scheiden? Deze Praktische wegwijzer is geschreven voor iedereen die beroepsmatig te maken krijgt met mensen die willen scheiden, zoals mediators, advocaten, medewerkers van het Juridisch Loket, Sociaal Raadslieden, maatschappelijk werkers, rechtswinkeliers en huisartsen. In dit boekje kunt u lezen hoe het Echtscheidings- en Ouderschapsplan is opgebouwd en wat de mogelijkheden ervan zijn voor u en uw cliënten.
het kan anders! www.echtscheidingsplan.nl www.ouders-uit-elkaar.nl
Praktische wegwijzer bij het Echtscheidings- en Ouderschapsplan www.echtscheidingsplan.nl
scheiden?
het kan anders! Praktische wegwijzer bij het Echtscheidings- en Ouderschapsplan www.echtscheidingsplan
Inhoudsopgave
De wegwijzer in tien vragen ................................................................6
Hoofdstukverdeling Echtscheidingsplan .................................................... 38 Hoe getrouwd? ..................................................................................... 38
Stap 1: Informatie over het plan ........................................................ 10
Partneralimentatie ................................................................................ 40
Wat heeft de gebruiker aan het plan? ...................................................... 10
Woning ............................................................................................... 41
Indeling van de site .............................................................................. 10
(In)boedel ........................................................................................... 43 Financiële afspraken ............................................................................. 45
Stap 2: De vragen vooraf ................................................................... 12
Pensioen ............................................................................................. 45
Toelichting op de vragen vooraf .............................................................. 12
Overige afspraken ................................................................................ 46
De vragen ........................................................................................... 14
Uitleg en hulp ...................................................................................... 46
De aanbevelingen ................................................................................. 21 Account aanmaken ............................................................................... 23
Stap 6: Het plan afronden .................................................................. 48 Het plan in één oogopslag ...................................................................... 48
Stap 3: De scheidingsmelding ............................................................ 24 Toelichting belang scheidingsmelding ...................................................... 24
Website ouders-uit-elkaar.nl ............................................................. 50 0 t/m 5 jaar ......................................................................................... 51
Stap 4: Inloggen op Mijn plan ............................................................ 26
6 t/m 8 jaar ......................................................................................... 52
Toelichting gebruik ................................................................................ 26
9 t/m 12 jaar ....................................................................................... 53 13 t/m 15 jaar ..................................................................................... 54
Stap 5: Het plan doorlopen ................................................................ 28
16 t/m 18 jaar ..................................................................................... 55
Hoofdstukverdeling Ouderschapsplan ...................................................... 30
18+ .................................................................................................... 56
Gegevens ............................................................................................ 30
Ouders ................................................................................................ 57
Zorg- en opvoedingstaken ..................................................................... 31 Informatieverstrekking en raadpleging .................................................... 32 Financiële afspraken ............................................................................. 33 Spulletjes van de kinderen ..................................................................... 35 Overige afspraken ................................................................................ 35 Uitleg en hulp ...................................................................................... 36
De wegwijzer in tien vragen
Deze Praktische wegwijzer is geschreven voor iedereen die beroepsmatig te
4. Hoe kom je in het plan?
maken krijgt met mensen die willen scheiden, zoals mediators, advocaten,
De digitale applicatie bereikt u via www.rechtwijzer.nl of
medewerkers van het Juridisch Loket, Sociaal Raadslieden, maatschappelijk
www.echtscheidingsplan.nl. Voor kinderen is er een aparte website
werkers, rechtswinkeliers en huisartsen. In dit boekje kunt u lezen hoe het
www.ouders-uit-elkaar.nl. Deze website bevat informatie die voor
Echtscheidings- en Ouderschapsplan is opgebouwd en wat de mogelijkheden
iedereen toegankelijk is.
ervan zijn voor u en uw cliënten. In deze inleiding staan de tien belangrijkste vragen en antwoorden op een rij.
5. Wat is het voordeel van het plan? Het Echtscheidings- en Ouderschapsplan bestrijkt alle belangrijke
1. Wat is het Echtscheidings- en Ouderschapsplan?
onderdelen van een scheiding en hanteert objectieve informatie voor
Het Echtscheidings- en Ouderschapsplan is een digitale applicatie die de
burgers bij de vraagstelling en de aanbeveling. Door deze informatie kan
Raad voor Rechtsbijstand, in samenwerking met de Universiteit van Tilburg,
de gebruiker zich een beeld vormen over wat reële wensen zijn bij een
ontwikkelde voor mensen die willen scheiden. Deze applicatie helpt mensen
scheiding. Betrouwbare informatie - die voorheen heel versnipperd voor-
op pad om zoveel mogelijk samen uit een (echt)scheiding te komen.
handen was - is nu in het plan centraal op één plek terug te vinden. Er wordt in het plan veel doorverwezen naar externe deskundigen, zoals
2. Waar bestaat het plan uit?
advocaten, mediators, financieel deskundigen en het Juridisch Loket.
