Sector Update TMT 29 oktober 2013
TMT-sector toch weer onder de nullijn • • •
Omzet IT-diensten daalt door krimpende bedrijfsinvesteringen Mediabranches zien omzet dalen door recessie en marktveranderingen Telecom laat door slechte markt een trend naar schaalvergroting zien
Omzet TMT-sector daalt verder in 2013 Na het crisisjaar 2009 is het de TMT-sector als geheel lange tijd gelukt om boven de nullijn te blijven. Relatief goed presterende onderdelen als de IT-branche en de kabelbedrijven wisten omzetgroei te halen en compenseerden de omzetdalingen bij telecom- en mediabedrijven. Helaas is hier sinds medio 2012 een eind aan gekomen. Zowel in 2012 als 2013 blijft de sector onder de nullijn en laat een lichte krimp zien op jaarbasis. De Nederlandse economie is eind 2012 in een nieuwe recessie beland, die tot in dit jaar heeft voortgeduurt. ABN AMRO verwacht voor 2013 een daling van de economische activiteiten in ons land met 1,1%. Ondanks de aangekondigde nieuwe overheidsbezuinigingen, zijn de verwachtingen voor 2014 wel gematigd positief. Geholpen door een aantrekkende export is de prognose voor de Nederlandse economie
momenteel een kleine plus van 0,4%. ABN AMRO verwacht voor de TMT-sector als geheel een stabilisering van de volumes. Bij een lichte stijging van de prijzen kan de omzetgroei voor de sector uitkomen op circa 1%. Grafiek 1. Omzetontwikkeling TMT
Bron: CBS
Naast de tegenvallende conjunctuur, kampen onderdelen van de TMT-sector met veranderingen van hun markten. De sector bedient zowel consumentenals de bedrijvenmarkt en heeft op beide last van zowel conjuncturele als structurele factoren. De economische malaise drukt op de uitgaven van consumenten en bedrijven aan informatie en communicatie. Daarnaast zorgt een sterke mobiliteitstrend voor verschuivingen in het gebruik van media, verandering van de advertentiemarkt en nieuwe verdienmodellen. De groei van de TMT-sector is enkele jaren voornamelijk voortgedreven door een wereldwijde massale acceptatie van mobiele apparaten als smartphones en tablets. Vooral producenten van hardware, als Samsung, Apple en chipfabrikanten en internetbedrijven als Google hebben van deze opkomst geprofiteerd. Inmiddels beschikt bijna driekwart van de Nederlanders over een smartphone en circa de helft heeft een tablet. Het bezit van tablets is tussen 2010 en medio 2013 gestegen van 3% naar 44% van de Nederlanders. De groei van de verkoop van hardware binnen de TMT-sector zal dit en volgend jaar nog wel aanhouden. De tablet is ook typisch een product, waar bij veelvuldig gebruik het bezit van meerdere apparaten gewoon wordt. Toch zal de groei van het hardwaresegment afvlakken, aangezien de
Grafiek 2. Volumeprognoses TMT
Bron: ABN AMRO
de smartphonemarkt verzadigd is en tablets het 50%-punt in penetratie bereikt hebben. Nieuwe producten als de smartwatch en de Google Glass lijken voorlopig meer gericht op nichemarkten en zullen waarschijnlijk nog geen massamarkten gaan veroveren. Dat betekent dat de komende jaren de slingerbeweging weer terugzwaait van hardware naar software als aanjager van de TMT-sector. Voor 2014 verwacht ABN AMRO voor de Nederlandse TMT-sector weer groei, al zal deze beperkt blijven. Het lichte herstel wordt voornamelijk gedreven door het aantrekken van een aantal IT-branches. Telecom blijft last houden van de zwakke mobiele telefoniemarkt. De mediabranches krimpen nog als gevolg van verschuiving van advertentiegeld naar online marketing en dalende oplages.
