het einde van zijn publicatie schrijft hij het volgende: "De bronnen die ik citeer - biografieën, gedichten, kronieken, wetten - heb ik gebruikt mede op basis van de originele teksten uitgegeven in de Monumenta Germaniae Historica" (p. 142). Mede op basis van, dus....Daar kom ik op terug. Rietbergens geschiedschrijving komt in hoofdlijnen overeen met die van Hausmann. Hij pakt wat het Aken van Karei de Grote betreft ook stevig uit, maar toch minder uitbundig dan Hausmann.

Historische excursie Aken/Aachen Uit de twee genoemde boeken heb ik 18 aspecten samengevat die in een zestal invalshoeken zijn geordend: Waarom Aken/Aachen?, Romeins en Merovingisch, Kerstening van Saksen en Awaren, Aken cultureel centrum, Aken - Byzantium - Rome en Na Karei de Grote. Soms is er enige overlap tussen deze 18 samenvattingen, maar daardoor komt het genoemde aspect beter uit de verf.

Waarom Aken/Aachen? 1. Aken... de eerste vaste residentie van trekkende Frankische koningen? Waarom Aken? Dat is volgens Hausmann (10) te begrijpen vanuit de geschiedenis van het Franken-rijk, vooral vanuit de vorming van christelijke macht en cultuur, maar ook vanuit de geschiedenis van het Romeinse rijk, ook wat betreft de scheiding tussen het Grieks-orthodoxe Oosten en het Latijns-katholieke Westen, dus de betekenis van de 2 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

centra Rome en Byzantium. Daarbij spelen ook onder meer de volgende ontwikkelingen een rol: de op­ komst van de islam, de verwikkelingen in Slavische gebieden en de activiteiten van groepen die we later Vikingen zijn gaan noemen. Tegen deze achtergrond moet het Aken van de vroege middeleeuwen begre­ pen worden. Naast Byzantium en Rome was er nog een andere wereldresidentie nodig. Parijs en andere ex-Romeinse plaatsen waren klaarblijkelijk niet goed genoeg. Noodzakelijk was een stad met een nietGallisch verleden. Toen het Franken-rijk dat Karei tot een zekere eenheid had gemaakt, uiteenviel, kwam Aken in het overgangsgebied tussen het latere Duitsland en Frankrijk te liggen. Het lag gunstig tussen het Romaanse en het Germaanse Frankenrijk. Aken lag ook familiaal goed; het was een locatie in een thuis­ land. 2. Rietbergen start in zijn Karei de Grote. Vader van Europa? (23) met een signalement van de keizer dat voornamelijk gebaseerd is op Einhards Vita Karoli (geschreven naar het voorbeeld van de keizerbiografieen van Seutonius) en de Karel-notities van Notker Balbulus (de stamelaar). Alle bekende informatie is daarin handig samengevat. Pippijn de Korte zou volgens de 'overgeleverde tekst van de rijksannalen' in 764 in Aken kerstmis gevierd hebben. In die periode zou ook de ontwikkeling van de zogenaamde hofschool begonnen zijn. Evenals zijn voorouders reisde Karei, met een gevolg, van 300 tot 1000 mensen, jaarlijks rond in zijn rijk, van palts naar palts, van en naar kloosters - lange en vermoeiende dagreizen, tij­ dens welke men per dag te paard, niet meer dan zo'n dertig kilometer, maximaal kon afleggen (23 p.7879). Aken werd onder Karei de Grote uiteindelijk een eerste plaats voor duurzamer verblijf. Romeins en Merovingisch 3. De voormalige Romeinse legerplaats en het voormalige Merovingische koningsgoed Aquis waren door schenking een deel van het grondbezit van de abdij van Stavelot (Stablo) geworden. Aken was het oude Atuatuca. Vandaaruit werd het gebied van de Atuatuci uitgebreid naar andere steunpunten, mogelijk nabij Nideggen, en naar het westen nabij de huidige steden Luik, Maastricht en Tongeren, eventueel Namen en Dowaai. Een apart thema voor onderzoek en discussie. Das friedliche Volk der Atuatuker wurde durch Caesar weitgehend ausgerottet (10 p.121). Na de slag in het Teutobuger Woud (Varus-slag) verloor Aken zijn betekenis als militaire legerplaats, maar bleef toch van betekenis vanwege de werkplaatsen (vooral metaalbewerking), bestuurscentrum en de thermen. In de tweede helft van de derde eeuw vestigden er zich de eerste Frankische militaire families. Huizen en landerijen moesten voor minstens één derde deel afge­ staan worden door de autochtone bewoners. Bovendien lagen er allerlei voormalige militaire domeinen. De Frankische feuderaten namen spoedig deze grondgebieden in bezit. Zo bleef een zekere continuïteit van Aken op relatief vreedzame manier in stand. Rond 700 hielden Merovingische koningen zich soms tijdelijk in Aken op. Maar Metz werd toen geleidelijk aan de plaats van het regeringscentrum. 4. Hausmann noemt straatnamen als Via Hardini, Via Cardinis, Via Mitularis, Via Cucularis en Via Ganea (10 p. 125), straten die nu nog herkenbaar zouden zijn. Klaarblijkelijk namen uit de Romeinse tijd. Er liep een Romeinse weg over Gemmenich naar het zuidwesten naar de Maas bij Jupille nabij Luik. Vandaaruit zou het ook in de vroege middeleeuwen gemakkelijk geweest zijn over de Maas en Sambre het dal van de Oise te bereiken. Plaatsen als Attigny en Ponthion en ook de bovenloop van de Moezel waren goeddeels over water bereikbaar. Ook was er een weg vanuit Aken over Valkenburg naar het koningsgoed nabij Meerssen en Maastricht. Ook hier kon men de Maas benutten voor transport. Kloosters speelden later ook een rol in de mobiliteit: Saint-Denis, Lobbes, Fosses, Andenne, Susteren, Aldeneyck en Odiliënberg lagen op een route. Eveneens: Gorze, Pfalzel, Mettlach, Echtemach en Prüm. Vanuit Prüm kon men over Stave­ lot Aken weer bereiken. De koningsgoederen waren via deze infrastructuur uiteraard redelijk goed bereik­ baar voor de koning en zijn getrouwen en al of niet oprechte dienstbaren. 5. De drie Pippiniden die hofmeier waren (Pippijn van Landen, Pippijn van Herstal en Pippijn de Korte) hebben de macht van de Merovingische dynastie stap voor stap afgebroken. Veel van wat aan de zoon van Pippijn de Korte toegeschreven wordt - dus aan Karei de Grote- is door deze Pippijn in de steigers gezet. Hij moet dan ook de Grote Pippijn de Korte genoemd worden. Door adoptie was hij maatschappelijk op­ geklommen tot de status van Lombardijnse prins, een prins in de Langobardische dynastie. Hij wou ook koning van de Franken worden. Om sterk te staan tegenover allerlei groepen en coalities zou het keizer­ schap de beste positie bieden: één God, één keizer, één absoluut heerser die uit praktische overwegingen best bepaalde delen van het rijk kon laten regeren door koningen als 'zonen van de keizer'. Maar de Griekssprekende keizer in Byzantium zag zichzelf werkelijk als de enige keizer van het christendom. Tus­ 3 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

sen Oost en West was er het taalverschil (Grieks en Latijn), twee culturen dus. Tegelijk woedde de strijd voor en tegen beelden en afbeeldingen (iconoclasme). De gedachten gingen uit naar een scheiding van het christendom tussen een Oost-kerk en een West-Kerk, en dat maakte het erkennen van twee keizers meer voor de hand liggend. Een goede verhouding met de paus was voor Pippijn de Korte van groot belang, maar niet zodanig dat hij van de paus afhankelijk zou worden, dus Bonifatius moest ook aan de teugel ge­ houden worden. Door allerlei vormen van tegenwerking bleef deze aartsbisschop uiteindelijk weg uit Austrasië. En Hausmann noteert hierbij opvallend: Schon bald danach suchte er den Tod als Märtyrer in Friesland (10 p. 110). Kerstening van de Saksen en Awaren 6. De kerstening van de Saksen was een moeizame onderneming, die vooral op naam van Karei de Grote gezet mag worden. Aken was daarbij een van de belangrijke steunpunten, vooral ook in verband met de viering van kerkelijke feestdagen. Wel 30 jaar lang volgden veroverings- en rooftochten, bijna steeds suc­ cesvol door het militaire overwicht van een gepantserde en getrainde Frankische cavalerie. Een relatief duur leger, maar in feite werd dit leger gerealiseerd en bekostigd door de grondbezitters, wat de kleinere betreft in onderlinge samenwerking. Karei de Grote kon op deze wijze naar schatting legers van circa 3000 man mobiliseren, waarvan circa 1000 zwaar bepantserd. Extreem harde strafbepalingen (Capitulatio de partibus Saxoniaè) werden toegepast om de kerstening af te dwingen. Beroving, landonteigening, deportatie en politieke benoemingen werden nodig geacht om verder te komen. In Verden vond een 'bloed-gerecht' plaats: 4500 mannen, vrouwen en kinderen weiger­ den de doop en werden omgebracht, een zaak die nog eeuwen nadreunde (Saksen-slachting). In 785 stem­ de Widukind erin toe zich in Attigny te laten dopen, met Karei als peter. Vanaf die periode werd missione­ ring effectiever en groeiden Franken en Saksen meer naar elkaar toe. Bisdommen werden ingesteld (Bre­ men, Verden en Minden), kloosters gesticht (Corbie verhuisde bijvoorbeeld naar Korvey aan de Weser) en wetgeving in het Latijn geformuleerd. De nieuwe wet- en regelgeving in de Capitulare Saxonicum was milder en meer in overeenstemming met die in andere gebieden. De Saksen stonden nu onder Frankische heerschappij. 7. Ook volgens Rietbergen was het belangrijkste cultusobjekt van de woeste Saksen de 'Irminsul', volgens hem gelegen op de Eresburg aan de Diemel. Het beschermen van de Rijn als oostgrens was een Frankisch belang, maar de expedities tegen de Saksen waren ook roofexpedities. In 782 versloeg een Saksen-coalitie onder leiding van Widukind de Frankische troepen, maar het was een 'overwinning' van korte duur. De eerste tekst van de Verordeningen voor de Saksengebieden bevatte heel wat draconische decreten, die ove­ rigens korte tijd later al versoepeld werden. Het optekenen en laten gelden van de Wetten van de Saksen schiep toen een milder klimaat. De Avaren werden in 791 onder handen genomen en dat leverde kennelijk een omvangrijke kostbare buit op. Ook 's konings grootschalige bouwbeleid, dat juist in de laatste jaren van de achtste eeuw gestalte kreeg, werd mede uit de buitgemaakte Avarenrijkdommen gefinancierd (23 p. 42). Aken cultureel centrum 8. Vanaf 795-796 kreeg Aken, volgens Rietbergen, een voorkeurspositie. Gebouwd met de Avaren-buit? Reconstructies van de residentie -die grotendeels verloren is gegaan - laten zien hoe eenvoudig 's konings voornaamste behuizing eigenlijk was, zowel naar vroegere, Romeins-imperiale als naar latere middel­ eeuws en renaissance-vorstelijke maatstaven (23 p.81). Het Akense paltscomplex van 500 bij 500 meter omvatte een koningshal, de Granustoren (privévertrekken) en een kerk met voorportaal. Het getal 12 speelde in de maatvoering een hoofdrol. De kern van de kerk was een achthoek (een octogoon, dus over­ gangsvorm tussen cirkel en vierkant) en de omtrek bedroeg 144 voet. Er zijn overeenkomsten geconsta­ teerd met het Lateraan Baptisterium in Rome, de kerk van San Vitale en het mausoleum van Theoderik de Grote in Ravenna en de eerste kerk van het Heilig Graf. Over de troon zegt Rietbergen (23 p. 85): Recent onderzoek naar de kern zou uitwijzen dat de zetel inderdaad uit Kareis tijd stamt, en niet uit de tiende eeuw. Vanaf die troon overzag Karei het Maria-altaar, het Petrus-altaar en het altaar van de Verlosser. 9. Ieren brachten antieke literatuur mee naar Aken, onder meer De Architectura libri Decem waarin de op­ vattingen van Vitruvius beschreven stonden. De relatie tussen de gebouwen, elk gebouw op zichzelf en belangrijke ornamenten en voorwerpen in de gebouwen waren ontworpen overeenkomstig de leer van de ideale maten, en de spirituele betekenis der getallen en de grondvormen circel, vierkant en octogoon. Het 4 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

getal 8 speelde als symbool voor verrijzenis en wedergeboorte een belangrijke rol in de bouw van de kerk. Het octogoon had uiteraard 8 zijden, de ommegang 16 wanden, 24 figuren waren afgebeeld in het mozaïek van de koepel en 32 ruimten omgaven het octogoon. Een onderlinge verhouding dus van 1 : 2 : 3 : 4. De elementaire getallen 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8 en 9 hadden alle een bijzondere primaire betekenis, en vervolgens natuurlijk ook de bewerkingen daarmee, zoals optellingen en vermenigvuldigingen. De ordening van de schepping was nu eenmaal in bepaalde getallen georganiseerd (15). 10. Vooral de onderwerping van de Awaren had veel goud, zilver en edelstenen opgebracht, waarmee in de werkplaatsen van Aken en Stablo tal van nieuwe, onder meer liturgische voorwerpen werden gemaakt ten behoeve van de inrichting van een kapel/basiliek, een aula, een thermengebouw, een mausoleum, een paleis (gelegen tussen de Petrus-Basiliek en de Aula Regia) en andere gebouwen maar ook als geschenken die zowel eerbewijs als verplichting inhielden. In Aken ontstond waarschijnlijk ook het eerste westwerk dat nadien bij alle romaanse kerken gebouwd zou worden. De genoemde bouwwerken waren waarschijn­ lijk in 794 grotendeels voltooid. Het standbeeld van Theoderik (gemaakt overeenkomstig het beeld van Marcus Aurelius) werd in 800 van Ravenna naar Aken getransporteerd. De Granustoren als onderdeel van de Aula Regia is nog behouden. Hij staat momenteel in de steigers. 11. Capepellani waren monniken die in de liturgie een bijzondere taak hadden en die in de kanselarij werkzaam waren: zij stelden de belangrijke documenten op. Dat gebeurde in de zogenaamde 'hofkapel', die in de ruimten om het atrium lag en die naar de capellani genoemd werd. De archicapellanus leidde de werkzaamheden en was ook de geestelijke adviseur van de koning / keizer. Een meer specifieke taak lag bij de kanselarij, vooral in verband met de koningsoorkonden. Ze werd geleid werd door de cancellarius. De documenten die in Aken werden opgesteld bevatten de woorden Aquis la Capella als plaats van her­ komst (naderhand in het Frans: Aix la Chapelle). 12. Beweerd werd dat Karei Latijn sprak en verstond en Grieks begreep. Hij zag in dat veel zaken zo op schrift gesteld moesten worden dat ze door voldoende leden van de bevolking gelezen kon worden. Dus: een algemene taal (een soort Latijn), duidelijke grammaticale regels en een eenvoudig schrift. Uit de Ka­ rolingische minuskel ontwikkelde zich het gebruikelijke schrift in de Westerse wereld. Veel richtlijnen werden via de kloosters geordend in de Capitulare. De ontwikkeling van wetenschap concentreerde zich rondom Aken-Stavelot. In die organisatie waren intellectuelen als de monniken Godescalc (ontwerper van een Evangeliarium), Alcuin (leider van de hofschool en bibliotheek), Paulus Diaconus (goed bekend met de antieke cultuur, het christendom en de tradities van Germanen) in Aken actief. Gegenseitig beeinfluss­ ten sich die grössten Geister ihrer Zeit, und nach weniger Jahren erblühte in Aquis die erste europäische Univerisität, wenngleich sie noch nicht diesen Namen trug (10 p. 166). Aken - Byzantium - Rome 13. In Aken kwam ook het stuk Libri Carolini tot stand waarin stond dat keizerin Irene van Byzantium vanwege de zwakke kanten van haar sekse onbekwaam was om de hoogste autoriteit te zijn in kerkelijke aangelegenheden. Irene liet zich niet intimideren en enkele j aren later liet ze haar zoon de ogen uitsteken vanwege zijn steun aan de beeldenstormers en dus tegenwerkers van haar plannen. Voor Karei leek de tijd gekomen om keizer te worden. Hij wilde dat echter niet in ondergeschiktheid aan de paus, maar wel in Rome, en verder was er het probleem dat Irene formeel namens haar zoon regeerde in Byzantium, dus er zou een situatie ontstaan van twee keizers. Hij wilde ook in een hoofdstad regeren die gezien kon worden als het nieuwe Rome en dat was Aken. Maar wanneer moest deze kogel door de kerk? (In dit geval een erg passende uitdrukking.) In Aken werden kritische stukken opgesteld over Byzantium en Nicea, en in 794 veroordeelde de synode van Frankfurt (4) de besluiten van Nicea. Verering van beelden was bijgeloof en afgoderij, maar beelden konden wel dienen als illustraties en versieringen. Verering van relieken moest ook voorkomen of uitgeroeid worden. In feite legde Karei hier zijn wil op aan de paus. Unter Hadrianus Nachfolger Leo IH legt man schon die Datierung der Urkunden nach der Regierungszeit Karls fest (10 p. 184). 14. In de omgeving van het Vaticaan ontstond de 'profetie' dat op 24 december 800 volgens de toen gel­ dende kalender het jaar 5999 zou eindigen, daarmee het zesde millennium, dus het begin van het einde van aarde en mensheid, nou ja, in elk geval een tijdperk van nieuwe heerschappij. Karei liet deze zaak nauw­ keurig voorbereiden, vooral ook wat zichzelf betreft. Onder meer werden een octogonaal mausoleum en 5 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

een graftroon ontworpen. Heute sind die Überreste des marmoren Grabthrones als sogenannter 'Karlsthron' im Obergeschoss des Sechzehnecks aufgestellt (10 p.197). Ongetwijfeld vroegen sommige geleerde hofschool-leden zich af wat er zou gebeuren als het jongste gericht dan niet plaats zou vinden. De kroning tot keizer werd gepland op 24 december 800, negen maanden na de jaarlijkse herdenking van de schepping van de wereld en de Boodschap aan Maria, herdenkingen die samenvielen met het begin van de lente. Bo­ vendien had Constantijn de Grote die nacht als tijd van de geboorte van Christus vastgesteld en zo de be­ tekenis van de Sol Invictus (onoverwinnelijke God) overgedragen op Christus. Gezanten uit Jeruzalem kwamen de sleutel van het graf van Jezus en de vlag van de stad brengen. 15. Toen het wereldeinde niet terstond plaatsvond, plaatste paus Leo klaarblijkelijk tamelijk onverhoeds de kroon op Karei zijn hoofd: de vanwege God gekroonde en vredebrengende keizer luidde zo toch een nieuwe tijd in. Karei werd meteen gehuldigd als patriarch van de kerk. Met de gang van zaken was Karei niet gelukkig: wat de paus gaf, kon hij ook weer afnemen. Pausen en keizers zouden nog lange tijd ver­ schillende visies hebben op de hoogste heerschappij in deze wereld. Karei was in elk geval diep teleurge­ steld, aldus Einhard (24). Hij nam de gehele stad Rome in bezit en trok een halfjaar later via Ravenna naar Aken terug. In Ravenna werd het vergulde standbeeld van Theoderik meegenomen. In de ogen van Karei was Rome niet meer de hoofdstad van het vernieuwde Romeinse rijk, maar Aken oftewel Aquis Gran(d)i. Het duurde twaalf jaar aleer Byzantium Karei als gelijkberechtigd keizer erkende; nu waren er twee kei­ zerrijken en dat hield een scheiding in tussen een Latijns en een Grieks christendom. 16. De strijd tussen Aken en Rome was een strijd om de hoogste macht: die van de keizer of die van de paus. Alcuin zag Aken als het nieuwe Rome en zelfs als het nieuwe Jeruzalem (23 p. 87). Zo'n positie kostte wel geld. Karei roofde heel wat kostbaar bezit bij elkaar van Saksen, Avaren, Longobarden en van machthebbers in Noord-Spanje. Hij kreeg ook veel ten geschenke (van de paus, van de ka­ lief in Bagdad, de koning van Mercia) en investeerde waarschijnlijk veel (onder meer in Aken) maar gaf ook rijkelijk veel weg, behalve kennelijk de meer persoonlijke schenkingen, zoals de inventaris van de pa­ leiskapel in Aken. Giften waren ook machtssymbolen en moeten ook gezien worden als het uitdelen van verplichtingen. Van al dat vele bleef niets bewaard. Na Karei de Grote 17. Met Karei de Kale (die in 877 overleed) kan men de periode van de Karolingers laten eindigen. In 881 ruïneerden de Noormannen Aken en de abdij Inden: de plundering en vernieling was desastreus. Wahrscheinlich schleppten die Normannen bei ihrem Rückmarsch die vergoldete Reisterstatue des Theoderichs als Beute mit sich. So ging auch ausserlich das Kaisertum in Aquis zu Ende. Das Grab des balsamierten Kaisers im Westjoch der Kirche blieb allerdings unentdeckt (10 p. 222). En vanaf de 10e eeuw zouden er 30 keizers gekroond worden. 18. In 1165 regelde Frederik Barbarossa nog een zaligverklaring van Karei de Grote, vooral ook omdat hij zichzelf graag zag als een opvolger van een (bijna) heilige. Deze keer werd Kareis lijk niet zittend aange­ troffen maar liggend en zonder waardevolle voorwerpen. Diverse mogelijkheden zijn er om dit verschijn­ sel te verklaren: mortale vermoeidheid, een ander stoffelijk overschot dan dat van Karei en natuurlijk ook een wonder. Interessant aspect is dat de liggende Karei nu gevonden werd in een sarcofaag uit de Romein­ se tijd, voorzien van niet-christelijke voorstellingen van het dodenrijk. In 1215 liet Frederiks kleinzoon Kareis stoffelijk overschot bijzetten in een nieuwe gouden schrijn, waarheen dagelijks vele mensen pel­ grimeren (14). Mocht Karei minder heilig zijn (wat ook wel sympathiek is) dan is hij in elk geval de vader van Europa en uiteraard iemand die alle ellende met de euro nooit gewild zou hebben. Rietbergen gelooft echt dat zich in deze schrijn 'de keizerlijke resten' bevinden. In zekere zin gelukkig, want nu weten Kareis honderdduizenden nakomelingen tenminste wat ze niet te zien krijgen.