Media lijden onder advertentiemarkt De meeste mediabranches hebben het al langere tijd moeilijk, niet alleen door de economische malaise (advertentiemarkt), maar ook doordat hun markten sterk aan het veranderen zijn (digitalisering). Vooral de dagbladen en tijdschriften hebben het zwaar. 2013 lijkt voor de tijdschriftenmarkt zelfs een rampjaar te gaan worden. De inkomsten uit advertenties, abonnementen en losse verkoop zien dalingen tot wel 15%. De verwachting is dat een groot aantal titels het eind van dit jaar niet gaat halen. Dagbladen hebben eveneens te kampen met structureel advertentieverlies, maar hun oplagedaling blijft gelukkig beperkt tot circa 2%. Daarbij lukt het sommige landelijke dagbladen om in papieren oplage te groeien of om hun papieren verlies te compenseren met een groei van hun digitale oplages. Dit neemt niet weg dat de dagbladenbranche nog lang niet op een evenwichtspunt is beland. Televisie heeft zich in 2010 en 2011 goed hersteld van het rampjaar 2009, maar moet in de jaren 2012-2014 toch weer inleveren. De spotreclame is de afgelopen twee jaar gekrompen met circa 5% per jaar. En 2014 zal ondanks het WK voetbal waarschijnlijk ook nog een lichte krimp laten zien van de omzet in spotreclame. Tegengesteld aan de negatieve ontwikkeling in televisiereclame is het toenemend gebruik van uitgesteld kijken, video-
Grafiek 3. Spotreclame
Bron: Spot.nl
on-demanddiensten en de opkomst van betaaltelevisie. Naast HBO en Fox, is in september een andere Amerikaans aanbieder van betaalde videocontent in Nederland van start gegaan. Netflix biedt de consument voor € 7,99 maandelijks een aan all-you-can-watch abonnement aan van films en televisieseries. De komst van Netflix zal de betaalde vod-markt een nieuwe impuls geven. RTL Nederland gaat met Videoland.nl een concurrerende dienst opstarten. Voor tv-zenders en productiebedrijven leveren deze nieuwe diensten een kans op om extra omzet te genereren uit hun bestaande content. In een bredere context valt deze ontwikkeling in een lange termijn overgang binnen de mediabranches richting inkomsten uit betaalde toegang tot digitale content in plaats van advertentiegeld, losse verkoop en abonnementen op papieren
dagbladen en tijdschriften. Een voorloper binnen deze trend is de muziekindustrie. In 2012 is de omzet van de internationale muziekindustrie met 0,3% gegroeid, de eerste groei sinds 1999. Hoewel de groei beperkt is, markeert het wel een omslagpunt waarbij de opbrengsten uit digitale muziek de krimp van de cd-verkopen volledig compenseert. Vooral de stijgende populariteit van streaming muziekdiensten als Spotify heeft een sterk positief effect gehad op de afname van digitale muziek. Hiermee is de bodem voor deze reeds lang geplaagde branche dus eindelijk bereikt. In Nederland is een dergelijk omslagpunt, ondanks een sterke groei van streaming diensten, vorig jaar nog niet bereikt. De totale muziekverkopen zijn in 2012 gedaald met 11,5%. Wel steeg het aandeel digitaal in de totale muziekmarkt van 12% in 2011 naar 30% vorig jaar. ABN AMRO verwacht een verdere groei van dit marktaandeel richting de 50% eind 2013. Twee factoren hebben het omslagpunt op de globale muziekmarkt naar omzetgroei mogelijk gemaakt. De eerste is een brede acceptatie van hardware, die het meest geschikt is voor afname van digitale muziek, namelijk smartphones. De tweede is de beschikbaarheid van goed werkende diensten, die op een makkelijke en betaalbare manier de content voor de consument beschikbaar maken.
Grafiek 4. Digitalisering media Nederland
Bron: HOI, NVPI, CPNB, * schatting ABN AMRO
De grafiek laat zien dat als aan deze twee voorwaarden is voldaan, de omslag snel kan plaatsvinden. Vanaf 2011 stijgen de omzet en het aandeel digitaal op de Nederlandse muziekmarkt snel. Met andere woorden, als op mediamarkten goede alternatieven (digitale abonnementen) zijn ontwikkeld voor traditionele media, is een omslag richting omzetgroei wel degelijk mogelijk. Nu de aangewezen hardware voor printmedia, namelijk tablets, dit jaar algemeen beschikbaar raakt, is de analogie richting tijdschriften en dagbladen makkelijk te maken. Het omslagpunt in deze mediabranches kan echter nog op zich laten wachten, omdat deze media nog niet voldoen aan de tweede genoemde voorwaarde. Het digitale aanbod aan kranten en tijdschriften is in Nederland namelijk nog lang niet volledig te noemen. De belangrijkste landelijke dagbladen bieden wel al langere tijd digitale abonnementen
aan, maar dit zijn over het algemeen nichekranten als het Financieele Dagblad, NRC Handelsblad en de Volkskrant. De twee grootste kranten (de Telegraaf en het Algemeen Dagblad) bieden pas vrij recent een digitaal abonnement en veel regionale kranten nog helemaal niet. Tijdschriften bieden wel digitale losse verkoop aan, maar de meeste kennen nog geen digitale abonnementen. Het digitale aanbod aan geschreven media staat dus nog deels in de kinderschoenen en kan een stimulans gebruiken. Mogelijk kunnen nieuwe diensten als Blendle en eLinea een nieuwe digitaliseringsfase betekenen. Deze websites bieden losse artikelen uit een keur van media ter verkoop aan. Maar eLinea biedt voor € 9,99 eveneens een all-you-can-read abonnement aan. Daarnaast heeft de onder andere de Nederlandse overheid plannen voor de oprichting van een centrale digitale bibliotheek voor het uitlenen van boeken op ipads en ereaders. De take-off van de groei van digitale media zit er dus wel aan te komen. Op lange termijn is er dus wel degelijk verbetering te verwachten voor de mediabranches. Op korte termijn blijven de vooruitzichten echter mager, aangezien de advertentiemarkt krimpt in 2013 en ook in 2014 nog geen herstel laat zien. Het bedrijfsleven investeert nog niet volop in marketing, omdat door de overheidsbezuinigingen de koopkracht van de Nederlanders ook volgend jaar nog daalt.