Vragen bij deze geschiedschrijving Het Frankische Aken in de achtste en negende eeuw n.Chr. is hiermee wel in een bredere context ge­ plaatst. Het geheel ziet er massief en degelijk uit. Allerlei documenten worden genoemd waarin vele zaken te lezen zijn. En ook wordt vanzelfsprekend gevonden dat archeologische bevindingen deze geschied­ schrijving onderbouwen. Kortom: aan deze historie valt niet te twijfelen. Nemen we er voor alle zekerheid een klassieker als Karl der Grosse van Matthias Becker bij dan wordt bevestigd dat het verhaal van Aken in hoofdzaak juist is. En dat geldt ook voor de tamelijk omvangrijke Karel-Aken-bibliotheek. 6 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

De geschiedenis van Aken kan in principe geschreven worden op basis van documenten die we doorgaans 'bronnen' noemen en die ook vaak terug te vinden zijn in bronnenboeken, verder op basis van archeologi­ sche vondsten en bevindingen, en ten slotte op basis van een eeuwenlange geschiedschrijving (de conven­ tie, de traditie) die op dit moment dus uitloopt op de boeken van Hausmann en Rietbergen. Laten we deze drie mogelijkheden nagaan. In de geschiedschrijvingen, die dienen om het volk te onderrichten (vooral 19), komen we meestal geen relevante informatie tegen waarin uiteengezet wordt welke bronnen gebruikt worden en wat de status er­ van is. Is een bron contemporain of nemen we dat maar aan. Wat is de materiële datering van de bron? Bekend of niet bekend? Mogelijk te dateren of niet mogelijk? Bronnen dateren op vormkenmerken is ta­ melijk hachelijk. Vorm is nu eenmaal na te bootsen. Als het om latere kopieën gaat, waarbij het origineel ontbreekt, dan moet zo'n bron genuanceerder en kritischer beschouwd worden. Enkele voorbeelden ter toelichting. Het verhaal van het bezoek van Otto Dl aan Kareis lijk in Aken komt, volgens Hausmann, uit een kroniek van circa 1030 van de benedictijnerabdij van Novalesa, die veel aan Karei te danken had. Ook dit verhaal werd in de loop van het tweede millennium alsmaar fantastischer; u kunt het nu afgebeeld zien op een wand van de indrukwekkende kroningszaal in het raadhuis van Aken: een negentiende-eeuwse schildering. Ander voorbeeld: Kareis vriend Theodulf zou een parodie geschreven hebben op het genre van de vorstenvleierijen: Op Koning Karei. Rietbergen deelt mee dat hij deze interpretatie niet deelt. Inte­ ressant maar waarom niet? Het document is ongedateerd, maar het zou geschreven zijn voor 'medio 800'. Hoezo? We lezen in die tekst allerlei ceremonieel ten paleize in Aken dat teruggaat op verhalen over Romeinse en Byzantijnse keizers. (Zie in dit verband ook een schoolplaat van Comelis Jetses uit 1941). Iedere keer duikt de vraag op: Wat weten we nu echt van de genoemde bron? In historische publicaties wordt meestal wel afstand genomen van meer literaire bronnen. Die zouden niet of onvoldoende op feiten berusten maar voornamelijk op verbeelding. Een onderscheid dat achteraf vast­ gesteld kan worden, maar minstens twee vragen oproept: hoe ging dat verhaal rond en wat betekende het ten tijde van de gebeurtenissen, èn: moeten we er nu van uitgaan dat het predikaat 'literair' samenvalt metonbetrouwbaar en geschiedkundig irrelevant', behalve dan vanuit literair-historisch perspectief? In het Roelantslied (de geschiedenis van Hruodhaid, het Chanson de Roland), rond 1150 ontstaan, 350 jaren na dato, is het Roncesvalles-drama beschreven, een literaire maar ook historische kemzaak: als het verhaal al waar is, dan zijn het waarschijnlijk Basken (Casconjers) geweest die de achterhoede van het Frankische leger succesvol aanvielen Er lijken mogelijkheden te ontstaan om literaire bronnen te bestuderen op hun historische lading (22). Wat betreft de archeologische informatie, valt op dat deze steeds de historische kennis nodig heeft om een samenhangend referentiekader op te stellen. Van de paltsen (bijvoorbeeld Herstal, Worms, Frankfurt, Regensburg en Paderbom), ook niet van de ‘magnifieke’ (Einhard) in Ingelheim en Nijmegen, is niets over­ tuigends teruggevonden dat als Karolingisch vastgesteld kan worden., althans dat is nergens zodanig ge­ rapporteerd. Kernpunt daarbij is dan de vraag waarom iets achtste-eeuws eeuws in plaats van tiende-eeuws is. Deze en dergelijke vragen blijven steeds onbeantwoord. De archeologie van Aken loopt al jaren uit op een strijd tussen archeologie op basis van conventionele historie en een meer autonome, van historische informatie relatief onafhankelijke benadering. We mogen zeker vaststellen dat Aken tussen de naRomeinse tijd en de periode circa 1000 in archeologisch opzicht onzeker uit de verf komt. Het toekennen van vondsten aan de door historici onderscheiden Karolingische tijd is vaak vaag. Bepaalde kenmerken gelden bijvoorbeeld ook voor de negende eeuw en de tiende eeuw, dit soort nogal globale for­ muleringen. Wat natuurwetenschappelijk dateren betreft wordt soms een C-14-meting genoemd of een dendrochronologische bepaling. Dan zijn de uitkomsten concreter. De betrouwbaarheid is niet na te gaan. Opvallend is hoe weinig literatuur er genoemd wordt en al helemaal geen literatuur over datering, laat staan meer kritische literatuur. Het is op allerlei plaatsen ook moeilijk om te onderkennen wat nu uit histo­ rische bronnen komt en wat uit archeologisch onderzoek. Zeer opmerkelijk is sinds kort dat vooral oud ar­ cheologisch onderzoek opnieuw bestudeerd wordt: Altgrabungen werden neu Ausgewertet. Dat is momen­ teel de belangrijkste invalshoek. Er worden nu ook Langobardische ambachtslui opgevoerd als het om de vroeg te dateren opvallende bouwactiviteiten gaat. Van de Akense Dom wordt verondersteld dat de bouw plaatsvond in de periode van Byzantijns bestuur. Dat staat niet ver af van het bekende verhaal van Raven­ 7 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

na, maar klinkt toch anders. Vooral de mededelingen over Aken dagen uit om de betreffende onderzoeks­ verslagen te verwerven en te bestuderen. Er is geen geschiedenis van het archeologisch onderzoek in Aken, onderzoek dat toch even na 1800 be­ gonnen is. Zo vol als Aken staat met publieksgerichte en vooral toeristische uitgaven, zo leeg zijn de boekhandels wat betreft publicaties over archeologsch onderzoek. Ik vond nog wel het rapport Stadtkemgrabung in der Aachener Innenstadt (2009) van Gjergj Frasheri. Een goed rapport, maar ik had het niet hoeven lezen: van alles over de Romeinse tijd (uiterst omzichtig gedateerd) en uit de latere middeleewen, maar de vroege middeleeuwen ontbreken. Aken is vanwege de Europa-politiek een noodzakelijke Karelresidentie geworden. Een bezoek aan het Raadhuis is voldoende om daarvan overtuigd te raken. In 2000 werd uitbundig herdacht dat de Akenaar Karei 1200 jaar geleden tot keizer werd gekroond, met een om­ vangrijke en prachtige tentoonstelling en een boekwerk in 2 delen (samen bijna 1000 bladzijden). In dit boekwerk is veel aandacht besteed aan archeologische vondsten maar niet aan onderzoek. Ook in het hoofdstuk Karl der Grossen und Aachen is wel erg weinig te vinden. We moeten het doen met een dertig­ tal bladzijden die vaak niet direct terzake zijn. Voor de teksten tekenen de archeologen Sven Schütte (uit Keulen) en Harald Müller (Berlijn). De paltsen in Keulen en Ingelheim worden vergeleken met die in Aachen. Schütte betoogt dat de Aachener palts gemaakt zou zijn naar het voorbeeld van Keulen. Verder vinden we zijn verhaal over de Aachener Thron, waarover al een paar eeuwen is geschreven. De troon komt van elders. Lange tijd werd de troon gedateerd in de tiende eeuw (bij voorbeeld in verband met de kroning van Otto de Grote), maar Schütte noemt die dateringen (dendrochronologie en C-14) nu 'hinfällig' (ontoereikend); het absolute meten is dus wat minder absoluut als het slecht uitkomt. Wetenschappelijk geautoriseerd her­ onderzoek laat nog op zich wachten. De tekst van Müller eindigt met een passage Der Mythos 'karolingisches Aachen' waarin hij het volgende vermeldt: Erst die Ottonen führten Aachen in Rampenlicht reichsweiter Beachtung zurück. Die Krönung Ottos 1. am 8, August 936 begründete nicht nur eine Folge von Herrscherserhebungen in Aachen, sie knüpfte auch dezidiert an das Königtum Karls des Grossen an (19 p. 229). Verder zegt hij dat dat Widukind van Corvey het Ottoonse koningschap verankerde in de traditie van de Karolingers, concreet dus in de oude Karel-residentie in Aken. Müllers samenvatting eindigt met de woorden: Wie in de loop van de geschiedenis op de traditie van de gemythiseerde Karei de Grote wilde inhaken, kon dan ook niet aan het Karolingische Aken voorbijgaan. Bij Hausmann duikt er een bijzonder interessant punt op. Stavelot verrichtte in Aken vermoedelijk velerlei diensten, zowel architecten en bouwvakkers als secretarissen en boekhouders. Die brachten uiteraard hun methoden van werken mee. Die Zahlensymbolik des 'idealschnittes' konnte besser christliches Gedanken­ gut zum Ausdruck bringen als es die Zahlen des 'goldenen Schnittes1 vermochten, zegt Hausmann (10 p.128). Wie de spelregels (maten) daarvan kent, was en is beter in staat om archeologische bevindingen te duiden. Deze Romeinse erfenis moet men dan ook goed beheersen. Of is het zo dat een meetkundig model de duiding zodanig bepaalt dat alles in een zekere richting gebogen wordt? Dit is beslist de kernvraag met betrekking tot de boeken van Axel Hausmann. Het zou goed zijn als mensen met bouwkundige interesse op dat punt dit boek bestuderen. De Petrus-Basiliek van Aken (de Dom) is volgens Hausmann gebouwd in de periode 751-763, tenminste het bouwwerk waar we nu nog objecten van over zouden hebben, maar we missen in zijn boek een argumentatie. De dateringskwestie (16) verdient veel meer kritisch onderzoek omdat ze van doorslaggevend belang is. Fantoomtijd-aanhangers zullen zeker vragen of een object waarvan de leeftijd op circa 1200 jaar gedateerd wordt, Karolingisch zou zijn. Laten we het hier wat eenvoudiger houden. Einhard zegt van alles over jaren binnen Kareis leeftijd, maar noemt slechts 1 jaar in de jarentelling, namelijk het jaar 811 waarin hij zijn testament opstelt: "In het jaar 811 sinds de vleeswording van onze heer Jezus Christus, in het drieënveer­ tigste jaar van zijn bewind over het land van de Franken en het zesendertigste van zijn bewind over Italië, in het elfde jaar van het keizerschap en in de vierde indictie".(23) Is dit contemporaine taal? In 312 voer­ den de Romeinen het tellen in indicties in, d.w.z. in perioden van 15 jaar. Dat gebeurde in het kader van een nieuw belastingsysteem. Het jaar 811 is inderdaad het vierdejaar van zo'n indictie. Einhard gebruikt in deze tekst het anno domini (= sinds de geboorte van Christus) dat heel geleidelijkaan (naar men zegt sinds Beda Venerabilis, die volgens conventionele inzichten leefde van circa 672 tot 735) het tellen in indicties verdrong. Een bijzonder intrigerende vraag is hoe dit overgangsproces verlopen is. Wat is naderhand her­

8 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

berekend en herteld en omgenummerd bij het kopiëren? Kunnen in dit proces van enkele eeuwen ook structurele telfouten ingeslopen zijn of misschien wel aangebracht? Uit deze overwegingen moeten we mijns inziens concluderen dat juist de conventionele geschiedschrij­ ving (vooral de negentiende-eeuwse) een autonome kracht is achter de ontwikkeling van de geschied­ schrijving. Het zou erg interessant zijn om de scharnierpunten op te sporen waarop de geschiedschrijving vanuit wetenschappelijk oogpunt verandert. Dat geschiedschrijving wijzigt onder druk van politieke en economische dominanties is bekend genoeg. In dat opzicht hebben bepaalde historici en archeologen die het verleden maakbaar vinden wel gelijk. De hypothese van Boidin In Duitslands Aken rustte Karei nooit uit, zegt Boidin, en hij spartelde daar ook niet in aangenaam warm water (daar zou dan St.-Amands-les-Eaux voor in aanmerking komen)). Zijn alternatief (2 en 3) is de plaats Asq of Villeneuve dAsq, met daarbij Herseaux dat hij met Albert Delehaye aanziet voor Herstal, al is hij in De Mythe daar vager over, en St.-Amands-les-Eaux. Op grond van welke uitgangspunten komt Boidin tot deze visie? Ik zie drie 'aanzetten'. Hij heeft een be­ paalde kijk op de term 'Francia', hanteert een strakke denkwijze over mobiliteit, en hij werkt voort in de lijn van de hypothese van Albert Delahaye. Allerlei toponymische overwegingen lijken me ook in dit ge­ val niet relevant voor de vraag naar het Aken van Karei de Grote. Voor de geschiedschrijving van de vroege middeleeuwen is het van belang om de termen Francia, Franken-rijk of Rijk van de Franken, Frankrijk, Franken/Frankenland goed uit elkaar te houden. De term Fran­ cia valt bij Boidin sterk samen met het huidige Frankrijk en Zuidwest-België. Maar het rijk van de Fran­ ken oftewel het Franken-rijk was in een bepaalde fase in de geschiedenis, vooral in de tijd van Karei Mar­ tel, Pippijn de Korte en Karei de Grote ongetwijfeld oostwaarts uitgebreid. Nemen we dat niet aan dan wordt de geschiedenis van en vanaf de Ottonen absurd. Boidin is actief met het bepalen van de gebieden Neustrië en Austrasië en hij zal ongetwijfeld geconstateerd hebben dat de term Austrasië ge­ bruikt/misbruikt werd voor een steeds groter oostelijk gebied. Dat gegeven houdt echter niet in dat het Franken-rijk zich niet oostwaarts uitbreidde. Dat gebeurde naar alle waarschijnlijkheid juist wel. De latere geschiedenis van de Franken is niet beperkt tot wat we als het grondgebied van Francia kunnen beschou­ wen. De manier waarop Boidin tegen de Germaanse Gebieden aankijkt is typerend. In het voetspoor van Delahaye heeft hij het over de Germaanse gebieden die gelegen waren in Francia. Daar lagen inderdaad gebieden waar een Germaanse taal dominant was, maar deze optie kan niet inhouden dat er geen ander Germaans gebied bestond. Ongetwijfeld is strijd geleverd tegen Saksen in Francia, maar dat wil niet zeg­ gen dat er zo'n strijd elders (oostwaarts) niet geweest zou zijn. Wie breder aankijkt tegen het rijk van de Franken in de tijd van de Pippijnen en de Karolingers ziet dat Aken/Aachen juist een uitstekende plaats was als nieuwe hoofdstad. Vooral sinds Karei Martel werden Frankische legers bij voorkeur geformeerd met bepantserde en zwaar bewapende cavalerie. De confrontaties vonden plaats in de periode dat er voldoende gras was voor de paarden; de mobiliteit op zichzelf kostte dan veel minder. Vaak werd geroofd en veroverd met meer dan één leger. Vaak lezen we ook dat van koningsgoed naar koningsgoed getrokken werd en dat geeft ook een andere kijk op de omvang en traagheid van een legertros. Tal van riviertjes stelden voor goede ruiters km/uur km/dag weinig of niets voor. Ook in die 10-15 Ossenkar tijd waren er naast natte periodes ook (erg) droge. En er lagen wel 3-6 20-40 Voetreiziger degelijk tamelijk gebaande wegen. 10-60 Leger De mobiliteit lag waarschijnlik 50-60 Ruiters veel hoger dan Boidin veronder­ 10-12 50-65 Hardlopers (afwisselend) stelt. Wat betreft de mobiliteit wijs 20-25 Paard in galop ik ten slotte op een schema in het Ijlboden (paarden afwisselend) 130-135 boek van Norbert Ohler (Krieg und 100-150 Rivierschip (stroomafwaarts) Frieden im Mittelalter, 1997) 120-200 Zeewaardig zeilschip waarin de volgens hem haalbare Scandinavisch langschip (circa 800) 260 afstanden worden samengevat: 220 Hanzekogge (circa 1400) 9 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Dat Rinus Boidin werkt in de lijn van de Albert Delahaye-hypothese is duidelijk. Maar er is in dit geval sprake van een merkwaardige kwestie. Delahaye beschouwde Romeins Keulen als Colonia Agrippina maar vond dat het Agrippina van de vroege middeleeuwen Avesnes-sur-Helpe was. Herstal bij Luik verving hij door Herseaux bij Doornik. Maar hij erkende de geschiedenis (en de geschied­ schrijving) van Aken, vooral ook in controverse met Nijmegen. Hoofdstuk 16 van De Ware kijk 1 (6) is getiteld: De Karolingische residentie Aken. Een prachtige tekst die nog steeds actueel is. Wie De Ware Kijk Op deel 1 (6) visie van Delahaye op Aken wil vervangen door een alternatieve (die dan ook nog bedoeld is om de algemene hypothese van Delahaye te ondersteunen) moet zich buigen over de vraag waarom Delahaye vond dat hij niet om Aken/Aachen heen kon. De opmerking van Boidin over een passage waarin Heristel wordt genoemd (het zou niet Herstal bij Luik kunnen zijn) is niet overtuigend. Als een tijdelijke legerplaats Heristel wordt genoemd impliceert dat niet dat er niet ergens anders een plaats met die naam was. Matthias Becher ( l p. 71)constateert dat deze legerplaats ten zuiden van Höxter lag, en dat is een aannemelijke locatie voor wie aanneemt dat Karei wel degelijk enkele honderden kilo­ meters het huidige Duitsland introk, met name langs de befaamde Helweg via Paderbom, om zich met Saksen te verstaan. Ook de opmerking van Boidin (3) dat Clovis in Doornik begraven ligt, is waarschijn­ lijk niet juist, al is het wel zo dat Doornik in de vijfde eeuw een belangrijke Frankische locatie was.

Besluit Alternatieve hypotheses moeten het vaak hebben van mensen die oorspronkelijk kunnen en durven den­ ken. We zien conventioneel een massieve en overweldigende geschiedschrijving van Aken. In de loop de eeuwen is dit verhaal gevormd en verder ontwikkeld. Er was invloed van wisselende politie­ ke en economische machten. Wetenschappelijk gezien is onze kennis ongetwijfeld rijker geworden door historisch en archeologisch onderzoek, maar een belangrijke wetenschappelijke vraag is in hoeverre de bevindingen daarvan zichzelf aanpassen in een dominantie richting van geschiedschrijving. In hoeverre is er de mogelijkheid om kritische kernvragen in te brengen? Het werken met een alternatieve hypothese is ongetwijfeld een goede methode. Maar deze methode wordt pas overtuigend als men het ge­ hele referentiekader in ogenschouw neemt en daar raad mee weet. De alternatieve hypothese van Rinus Boidin heeft deze status tot nu toe niet bereikt, en dat betekent mijns inziens dat de geschiedschrijving van de conventie, èn in dit geval van Albert Delahaye sterker staat. Op Aken valt veel af te dingen maar op Asq nog én in dit geval van Albert Delahaye, sterker staat. Op Aken valt veel af te dingen maar op Asq nog meer. Er is dus werk aan de winkel, meer. Er is dus werk aan de winkel.

L iteratuur 1. 2. 3. 4. 5. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Becker, M. Karl der Grosse, München 1999 Boidin, R. De Mythe, Breda 2009 Boidin, R.'Aken en Karel de Grote' in: SEMafoor 11-3 Catalogus bij de tentoonstelling Die Franken - Wegbereiter Europas, Mannheim 1996 Delahaye, A. Ontspoorde historie, bewerkte en aangevuld door H. ten Doeschate, Tilburg 1992 6. Delahaye, A. De wäre kijk op.deel 1, Zundert 1984 Feij, G. 'Atuatuka. Cäsars Legionslager in Aachen', in: SEMafoor 9-1 p. 11-13 Frasheri, G. Stadtkemgrabung in der Aachener Innenstadt RahdenAVestfahlen 2009 Hartmann (bezorger) Deutsche Geschichte in Quellen und Darstellung, Band 1, Frühes und hohes Mittelalter 750-1250 Stuttgart 2001 p. 5-146 Hausmann, A. Aachen, Residenz der Karolinger, Aken 1999 (2) Hausmann, A. Aachen zur Zeit der Römer Der goldende Schnitt, Aken 2000 (2) Hausmann, A. Aachen im Mittelalter. Königlicher Stuhl und kaiserliche Stadt, Aken 2001 (2) Heather, P. Invasion der Barbaren - Die Entstehung Europas im ersten Jahrtausend nach Christus, Klett-Cotta 2011 Grimme, E.G. Der Karlsschrein und der Marienschrein im Aachenar Dom Hodges, A. 1 t/m 9. De anatomie van het getal, Diemen 2007 Illig, H. Das Eifundene Mittelalter, Hat Karl der Große je gelebt mit aktuellem Nachwort zur Taschenbuchaus­ gabe, München 2000 Jungen, M. Die Geschichte der Kaiserstadt Achen von den Römern bis zur Neuzeit und vieles mehr Aken 2001 2)

10 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

C. Koreman, C .1Tochten van Karel de Grote', in: SEMafoor 11-3 p. 22-26 Kramp, M. (red), Krönungen. Könige in Aachen - Geschichte und Mythos, deel 1 en 2, Mainz 2000 Maas, A.C. 'Graven naar Karolingers' in: SEMafoor 11-3 p. 30-31 G. Minkenberg, G. Gids door de Dom van Aken, Aken 1999 Rass, W. Dietrich von Bern und Karl der Grosse, deel 1, Buchen 2000, deel 2 Buchen 2008 Rietbergen, P. Karel de Grote. Vader van Europa?, Amersfoort-Brugge 2009 Rynck, P. de Het leven van Karel de Grote, Amsterdam 1999

Aken tussen Romeins en Karolingisch Westerheem (2011, nr. 2) meldt uit het Bonner Jahrbuch (Band 208, 2010) het volgende: Archeologisch onderzoek uit de laatste vijfjaar toont aan dat Aken bewoningscontinuïteit heeft gekend tussen de Romeinse en Karolingische tijd. Aan het begin van de Merovingische tijd concentreert de bewoning zich in de oude stadskern; later breidt het bewoonde gebied zich uit. Bijna alle vondplaatsen uit die jongere Merovingische uitbreidingen hebben ook Karolingisch vondstmateriaal opge­ leverd. Onder de Merovingische vondsten bevinden zioch twee bronzen 66-eeuwse Oost-Gotische munten. Dat lijkt erop te wijzen dat de strijdbare mannen uit Aken hebben deelgenomen aan de Frankische veld­ slagen in Noord-Italië Ook heeft men een verband kunnen leggen tussen Merovingische vondsten van on­ der de Marienkirche met het daar sinds 1910 bekende pré-Karolingische kerkhof. Een belangrijke vondst daar is het fragment van een Christelijke grafsteen uit de 6e of T eeuw.

KELTISCHE OPPIDA Via geavanceerde luchtfotografie kan men volgens Archäologie in Deutschland met zekerheid de volgende Keltische steden in Miden- en West-Europa vastsstellen (in alfabetische volgorde): Acy-Romance Alise-Sainte-Reine (Alesia) Alterdorf Altenburg-Rheinau Aquilea Basel B em-Engehalbinsel B erching-Pollanten Besançon Vesontio) Biskupin Bourges (Avaricum) Bracquemont Bragny-sur-Saóne BudapestGellérthegy Chalon-sur-Saône (Cabillonum) Chateaumeillant (Medio­ lanum) Corent Crêt-Chatelard

Donnersberg Dünsberg Ehrenburg Essalois Fécamp Feurs Finsterlohr Fossé des Pandours Gergovie (Gergovia) Glauberg Goincet Gondole Heidengraben Heuneburg Hochdorf-Enz Hostyn Hrazany Ipf Joeuvres Kelheim Kirchz arten La Chaussée-Tirancourt

La Cheppe Langres (Andémantunnum) Levroux Liercourt-Erondelle Lovosice Manching Mareuil-Caubert Marseille Martberg Mont-Beuvray (Bibracte) Mont Lassois Mont Vully Murcens Nëmcice Nevëzice Orléans (Cenabum) Pommiers (Noviodunum) Puy-d’Issolud (Uxellodunum) Roanne

Roseldorf Saint Marcel (Argentomagus) Sévaz Staffelberg Staré Hradisko Steinsburg Stradonice Tihany Titelberg Trisov Variscourt/ Condé-sur-Suippe Velem-Szentvid V erdun-sur-le-Doubs Vertault (Vertillum) VilleneuveSaint- Germain Zâ vist

In Manching (Duitsland) loopt nog tot 13 november een tentoonstelling over Aenigma. Der rätselhafte Code der Bronzezeit.

11 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

De herkomst van de eerste bewoners van de Gallo-Romeinse neder­ zetting in Antwerpen Rob Voogel, Amsterdam Omstreeks 150 n.Chr. kwamen er zich mensen langs de Schelde vestigen op de plek waar eeuwen later ook Antwerpen zou verrijzen. Een zandrug, die het dichtst bij de rechteroever van de Schelde kwam, waar nu het Steen (een restant van de toenmalige burcht) en het oudste deel van Antwerpen is, was de meest gunstige plek om er te kunnen wonen.1Op de opgravingterreinen vormde de Romeinse laag het diepstgelegen archeologische niveau; daaronder ligt de ongerepte moederbodem. Hieruit blijkt dat op deze plaats de Gallo-Romeinse nederzetting de eerste permanente bewoning in Antwerpen was.2 De naam van deze nederzetting is onbekend.3 De Gallo-Romeinse nederzetting in Antwerpen, bewoond door een inheemse bevolking, was een uitge­ breid boerenerf, waar de bevolking vooral agrarisch werk deed. Dergelijke nederzettingen kwamen in die periode vaak voor in Vlaanderen. Van de huizen werd geen spoor teruggevonden, maar ze waren vermoe­ delijk van hout, zoals vele andere bebouwingen uit de Romeinse tijd in de omgeving van Antwerpen. De huizen waren voorzien van bakstenen dakpannen, getuige de vele, vaak intacte, dakpannen die zowel bij de nederzetting in Antwerpen als in de wijde omgeving werden gevonden.4 Door middel van het gevonden aardewerk kan de bewoning van de Gallo-Romeinse nederzetting worden gedateerd. Het overgrote deel van dit archeologisch materiaal dateert tussen het midden van de tweede eeuw en het midden van de derde eeuw. Enkele artefacten dateren van eind eerste eeuw tot het midden van de tweede eeuw. Dat waren mogelijk enkele gebruiksvoorwerpen die de eerste bewoners vanuit hun vori­ ge verblijfplaats naar hier hadden meegenomen. Aardewerk uit de tweede helft van de derde eeuw (zeker na 270) ontbreekt volledig. Van de laat-Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen tot eind tiende eeuw zijn er nagenoeg geen artefacten in de grond aanwezig.5 De bewoners van de Gallo-Romeinse nederzetting blijken in een beperkte periode langs de Schelde geves­ tigd te zijn. Vóór omstreeks 150 n.Chr. woonden ze er niet en hierna waren ze geologisch gezien plotse­ ling aanwezig. De bewoners kwamen dus van buitenaf. Dan is de vraag: waar kwamen ze vandaan? Op hierop een antwoord proberen te geven bekijken we de Gallo-Romeinse artefacten qua afkomst. Ruwwandig aardewerk is in de Romeinse tijd verreweg de meest gebruikte aardewerksoort te Antwerpen. Deze artefacten vertonen de duidelijke karakteristieken van de Eifelceramiek (Rijnland).6 Terra Sigillata (gestempeld aardewerk) wordt algemeen gedateerd van periode Nero (ca. 60 n.Chr.) tot einde derde eeuw. De meeste in Antwerpen gevonden Gallo-Romeinse scherven stammen echter uit de nabloei en vervaltijd van de sigillata-industrie, ca. 140 n.Chr. tot in de tweede helft van de derde eeuw. Vierde-eeuwse sigillata komt in geen geval nog voor. De meerderheid van dit sigillata-vaatwerk is afkom­ stig uit Oost-Gallische fabricatiecentra, waaronder vooral Rheinzabem (een Romeins fort langs de Rijn bij Germersheim), dat zich in de jaren 140 - 260 n.Chr. dankzij zijn gunstige geografische ligging de eerste plaats had verworven op de ceramiekmarkt in Romeins Germanië. Dit Rijncentrum beschikte inderdaad over een uitgestrekt afzetgebied: zijn fabricaten werden uitgevoerd naar de beneden-Donau tot in de Kar­ paten, naar Engeland, zelfs tot in Polen. Ook van Gallia Belgica en de streken ten noorden van de Main drong vaatwerk tot in Antwerpen door.7 Gevernist aardewerk werd vervaardigd in de Duitse Rijnstreek met als belangrijkste centra Keulen, Trier en Mittelbronn. Ook import van dit aardewerk is overduidelijk afkomstig van deze centra. De datering van het gevernist aardewerk is tweede/derde eeuw. Vierde-eeuwse typen ontbreken.8,9 Heel bijzonder is de vondst van een Castorbeker, een type gevernist aardewerk, waarop een scène voor­ komt van twee herten achtervolgd door een hond. Deze schematische voorstelling (vooral in het herten­ gewei) en de ietwat grove afwerking van het decor doen een Rijnlandse herkomst veronderstellen.10 De productie van Pompeiaans rood aardewerk is in het Rijnland ontstaan tijdens de regering van keizer Augustus. Tussen 65 en 75 n.Chr. begint de productie in Vlaanderen. Vermoedelijk is een Rijnlandse pot­ tenbakker naar Vlaanderen getrokken en heeft hij daar verder Pompeiaans rood aardewerk gefabriceerd. In het Rijnland stopt de productie op het einde van de eerste eeuw, terwijl in Vlaanderen nog tot 250 Pom­ peiaans rood aardewerk werd vervaardigd. Er zijn bepaalde vormen die typisch zijn voor Vlaanderen en 12 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

andere die thuishoren in de Rijnlandse centra. Sommige vormen worden echter in beide centra aangetrof­ fen. In de Stadsparking werd slechts één fragment Pompeiaans rood aardewerk aangetroffen.11 Van zeepwaar (aardewerk vervaardigd uit een fijne, zeer zacht aanvoelende klei) zijn in Antwerpen frag­ menten van twee voorwerpen gevonden. Zeepwaar wordt vooral in Blickuy (Henegouwen) aangetroffen en in mindere mate ook elders in Henegouwen en in de provincie Namen.12 Gebronst aardewerk wordt vooral aangetroffen in het noorden van Gallië, waar het waarschijnlijk ook werd gemaakt. Dit aardewerk vertoont wat techniek en vormenschat betreft geen inheemse kenmerken, maar is duidelijk Romeins. Er werden in Antwerpen slechts fragmenten van twee voorwerpen van deze techniek aangetroffen.13 Sporen van een Friese bewoning (o.a. vaatwerk met golfrandversieringen) zijn in Antwerpen niet aange­ troffen.14 Vatten we dit samen, dan zien we dat ruwwandig aardewerk (dat in Antwerpen het meest werd gebruikt), gevernist aardewerk, Pompeiaans rood aardewerk en gebronst aardewerk uit het Duitse Rijnland afkom­ stig is, zowel langs de Rijn rondom Keulen als dieper landinwaarts in de Eifel. Het sigillata-vaatwerk komt vooral uit Oost-Gallië, met name Rheinzabem. Er waren verschillende Rijnlandse en Oost-Gallische fabricatiecentra, zodat het onmogelijk is te bepalen uit welke plaats de bevolking van de Gallo-Romeinse nederzetting precies vandaan kwam vóór het zich in Antwerpen vestigde. Er kan ook niet bepaald worden bij welke volksstam deze bevolking behoorde. Ze waren vermoedelijk niet van Friese afkomst. Gezien dat verreweg de meeste verschillende soorten artefacten uit het Rijnland afkomstig is of in Vlaan­ deren van het Rijnlandse type werd vervaardigd, is het zeer waarschijnlijk dat de eerste bewoners van de Gallo-Romeinse bevolking uit het Rijnland vandaan kwamen.

1 Herremans, D. 'De Gallo-Romeinse periode' in: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied, Universiteit Gent 2004, p. 25 2 Vandenborn, O. 'Gallo-Romeinse vondsten te Antwerpen' in: Helinium V, 1965, p. 254 3 Oost, T. 'Romeins Antwerpen. Een Gallo-Romeinse nederzetting op de rechteroever van de Schelde' in: Antwerpen, een geschenk van de Schelde. De Antwerpse haven door de eeuwen heen, in: Tijdschrift van het Gemeentekrediet nr.185, Brussel 1993, p. 13 4 Oost, T. 'De Gallo-Romeinse periode (ca. 150 - ca. 250/270)' in: Van nederzetting tot metropool, deel I, Antwerpen 1982, p. 16 5 idem p. 17 6 Vandenborn, O. 'Gallo-Romeinse vondsten te Antwerpen' in: Helinium V, 1965, p. 269 7 idem p. 277 8De Pooter, L. 'De vondsten uit de Gallo-Romeinse periode' in: Van nederzetting tot metropool, deel n , Antwerpen 1982, p. 38 9 Vandenborn, O. 'Gallo-Romeinse vondsten te Antwerpen' in: Helinium V, 1965, p. 278 10 idem p. 265 11De Pooter, L. 'De vondsten uit de Gallo-Romeinse periode' in: Van nederzetting tot metropool, deel n , Antwerpen 1982, p. 39 12 idem p. 39-40 13 idem p. 40 14 Vandenborn, O. 'Gallo-Romeinse vondsten te Antwerpen' in: Helinium V, 1965, p. 279

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt dankzij het onderzoek dat ik in 2007 heb mogen doen in de bibliotheek van de Stedelijke Dienst Archeologie te Antwerpen, waarvoor mijn dank.

* Eerder pubiceerde Voogel over de Gallo-Romeinse nederzetting in Antwerpen in SEMafoor 8-4 2007 p. 32-36

13 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Forum Hadriani Ruud van Veen, Groningen In november 1998 verschenen in het Alben Delahaye Bulletin1de "overdenkingen" van Dr. W. Bruijnesteijn van Coppenraet over de reconstructie van een deel van de Peutinger-kaart2 door Albert Delahaye. Bruijnesteijn stak daarin zijn teleurstelling over Delahaye's boek niet onder stoelen of banken en kwam tot de conclusie dat de auteur een "een uitermate onzorgvuldig stuk werk" had geleverd. Ter verdediging van Delahaye kan niet worden aangevoerd dat publicatie pas tien jaar na zijn dood plaatsvond, want in zijn laatste boek (De ware kijk op...uit 1984) kondigde hij zijn ideeën over de Peutinger-kaart al aan. De af­ beelding hieronder 3 toont o.a. de zogenaamde Patavia-routes, waaraan ook de plaats Forum Hadriani ge­ legen zou hebben (volgens Delahaye het dorp Hardinghen, links boven onder Fiennes).

In het vorige nummer van SEMafoorwerd opgeroepen - misschien door een lid van de redactie - dat einde­ lijk wel eens van de discussie over de Patavia-routes af wil - om de gelijkstelling Forum Hadriani = Voor­ burg op basis van recente publicaties te bestrijden en tevens een lokalisering elders (bijvoorbeeld Har­ dinghen) te bewijzen. Waarschijnlijk vraagt dat redactielid niet om het soort verhalen dat al zo vaak in SEMafoor heeft gestaan, maar om een gedetailleerde beschrijving van alternatieve Patavia-routes, met een verantwoording van de afstanden en ondersteuning van de archeologie. Dus niet op basis van vage over­ eenkomsten in plaatsnamen en met onderlinge afstanden die behalve onjuist ook nog eens in een verkeer­ de mijlmaat en bovendien 'hemelsbreed1gerekend zijn (zoals in het boek van Albert Delahaye), maar wél een overtuigend betoog dat de gelijkstelling Forum Hadriani = Voorburg definitief van de kaart veegt. Want het hernieuwd onderzoek naar de geschiedenis van het eerste millennium van de Lage Landen enz. enz. is al meer dan tien jaar blijven hangen in een eeuwige herhaling van zetten rond een paar Romeinse routes. Er is in de ideeën over de Patavia-routes van de familie Delahaye en van Joep Rozemeyer en Hans Kreijns namelijk nooit een doorbraak gekomen, er is nooit nieuwe informatie opgedoken om die ideeën verder te ondersteunen, en de bedenkers ervan hebben zich nooit vermoeid met een zo gedetailleerd moge­ lijke en liefst overtuigende beschrijving van de door hen veronderstelde Romeinse wegen. Die wegen zijn altijd een paar grove lijnen gebleven, op een kaartje met een zeer kleine schaal, gemeten in fantasiemijlen van 2,22 km. Ook Hans Wijffels komt niet verder dan wat vlot getekende lijnen en fantasieën over een afwijkingsfactor "delta",4 alsof de Romeinen op hun wegennet een soort wiskunde toepasten. Hij heeft het in zo verre gemakkelijker dan de andere alternatievelingen, dat hij zijn wegen langs de rivieren niet pre­ cies hoeft aan te wijzen, want er mag aangenomen worden dat die door veranderingen in het rivierenland­ schap al lang verdwenen zijn. Maar afstanden gemeten over winterdijken enz. zouden toch ongeveer moe­ ten kloppen of verklaarbare afwijkingen moeten hebben.

14 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Intussen heeft de vakwereld niet stil gezeten. Nog maar kort geleden (dinsdag 30 mei 2011) stond er in de Volkskrant een artikeltje over nieuwe ontdekkingen bij Naaldwijk, waar trouwens al eerder spectaculaire vondsten uit de Romeinse tijd zijn gedaan. Over dit soort berichten leest men in SEMafoor zelden of nooit iets. Door een oud-collega werd ik op de hoogte gebracht van vondsten (2008/2009) in de Hamaschpolder ten westen van Delft, met de verontschuldigende opmerking dat ik dat allemaal al wel zou weten, maar dat hij ze voor de zekerheid toch maar noemde. Dank voor de zekerheid collega, want ik had er nog nooit van gehoord en dat was zonder jou waarschijnlijk zo gebleven. De verdedigers van de alternatieve oplossingen gaan uit van een stand van zaken van dertig j aar geleden, toen er nog veel onzekerheden wa­ ren en een paar onjuiste opvattingen over Karei de Grote, Willibrord en de Betuwe. Geen van die zaken hebben echter iets met Romeinse routes te maken. Tussen Romeins en middeleeuws Nederland gaapt een diepe kloof. Dat er in de Romeinse tijd langs de grote rivieren in ons land zelfs een andere taal werd ge­ sproken blijkt uit de plaatsnamen in de Romeinse reisgidsen, waarvan de meeste geen verband met de mo­ derne plaatsnaam lijken te hebben. Op misschien een paar uitzonderingen na, zoals Alphen-Albanianis, Nijmegen-Noviomagus en Blerick-Blariacum. In de afgelopen decennia is er op archeologisch gebied veel veranderd. We kregen een aanpassing op de monumentenwet, het verdrag van Valletta (Malta) en de wet op de archeologische monumentenzorg. Dat was allemaal net op tijd, want steden en dorpen zijn sindsdien als kankergezwellen gegroeid en er zijn spoorüjnen (Betuwe-lijn) en zeer veel nieuwe wegen aangelegd. Archeologie, vroeger bedreven door zon­ derlingen van een universiteit, is een bedrijfstak geworden waarin nu velen een boterham vinden. De ken­ nis van het verleden van ons land, en zeker ook van het Romeinse verleden, is enorm toegenomen, al is die kennis voor een leek nog maar al te vaak ontoegankelijk. Wel is de leek enorm geholpen met een andere spectaculaire nieuwigheid: het internet. Daarop kan men vinden dat er bij Voorburg allerlei getuigenissen van de Romeinse aanwezigheid uit de grond zijn gekomen, terwijl er bij Hardinghen in Noord-Frankrijk geen enkele aanwijzing is dat het dorp in de Romeinse tijd bestaan heeft. Een gelijkstelling daarvan aan Forum Hadriani is toch al uitgesloten, want voor de verplaatsing van de Patavia-routes naar NoordFrankrijk is geen noodzaak en de ons uit de oudheid overgeleverde geografische werken, zoals de Peutinger-kaart, zijn met een dergelijke verplaatsing beslist in tegenspraak. Het spijtige van al dat geknutsel aan de Patavia-routes is dat het niets oplevert en ten koste gaat van onderzoek naar echt interessante zaken, zoals de locatie van Dorestad en de bisschopszetel van Willibrord. Door ze in verband te willen brengen met de vroege middeleeuwen zijn die routes niet alleen verspilling van tijd en inventiviteit, maar vooral eerder een dwaalspoor dan een hulpmiddel. Wie toch van mening is dat de Noord-Franse routes van Albert Delahaye te verdedigen zijn doet er goed aan om daarvoor op het internet steun te zoeken. Omdat de Fransen daarvoor een heel nuttige encyclope­ die hadden (hebben) is er over het Romeinse verleden van Franse dorpen en steden in wikipedia helaas bijna niets te vinden. Het 'hadden' slaat op het feit dat de bedoelde encyclopedie op www.quid.fr sinds be­ gin april 2010 niet meer bereikbaar is. Aan mijn wanhoop daarover werd in augustus 2010 een einde ge­ maakt doordat iemand van de SEMafoor-redactie (Janus Jochems) mij er op wees dat ik de informatie uit www.quid.fr tegen een geringe vergoeding als Mobipocket eBook "Villes et Villages de France" op mijn computer beschikbaar kon krijgen. Ik kan daardoor mededelen dat de door Albert Delahaye genoemde plaatsen Elinghen, Le Mat en Campagne niet in de encyclopedie voorkomen en dat er in Alembon, Fléchin, Laventie, Carvin, Roye, Hardinghen en Fiennes nooit iets Romeins gevonden is. Dat wil zeggen, tot ongeveer tien jaar geleden. Want quid.fr lijkt daarna niet meer bijgewerkt te zijn. Ook moet de gebruiker rekening houden met veel chauvinisme. Dat bij een dorp vestiges préhistoriques et antiques worden ver­ meld wil niet zeggen dat het in de Romeinse tijd bestond. Het kan ook zijn dat men bij helder weer vanuit de kerktoren een plaats kan aanwijzen waar ooit een Romeinse weg heeft gelopen. Maar de manier waarop het belang van de resten bij Voorburg soms worden opgeblazen is niet minder belachelijk. 1Bruinesteijn van Coppenraet, W. 'Delahaye en de Romeinse reisgidesen' in: Albert Delahaye Bulletin, november 1998, nummer 5 p. 2-13 Uitgave: stichting Albert Delahaye, Bavel. 2 Delahaye, Albert: Peutinger-kaart en Itinerarium Antonini van Frans-Vlaanderen. Bavel 1997 3 Delahaye, Albert: De ware kijk op., deel I, Zundert 1984, p.74 4 SEMafoor 12-2 mei 2011 p. 15/16