Software witte raaf in TMT-sector Eind 2012 geraakte de IT-branche toch in de slipstream van een nieuwe economische recessie. Vooral de grotere IT-dienstverleners zagen vrij forse dalingen van hun omzet, die in deze branche normaliter weinig voorkomen. Het bedrijfsleven bezuinigde op haar IT-investeringen en werkplekbeheer. De krimp in werkplekbeheer is nog eens versterkt door de afname van het aantal kantoor-medewerkers in Nederland. De trend richting het Nieuwe Werken (thuiswerken) heeft ook zijn effect gehad op de daling van het aantal werkplekken in kantoren. Hierdoor is de omzet van IT-dienstverleners in 2012 gedaald met 2,4% en de krimp heeft zich in het eerste kwartaal van 2013 voortgezet. Daarna volgde een relatief herstel en beweegt de branche weer langzaam richting de nullijn. Toch zal het herstel van de omzet voor IT-diensten langzaam gaan en moet de groei vooral komen uit ITconsultancy en netwerkbeheer. Ook de transitie richting clouddiensten zorgt voor extra omzet voor IT-diensverleners, al gaat deze migratie wel geleidelijk. Een significante toename van het aantal kantoormedewerkers ligt waarschijnlijk de komende jaren niet in het verschiet. Een beperkte economische groei in 2014 zorgt voor een werkloosheid, die nog langere tijd op een relatief hoog niveau blijft hangen. Bovendien hebben veel grote bedrijven plannen om op termijn het aantal kantoorplekken verder terug te brengen, soms met wel 20-25%.
Grafiek 5. Omzet IT-bedrijven
Bron: Nederland ICT, * prognose ABN AMRO
Grafiek 6. Vertrouwen IT-bedrijven
Bron: Nederland ICT, CBS
De negatieve omzetontwikkeling voor de ITdiensen hebben het vertrouwen van ITondernemers enigszins aangetast. Deze dipte rond de jaarwisseling, maar herstelt weer door de toenemende signalen van economisch herstel. En in vergelijking met andere zakelijke dienstverleners is het vertrouwen in de ITbranche ronduit goed te noemen. Het softwaresegment van de IT-branche is een van de weinige onderdelen van de TMT-sector dat minder last heeft van de recessie. Sinds 2010 blijft de jaarlijkse omzetgroei redelijk constant rond de 2-2,5%. Investeringen in software gaan in tijden van bezuinigingen goed samen met efficiëntieverbeteringen in het bedrijfsleven. De concurrentie van zelfstandige consultants, die de omzet van IT-dienstverleners drukt, is in dit segment ook minder relevant. Bovendien biedt een succesvol product kans op extra omzet uit het buitenland. Softwaremakers hebben te maken met meer opdrachten als gevolg van de mobiliteitstrend. De markt voor apps groeit nog steeds bovengemiddeld, veel apps ondergaan voor de tablet een herontwerp om deze aan te passen aan een groter beeldscherm. Een ander segment dat hard groeit is de beveiligingssoftware. Het aantal gevallen van cybercrime stijgt en een aantal spectaculaire gevallen is breed uitgemeten in de media. Hierdoor stijgen de belangstelling en de budgetten voor veiligheid en privacy.