15 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Lugdunum in Patavia Ruud van Veen, Groningen Traditioneel wordt Lugdunum in verband gebracht met de in zee verdwenen 'Brittenburg' ten n.w. van Katwijk aan Zee, maar volgens een artikeltje van Hans Wijffels in SEMafoor (12,2, mei 2011, p.21) is de gelijkstelling Lugdunum-'Brittenburg' een middeleeuwse Romeinse fantasie op basis van "daar ooit gezie­ ne resten". Er is daar nooit een Romeinse zeehaven geweest en er is daar nooit iets van belang gevonden. Helaas is kritiek op de identificatie Lugdunum = 'Brittenburg' maar al te goed mogelijk, maar degene die deze gelijkstelling afwijst kan m.i. niet volstaan met alleen maar het noemen van een andere plaats. Hij zal ook moeten aangeven waarom de gelijkstelling van die andere plaats aan het Lugdunum van de Peutingerkaart veel geloofwaardiger is dan de locatie 'Brittenburg'. De lezer van SEMafoor heeft daarbij de keuze uit de plaatsen Gent, Landenne, Leulingen, Limbourg en Ter Heijde.1Laten we eens zien op welke wijze die plaatsen de omstandigheden bij Katwijk aan Zee zullen moeten overtreffen. Om te beginnen iets over de middeleeuwse Romeinse fantasie op basis van "daar ooit geziene resten". Volgens het bekende boek over de Brittenburg2 zijn die resten al gezien rond het midden van de 15e eeuw, en uit de literatuur uit die tijd blijkt dat de 'Borch te Brecten' zelfs al rond 1400 bekend was. Zichtbaar wa­ ren de resten ervan waarschijnlijk ook rond 1490 en 1516, maar pas in 1520 baren ze enig opzien. Daarna verschijnen ze weer in 1552, 1562, 1566, 1571, 1573, 1576 en 1588. Het is wel zeker dat er bij een aantal van deze 'verschijningen' sloopwerk aan de tufstenen restanten is verricht. Er zijn bij die verschijningen ook talrijke voorwerpen uit de Romeinse tijd aan het licht gekomen. Veel van die voorwerpen zijn in de loop der tijd verspreid geraakt en verdwenen, maar de voomoemde publicatie over de Brittenburg (noot 2) bevat een lijst met zestig vondsten waarvan de veronderstelde herkomst betrouwbaar geacht wordt. Het gaat om o.a. stenen met inscripties, munten, beeldjes, aardewerk en gestempelde tegels. De datering van het materiaal wijst op de periode 2e helft tweede eeuw - l e helft derde eeuw. Het zichtbaar worden van de resten van de 'Brittenburg' werd in de loop der tijd steeds zeldzamer doordat ze steeds dieper kwamen te liggen en de kust zich er waarschijnlijk ook steeds verder van terugtrok. Genoemd worden de jaren 1640, 1662, 1667, 1686, 1691, 1696, 1701, 1702, 1749, 1752, 1755, 1899, 1910, 1918 en 1923. De oudste ver­ schijningen gingen steeds gepaard met vondsten van voorwerpen uit de Romeinse tijd en met traswinning, dat wil zeggen met het slopen en vermalen van tufstenen delen van het gebouw. De resten van en rond de 'Brittenburg' lijken dus meer te zijn dan alleen een middeleeuwse fantasie, en de "daar ooit gezie­ ne resten" zijn die van een indrukwekkend tufstenen gebouw, omringd door talrijke overblijfselen uit de oudheid. Een alternatieve locatie van Lugdunum moet niet alleen hier mee kunnen concurreren, maar ook met een ligging bij de mond van één van de belangrijkste rivieren (Renus) van Europa. En zo mogelijk moet ook verklaard kunnen worden waarom de plaats Lugdunum heette. Taalkundigen laten zich over de betekenis van die naam niet uit, maar op het internet komt men wel de be­ tekenis "heuvel van het licht" tegen, waarbij 'Lug' op licht zou slaan, en 'dunum' op een heuvel. Een nietszeggende naam, die wel aan elke heuvel gegeven zou kunnen wor­ den. Deze verklaring is m.i. dan ook onjuist. De gelijk­ stelling dunum = heuvel zou door een Nederlander be­ dacht kunnen zijn, die daarbij dan een duin in gedachten had. Maar de echte schuldige is mogelijk Pierre-Henri Billy, die in zijn Thesaurus Linguae Gallicae3 het woord Sovvov uit een Grieks geografisch werk vertaalt met "lieu élevé" en even later dunum met "montagne". Het woord dunum beschouwt men echter meestal als het equivalent van "tuin" (Middelnederlands "tuun", Duits "Zaun", Engels "town", Welsh "din"), dus als aanduiding voor een omheining. Een -dunum was waarschijnlijk een omheind kamp. Wellicht was het Gallische woord alleen maar dun en zijn -duno en -dunum naamvalsvormen die er door Romeinse aardrijkskundi­ gen bij bedacht zijn. Het Welsh Caer Din 4 = "omheind fort". Hoe Pierre-Henri Billy er toe gekomen is om dunum met "hoogte" te vertalen is niet bekend, maar het is mogelijk dat hij aan Lyon (ook een Lugdunum) heeft gedacht, dat gedeeltelijk op een heuvel (de "Fourvière") is gebouwd. Daar staat tegenover dat de 16 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Romeinse plaats Lugdunum Convenarum niet op een heuvel lag, maar tussen St.-Bertrand-de-Comminges en Valcabrère in het dal van de Garonne. Zeker het daarbij gevonden "Camp Romain" lag relatief laag. Was Lugdunum misschien van oorsprong de naam die de inboorlingen aan dit kamp gaven? Is Lyon ook als een omheind Romeins kamp begonnen? Bij het zoeken naar Rhöne et Saöne a Lyon kan men bij de Histoire de Lyon et de sesfleuves op het internet de volgende tekst tegenkomen: "Le confluent Rhône-Saône se trouve aujourd'hui à la limite sud de Lyon. Considéré comme un obstacle à agrandissement de la ville, le confluent a été au fil de l'histoire repoussé vers le sud. Le confluent à origine se situait au pied de la colline de la Croix Rousse, au niveau de l'actuelle place des Terreaux. Le Confluent prenait la forme d'un marécage. En face du confluent, l'île de Moignat. En 1760, l'ingénieur Michel Antoine Perrache propose d'assècher les marécages et de repousser le nouveau confluent du sud d'Ainay au niveau de la Mulatière." Kortom: de samenloop van Rhône en Saône was tôt ver in de 18e eeuw een moeras, dat de groei van Lyon in de weg stond. En daarmee komen we op het eerste deel van de naam Lwgdunum. Daarbij heeft men steeds gedacht aan het Gallische leuco- of luco- dat "licht"betekent. Maar men had misschienook moeten denken aan het Gallisch lugo = "drassig", "moerassig",Welsh loughor, llwchwr = "moerassen","natte plaatsen". Aan het laatste voorbeeld is mooi te zien datin het Welsh deletter 'w' een'oe'-klankvertegenwoordigt en dus bij de klinkers gerekend moet worden,net zoals in deRomaanse talen.Lugdunum zou dan niet "heuvel van het licht" betekenen, maar zoiets als "omheind kamp bij het drasland". In het laatste geval wint een Lugdunum bij Katwijk aan Zee of Ter Heijde aan waarschijnlijkheid en kunnen Limbourg en Landenne wel afgeschreven worden. De laatste twee waren toch al onwaarschijnlijk, omdat de route Arenatio-Lugduno dan zomaar ergens in het land zou eindigen. Leulinghen doet in dit geval ook niet meer mee. Het is namelijk een relatief hoog gele­ gen plaats (plaatje hiernaast),5 hoewel een hoge ligging op zich over een eventuele drassigheid natuurlijk niets zegt. Denk maar aan de Hautes Fagnes (Hoge Venen, Hohes Venn) in de Ar­ dennen. Maar zo te zien zal het regen­ water in Leulinghen niet lang blijven liggen. Dan is er nog het bijkomende probleem dat Leulinghen met behulp van de afstanden uit de bronnen niet op de rest van het Gallische wegennet aangesloten kan worden. De schrijver van dit stukje heeft ooit héél veel tijd gestoken in pogingen om de Pataviaroutes van Albert Delahaye in overeenstemming te brengen met de rest van het Gallische wegennet, maar is daar niet in geslaagd. Het lijkt dus heel onwaarschijnlijk dat Leulingen, Limbourg of Landenne gelijk­ gesteld mogen worden aan Lugdunum, hoe mooi het ook is dat die namen met een "L" beginnen. Blijven Gent en Ter Heijde over. Het is al moeilijker om de gelijkstelling Lugdunum = Gent te verwerpen. Gent is ontstaan in een moeras­ sig gebied rond de plaats waar de Leie (Lys) in de Schelde valt en er zijn bovendien resten uit de Romein­ se tijd aan het licht gekomen. Het mag ook niet uitgesloten worden dat er vanaf Bavay een Romeinse route liep naar de plek waar zich nu de stad Gent bevindt. Op de Peutinger-kaart zou dan de lijn tussen Ad duodecimum en Nouiomagi fout kunnen zijn, en had die misschien tussen Ad duodecimum en Baca conervio getekend moeten worden. De 'bovenste' Patavia-route zou dan van Nijmegen naar Gent gelopen hebben,

17 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

en de 'onderste' route van Gent naar Bavay. Afgezien van de problemen met het vinden van de route en de identificatie van de tussengelegen plaatsen (op zo mogelijk de juiste afstanden), zou dan verklaard moeten worden waarom de Romeinen vanaf Augst de Rijn volgden, maar daar na Kleve mee ophielden om door een paar honderd kilometer nauwelijks bewoond land naar Gent te lopen. Terwijl ze minstens 125 kilome­ ter van een duidelijk belangrijke grensweg negeerden. Nu zijn er in de Romeinse reisgidsen wel meer raadsels, zoals bijvoorbeeld het ontbreken van de weg Feurs - Clermont-Ferrand, maar daar is nog wel een verklaring voor te bedenken. Er is echter niet te bedenken waarom de weg langs de Rijn vanaf Kleve niet meer beschreven zou zijn. Zou de reden zijn dat de rivier vanaf daar over land niet meer te volgen was, dan zou je er ook geen fortificaties verwachten. En die zijn er wel degelijk. Afgezien van Alauna (Alleaume), dat op de Peutinger-kaart met Coriallo verbonden had moeten worden, liggen alle plaatsen die op die kaart bij de kust van Gallia zijn getekend, aan een natuurlijke haven bij de uitmonding van een rivier. Dat geldt voor Burdigala (Bordeaux), Gesoscribate (Le Conquet of Brest), Co­ riallo (Cherbourg) en Bononia (Boulogne-sur-Mer). Bordeaux ligt aan de monding van de Garonne, Brest aan de monding van de Penfeld, Le Conquet ligt aan een natuurlijke haven, waar diverse beekjes in uit­ monden, voor Cherbourg geldt iets dergelijks aan de monding van de Divette, Boulogne-sur-Mer heeft een haven in de monding van de Liane, Katwijk-aan-Zee ligt bij de mond van de (Oude) Rijn. Ter Heijde ligt aan geen enkele uitmonding, heeft geen haven en er zijn geen vondsten uit de Romeinse tijd bekend. De plaats is dan ook vastgesteld met behulp van de bekende fantasiemijlen van 2,22 km. Aangezien er tot op de dag van vandaag geen locatie is aangewezen die waarschijnlijker is dan de omgeving van Katwijk aan Zee, wordt het misschien tijd om de discussie over de ligging van Lugdunum een keer af te ronden.

Het plaatje is een fragment van een kaart, 6genaamd "Leo Hollandicus" (Holland is daarop afgebeeld als een leeuw) van Claes Jansz. Yisscher uit 1648. Het figuurtje wijst naar een plattegrond van de Brittenburg en noemt enige j aren waarin de fundamenten daarvan waren

1 zie SEM-reeks Vergeten verleden deel 2: De Peutinger-kaart en de Lage Landen. Breda 2007 2 Dijkstra, H. & F.C.J Ketelaar Brittenburg, raadsels rond een verdronken ruïne. Bussum 1965 3 Billy, Pierre-Henri: Thesaurus Linguae Gallicae Hildesheim, Zürich, New York 1993, p.67 4 Davies, Dewi Welsh Place-names and their meanings The Cambrian News, Aberystwyth, Ltd, geen jaartal 5 Gevonden op http://membres.lycos.fr/histopale/leulingh.jpg 6 Boomgaard, J.E.A. Holland in kaart en prent. Tielt 1984, p. 28/29

18 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

De Romeinse routes in de Lage Landen Ruud van Veen, Groningen In 2007 verscheen daarover een SEM-uitgave met de titel De Peutinger-kaart en de Lage Landen, waarin nog eens de opvattingen van Albert en Guido Delahaye, Hans Kreijns en Joep Rozemeyer over de Patavia-routes werden uiteengezet. Echter, niet aan alle onderwerpen uit die S£M-publicatie ligt de Peutin­ ger-kaart ten grondslag. Een belangrijk punt in het boek is de locatie van de halte Traiecto, die alléén in het Routeboek van Antoninus wordt genoemd. Terecht bevatten De Romeinse reisgidsen van W. Bruijnesteijn van Coppenraet ook de gegevens uit het Routeboek van Antoninus en uit de Wereldbeschrijving van de Anonymus van Ravenna, want voor een goed begrip van de topografie van Gallia (en de rest van de toenmalige wereld) is de Peutinger-kaart alléén beslist ontoereikend. Sterker nog, als we de andere bronnen niet hadden, dan zouden meerdere delen van Romeins Gallia een raadsel zijn. Daar staat tegen­ over dat de z.g. Patavia-routes op de Peutinger-kaart dan waarschijnlijk nooit een punt van discussie zou­ den zijn geweest. Want niemand zou vermoed hebben dat zich langs de bovenste Patavia-route ooit een plaats met de naam Traiecto had bevonden. En niemand zou de zetel van Willibrord met de Romeinse rou­ tes in verband hebben gebracht. De discussie over de Patavia-routes begon 50 jaar geleden op zaterdag 16 september 1961, met een bijna pagina-groot artikel van Albert Delahaye in De Gelderlander. Al direct in dat eerste artikel1 wijst Dela­ haye op de "geboortesteen" van Nijmegen, zoals hij de gedenksteen van Frederik Barbarossa uit het ge­ meentemuseum noemde. Op deze steen, waarschijnlijk gemaakt naar aanleiding van de bouw van de Nij­ meegse burcht in 1155, vertelt Barbarossa dat hij het voormalige Neomagus, dat ten tijde van Caesar (lees: in de Romeinse tijd) werd gebouwd en dat daarna geheel ten onder is gegaan, in oude glorie heeft hersteld. Op o.a. deze tekst baseerde Delahaye zijn stelling dat Karei de Grote niet de bouwheer van de Nijmeegse burcht kan zijn geweest, en dat de St.-Nikolaaskapel op het Valkhof niet 'Karolingisch' is. In de Valkhofgids van 19932 lezen we dan ook: "De kapel is dus niet Karolingisch, maar van latere datum". Delahaye's poging tot ontmythologisering van de vroege Nederlandse geschiedenis zou vergelijkbare suc­ cessen hebben geboekt als hij vervolgens niet iets heel vreemds had gedaan. Namelijk beweren dat de plaats Nouiomagi op de Patavia-routes niet Nijmegen is, maar Noyon. En dat terwijl Frederik Barbarossa toch duidelijk zegt dat hij zijn nieuwbouw in het oude Romeinse Neomagus heeft neergezet. Men legde blijkbaar ook in de twaalfde eeuw een verband tussen Nijmegen en het op de Peutinger-kaart genoemde Nouiomagi. Dat verband is dus niet, zoals Delahaye veronderstelde, rond 1480 ontstaan in de fantasie van Willem van Berchen. Keizer Frederik heeft zijn kennis trouwens niet kunnen ontlenen aan de Peutingerkaart, want die was in zijn tijd nog onbekend. Zijn opvatting over de Romeinse naam van Nijmegen moet op een andere manier, misschien uit mondelinge overlevering, tot hem gekomen zijn. Wie gelooft dat Fre­ derik; Barbarossa op de "geboortesteen" de waarheid spreekt, die zal moeten accepteren dat met Nouioma­ gi Nijmegen wordt bedoeld. Of in ieder geval een plaats in de naaste omgeving daarvan. Want Noyon ligt, ook volgens het Routeboek van Antoninus, tussen Amiens en Soissons.

F le tio n e

I pypfim o.viU :— I r.a ru o n e .x iii

v.

G rin n ib u s

Ad duodecimum,

Camaraco. xl. S a m m a ro b riu a.x x x i,

Castra Herrn i: Nouiomagi,

XV1I1.

1 Pontes Caldis

Baca conervio ~\ Hermoniacum.viii

AugViroMudnnn

x .S e tu c is .x ~\ R o d iu m .v iii

A u g .S v e sso r.

—

eU""

xii V ogoD orgiaco.xvi.__

X

iiDHronuin.x. iVironu

C a sa ro m a g o

petrvnv

19 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

De natekening op de vorige bladzijde toont een fragment van de Peutinger-kaart. De dikke zwarte punt rechtsboven is Nijmegen. Lager en links van het midden staat een tweede zwarte punt. Als Noyon op de Peutinger-kaart had gestaan, dan was het daar geweest. Terwijl Delahaye's tegenstanders gebeurtenissen uit Noyon naar Nijmegen sleepten, sleepte hijzelf heel Nijmegen naar Noyon. De Romeinse reisgidsen la­ ten echter geen verwarring tussen die twee plaatsen toe. Nouiomagi is Nijmegen is en het Noviomago uit het Routeboek van Antoninus is Noyon, dat is aan de omringende plaatsen te zien. Dus nam Delahaye de plaatsen rond Nijmegen mee naar Artesië, Picardie en Vlaanderen. En daarmee verhuisde hij ook de plaats Traiecto, die in de Nederlandse geschiedenis zo'n belangrijke rol lijkt te spelen. De uitdrukking "lijkt te spelen" is opzettelijk. Er is een Traiecto dat een belangrijke rol in onze (middeleeuwse) geschiedenis heeft gespeeld, maar dat is niet het Traiecto waar het hier over gaat. Zoals Nijmegen en Noyon door zowel de geschiedkundigen als door Albert Delahaye stelselmatig door elkaar zijn gehaald, zo is het Traiecto uit het Routeboek van Antoninus door vrijwel iedereen verward met Utrecht. Behalve dan door Delahaye. Vol­ gens hem was Toumehem-sur-la-Hem bedoeld. Volgens Joep Rozemeijer was het echter Antwerpen en volgens Hans Kreijns was het Maastricht. Volgens het Routeboek van Antoninus ligt dit Traiecto echter niet in Antwerpen, niet in Maastricht en ook niet in Tournehem-sur-la-Hem, maar op de noordelijke Patavia-route tussen Harenatio (Kleve) en Lugduno (Katwijk aan Zee). De naam Traiecto wijst op een traiectus, hetgeen 'overvaart', 'overtocht' of 'veer' betekent. Het is ook mo­ gelijk dat het woord op een brug sloeg, zoals waarschijnlijk het geval was (in het Routeboek van Antoni­ nus) bij Travectus: de oversteek van de Dordogne tussen Villeneuve-sur-Lot en Périgueux. De oude naam van Maastricht (Traiectum) wijst misschien op een brug over de Maas. Zo wordt ook de oversteek van de Rhône tussen Beaucaire en Tarascon op een van de Bekers van Vicarello Traiectum Rhodani genoemd. Ergens in de noordelijke Patavia-route bevond zich een traiectus, een plaats waar een water overgestoken moest worden. Dat kan niet bij Utrecht geweest zijn, want daar was geen water om over te steken. Grond­ boringen hebben aangetoond dat de Romeinse weg ook niet door het latere Utrecht liep, maar drie kilome­ ter ten zuidwesten ervan, ruwweg langs de denkbeeldige lijn tussen Verkeersplein Hooggelegen en Knooppunt Lunetten. De Romeinse versterking waarvan de resten onder het Domplein zijn gevonden lag niet aan de Limesweg (noordelijke Patavia-route) en heette ook niet Traiectum. De afstanden op de Peu­ tinger-kaart wijzen in deze omgeving de halte Fletio aan, die mogelijk in het huidige park Transwijk lag. Volgens de gids van Bruijnesteijn van Coppenraet heette deze halte Fectio, maar die naam slaat op een Romeins castellum nabij Vechten, ten zuidoosten van Utrecht, dat evenmin aan de Limesweg lag. De noordelijke Patavia-route liep dan ook niet langs de Kromme Rijn, waaraan geen resten uit de oudheid zijn gevonden, maar over Houten en ten oosten van Beusichem. Er was op die route maar één water dat werkelijk een hindernis vormde. Dat was niet de Lek, want die be­ stond nog niet, maar een water dat ten westen van Woerden in de Oude Rijn viel. Daarvan is nu nog de Kromwijker Wetering over. Aan de westzijde van het huidige Woerden lag indertijd een nederzetting met de naam Lauri, en de traiectus uit het Reisboek van Antoninus bevond zich ook ongeveer daar. De huidige Kromwijker Wetering doet misschien een beetje denken aan een gegraven water, maar deskundigen3 ver­ tellen ons dat ze de kenmerken heeft van een natuurlijke stroom. Na midden derde eeuw kreeg Patavia te maken met plunderende 'Germanen', en nadat die het gebied grondig hadden verwoest deden rivierover­ stromingen en inbraken van de zee de rest. De Patavia-routes verdwenen uit de geschiedenis en leefden al­ leen nog voort in de Romeinse reisgidsen, die in de eeuwen daarna werden gekopieerd zonder dat er ooit met een gewijzigde topografische situatie rekening werd gehouden. Ongeveer zeven eeuwen na het ver­ dwijnen van de traiectus bij Lauri ontstond er op de fundamenten van het castellum ten noordoosten van het voormalige Fletio een woonplaats die Traiectum werd genoemd. Die plaats was namelijk door bisschop Balderik (tiende eeuw) aangewezen als de opvolger van een ouder Traiectum, dat elders gelegen moet hebben, en dat in de Noormannentijd was verwoest. Dit nieuwe Traiectum had dus een geïmporteer­ de naam, en werd neergezet op een plaats waar toevallig een Romeins fort had gelegen. Nog eens zeven eeuwen later besloten de geleerden dat dit middeleeuwse Traiectum de voortzetting was van de traiectus uit de Romeinse tijd. En daarmee was een geschiedkundig probleem geboren. Want de archeologie heeft aangetoond dat die zienswijze onhoudbaar is. Bij opgravingen op het Domplein in Utrecht is gebleken dat daar tot de tiende eeuw geen nederzetting heeft bestaan. Wel was er tot ca. 270 een Romeinse versterking, die echter niet Traiectum heette en die ook niet aan de noordelijke Pataviaroute lag. Tijdens het leven van Willibrord, de "apostel der Friezen", bestond er ten noorden van Maas20 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

tricht geen plaats met de naam Traiectus of Traiectum, en op de plek waar eeuwen later Utrecht zou ont­ staan was in Willibrords tijd geen bewoning. De bewering van Albert Delahaye dat bisschop Willibrord nooit in Utrecht is geweest, is dus correct. Maar zijn conclusie was het resultaat van een onjuist uitgangs­ punt: de verhuizing van de Patavia-routes. Het is echter op geen enkele manier aannemelijk te maken dat deze routes in Noord-Frankrijk thuishoren. In ieder geval is de aansluiting Keulen-Nouiomagi dan niet meer te realiseren. Dat heeft Delahaye ook ingezien. Wat hij niet inzag was dat de verhuizing van de Patavia-routes voor de geloofwaardigheid van zijn stellingen onnodig en zelfs zeer schadelijk was. Want hij heeft tenslotte het hele noordoostelijke deel van Gallia, alles boven de lijn Reims-Straatsburg, in NoordFrankrijk moeten proppen om niet met zichzelf in conflict te raken. Hieronder het gevolg.

Op dit fragment van een kaartje van W. Bruijnesteijn van Coppenraet4 is te zien hoe Albert Delahaye de routes van noordoost Gallië heeft samengevlochten tot een bijna onontwarbare knoop. Deze 'reconstructie' van de Patavia-routes kan gewoon niet juist zijn, al zijn die routes in de algehele chaos nauwelijks meer terug te vinden. Hieronder het werkelijke verloop van de noord-Gallische routes.

21 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Volgens Delahaye waren de Romeinse routes ten noorden van de lijn Cassel-Tongeren een illusie, die was ontstaan doordat de archeologen de oorspronkelijke Peutinger-kaart "opengescheurd" zouden hebben. De­ ze scheur meende hij dan te kunnen repareren door de wegen van heel noord-Gallia langs de Franse grens samen te persen. Daar ontstaat dan niet alleen een kluwen die nergens anders in de Romeinse reisgidsen zijn gelijke heeft, maar ook de Romeinse resten van Tongeren, Maastricht, Heerlen, Keulen, Nijmegen, Xanten en de talloze vondsten langs de weg Trier-Keulen en langs de Maas en de Rijn enz. enz. blijven verweesd achter. Het Nederlandse rivierengebied met de monden van Rijn en Maas heeft dan geen enkele betekenis meer. Echter, dat rivierengebied heeft inmiddels zo veel vondsten uit de Romeinse tijd opgeleverd dat de belang­ rijkheid ervan in de eerste eeuwen van onze jaartelling niet meer te ontkennen valt. Een schaarse bevol­ king kan geen argument meer zijn.5 Eventuele schaarsheid van Romeinen wordt weerlegd door bijvoor­ beeld vondsten in de Hoekse Waard, waar uitsluitend Romeins aardewerk is gevonden. Inheems materiaal uit die tijd is er niet aangetroffen. De havens aan de monding van het Maas-Waal systeem (Helinium) wa­ ren wellicht zo belangrijk dat de streek voor inboorlingen verboden was. De landstreek Patavia, gelegen tussen (Oude) Rijn en (voormalige) Maas, heeft de afgelopen kwarteeuw zoveel materiaal opgeleverd (ha­ vens, tempels, militaire versterkingen, mijlpalen, votiefaltaren, grafvelden, wapens, aardewerk, bootwrakken, wegen enz. enz) dat dit gebied niet meer als een onbelangrijk buitengewest beschouwd kan worden.

De afbeelding hierboven is geen nauwkeurige of volledige weergave van dat gebied, maar is gemaakt om het verloop van de Patavia-routes langs Rijn en Maas te illustreren. Bij de getoonde plaatsen zijn resten uit de Romeinse tijd gevonden. Ze zijn tijdens een betrekkelijk vluchtig bezoek aan het internet verzameld en in werkelijkheid moet men zich dit gebied dan ook als veel dichter bevolkt voorstellen. Er is hier geen ruimte om in te gaan op het geschetste verloop van de rivieren. De rivier die bij Woerden in de Rijn valt is een fantasietje dat in een oude (pré-Romeinse?) bedding van een Rijntak is geplaatst. Ze bestaat uit delen van de huidige Lek, IJssel en Linschoten en is toegevoegd om de traiectus in de noordelijke Patavia-route zichtbaar te maken. Aangenomen is dat de Waal bij Rossum in de Maas viel (Henderikx). De Pataviaroutes zullen ongeveer als volgt gelopen hebben: 22 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

de noordelijke route Lugduno Pretorium Agrippine Matilone Albanianis Nigropullo Lauri / Traiecto Fletione Levefano Caruone Castra Herculis Arenatio

afstand: Katwijk aan Zee Valkenburg Leiden-Roomburg Alphen aan den Rijn Zwammerdam Woerden, Kromwijker Wetering Utrecht-park-Transwijk Aalst Driel Herwen -De-Bij land Kleve

opgegeven

genieten

ii iii V

ii V

xii xvi viii xiii

vii

xii iiii

De lijn Castra-Herculis-Arenatio is op de Peutinger-kaart weggelaten, omdat anders de naam Nouiomagi er niet meer op paste (zie SEMafoor 10-1 p. 3). De afstand Castra-Herculis-Caruone is een mijl te lang. Afstanden die een mijl te lang of te kort zijn komen op de kaart regelmatig voor. In de afstand van Fletio­ ne naar Lauri is een V voor een X aangezien. Ook een regelmatig voorkomende kopieerfout. - de zuidelijke route Lugduno Foro Adriani Flenio Tablis Caspingio Grinnibus Ad Duodecimum Nouiomagi Arenatio

afstand: Katwijk aan Zee Voorburg Vlaardingen Mijnsherenland tegenover Geertruidenberg Rossum Wamel Nijmegen Kleve

opgegeven

gemeten xii

xii xviii xii xviii vi xviii

viii

xii

X

In de afstand van Tablis naar Flenio is een X te veel terechtgekomen. Deze fout komt weinig voor, maar is niet zeldzaam. De afstand is trouwens moeilijk nauwkeurig te meten, want het is niet bekend hoe het ver­ loop was van de toenmalige Maas tussen deze twee plaatsen. Het enige echte raadsel op deze route is de afstand Nouiomagi-Ad duodecimum. Het getal XVIII moet van een andere plaats zijn overgenomen. Uiteraard zijn de afstanden gemeten in Gallische mijlen van ca. 2,5 km. Vergeleken met menig andere route in Gallia geven de afstanden langs de Patavia-routes betrekkelijk weinig problemen. Het argument dat de afstanden niet in Nederland passen is dus nauwelijks meer serieus te nemen. Omdat de Patavia-routes niets te maken hebben met Karei de Grote of Willibrord is het achteraf eigenlijk een raadsel waarom er zo mee gesold moest worden. Er is op de Peutinger-kaart inderdaad met de rode lijnen geknoeid (zie o.a. SEMafoor 10-2 p. 24), maar van het over grote afstanden verschuiven van hele landstreken is geen sprake. Na 50 jaar vergeefs knutselen aan de Patavia-routes wordt het misschien tijd om gewoon te accepteren dat ze door het Nederlandse rivierengebied liepen. De oude bezwaren daartegen hebben hun houdbaarheidsdatum overschreden en de voorgestelde alternatieven lijken me voor de ideeën van Delahaye, Kreijns en Rozemeyer eigenlijk eerder schadelijk dan nuttig. 1Al vanaf 1951 schreef Albert Delahaye artikelen over de geschiedenis van Nijmegen, voor een overzicht daarvan zie zijn Memoires van een archivaris p. 100 e.v. 1980 2 Valkhofgids, herziene uitgave 1993 van de Valkhofvereniging, p.7 3 Beekman, A.A. De wateren van Nederland, aardrijkskundig en geschiedkundig beschreven Nijhoff 's-Gravenhage 1948 Henderikx, P.A.: De beneden-delta van Rijn en Maas, landschap en bewoning van de Romeinse tijd tot ca. 1000. Verlorern Hilversum 1987 In deze boeken wordt de Kromwijker Wetering gezien als onderdeel van de Linschoten. 4 Albert Delahaye bulletin nr. 5 november 1998), p.7 5 Zie bijvoorbeeld de kaart op p.89 van Archeologie in Nederland, de rijkdom van het bodemarchief van de Rijks­ dienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amsterdam 1988

23 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Romeinse wegen in Nederland Kurt Wayenberg, Lint(B) In Archeobrief 1 van 2011 schrijft Paul van der Heijden een interessant artikel over de Romeinse wegen in Nederland. Hij pleit voor het in kaart brengen van de Romeinse wegen in Nederland. Immers, de laatste tien jaar is het aantal teruggevonden wegen spectaculair toegenomen. Met zijn artikel geeft Van Der Heij­ den daartoe een eerste aanzet. Hij inventariseert de wegrelicten van (de) vijf Romeinse"snelwegen" in Ne­ derland: • De Limesweg / de noordroute op de Peutinger -kaart • De zuidroute op de Peutinger kaart" • De Maas weg van Nijmegen naar Maastricht • De route Tongeren-Keulen (Via "Belgica") waarvan o.a. bij Heerlen een deel over Nederlands grond­ gebied loopt • De route Xanten-Heerlen, een route uit het Reisboek van Antonius. De twee Nederlandse "snelwegen" op de Peutinger kaart Paul Van Der Heijden stelt dat het bewezen is dat de weg op de zuidoever van de Rijn ook daadwerkelijk de limesweg is, sommige auteurs ten spijt die "verwoede pogingen doen om deze weg te zoeken in andere gebieden". Dat deze wegen uit de Romeinse tijd dateren en onder Romeinse invloed gebouwd zijn staat buiten alle discussie. Immers, zoals Van Der Heijden aangeeft, kennen de meeste wegen immers de opbouw van agger, verharding, primaire en af en toe secundaire bermgreppels. Ze volgen tevens de hoger gelegen stroomruggen en lopen bijgevolg ook zo recht mogelijk (een grondbeginsel uit de Romeinse wegenbouw). Ze zijn ook op 100-en plaatsen bewezen. De noordelijke route alleen al op 71 plaatsen! Maar... dat maakt de Noordelijke route weg nog niet de limesweg! • De verschillende bouw- en reparatie campagnes, in 85, 100, 120 en 160 n.Chr. kunnen niet overtuigen. Van Der Heijden onderkent ook de zwakke eenvormigheid: De agger komt in allerlei verschijnings­ vormen voor (met aarden ophoging, als ophoging met beschoeiing, als zware bekisting van houten balken,...), ook zo de weg (soms één of meerdere lagen grind, soms schelpen of keramisch materiaal), en ook de greppels variëren in vorm en diepte • Van Der Heijden onderkent zelf de zwakke verbinding tussen zeg maar Vechten en de streek rond Nijmegen (Eist) en Arnhem met tracés die nauwelijks tot dezelfde weg kunnen behoren en die mis­ schien wel "samengevoegd" werden op de Peutinger-kaart, een kwestie van de verwarring met de niet kloppende afstanden en of grote omwegen te kunnen verklaren. • De zuidelijke weg is ook voor Paul Van Der Heijden voor het overgrote deel kompleet zoek, en zelfs hij blijft het een raadsel vinden dat bij de vier mijlpalen op het Wateringse Veld in Den Haag een ver­ harding totaal ontbreekt: geen spoortje hout, schelpen of grind. Het niet vinden van deze Zuidweg verzwakt aanzienlijk de positie van de Noordelijke weg als limesweg. In vorige artikelen hebben we ook al gedebatteerd over de marginale bewoningsdichtheid boven en onder de noordelijke route in het algemeen en in Brabant en Zuid-Nederland in het bijzonder. Van Der Heijden definieert in zijn inleiding de via publica (de openbare weg), de via privata (de privéweg), de via militaris, de via urbanis (stadsstraat), de via vicinalis (dorpsweg), de via rustica (landweg) en de via agraria (veldweg). Het aantonen van vele van deze wegen in deze regio zou de geloofwaardigheid van de limesweg kunnen verhogen maar zelfs Van Der Heijden stelt dat de bewijsvoering van oudheidsvorsers zoals Ort, Schneider en Janssen - zij stellen dat er een uitgebreid netwerk van wegen was over heel Zuid-Nederland - zeer dun is en in moderne ogen zwaar tekort schiet. Verder zou Paul Van Der Heijden dan ook nog twee andere aspecten van de limesweg moeten aantonen: Het verdedigingsaspect van de limes en het fungeren van de limes als scheiding tussen Germaanse en Ro­ maanse invloedssferen.

24 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Drie Nederlandse Snelwegen in Brabant en het Nederlands-Limburgse Maasbekken De oudste weg is de oude Maas weg van Nijmegen naar Maastricht aantoonbaar uit het eerste decennium en met een vaste brug bij Cuijk uit de laat-Romeinse tijd. Veelal met grindverharding en in Baarlo met ondersteunende palen constructie.

Snelweg 4, "de route Tongeren-Keulen", die maar een klein deel over Nederlands grondgebied loopt, is mogelijks nog wat ouder en goed gedocumenteerd. Een laatste "snelweg" zou een stuk weg uit het uit "Itinerarium Antonini" zijn en wel de weg van Colonia Traiana naar Colonia Agrippina die traditioneel loopt tussen Xanten (aan de Rijn) over Tüddem en Heer­ len (beiden nabij de Maas) naar Keulen (aan de Rijn). Dat er veel Romeins gevonden is in Pont en Venlo is zeker waar en ook de weg heeft onmiskenbare Ro­ meinse trekken. Maar een "Itinerarium Antonini" weg determineren als lopende "via Mediolano (GeldemPont?), Sablonibus (Venlo?) en Teudurum (Tüdderm" bevat toch wel veel onzekerheden. Als de weg verder nogal "mysterieus" is omdat het "centrum van Venlo" volkomen wordt gepasseerd, denk ik dat Paul Van Der Heijden het bij het rechte eind heeft als hij stelt dat deze weg nog nader onder­ zoek verdient. Conclusie Paul Van Der Heijden schrijft in Archeobrief al met al een goed artikel en doet een bescheiden eerste po­ ging om de Romeinse wegen in kaart te brengen. Gewoontegetrouw is ook zijn literatuurlijst altijd zeer in­ spirerend. Ook al ben ik het absoluut oneens met Paul Van Der Heijden"s visie dat de limes wel degelijk langs de Rijn ligt, ik blijf toch tot zijn fanclub behoren.

Atuatuca Het nieuwe tijdschrift Geschiedenis (nr. 3 2011) kwam met een themanummer over de Kelten, met daarin een artikel over Waar ligt Autuatuca? Op basis van de beschrijving van Caesar (De Bello Gallico) werden de volgende plaatsen naar voren geschoven: Balmoral (Spa), Dolembreux (Esneux, nabij Luik), Battice (Land van Hervé), Limbourg, Thuin (Henegouwen) en Caestert bij Maastricht; wij voegen eraan toe: Ton­ geren, Nideggen en Aken. Volgens Luc Minten uit Hoegaerden is Caestert het meest aannemelijk. Er is een redelijke kans dat niet iedereen het met hem eens is. Bovendien zou Autuatuca ook nog een soortnaam geweest kunnen zijn, net als Traiectum en Noviomagus trouwens. Merkwaardig in dit nieuwe tijdschrift is wel dat moeilijk te ontdekken is wie nu de auteur is van een bepaald artikel. Artikelen worden onderte­ kend met moeilijk zichtbare initialen en die moet men dan in het colophon terugzoeken in een lijst met de namen die erg klein zijn afgedrukt. Dat colophon staat ergens in het tijdschrift afgedrukt, dus niet aan het begin of einde. Maar ondanks het onzichtbaar maken van de auteurs biedt dit tijdschrift prettig leesbare populaire verhalen.

Noorlanders en Noor(d)mannen Volgens Cyriell Moeyaert zijn Noorlanders boeren uit het Noordland of Blootland. Dit noteert hij in een Aanvulling (Stichting Zannekin 2011) op zijn Woordenboek van het Frans-Vlaams. Noorlanders zijn in zeker opzicht wel Noord-mannen maar geen Noormannen en/of Normandiërs, laat staan Denen of Vikin­ gen. Wat de Denen betreft bood Archäologie in Deutschland (2011 nr. 4) een interessant artikel over het Danewerk, een verdedigingswal en -muur van 35 kilometer tussen Noordzee en Oostzee, die in de periode van de 7 tot de 12e eeuw gemaakt, onderhouden en gebruikt werd om Denemarken te beschermen tegen het ‘Zuiden’. De Denen zullen wel van Zuidmannen gesproken hebben, een zeer onbetrouwbaar en roof­ zuchtig geheel van volkeren, met wie geen enkele betrouwbare afsprak te maken was. Een bezoek aan het Danevirke Museum in Dannewerk lijkt zeer de moeite waard. Een verslag van een bezoek zou SEMafoor sieren. 25 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

De Germanen en het christendom (van Pierre Trouillez) * Kurt Wayenberg, Lint "Wie waren de eerste christenen?" en" Hoe is een gelovige gemeenschap van miljoenen christenen ooit kunnen ontstaan uit een groep van twaalf apostelen en een handvol volgelingen?" Twee fascinerende vra­ gen waar Pierre Trouillez antwoord op zocht in zijn boeken 'Van Petrus tot Constantijn - De eerste chris­ tenen' en 'Bevrijd en Gebonden - De kerk van Constantijn'. Met zijn nieuwe boek 'De Germanen en het christendom' schrijft Pierre Trouillez, Brusselaar, priester, doctor in de godgeleerdheid en docent 'kerkgeschiedenis en dogmatiek' een boek over hoe de kerk tussen de vijfde en de zevende eeuw evolueerde onder invloed van de Germanen, een boek waar we in SEMafoor dus niet omheen kunnen. Toegegeven, een belangrijk deel is gewijd aan het belang van figuren als Benedictus van Nursia, Gregorius de Grote of Isidorus van Sevilla. En ook de ontwikkeling van de kerk in Italië, Spanje en Noord-Afrika nemen meerdere hoofdstukken in beslag, echter wel altijd in functie van, en in relatie met, de 'Germaanse' invloeden en hun religieuze ideologieën: De Ostrogoten en Longobarden in Italië, de Visigoten en Sueven in Spanje en de Vandalen in Noord-Afrika. Ook de Kerk in het Frankische Rijk is een boeiend en lijvig hoofdstuk: de bekering van Clovis, het gedul­ dige werk van de Merovingische concilies, het overschakelen van een doopcatechese naar een kerstening en de integratie van de Germaanse adel in de geestelijke hiërarchie....het belang ervan voor de Kerk in het Westen kan volgens Pierre Trouillez niet worden overschat. Pierre Trouillez is een zeer belezen man. Een grote schare van priesters en bisschoppen passeren de revue en hun bijdragen in de groei van de kerk onder invloed van de Germanen worden toegelicht. Belangrijke figuren als Benedictus van Nursia, Remigius van Reims, Caesarius van Arles, Martinus van Tours, Augustinus van Canterbury stralen af op de religieuze centra van die tijd. Ik kon het niet laten om in het personenregister even op zoek te gaan naar de 'steden van belang' in dit boek, dat wil zeggen: welke steden leverden over de jaren heen personen af die een historische bijdrage leverden en dus opgenomen werden in dit boek over de 'Germanen en het christendom'? De oogst in het huidige 'Germania' is zeer mager: 4 referenties...'Gewilib van Mainz' en 'Reginfrid van Keulen' uit de vitae van Bonifatius, Otfried van Wissembourg, een stadje in de Elzas nabij Straatsburg en 'Liutwin (Lieven) van Trier', Bisschop van Reims, Laon en... Trier (op 290 km?). Nederland met een enkele referentie aan de vermoorde Lambertus van Maastricht komt er nog bekaaider van af. Welke steden waren dan wel belangrijk en leverden over de jaren heen personen af die een histori­ sche bijdrage leverden en dus opgenomen werden in dit boek over de 'Germanen en het Christendom'? Hier een overzichtje: • • •

•

Italië: Alexandrië, Antiochië, Ariana, Carthago, Constantinopel, Gubbio, Milaan, Nicomedia, Nursia, Padua, Pavia, Perugia, Ravenna, Rome, Sevilla, Toledo, Treviso,... Engeland: Canterbury, Kildare, Ripon, Rochester, York,... Frankrijk: Albi, Angers, Angoulême, Aquitaine, Arles, Atrecht, Autun, Auxerre, Beauvais, Besançon, Bordeaux, Bourges, Cahors, Clermont-Ferrand, Embrun, Fréjus, Le Mans, Lyon, Marseille, Metz, Noyon, Orléans, Parijs, Périgueux, Poitiers, Reims, Rouen, Saint-Paul-Trois-Châteaux, Sint-Omaars, Soissons, Terwaan, Tours, Troyes, Verdun, Vienne,... België: Brussel, Doornik, Herstal, Landen, Nijvel, Temse, Tongeren.