Telecom blijft onder druk staan De telecomsector is veelvuldig in het nieuws met onder meer de ontwikkelingen rondom de afgeketste overname van KPN door het Mexicaanse América Movil. Deze gebeurtenis illustreert een trend richting schaalvergroting in de Europese telecombranche. De afgelopen maanden hebben een aantal grote deals plaatsgevonden, zoals de overname van E-plus in Duitsland door Telefonica. En de verwachting is dat het Britse Vodafone, naast de overname van het kabelbedrijf Deutschland Kabel, nog een of meerdere aankopen zal gaan doen. Het is een duidelijke illustratie van de overgangsfase waarin telecombedrijven zich momenteel bevinden. Zij staan namelijk onder druk van een structureel krimpende markt voor telecommunicatie. Concurrentie tussen providers en vooral ook tussen nieuwe aanbieders van communicatiediensten (Whatsapp, Viber) en de traditionele providers is groot. Daarnaast zijn hoge investeringen nodig in glasvezel en 4Gnetwerken om in de toekomst concurrerend te blijven. De combinatie van dalende omzet en hoge investeringen zet druk op de winstgevendheid van de branche. Om de levensvatbaarheid van bedrijven te vergroten, is schaalvergroting dan een logische oplossing. Op nationaal niveau is de Europese telecombranche al sterk geconcentreerd, verdere schaalvergroting zal dus op internationale schaal moeten plaatsvinden.
In de Europese context wordt deze trend versterkt door de strenge regulering van de roamingkosten vanuit Brussel. Eurocommissaris Neelie Kroes heeft zelfs plannen om deze roamingtarieven helemaal af te schaffen en één Europese telecommarkt te creëren. Kroes heeft terecht geconstateerd dat de Europese mobiele netwerken voor 4G-telefonie achterliggen op die in de VS en Japan. Door het creëren van één integrale telecommarkt probeert zij een inhaalslag te bewerkstelligen. Een geïntegreerde Europese telecommarkt moet veel efficiënter werken en de hoge investeringen rendabeler maken. Doel is om in 2020 een dekkend Europees 5G-netwerk te hebben. De grote Europese telecombedrijven hebben eveneens plannen om meer te gaan samenwerken en netwerken te delen of aan elkaar te koppelen. Grafiek 7. Omzet Nederlandse telecom
Bron: CBS, ABN AMRO
In de Nederlandse telecombranche zijn in een verslechterende markt de concurrentieverhoudingen nog eens verder aangescherpt. Tele2 is na het verkrijgen van mobiele frequenties – deels in samenwerking met T-mobile – bezig met het opbouwen van een eigen 4G-netwerk. Het bedrijf heeft aangegeven zich op de mobiele telefoniemarkt te willen begeven als prijsvechter en fors marktaandeel (nu circa 3%) te willen winnen op zowel de 4G- als de glasvezelmarkt. Tele2 ziet hiervoor genoeg ruimte, gezien de relatief hoge prijzen in Nederland voor mobiele telefonie in vergelijking met andere Europese landen. Andere relatieve nieuwkomers op de mobiele markt zijn de kabelaars UPC en Ziggo. Door de stabilisering van hun omzet op de markten voor vaste telefonie, internet en televisie (triple play), gaan zij op zoek gaan naar extra inkomsten en manieren om klanten sterker aan zich te binden. Door ook mobiele telefonie aan te bieden, kunnen zij hun triple play abonnementen uitbreiden tot quad play. Hierdoor komt de integratie van kabelaars en telecombedrijven weer een stap verder. In reactie op de concurrentie en de teloorgang van inkomsten uit sms-en en bellen zijn de gevestigde mobiele spelers overgegaan tot het aanbieden van onbeperkte abonnementen. Hierin is alleen het dataverbruik nog aan een limiet verbonden. Voor de klantenbinding werkt dit misschien goed, maar de mogelijkheid tot omzetgroei kan er wel door worden beperkt.
Commercieel Contact | Sector Advisory Steven Peters Associate Sector Banker Technologie, Media & Telecom tel: +31 (0) 6 301 201 91
[email protected]
Auteur | Sector Advisory Hans Arendshorst
Disclaimer This document has been prepared by ABN AMRO. It is solely intended to provide financial and general information on the energy market. The information in this document is strictly proprietary and is being supplied to you solely for your information. It may not (in whole or in part) be reproduced, distributed or passed to a third party or used for any other purposes than stated above. This document is informative in nature and does not constitute an offer of securities to the public, nor a solicitation to make such an offer. No reliance may be placed for any purposes whatsoever on the information, opinions, forecasts and assumptions contained in the document or on its completeness, accuracy or fairness. No representation or warranty, express or implied, is given by or on behalf of ABN AMRO, or any of its directors, officers, agents, affiliates, group companies, or employees as to the accuracy or completeness of the information contained in this document and no liability is accepted for any loss, arising, directly or indirectly, from any use of such information. The views and opinions expressed herein may be subject to change at any given time and ABN AMRO is under no obligation to update the information contained in this document after the date thereof. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading this document, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether the relevant product –considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN AMRO reserves the right to make amendments to this material.
© ABN AMRO, 2013