• Trouillez, P. De Germanen en het christendom Een bewogen ontmoeting (5de - 7de eeuw) 334pagina's Davidsfonds Leuven 2010

26 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Sarmaten, Franken en Merovingers Ad Maas, Leende Na zijn boek König Chlodwig war kein Franke (2009) komt Reinhard Schmoeckel met een grote verras­ sing, namelijk 2 boeken die zijn stelling niet alleen nuanceren, toespitsen, maar ook beter onderbouwen en zelfs uitbreiden. Een uiterst belangrijke en baanbrekende stap in het onderzoek naar de geschiedenis van het eerste millennium n.Chr. in de Lage Landen, met bijzondere aandacht voor de na-Romeinse tijd en vroege middeleeuwen. Het betreft de boeken Sachsen,TJiüringer, Schwaben - einst von Sarmaten beherrscht? Das Frühmittelalter in Deutschland neu gesehen en Die Geheimnisse der Merowinger. Die Sarmatischen Herkunft der Dynastie und die folgenreiche Geschichtsfalschung. In dit artikel volgen we voornamelijk de gegevens van Schmoeckel. In het boek over De Franken in de Lage Landen (verschijnt in 2012) zal uitvoerig ingegaan worden op zijn these. De conventionele geschiedschrijving ziet de koningen uit de dynastie van de Merovingers als Franken. Uit hun veroveringsactiviteiten in Gallië - na de instorting van het West-Romeinse rijk- is het Franken-rijk en het latere Frankrijk ontstaan .De laatste decennia wordt er, volgens Schmoeckel, meer duidelijk over de afkomst van de Merovingers en begint een mythe van 1500 jaar oud te wankelen. Oorspronkelijk waren de Merovingers volgens hem geen verbond van Germaanse groepen maar adellijke families uit het volk van de Sarmaten en aanvoerders van ruiterregimenten. Ze beweerden bloedverwante nazaten te zijn van Jezus en veel mensen in die tijd geloofden dat. De officiële geschiedschrijving heeft dit thema buiten beschou­ wing gehouden, maar ook al ontken je de genoemde verwantschap dan kan de mythe (het verhaal) gewerkt hebben, met grote gevolgen. Bij het heronderzoek van de geschiedenis van de Merovingers hebben ook journalisten een rol gespeeld, zoals Dan Brown aan wie in SEMafoor ook uitvoerig aandacht is besteed. Het merkwaardige is nu dat bepaalde kemzaken in deze sensatieverhalen helemaal niet nieuw zijn en ze­ ker niet alleen tot fictie gerekend kunnen worden. Ze hebben de nieuwe discussie aangejaagd. Overtuigen­ de kritiek op een aantal uitgangspunten van Dan Brown e.a. is geleverd door de theoloog Michael Green in zijn boek Die Verbotene Bücher. Wie dat neue Testament entstand - mythos en wahrheit. (2007) Er is hier een erg interesssante kwestie in methodologisch opzicht aan de orde. Schmoeckel laat merken dat we de huidige klassieke bronnen in verband met de Franken nog wel een eeuw kunnen blijven bestu­ deren maar dat daar geen nieuwe inzichten uit voort zullen komen. Studie van die bronnen blijft nodig, omdat andere tijden ook tot andere zienswijzen kunnen leiden, maar we moeten het veel meer hebben van het bij elkaar brengen van allerlei bestanden, vooral op basis van (onafhankelijk) archeologisch, taalkun­ dig (ook vergelijkend toponymisch), letterkundig, kunsthistorisch en volkenkundig onderzoek (inclusief erfelijke kenmerken c.q. DNA-onderzoek). Hierbij is interdisciplinaire afstemming en coördinatie nood­ zakelijk. Schmoeckel betoogt dat Clovis waarschijnlijk voortkwam uit een tamelijk kleine groep Sarmatische mili­ tairen in Romeinse dienst, militairen die eens van de gebieden aan de Donau door Midden-Europa naar gebieden aan de Schelde kwamen. Clovis liet zich Frank noemen, een naam die de Romeinen hanteerden, daarmee ook zijn familie en de vertrouwde kringen rondom die familie en vervolgens de bevolking van gebieden die voldeden aan Frankische waarden en normen (later de Lex Salica). Op bepaalde momenten werd nog aan de afkomst van de Sarmaten herinnerd (Sicambrië = het huidige Boedapest), zoals bij de doop van Clovis. In hoeverre vestigingen van bevolkingen in andere gebieden ook te maken hadden met de politiek van de Romeinse legers is zeker een belangrijk aandachtspunt. De Sarmaten waren, volgens het onderzoek van Schmoeckel, in de Romeinse keizertijd een Indo-Europese bevolkingsgroep, kultureel en taalkundig nauw verwant met de Perzen. Lange tijd bewoonden ze gebieden ten noorden van de Zwarte Zee tot de Donau, waar hun ruiterherders hun kudden lieten weiden. In deze visie zit Gegorius van Tours er met zijn verhaal over de Franken die oorspronkelijk uit Pannonië zouden stammen, dus juist niet naast. In de tentoonstellingscatalogus Die Longobarden. Das Ende der Völkerwanderung (2008) ziet men op p. 93 Pannonia (prima en secunda) afgebeeld met de Romeinse Limes en in 27 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

het Oosten de zogenaamde Sarmatenwall, een verdedigingslinie van honderden kilometers die de grenzen van de Hongaarse vlakte volgde en ver vóór de Limes gelegen was In die gebieden vestigden zich ook Germanen. In de verwarring van de volksverhuizingen en de invallen van de Hunnen verdwenen de Sar­ maten als volk uit het blikveld van de geschiedschrijving maar in werkelijkheid kwamen machtige Sarma­ ten en hun families aan het hoofd te staan van nieuwe volkeren en gebieden. Ze konden in chaotische situ­ aties de leiding nemen en dat had ongetwijfeld te maken met hun kwaliteiten. In tegenstelling tot allerlei groepen tijdgenoten waren de Sarmaten geen plunderaars (zoals de Hunnen), ze traden niet op als 'bezetters', brachten ook niet de nieuwe cultuur, maar zij zagen meer in vreedzame be­ trekkingen (en handel) met de mensen in nieuwe gebieden en het lijkt erop dat ze ook een soort maat­ schappelijke verantwoordelijkheid in hun vaandels meevoerden. Het staat ook wel vast dat ze toch ook in militair opzicht indruk gemaakt moeten hebben, waarschijnlijk door hun vaardigheden om als cavalerie op te kunnen treden. Opmerkelijk is ook dat de Sarmaten zich aanpasten aan de taal van de meer oorspronke­ lijke bewoners. Klaarblijkelijk zagen ze daar meer in dan in het opleggen van een vreemde taal. Gevolg van hun politiek was natuurlijk wel dat ze zichzelf niet profileerden en blijvende indrukken vestigden en dat daardoor ook begrijpelijk wordt dat er in de geschiedschrijving zo weinig van Sarmaten overbleef. Maar genoeg.... om met nieuwe ogen naar de bronnen in verband met deze bevolking te kijken. In de nieuwe boeken gaat Schmoeckel duidelijker in op zijn zienswijze dat de Sarmatische adel (met haar grote afstammingsfaam) op meer dynastieën grote invloed heeft gehad dan alleen op die van de Merovingers. Punt daarbij is natuurlijk: gaat het om echte nazaten of veronderstelde, gewenste, geconstrueerde af­ stamming? Hij voert in dit kader op: de Saks Widukind, de koningen van Thüringen (bepaald niet altijd te vereenzelvigen met de regio Doornik), zelfs de families van de Saliërs, Hohenstaufers en Hohenzollems. Het Karolingische netwerk valt er klaarblijkelijk buiten. Kern van zijn betoog is echter dat het hoogtijd wordt om allerlei duisterheden in de geschiedenis van de middeleeuwen in West-Europa op andere wijzen te gaan onderzoeken. Er worden zaken zichtbaar die voorheen niet gezien konden worden. Hij noemt bij­ voorbeeld: de paardengraven, de wapens en vlaggen met schaakbordpatronen en de betekenis van het Duitse woord 'Schächer'. In het kader van de SEM-doelstelling past een oproep aan de lezers en onderzoekers om van Schmoeckels bevindingen kennis te nemen en deze mee te nemen in het heronderzoek van de geschiedenis van het eer­ ste millennium in de Lage Landen.

Literatuur • • • • • • • • •

Frings, J. & H.Willinghofer (red), Rom und die Barbaren. Europa zur zeit der Völkerwanderung, Bonn 2008 Green, M. Die Verbotende Bücher. Wie dat neue Testament entstand - mythos en Wahrheit, Wuppertal 2007 Hegewisch, M. e.a. (red.), Die Langobarden. Das Ende der Völkerwanderung, Landschaftsverband Rheinland Bonn-Darmstadt 2008 Maas, A.C. 'De identiteit van de Franken. Nieuwe visies op herkomst, vestigingen en identiteit' in: SEMafoorlO4 p. 2-11 Müller, Zainab Angélika: 'Die Franken sind kein 'Stamm. Neuerlicher Versuch ihre Identität zu erhellen', in: Zei­ tensprünge jg. 19 2007 p. 657-681 Schmoeckel,Reinhard Sachsen,Thüringer, Schwaben - einst von Sarmaten beherrscht? Das Frühmittelalter in Deutschland neu gesehen, Bonn 2011, ISBN 978/3/8423/0282/2 Schmoeckel, Reinhard Die geheimnisse der Merowinger. Die Sarmatischen Herkunft der Dynastie und die fo l­ genreiche Geschichtsfälschung , Bonn 2011, ISBN 978/3/8423/0283/9 Schmoeckel, Reinhard Die Merowinger vor ihrem Reich. Die sarmatischen und sigrambischen Wurzeln der Dy­ nastie, Bonn 2006 Schmoeckel, Reinhard König Chlodwig war kein Franke. Frankreichs und Deutschlands sarmatische Wurzeln, Bonn 2009

28 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Sarmaten en Franken - een dateringsprobleem Henk Feikema, Reeuwijk Inleiding In de afgelopen tijd is er in SEMafoor regelmatig aandacht besteed aan de Sarmaten, een Iraanstalig no­ madenvolk 1 dat volgens de overlevering Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Sarmaten tussen ca. 300 v.Chr. en ca. 270 n.Chr. de steppen ten noorden van de Zwarte Zee beheerste. De aanleiding voor deze be­ langstelling was het in 2009 verschenen boek König Chlodwig war kein Franke van Reinhard Schmoeckel.2 Volgens deze schrijver zou Chlodwig, volgens de overlevering de eerste Frankenkoning uit de dynas­ tie van de Merovingers, geen Germaan zijn, maar van de Sarmaten afstammen. Later zouden in de vijf­ de/zesde eeuw uit dit volk de Saliërs en de Franken zijn voortgekomen. Er is weinig van de Sarmaten be­ kend, alleen de Griekse schrijver Herodotus (vijfde eeuw v.Chr.) vertelt3 iets over hun oorsprong. Aan zijn verhaal dat op de zeer fraaie website4 staat van de Limburgse familie Marres, die overigens beweert van de Sarmaten af te stammen, ontleen ik het volgende.

'Toen de Grieken tegen de Amazonen (Borstlozen), die door de Scythen Mannendoodsters worden ge­ noemd, streden en ze bij de rivier de Thermadon de overwinning hadden behaald, voeren ze terug waarbij ze in drie schepen de Amazonen die ze levend in handen hadden kunnen krijgen, met zich mee voerden. Maar eenmaal op zee doodden deze ontembare vrouwen hun bewakers. Ze waren evenwel onbekend met schepen en konden geen roer, zeil of roeiriemen hanteren en waren dan ook, nadat ze alle mannen gedood hadden, overgeleverd aan wind en golven. Ze kwamen terecht op de Krim bij de Zee van Azov waar de Scythen woonden. Daar trokken ze het bewoonde land in en weldra kwamen ze bij een paardenfokkerij die ze plunderden, en te paard stroopten ze de landerijen van de Scythen af. Toen dezen ontdekten dat hun tegenstanders vrouwen waren, zonden ze jongemannen op hen af met de opdracht.hen niet te doden maar een kamp bij hun op te slaan en zich evenals zij zich bezig te houden met jagen en stropen. De bedoeling van dit plan was dat de Scythen graag kinderen van hen wilden hebben. Ze sloten na een tijd vriendschap en verenigden de kampen. Zij waren zeer vruchtbaar en uit hen ontstond toen het volk van de Sarmaten. De vrouwen weigerden echter hun echtgenoten in het Scythische land te volgen, waar de vrouwen zich aan vrouwenwerk wijden zonder ooit hun wagens te verlaten, zij namen hun mannen en kinderen mee naar de overzijde van de Don waar zij zich vestigden. De vrouwelijke nakomelingen namen de gewoonten van hun voormoeders over en bleven jacht en strijd liefhebben'. Dus volgens Herodotus stammen de Sarmaten van de Scythen af. En daar volgens Schmoeckel de Franken weer van de Sarmaten afstammen, moeten we nu de oorsprong van het volk van keizer Karei de Grote bij de Scythen zoeken. Eenzelfde cultuur in twee verschillende tijdvakken Over de Scythen is veel meer bekend, wat we vooral te danken hebben aan de zeer vele grafheuvels die ze hebben nagelaten in een gebied dat zich uitstrekt van Centraal-Azië tot aan de Donau. De algemene opvat­ ting is dat de Scythische archeologische cultuur in de tiende eeuw v.Chr. is ontstaan en tot halverwege de eerste eeuw n.Chr. heeft voortgeduurd. Men veronderstelt dat ze uit Centraal-Azië kwamen en zich van­ daar naar Oost-Europa hebben verspreid. Over hun afkomst is niets bekend. Ze waren er opeens en ze ver­ dwenen weer even plotseling uit de geschiedenis, althans dat is de algemene mening. De vraag is of ze echt zijn verdwenen, want bijvoorbeeld op de kaart van P. Cluver met de titel Sarmatia et Scythia, Russia et Tartaria Europaa uit 1661 zijn gebieden aangegeven met de namen Scythia en Sarmatia. Maar dit is niet de enige geografische kaart waarop deze twee gebieden staan vermeld. Een kaart van Abraham Ortelius uit 1595 noemt ze ook en zelfs op een Russische kaart5 (figuur 1) uit 1707 van Vasilij Kiprianov staan deze gebieden aangegeven. Dit zijn slechts drie voorbeelden van de diverse geografische kaarten die woongebieden van de Sarmaten en Scythen in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw aangeven. Nog frappanter is de vondst van een gouden kan met een typisch Scythisch handvat in een Scythische grafheuvel waarin de datum 1748, een tekst uit de achttiende eeuw en een christogram zijn gegraveerd.

29 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Figuur 1 Kaart van Vasilij Kiprianov uit 1707

We zien nu enerzijds een Scythische cultuur die in het begin van onze jaartelling is verdwenen, en ander­ zijds vertellen geografische kaarten dat de Scythen en Sarmaten ruim vijftienhonderd jaar later nog hebben geleefd. Een oplossing Hoe verklaren we deze discrepantie? Het antwoord op deze vraag moeten we waarschijnlijk bij de dateringsmethoden zoeken. In een interessant artikel6 geeft A.M. Tjoerin een overzicht van de geschiedenis van de dateringen van deze cultuur. Hij onderscheidt hierbij drie perioden (negentiende eeuw - 1958, 1959 - 2000 en sinds 2001). In de eerste periode werd er alleen maar volgens de klassieke methode door de archeologen gedateerd, in de tweede periode vond een geleidelijke overgang plaats van de klassieke methode naar de C14-methode en vanaf 2001 werd er hoofdzakelijk met de koolstofmethode en de den­ drochronologie gedateerd. Wat opviel was dat de C14-dateringen nogal eens behoorlijk afweken van de met de klassieke methode verkregen waarden. Fouten van honderd jaar of meer waren geen uitzondering. Dit probleem werd echter opgelost door de foutieve C14-data zodanig te manipuleren dat ze met de klassieke dateringen overeenkwamen en in het traditionele historische model pasten. Daarmee was dus onomstotelijk vastgesteld dat het om een zeer ou­ de cultuur uit het eerste millennium voor onze jaartelling ging. En op basis van dit model worden alle mo­ gelijke uitspraken over andere zaken gedaan, zoals de bewering7 dat een klimaatcrisis in 850 v.Chr. een 30 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

migratie van de Scythen vanuit Zuid-Siberië tot aan Bulgarije en Griekenland ten gevolge had. In hetzelf­ de jaar vond volgens de auteur van het in noot 5 genoemde artikel een ramp in West-Friesland plaats. Door een toen plotseling optredende vematting moesten de mensen uit hun woongebieden vluchten. De omslag van het weer bleek samen te vallen met een plotselinge, heel sterke stijging8 van het C14-gehalte in de atmosfeer, een verschijnsel dat in het veen is vastgelegd. Deze opmerking intrigeert, want genoemd onderzoek is gebaseerd op met de C14-methode verkregen da­ teringen, en juist deze methode gaat er van uit dat het C14-gehalte in de atmosfeer al eeuwenlang constant is. Een afwijking van één procent geeft al een dateringsfout van ruim tachtig jaar en daar is aangetoond dat er in het verleden afwijkingen van meer dan vijftien procent zijn voorgekomen, kunnen er fouten van meer dan twaalfhonderd jaar optreden. Voor de tijd waarvoor wij belangstelling hebben, is dat een te grote fout. De enige conclusie die we dan kunnen trekken is dat de aan de C14-data toegekende kalenderdata hoogst onbetrouwbaar zijn. Dat de koolstofmethode onbetrouwbaar is, is al vanaf het begin bekend. Zelfs Libby, de bedenker van de methode, wist het, maar hij bagatelliseerde de problemen, want hij ging ervan uit dat de door de verschillende aannames veroorzaakte fouten elkaar wel zouden compenseren. Het tegendeel bleek het geval te zijn, zoals is gebleken. Een aardig overzicht van deze problematiek staat in het vierde hoofdstuk van het in 1997 verschenen boek van M.M. Postnikov.9 In dit tijdschrift10 heb ik een jaar geleden ook aandacht aan de onnauwkeurigheid van de C14-methode besteed. Hierin refereerde ik aan een publicatie van A.M. Tjoerin die voor de oplossing van dit probleem een nieuwe calibratiekromme had geconstrueerd, waarmee uit de C14-data nauwkeuriger kalenderdata kunnen worden afgeleid. Deze onderzoeker heeft deze kromme ook voor de herdatering van de Scythische cultuur gebruikt. Hij kwam tot de conclusie dat de Scythen tussen ruwweg 1500 en 1800 moeten hebben geleefd.11 Deze uitkomst bevestigt dus het verhaal van de geografische kaarten, maar staat natuurlijk lijn­ recht tegenover het traditionele historische model. Van dit model is echter bekend dat het geen reëel beeld geeft van het verleden (de Duitsers zeggen zo mooi Vergangenheit), want al jaren geleden is aangetoond dat de chronologie niet klopt, dat de tijdsas veel te lang is en dat de middeleeuwen model hebben gestaan voor de geschiedschrijving van vroegere tijden.12 Op grond van deze inzichten schuift de Scythische cul­ tuur dus op richting heden en we mogen dan ook zeker niet uitsluiten dat het om een volk uit de late mid­ deleeuwen gaat, zoals de kaarten aangeven. Slotopmerkingen Uit het voorgaande volgt dat ook de Sarmaten van veel latere origine zijn. Houden we vast aan de bewe­ ring van Schmoeckel dat de Franken van de Sarmaten afstammen, dan zullen we moeten accepteren dat dit volk uit het eerste millennium naar het tweede millennium verhuist. En dit bevestigt dan weer impliciet de ontkenning van een Karolingisch Rijk in het eerste millennium door Illig. Het gemeenschappelijke kenmerk van de Scythen, Sarmaten en Franken is dat zij gezeten op paarden ten strijde trokken. In graven van de Sarmaten en Scythen zijn vaak overblijfselen van deze dieren en aanver­ wante voorwerpen gevonden. Interessant in dit verband is de kostprijs van een paard. Paarden waren voor de dertiende eeuw in Europa extreem duur.13 Volgens bronnen uit die tijd kostte een paard toen, omgere­ kend in de huidige koers, 30.000 dollar! Je moest nogal vermogend zijn om een heel leger met paarden uit te rusten. Willem de Veroveraar was waarschijnlijk zo rijk, want hij viel in 1066 vanuit Normandië Enge­ land binnen en bestreed volgens het tapijt van Bayeux 14 met zijn paardenleger de manschappen van Ha­ rald die allemaal te voet waren. Of zouden de chronologie en dit verhaal ook niet kloppen? Later daalden de prijzen en lijkt het aannemelijker dat er toen pas paarden massaal voor vervoer en veroveringstochten werden ingezet. Betekent het voorgaande dat we het boek van Schmoeckel nu terzijde moeten leggen? Ik zou het niet advi­ seren, want er staan heel veel wetenswaardigheden in, maar we moeten ons wel afvragen of zijn interpre­ taties en conclusies juist zijn. Omdat de chronologie niet klopt en het verleden korter geleden is dan wordt aangenomen, is de kans wel heel erg groot dat de door de hem beschreven gebeurtenissen in de eerste mil­ lennia v.Chr. en n.Chr. in de middeleeuwen hebben plaatsgevonden. In ieder geval is zeker dat er een be­ volkingsgroep uit Oost-Europa is geweest die sporen in West-Europa heeft achtergelaten. Het kunnen de Sarmaten zijn geweest, maar we kunnen niet uitsluiten dat het Scythen waren, want voor dit volk zijn er diverse aanwijzingen dat ze zelfs tot in Schotland zijn doorgedrongen. Het zou interessant zijn als Sch­ moeckel zijn onderzoek op het nieuwe historische model15 zou baseren in plaats van het aan het traditio­ nele model te koppelen, zoals hij in zijn boek heeft gedaan. Wie weet wat voor verrassende resultaten dit oplevert. 31 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

1Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Sarm aten 2 Schmoeckel, Reinhard König Chlodwig warkein Franke, Bonn 2009 3 Toch knap dat hij al iets kon vertellen over een volk dat tijdens zijn leven nog niet eens bestond. 4 http://www.marres.nl 5 De Nederlandse teksten en pijlen op deze kaart zijn door de auteur van dit artikel aangebracht. 6 Tjoerin, A.M. Geschiedenis van de datering van de Scythische archeologische cultuur, http://www.chronologia.org tijdschrift 6 (in het Russisch) 2007 7 Geel, B. van (2010): 'De klimaatcrisis van 850 v.Chr.’, in: Westfriesland Oud en Nieuw, jaargang 77. 8 Volgens van Geel is de stijging veroorzaakt door activiteiten van de zon, maar het aardmagnetische veld heeft een veel grotere invloed op het Cl4-gehalte. 9 Postnikov, M.M. Kritische studie van de chronologie van de oude wereld, deel 1, in . In te zien op de website http://www.chronologia.org (in het Russisch) 1997. 2007 10 Feikema, Henk 'Archeologische gaten in het eerste millennium' in: SEMafoor 11-3 p.34-39 2010 11 Tjoerin, A.M. Datering van de Scythische archeologische cultuur volgens Cl4-data in :, tijdschrift 6 http://www.chronologia.org (in het Russisch) 2007 12 Feikema, Henk 'Het snoer van Scaliger als keurslijf van SEM' in: SEMafoor 10-4 p. 15-20 2009. 13 Kesler, Jaroslav Russisch Engeland, op website http://supernovum.ru/public/index.php?doc=58 (in het Russisch) ca. 2009 14 Volgens de overlevering is het tapijt door zijn vrouw Mathilde in de elfde eeuw geborduurd, maar nader onderzoek heeft uitgewezen dat het tapijt pas in de vijftiende eeuw is vervaardigd. 15 Zie het artikel in noot 12

ENKELE OPMERKELIJKE BOEKEN

In het graf van de heilige Cuthbert (634-687) werd 1104 een boekje gevonden dat bekend werd onder de naam Evangelie van Cuthbert. Het zou het oudste intacte boek zijn van Europa. De British Library wil het kopen van de Jezuïten voor ruim 10 miljoen euro, zeg maar 50 Vinex-huizen. Als u het zelf wilt hebben, dan moet u niet doneren, want als het geld niet bij elkaar komt voor april 2012 komt het ter veiling. Bij uitgeverij ACCO (Leuven) verschenen Een geschiedenis van Duitsland. Sporen en dwaalsporen van een natie (Georgi Verbeeck) met een hoofdstuk over de Germaans-Frankische erfenis (p. 17-39) en Een ge­ schiedenis van Polen. De strijd van de witte adelaar (Louis Vos en Idesbald Goddeeris) die begint met de Staatshervorming onder de Piastendynastie (966-1386). Op beide boeken komt SEMafoor terug. Bij uitge­ verij Het Spectrum verscheen onder de titel Het gevaarlijke boek, een beschouwing van Christopher Krebs over de Germania van Tacitus. Het gaat over de relatie tussen dit werk van Tacitus en de opkomst van het nazisme. Volgens Krebs werd het geschrift in de 15e eeuw ‘herontdekt’ werd het Duitse nationalisme er­ door gevoed. Volgens een recensie in de NRC (16 juni 2011) stelt Krebs de Germania op één lijn met de ‘bloedboeken’ als de Protocollen en Mein Kampf.’ Krebs beschouwt Germania als ‘Romeinse’ fictie; het woord fictie klopt in elk geval. Enkele lezers attendeerden op de onlangs verscheen Atlas van het Holoceen die kennelijk de nat-heid van Nederland in na-Romeisne tijd goed in beeld brengt. Heropleving van de discussie over transgressies?

EIN FRÄNKISCHER BAUM

Toen de Duitse minister Karl-Theodor zu Gutenberg wat betreft zijn dissertatie (Bayreuth) plagiaat erken­ de of verregaande slordigheid (verlies van zicht op de herkomst van teksten) , noemde hij zichzelf een fränkischer dennenboom die niet geveld wordt door zulke stormen. De Franken-identiteit leeft nog volop in Frankenland. Zijn lijfsprek luidt: Verantwoording verplicht. Maar de storm velde hem deze keer wel en dat stemt overeen met een conclusie naar aanleiding van zijn lijfspreuk: gebrek aan verantwoording ver­ plicht ook.

32 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

De Franken en het nationaalsocialisme In het Vierde Bulletin Tweede Wereldoorlog (2002) publiceerde de historicus Perry Pierik een ar­ tikel onder de titel: Frans J. Los. In de ban van de 'nordische' geschiedschrijving. In dit stuk komt een opmerkelijke visie op de Franken naar voren. Los (1898- 1975?) richtte zijn studie vooral op het Germaanse volkskarakter, dus op de vroegste geschiedenis van Europa, vooral de zogenaamde 'nordische' cultuur. Een sterk romantische visie op de familie, de sociale omgeving, het boerenleven, de cultuur van het platteland dus op het erfgoed en de heemkunde. In zijn boek Azië en Europa (1943) gericht tegen het bolsjewisme, maakt hij een stevig onderscheid tussen enerzijds het volkseigene, de 'denkers' uit de Europese bossen, en anderzijds de steppevolkeren in het oosten, met een 'nomadische inslag'. Steeds was er en zou er zijn een krachtmeting tussen de 'noordrasvolkeren' (Germanen/ Ariërs) en de Slavische en Aziatische volkeren zijn (geweest). In zijn boek De volkeren van het Oude testament (na de oorlog gepubliceerd) voerde hij een ver­ kapte aanval uit op de semitische volkeren. Het oosten, met zijn joods-nomadische inslag, be­ dreigde het westen met zijn kerstening, christendom en (verzwakkend) humanisme en individua­ lisering. De Scythen werden door hem ook bij de Noordras-volkeren gerekend. De opvattingen van Los kwamen scherp tot uitdrukking in zijn boek Karei de Frank, de Groote? Van dat boek verscheen postuum een Engelse vertaling; The Franks. A critical study in Christianisation and Imperialism. Los schetst een negatief beeld van Karei, onder meer en vooral als onthoofder van 4500 Saksen. Himmler, die meende dat hij zelf een reïncarnatie was van Hendrik de Vogelaar, liet 4500 stenen plaatsen in een park rondom een SS-gebouw. Los noemde Karei uitdrukkelijk een Frank wiens uiterlijk 'vreemde trekken' vertoonde (hij had Karei natuurlijk nooit gezien). Zijn Saksenslachting typeerde hij als een 'Assyrische' methode. En hij koppelt Franken aan Aziatische despoten en aan semitische volkeren. Los blijft de Franken wel zien als een Germaans volk, maar dan wel een waarvan de samenstelling verwaterde met oosterse elementen. De koppeling van Franken aan Hebreeërs (Angelika Muller) en aan Sarmaten (Reinhard Schmoeckel) komt dus niet uit de lucht vallen. Maar het is wel van het hoogste belang om te stellen dat juist mensen als Müller en Schmoeckel niets moeten hebben van een negatieve duiding, dus niets van de geponeerde superi­ oriteit van de noordelijke rassen.

Literatuur • • • • • •

Angélika Muller: 'Die Franken sind kein 'Stamm.' Neuerlicher Versuch Ihre Identität zu erhel­ len', Zeitensprünge 2007 Perry Pierik, Frans J. Los. In de ban van de 'nordische' geschiedschrijving, in: Vierde Bulle­ tin Tweede Wereldoorlog, Soesterberg 2002, p. 382 e.v. Reinhard Schmoeckel, Sachsen, Thüringer, Schwaben - einst von Sarmaten beherrscht? Das Frühmittelalter in Deutschland neu gesehen, Bonn 2011, ISBN 978/3/8423/0282/2 Reinhard Schmoeckel, Die geheimnisse der Merowinger. Die Sarmatischen Herkunft der D y­ nastie und die folgenreiche Geschichtsfälschung, Bonn 2011, ISBN 978/3/8423/0283/9 Reinhard Schmoeckel, Die Merowinger vor ihrem Reich. Die sarmatischen und sigrambischen Wurzeln der Dynastie, Bonn 2006 Reinhard Schmoeckel, König Chlodwig war kein Franke. Frankreichs und Deutschlands sarmatische Wurzeln, Bonn 2009

33 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

In 1910 verscheen in facsimiledruk een uitgave van een uit ca. 1490 stammende uitgave van een Cosmografie. In de titel wordt de naam Ptolemeus genoemd en dat leidde lange tijd tot de veron­ derstelling dat er sinds die tijd een Duitse vertaling van Ptolemeus bestond. Als oudste uitgave van Ptolemeus wordt vaak de Bologna-uitgave van 1402 of 1462 (?) genoemd. De facsimiledruk is bezorgd door de jezuïet Jos Fischer, die het volgende ontdekte: "Beim 'deut­ schen Ptolemäus' handelt es sich nämlich nicht um eine Ueberzetzung des griechischen Ptole­ mäus ins Deutsche, sondern viel mehr um eine in deutscher Sprache abgefasste Kosmographie, die als Quellen ausser Ptolemäus noch zahlreiche ältere und neuere Autoren benützt." De twee bewaarde exemplaren kon Fischer in München en Berlijn bestuderen. In 1901 vond hij in St. Gallen een Ptolemeus-kaart en die bleek bij nader onderzoek bij "de Duitse Ptolemeus" te horen. Deze kosmografie stamt dus nog uit de tijd van voor de ontdekkingen van Columbus. Fischer zegt hierover in zijn zeer uitgebreide Inleiding: "Text und Karte vereint aber bieten uns einen neuen interessanten Beleg dafür, dass die Ansicht von der Kugelgestalt der Erde vor der Entdeckung Amerikas in weiten Kreisen verbreitet war." De naam aard-appel was toen dus zo gek nog niet. Het boek stamt waarschijnlijk uit de bibliotheek van Albert Delahaye. 34 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Nog meer over het Oera Linda-Boek Menno Knul, IJmuiden

Het zal u niet ontgaan zijn, dat de discussie over het auteurschap van het Oera Linda-Boek een nieuwe fa­ se is ingegaan. De meest recente hypothese van prof. Goffe Jensma, dat het Oera Linda-Boek geschreven zou zijn door het trio Comelis over de Linden, Eelco Verwijs en François Haverschmidt wordt niet ge­ steund door de nagelaten brieven van de heren. De complottheorie is niet nieuw, want ook Johan Winkler had dezelfde personen op het oog blijkens zijn nagelaten documentatie in het kistje voor het Friesch Genootschap. Dat valt Johan Winkler niet te verwij­ ten, want hij kon geen kennis hebben gehad van de correspondentie tussen Comelis over de Linden en Eelco Verwijs en daarna met Jan Gérard Ottema, eerste uitgever van het Oera Linda-Boek. Die correspon­ dentie is immers pas in 1949 door E. Molenaar integraal gepubliceerd. De volledige correspondentie kan nagelezen worden op http://www.rodinbook.nl/olbbrieven.html. Het is natuurlijk altijd mogelijk om te le­ zen wat er niet staat of niet te lezen wat er wel staat, maar daar doe ik liever niet aan mee. De correspondentie tussen Comelis over de Linden en Eelco Verwijs, maakt duidelijk, dat Over de Linden de tekst van het Oera Linda-Boek niet begreep en iemand zocht voor een vertaling. Via zijn vriend Hermanus Siderius en schoolhoofd Jansen in Harlingen kwam hij bij Eelco Verwijs terecht. Van Verwijs hoorde hij, dat er sprake zou zijn van een familiekroniek, waarna Over de Linden het boek niet meer uit handen wilde geven, eerst de tekens zelf natekende, maar later toch bereid was om katernen voor afschrij­ ven toe te zenden. Op de beloofde vertaling heeft hij tevergeefs gewacht, ook toen Eelco Verwijs het con­ tact overdroeg aan Johan Winkler. Eerst toen Ottema zich over het Oera Linda-Boek ontfermde, verliep de samenwerking soepel en kreeg hij de vertaling in handen, maar ook toen was hij niet bereid om het boek af te staan. De correspondentie geeft geen enkele aanleiding voor een complottheorie. De naam van Haverschmidt (pseud. Piet Paaltjens), die de initiator en leider van het complot zou zijn geweest, komt in de correspondentie niet voor. Hoewel Haverschmidt korte tijd als predikant in Den Helder was beroepen, heeft die gezegd, dat hij Comelis over de Linden niet kende en heeft hij zijn betrokkenheid bij het Oera Linda-Boek ontkend. Men kan natuurlijk de woorden van Haverschmidt in twijfel trekken, maar daarmee wordt nog niet het bewijs van zijn betrok­ kenheid geleverd. Inhoudelijke overeenstemming van het gedachtegoed van Haverschmidt en het Oera Linda-Boek kan evenmin als bewijs worden aangevoerd als inhoudelijke overeenstemming met het ge­ dachtegoed van Volney (Les Ruines, 1791), die zowel in het Frans als in het Nederlands op de boeken­ plank van vrijmetselaar Comelis over de Linden stond. Er was dus behoefte aan een objectieve methode 35 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

om het auteurschap aan te tonen. Het opstellen van een daderprofiel, zoals dat door politie en justitie wordt gehanteerd voor het oplossen van ernstige misdrijven, zou soelaas moeten kunnen bieden. Die me­ thode had ik eerder met succes toegepast op het auteurschap van een andere mystificatie, de R ijm kroniek van K laas K olyn (zie: www.klaaskoliinnet.nl). Het daderprofiel, dat ik aan de hand van de tekst voor het Oera Linda-Boek opstelde, luidt als volgt: 1) De schrijver is een geboren en getogen Fries. Dat blijkt uit het herhaalde gebruik van het woordje weg = w ei in de betekenis van ergens vandaan komen. Buiten Friesland wordt het woordje weggelaten, dus niet H ij kom t van F raneker weg, maar H ij kom t van o f uit Franeker. 2) De toenaam over de Linden kan geïnterpreteerd worden als wonend buiten Friesland, omdat de rivier de Linde of Lende de grensrivier was tussen Friesland en Overijssel. Friesland zelf wordt dan geïden­ tificeerd met de Lindenoorden. 3) Tot het (West)friese idioom van de schrijver behoort ook het weglaten van ge- in voltooid deelwoor­ den (lopen i.p.v. ge-lopen) en de uitspraak sk- voor sch- (skip voor schip). Dit komt ook in het Oudfries voor. 4) De schrijver is bekend met de Noordse sagen. De verteltrant wordt in het Oera Linda-Boek gevolgd. Er is sprake van een bundel van afzonderlijke verhalen van verschillende lengte en thema. 5) De schrijver is de Vrijheid van Friesland en de Friesen toe gedaan en stelt het ontbreken van slavernij in Friesland als voorbeeld aan andere volkeren. 6) De schrijver moet niets hebben van totalitaire regimes, die voor hem synoniem zijn met zedeloosheid en een gevaar opleveren voor het behoud van de oer-Friese normen en waarden. 7) De schrijver van het Oera Linda-Boek is een prozaschrijver, geen dichter, althans van het laatste is niet gebleken. 8) Dat het Oera Linda-Boek een anoniem geschrift is, kan te maken hebben met het feit, dat het boek nog niet af was, maar zelfs in dat geval is denkbaar, dat de schrijver zijn identiteit verborgen zou hebben willen houden in verband met zijn maatschappelijke positie. 9) De schrijver heeft een gedegen kennis van het Oudfries, in het bijzonder het Riustringische dialect. Hij is daarmee in staat om moderne woorden en uitdrukkingen volstrekt Oudfries te laten lijken. Dit ge­ beurt op een bewonderenswaardige gemakkelijke, zeker niet krampachtige manier. 10) Dat de schrijver een woordkunstenaar is, blijkt ook uit de volksetymologie, die hij hanteert als ezels­ bruggetjes voor de namen van vreemde volkeren. Op zich is er niets nieuws onder de zon, want Melis Stoke schreef al, dat de Friezen zo heetten, omdat het een koud land is. De schrijver van het Oera Lin­ da-Boek maakt er veelvuldig gebruik van. 11) In enkele gevallen 'analyseert' de schrijver ook namen van góden: Nyhellenia heet zo, omdat ze nieuw licht op de zaken laat schijnen en Neptunus wordt omgedoopt tot Neef Teunis. De laatste doet denken aan Gil Braltar van Jules Veme (1825-1905). 12) De schrijver heeft een speciale belangstelling voor wetgeving, waarbij opvalt dat de wetgeving sociaal en humaan is. Het oog om oog - tand om tand principe, dat in de Oudfriese wetgeving gehanteerd wordt komt in het Oera Linda-Boek niet voor. Daarentegen wordt wel aangehaakt bij de beschaafde wetgeving van koning Minos. 13) De schrijver legt een bijzondere belangstelling aan de dag voor de theologie, bij hem geen meergodendom, maar monotheïsme. 14) De schrijver legt een bijzondere belangstelling aan de dag voor het boeddhisme en apocriefe Bijbel­ teksten over de verborgen jaren van Jezus Christus.

36 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

15) De schrijver stelt belang in behoud van de raszuiverheid van het Friese volk, heeft nog enige clemen­ tie met gemengde of verwaterde volkeren, maar staat afwijzend tegenover andere volkeren. In zijn op­ vattingen is behoud van raszuiverheid van het Friese volk de enige garantie, dat de Friese leer (tex) aan volgende generaties doorgegeven kan worden. 16) Het gaat de schrijver om het behoud van de Friese identiteit die in het nauw gebracht wordt door het pangermanisme van zijn tijd, niet om de superioriteit van het Friese volk, hoewel die gedachte natuur­ lijk wel op de loer ligt. 17) Friesland houdt op bij de Schelde en de Sincfall, dat wil zeggen, dat de schrijver niets op heeft met de Romaanse volkeren, talen en culturen. Dat daarin een religieus sentiment een rol speelt - het zijn ten­ slotte rooms-katholieke gebieden - maakt de schrijver al in het begin van het Oera Linda Boek duide­ lijk door de paapsen als onbetrouwbaar af te schilderen. Hij schrijft: Zij spreken zoete woorden, maar zij tomen ongemerkt, aan alles wat ons Fries betreft. Ze vormen een bedreiging voor de Friese identi­ teit en de rechte leer. 18) Hoewel de zeevaart in het Oera Linda Boek een belangrijke plaats inneemt, ontbreekt specifieke ken­ nis van de zeevaart en navigatie. Uit alles blijkt, dat de schrijver een landrot is, die met moeite bak­ boord van stuurboord weet te onderscheiden. 19) De schrijver is op de hoogte van de klassieke Griekse oudheid, maar ook hier stijgt de kennis niet uit boven een doorsnee gymnasiaal niveau. 20) De schrijver betoont zich een anglofiel in hart en nieren. Niet alleen wordt Engeland nadrukkelijk in de invloedssfeer van getrokken, maar het wemelt in het Oera Linda-Boek van Engelse woorden en uitdrukkingen. 21) De schrijver bedient zich van een gewone verteltrant zonder hoogdravende plichtplegingen en formu­ leringen. Ook de wetten en regels zijn in gewone begrijpelijke taal gesteld en niet in juridisch jargon. Een enkele keer horen we iets van de bootslieden, maar dat beperkt zich tot uitroepen als 'Hoezee!' 22) Dat de schrijver niets moet hebben van opscheppen, kan afgeleid worden uit het gebruik van het woord boha. Dat woord kennen we beter als poeha = drukdoenerij. Onverholen waardering is er voor de koningszoon in de Punjab, die alle luxe ahter zich laat om de noden van de gewone mensen te kennnen 23) Zang, dans en muziek zijn de grote afwezigen in het Oera Linda-Boek. Dat zou er op kunnen wijzen, dat de schrijver zich daar niet toe aangetrokken voelde, misschien zelfs a-muzikaal was. 24) Daarentegen genieten boeken, teksten, schriftsoorten en zelfs de kwaliteit van papier de warme be­ langstelling van de schrijver. 25) De schrijver lijkt goed op de hoogte van het nieuws uit Zwitserland, o.a. over de ontdekking van paal­ woningen en de goldrush aan de bovenloop van de Rijn. Vermoedelijk is er verband met de betekenis van Zwitserland als vrijhaven van religieus gedachtegoed en toevluchtsoord voor religieuze groepe­ ringen. 26) Een bijzonder aspect betreft zijn kennis van Oudengelse maandnamen, die zonder toelichting worden gebruikt en die niet uit het Oudfries afkomstig zijn. 27) De organisatie van het Oude Friesland met zijn zelfstandige burchten zonder centraal gezag, zoals in de totalitair bestuurde staten, heeft enerzijds veel weg van het Engelse county-systeem en anderzijds van de Griekse poleis (stadstaten). 28) Zeevaart en handel vormen een steeds terugkerend thema in het Oera Linda-Boek. Het gaat daarbij om handel in ertsen: ijzer, koper, tin, enz., afkomstig uit Denemarken, Engeland, die geruild worden tegen luxe goederen uit het Middellandse-Zeegebied. Het merkwaardige is dan, dat die goederen alleen op een Toelaatmarkt verkocht mochten worden en anders opgeslagen werden in de Waraburgt (wara =

37 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

bewaren). De luxe goederen, waren immers als verderfelijk aangemerkt. Luxe en Friesland gingen niet samen. 29) De schrijver legt een bijzondere belangstelling aan de dag voor exotische planten en kruiden, waaron­ der giftige kruiden als ware het, dat hij zelf over een heemtuin beschikt. 30) Het lijkt er op, dat er verband bestaat met een andere mystificatie, de R ijm kroniek van Klaas Kolyn. Van toeval kan eigenlijk geen sprake zijn, dat de interne datering van beide mystificaties in hetzelfde decennium geprojecteerd is en dat beide geschriften melding maken van een nogal obscuur gegeven als het bruine w apenschild van de Friezen.

Samenvatting van het profiel

De bovenstaande inventarisatie kan naar believen nog verder uitgebreid of gedetailleerd worden. Voor­ alsnog levert deze inventarisatie een bruikbaar profiel op van de schrijver van het boek: De schrijver van het Oera Linda-Boek is een Fries, die de zaak van de Vrije Fries is toegedaan, waarvan de achterliggende bedoeling is om de oude Friese normen en waarden aan latere generaties door te geven teneinde de Friese identiteit in een tijd van oprukkend pangermanisme te behouden. Hij beschouwt de zui­ verheid van het Friese ras als de beste garantie, dat die normen en waarden niet verwateren en de rechte leer onzuiver wordt. De schrijver is theoloog met kennis van het boeddhism e en taalkundige met kennis van het Oudfries. Hij betoont zich voorstander van een humane en sociale wetgeving. Hij is anglofiel in hart en nieren en in het bijzonder geïnteresseerd in de relatie tussen het Oudfries en Oudengels en op staatkundig gebied het county-systeem. Hij moet het prototype van de calvinistische Nederlander zijn, recht in de leer en luxe en verstrooiing verfoeiend, omdat die de mens afleidt van zijn werkelijke missie. De anonimiteit kan ingegeven zijn door vrees van beschadiging van dit imago. Toetsing van dit profiel aan personen, die op enigerlei wijze betrokken waren bij het Oera Linda-Boek (al­ leen dan wel in samenwerking) levert een negatief resultaat op voor Comelis over de Linden, een matig resultaat voor Eelco Verwijs (taalkundige) en een matig resultaat voor François Haverschmidt (predikant, literator). Toepassing van het daderprofiel op de Deventer predikant en taalkundige Joost Halbertsma le­ verde daarentegen een goed resultaat op. Halbertsma was eerder door Van der Meij (1978) in diens Kant­ tekeningen getipt als schrijver van het Oera Linda-Boek. Vrijwel alle genoemde kenmerken konden in de publicaties van Joost Halbertsma (en zijn beide broers) worden teruggevonden en bevestigd. Zie ook: http://www.rodinbook.nl/olbpersbericht.html. Met het auteurschap van het Oera Linda-Boek maakt Mr. Fryslan, zoals hij genoemd wordt in de canon van Friesland, zijn betekenis voor de Friese identiteit meer dan waar. Dat wil niet zeggen, dat daarmee alle vragen rond het Oera Linda-Boek tot een oplossing zijn gebracht. De belangrijkste vraag, hoe, wanneer en waar Comelis over de Linden het Oera Linda-Boek en het hand­ schrift van de G eschiedenis van Friesland van Worp van Thabor in handen heeft gekregen, is nog niet be­ antwoord. Het antwoord op die vraag moet ook duidelijk maken, of de omzetting van de tekst in een zelf ontwikkeld juulschrift een latere toevoeging is. Ik veronderstel, dat Ernest Stadermann en zijn zoon Heinrich Adalbert zowel in de verwerving als in de verwerking van het Oera Linda-Boek de hand hebben ge­ had. Het is op zijn minst verdacht, dat Comelis over de Linden na achttien jaar stilzwijgen (naar eigen zeggen) direct na het overlijden van Emest Staderman (april 1867) een ongekende activiteit ontwikkeld heeft om meer te weten te komen van het mysterieuze handschrift, waarvan hij toen nog niet kon weten, dat het een familiekroniek zou zijn. Dat werd hem pas medio oktober 1867 duidelijk gemaakt door Eelco Verwijs. Stadermann was een uitgeweken boekbinder, collega, vriend en buurman van Comelis over de Linden. Zijn zoon Heinrich Adalbert dreef een boekwinkel annex uitleenbibliotheek annex advertentiebu­ reau in Den Helder en Enkhuizen en was getrouwd met een Friezin, dochter van een winkelierster in Leeuwarden. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken, dat de twee de goedgelovige Comelis over de Lin­ den met een zogenaamde oude familiekroniek hebben bedrogen zoals dat tegenwoordig nog steeds gebeurt met zogenaamd oude familiewapens en fantastische stambomen. Dit zou zich dan voltrokken moeten heb­ ben in de periode 1858-1867, naar ik vermoed in Enkhuizen, waar de bladen enige tijd in een palingrokerij hebben gehangen om te vergelen (maar van binnen wit bleven). 38 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Ondertussen op www.nifterlaca.nl Jeff van Hout, Tilburg Inmiddels is het ruim twee jaar geleden dat ik geheel op eigen initiatief gestart ben met de website www.nifterlaca.nl, waarvan een discussieforum de hoofdmoot vormt. Wanneer je gefascineerd raakt door de geschiedenis van de Lage Landen tijdens het eerste millennium, dan valt het niet mee om anderen te vinden die deze interesse met je delen. De kennismaking met SEM en SEMafoor vulde deze leemte al enigszins op, maar de behoefte aan regel­ matiger contact bleef bestaan. Omdat ik wel wat handigheid heb met intemettechnologie leek het me een goed idee om het te proberen met een internetforum. En nu, twee jaar later, kan ik slechts tevreden zijn, ondanks dat het aantal geregistreerde gebruikers niet erg groot is en het aantal actieve deelnemers nog steeds gering is. Maar genoeg over de totstandkoming en over naar de bedoeling van dit artikel: wat is er zoal gaande op dit internetforum? Misschien is dat nog het best te omschrijven als: de soms onbeholpen pogingen van een stelletje amateurs om een beter begrip te ontwikkelen van de onderhavige materie. Soms erg oppervlakkig maar vaak ook zeer diepgravend. Een veelheid aan onderwerpen wordt aangepakt, de ene keer met meer succes dan de andere keer. De deelnemers laten zich over het algemeen niet hinderen door een gebrek aan deskundigheid en in een goede sfeer is men niet bevreesd om zo af en toe het hoofd te stoten. En zo moet het natuurlijk ook zijn, bij meningsverschillen mogen de ideeën bestreden worden maar niet de personen die de ideeën verkondigen. Discussies op een internetforum hebben de eigenschap dat ze meestal niet tot een echte afronding komen. Op een gegeven moment bloedt vrijwel elke discussielijn dood omdat niemand de verdere behoefte heeft om nog iets toe te voegen of omdat men het onderwerp even wil laten rusten om er in een later stadium nog eens op terug te komen. Zo worden soms nieuwe discussies gestart over 'oude' onderwerpen of wor­ den discussies uit het verleden nieuw leven ingeblazen door er een nieuw bericht aan toe te voegen waar­ door ze weer aan het begin van de discussielijst verschijnen. Verslag doen van discussies op een internetforum is niet gemakkelijk. Toch zal ik een poging wagen en enkele recente discussies de revue laten passeren. De voormalige Walburgkerk in Groningen Wanneer is met de bouw van deze kerk begonnen? En was het wel alléén een kerk, of ook een soort dwangburcht? Wiens eigendom was het gebouw, behoorde het toe aan de 'stadjers' of aan de bisschop van Utrecht? Welke waarde moet gehecht worden aan de bewering van de toenmalige Groningers dat hun pa­ rochiekerk gebouwd was in de tijd van de heilige Waltfried ter verdediging van de stad tegen de Noor­ mannen? Ook boeiende bijdragen in deze discussie van een inmiddels gepensioneerde bouwhistoricus, destijds werkzaam bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Ja, er zijn dus ook deskundigen op het fo­ rum actief! Saint Patrick is niet alleen van Ierland Hier is eigenlijk niet veel discussie geweest, maar is in vier delen een zeer uitvoerige zoektocht beschre­ ven naar de geboorteplaats van deze 'Ierse' heilige. Die geboorteplaats is nog steeds een onopgelost raadsel en de schrijver van deze berichten geeft een prachtig overzicht van de verschillende mogelijkheden die in bestaande literatuur zijn aangedragen, aangevuld met eigen ideeën. De zoektocht leidt naar Boulogne-surMer, Desvres en Toumehem, zodat een connectie met de Lage Landen gelegd is.

Bijdragen als deze zou ik eigenlijk liever zien op de pagina 'Artikelen', die duidelijk behoefte heeft aan uitbreiding. Het is niet uitgesloten dat het alsnog zover komt, maar de schrijver moet dat wel willen. Van dezelfde hand zijn in een verder verleden ook al prachtige reviews op het forum verschenen van de proefschriften van Stijn Heeren en van Wouter Vos, respectievelijk Romanisering van rurale gemeen­ schappen in de civitas Batavorum. De casus Tiel-Passewaaij en Bataafs Platteland. Het Romeinse nederzettingslandschap in het Nederlandse Kromme-Rijngebied.

39 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Waar in Nederland lag de kern van Frisia? Frisia is een thema dat veelvuldig aandacht krijgt op het forum. De discussie met bovenvermelde titel heeft op het moment dat ik dit schrijf al meer dan 120 bijdragen. Maar Frisia speelt ook een rol in vele an­ dere discussies, over de pagus Humerchie, het graafschap Hamaland en over de Saksen. Zijn er aanwijzingen dat de graafschappen Hamaland en Batuve deel uitmaakten van Frisia? Betekent dit dan ook dat de kern van Frisia in Centraal-Nederland was gelegen? Maar studies naar de bevolkingsdicht­ heid zouden uitwijzen dat het bevolkingszwaartepunt in Nederland gedurende de vroege middeleeuwen in de noordelijke terpgebieden heeft gelegen. Moeten we de kern van Frisia dan niet eerder daar zoeken? Of moeten we onze blik buiten Nederland richten, op Vlaanderen of Frans-Vlaanderen, in het laatste gebied zou de bevolkingsdichtheid rond Sint-Omaars ook hoog zijn geweest. De kennis omtrent de paleogeografie van het huidige Nederland en het archeologische bodemarchief kun­ nen volgens velen helaas nog onvoldoende uitsluitsel geven over de bewoonbaarheid van verschillende gebieden in de Lage Landen. Dat het overgrote deel van de schriftelijke bronnen die mogelijk betrekking hebben op Nederlandse plaatsen en streken afkomstig zijn uit geheel andere gebieden, maakt het er beslist niet gemakkelijker op. Maar om eenvoudigweg te beweren dan het grootste deel van Nederland tijdens de vroege middeleeuwen onder water lag gaat de meeste deelnemers aan de discussies toch te ver. Haast onvermijdelijk komt de geografie van de Lex Frisionum hier vaak om de hoek kijken. Waar moeten we bijvoorbeeld het Fli / Flehi zoeken? Is er een relatie met de streek Flethite? Is er een verband met Flevo / Flevum, bekend uit Romeinse bronnen? En met Flee / Fly uit de 17 Keuren en 24 landrechten die weer dateren van na de Lex Frisionuml Ook wordt beweerd dat het Fli geplaatst moet worden bij de Maas/Waalmonding waar we in de naam Haringvliet misschien nog een naamrelict terugvinden. En ook hier wordt wel richting Frans-Vlaanderen gekeken om een passende oplossing te construeren. Bovenstaande is slechts een kleine greep uit de vele discussies die gevoerd worden op www.nifterlaca.nl. De selectie doet geen recht aan het uitgebreide spectrum dat aan bod komt. Mijn verslag is doorspekt met vragen en eigenlijk vormen vragen ook de hoofdmoot van alle discussies. Er worden veel meer vragen op­ geworpen dan oplossingen aangedragen. Geen enkele theorie wordt kritiekloos aanvaard. De traditionele geschiedschrijving, zo er al zoiets bestaat, wordt waar nodig het vuur aan de schenen gelegd. Maar dat geldt evenzeer voor elke alternatieve visie. Zoals ik in het begin al zei valt het niet mee om verslag te doen over de inhoud van een discussieforum. Er aan deelnemen ervaar ik als vele malen gemakkelijker! Graag besluit ik met een uitnodiging aan iedereen die dat nog niet eerder gedaan heeft om eens een kijkje te nemen op www.nifterlaca.nl. Dat kan op zijn minst al uren leesplezier opleveren. Liever nog nodig ik iedereen uit om zich te registreren en actief aan de discussies deel te nemen.

TENTOONSTELLINGEN Bavay: Musée /Site archéologique II était une voie, iti­ néraires antiques au nord de l'empire Romain tot 308-2011 Brugge: Bruggemuseum-Gruuthuse Uit goede- bron nieuwe inzichten over de oudste geschiedenis van Brugge tot 16-10-2011 Heerlen Thermenmuseum Romeins glas uit particulier bezit tot 4-9 Leiden: Rijksmuseum van Oudheden nieuwe presenta­ tie Archeologie van Nederland tot 31-12-2020 Manching Enigma - Der Geheimnisvolle Code der Bronzezeit tot 13-11 (zie ookp. 11) Straatsburg Romeins kamp Argentorate tot 31 -12-

Wijk bij Duurstede Museum Dorestad (dit vooijaar verrnienieuwd) Romeinen, Vikingen en Vlamingen tot 30-10 Attendering permanente exposities: Ath: Gallo-Romeinse tijd Bavay: Musée site archéologique départemental Den Haag: Museon De eerste kustbewoners Haltern am See: Romeinse tijd Künzig Museum Quintana: Der Künziger Römerschatz Liberchies: over Kelten en Romeinen Rindern: Museum Forum Utrecht (Centraal Museum): Romeinse tijd in Utrecht Xanten: Museum Nibelungen(h)ort

2011

Xanten: LVR-Römer Museum Gefaehrliches PllasterKriminaliaet im Römischen Reich tot 12-2-2012

Tongeren Gallo-Romeins Museum Europees museum van het jaar 2011

40 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

SEMafoortjes SALLAND Heinric van der Velde, Wonen in een grensgebied. Een langetermijngeschiedenis van het Oost-Nederlandse cultuurlandschap (500 v.Chr. -1300 n.Chr.) Dit proef­ schrift gaat vooral over over Centraal-Salland. Tijdens de vroege middeleeuwen lag Salland aan de rand van de Saksische invloedssfeer. De historisch­ antropologische stroming moet, volgens Van der Vel­ de, aangevuld worden met paleo-geografisch en paleoecologisch onderzoek, dus minder gerichtheid op historisch-antropologische modelvorming. Onderzoek naar de wisseling in de historische grondwaterstanden is bij­ voorbeeld van groot belang, evenals ontbossing en ver­ kaveling van akkers. De modellen uit het MDS-gebied (Maas-Demer-Schelde) lijken vooral van waarde voor de analyse van grootschalige landschappen. OostNederland haalt achterstand op het terrein van archeolgisch onderzoek snel in. Vanaf de tweede eeuw ont­ staan grotere nederzettingen vanwege toenemende con­ tacten tussen Germaanse groepen en het Romeinse rijk. Aanvankelijk omvat een nederzetting losse erven, maar in de loop van de derde eeuw ontstaat meer gezamen­ lijke infrastructuur (wegen, omheiningen, grafvelden) en toenemend aantal huishoudens. Er is toenemende mobiliteit van Germaanse groepen, maar in de periode vierde - zesde eeuw n.Chr. komt er meer continuïteit van bewoning dan vaak gedacht wordt. Het gebied (Saksisch) vertoont van de vijfde tot en met het begin van de zevende eeuw weinig verwantschap met de ge­ bieden waar Friezen en Franken woonden. Regelmatige uitwisseling vindt plaats met Midden- en ZuidNederland. In de achtste eeuw volgt een transformatie van het cultuurlandschap; een gevolg -volgens de on­ derzoeker- van de incorporatie van Oost-Nederland in het Frankische rijk 'als gevolg van de Saksische oorlo­ gen van Karei de Grote'. Dan ligt de mogelijkheid open van institutionalisering van het landschap door de stichting van kerken en de invoering van het domaniale stelsel. In de loop van enkele eeuwen verdicht het bewoningslandschap. De 'frankisering' van het landschap wordt gekenmerkt door de introductie van het boot­ vormige type boerderij dat afkomstig is uit het MiddenNederlandse rivierengebied. Er is uit de na-Romeinse tijd veel Hessen-Schortens aardewerk gevonden; aan­ toonbaar is ook uitwisseling van aardewerk met Midden-Nederland. In het aardewerk van de zevende eeuw is een eigen stijl te zien en vanaf het begin van de ne­ gende eeuw vinden grotere veranderingen (kogelpot) plaats. In Salland is veel Fries aardewerk gevonden, maar dat is nooit een bewijs dat het Fries gebied was.Veel erven verplaatsen zich in de twaalfde eeuw verder naar de randen van essen. Van der Velde legt bewust geen verband tussen etnische groepen en mate­ riële cultuur. De continuïteitshypothese (Waterbolk) is volgens hem niet te bevestigen aan de hand van het ar­ cheologisch onderzoek in Oost-Nederland. Er lijken eerder enkele breuklijnen aanwezig in de langetermijn­ geschiedenis.

HEILIGE SUKKEL De Leeuwarder Courant warmde ter gelegenheid van 5 juni 754 een oud kliekje op. "Voor Duitsland was hij belangrijker dan voor Nederland. Maar omdat Bonifatius op Friese bodem aan zijn einde kwam is hij toch van ons’.", schrijft Hans Willems over de heilige sukkel. Maar wie is hier de sukkel? Weet men bij de redactie dan nog niet, dat het een verhaal betreft van 'Friese bo­ dem' in Frans-Vlaanderen? Lees het dan nog eens na in "Willibrord en Bonifatius; waren ze ooit in Nederland?" Studiekring Eerste Millennium (SEM) 2004; uitgeverij Papieren Tijger, Breda. Marinus P. Boidin schrijft hier­ over in 2010: Het klassieke verhaal over de 'apostel der Germanen' blijkt gebaseerd op vervalste gegevens uit de tijd van de Franken. In geschiedenisboeken worden de landen der Franken consequent verkeerd beschreven. De relatie van Bonifatius met Duitsland en Nederland blijkt zo goed als ongefundeerd. Het verhaal over Dokkum blijkt slechts 'schone schijn'. Boidin zal een van de sprekers zijn op het 12e SEM-symposium op 5 novem­ ber 2011 te Bavel bij Breda, dat zal gaan over Friezen in het eerste millennium. Ook een andere Friese mythe zal daarbij aan de orde komen, namelijk de 'Slag bij Warns'. Het gaat dan feitelijk om de slag bij Warneston in 1345, die tot op de huidige dag ten grondslag ligt aan de Waalse (Frankische) enclave te Waasten in WestVlaanderen. Moeten misschien enkele mythen in Fryslan, die feitelijk stammen uit Frans-Vlaanderen, worden opgeruimd? Een goede opgave voor de Leeuwarder Courant om aan mee te werken. NB. Boidin zal zijn nieuwe uitgave presenteren op het SEM-symposium op zaterdag 5 november 2011 te Ba­ vel. De titel luidt: De Schone Schijn van Dokkum 754.

BEOWULF E.G. Delanty, M. Matto, S. Haeny, W. Nortionion The wordl exchange. Anglo-Saxon Poems in Translation, London 2010. Een bont geheel van 'Oudengelse' (Anglo-Saxon) teksten (spreuken, preken, sagen zoals Beowulf, legen­ den, gedichten, maar ook moppen en raadsels) die uit het eerste millennium n.Chr. (450-1066) stammen en na het jaar 1000 verschriftelijkt werden, totaal 30.000 re­ gels (Beowulf 3000). Het is een mengelmoes van Romeins, Keltisch, Brits, Germaans en Scandinavisch. Veelal met beginrijm (de hamervorm/ hamerslag vorm): ek Hlewagastir Holtijar / Horna tawido. Opmerkelijk zijn de relatief vele herkenbare woorden. NRC 25-02-2011 (Guus Middag): Als je er maar lang genoeg in leest, begin je zachtjes voor je uit vanzelf in een namaak -Angelsaksisch pan-z\ pre-Esperantobrabbeltaaltje te praten. Iets voor toekomstige inburgeringcursussen?

41 SEMafoor jaargang 12 nr. 3, augustus 2011

Studiekring E erste M illen n iu m Hof 6 4854 AZ Bavel

COLOFON SEMa/oor Tijdschrift van de SEM

R edactieadres

Studiekring Eerste Millennium

Hof 6, 4854 AZ Bavel E-mail: [email protected]

De studiekring SEM beoogt met zijn werk

W ebsite SEM

een hernieuwd onderzoek naar de geschiede­

www.semafoor.net

nis van het eerste millennium van de Lage Landen globaal tussen Somme en Elbe in de

Contactadres in België:

periode 100 v.Chr. tot 1200 n.Chr.

Kurt Wayenberg Veldstraat 58 2547 Lint E-mail: [email protected]

SEM afoor verschijnt 4x per jaar.

Abonnementsprijs De kosten voor een j a a r a b o n n e m e n t b e d rag e n € 35,00. Het bedrag dient overgem aakt te w orden o p de rekening van: Stichting SEM, Bavel ING 910.26.78 o.v.v. ab. Semafoor 2011 Voor het buitenland geldt: IBAN: NL 44 INGB0009 102678 BIC: INGBNL2A Het jaarabonnement wordt automatisch verlengd tenzij men uiterlijk 1 november 2011 schriftelijk heeft opgezegd.