Het plan bestaat uit een overzichtelijke lijst met vragen over alle onder werpen die bij een scheiding geregeld moeten worden. Via internet vullen
6. Waarom zou u uw cliënten wijzen op dit plan?
de gebruikers onafhankelijk van elkaar alle vragen in. En doen ze elkaar
U krijgt te maken met één partner die wil scheiden of met beide
voorstellen waar de ander op kan reageren. Daarnaast krijgen zij hulp en
partners gezamenlijk. Als beide partners willen scheiden, kunnen ze
uitleg bij het nadenken en beantwoorden van de vragen.
via deze applicatie thuis al rustig enig voorwerk doen. Ze denken al na over de belangrijkste onderwerpen rond de scheiding. Uw gesprek met
3. Wie kunnen erin werken?
hen kan hierdoor beter verlopen.
Om in de digitale applicatie te komen, moeten beide partners in het plan werken. Het is vooralsnog niet mogelijk dat één partner de applicatie gebruikt.
Ook kunt u uw cliënten naar het plan verwijzen voor informatie.
Hierdoor kunt ook u moeilijk de hele applicatie zien. Vandaar dat u in dit
Omdat een scheiding voor een groot deel emotioneel is, gaat tijdens
boekje ziet en leest wat de applicatie inhoudt en dit indien gewenst met de
het gesprek sommige informatie verloren. Thuis kunnen uw cliënten
cliënt kan doorspreken.
het een en ander dan nog eens nalezen.
6
7
Niet in alle gevallen zullen beide partners u samen benaderen. Juist als u
8. Blijft het plan up-to-date?
te maken heeft met één partner kan de applicatie van belang zijn om beide
Alle informatie op het Echtscheidings- en Ouderschapsplan wordt door de
partners te laten nadenken over hun scheiding.
Raad voor Rechtsbijstand up-to-date gehouden. Het plan blijft in ontwikkeling. De gegevens in dit boekje zijn daarom aan verandering onderhevig. In het
Wanneer de emoties hoog zijn opgelaaid, is deze digitale applicatie uitermate
voorjaar van 2011 worden bijvoorbeeld nog een ‘nazorg’-pagina en een
geschikt om de communicatie weer vlot te trekken. De ene partij hoeft de
pensioencalculator toegevoegd. Via de nieuwsbrief van de Raad voor
ander immers niet te zien om toch te kunnen communiceren. De partners
Rechtsbijstand worden vernieuwingen in het plan aangekondigd.
kunnen rustig nadenken over wat zij willen. Door het op te schrijven, kunnen de eerste (negatieve) emoties afzwakken en dat bevordert de
Als u zelf aan- of opmerkingen heeft over het plan, vernemen wij die graag.
verstandhouding.
Achterin dit boekje treft u contactgegevens aan.
Het vergt van u mogelijk wel wat meer overtuigingskracht om uw cliënt het
9. Wie heeft het plan ontwikkeld?
nut van de applicatie te laten inzien. Maar zeker wanneer er kinderen bij
Zowel Rechtwijzer als het Echtscheidings- en Ouderschapsplan is ontwikkeld
betrokken zijn (ook ex-partners blijven immers altijd samen ouders), is het
door de Raad voor Rechtsbijstand, in samenwerking met de Universiteit van
beperken van conflicten van groot belang. Als u alvast één partner overtuigt,
Tilburg. Vele experts uit het werkveld leverden input voor het plan.
trekt deze misschien ook de ander over de streep.
10. Hoort het plan bij de Rechtwijzer? 7. Voor wie is de applicatie geschikt?
Het Echtscheidings- en Ouderschapsplan is een onderdeel van Rechtwijzer
De applicatie is geschikt voor iedereen die met een computer kan omgaan
(een online applicatie voor het recht). Doelen van deze online applicaties zijn:
en ook wel eens googled. Zowel gehuwden als samenwonenden kunnen
het laagdrempeliger maken van de toegang tot het recht, het vergroten van
de applicatie gebruiken. In bijzondere situaties kan de applicatie - op een
de zelfredzaamheid van burgers en vooral ook het minder laten escaleren van
bepaald onderdeel - minder geschikt zijn. Dat wordt dan aangegeven. Partijen
potentiële conflicten.
hoeven het niet over alles eens te worden. Door samen in de applicatie te werken wordt duidelijk welke onderwerpen dat zijn. Die issues kunnen dan ter besluitvorming aan de rechter worden voorgelegd.
8
9
Stap 1
Informatie over het plan
In de eerste stap krijgen de gebruikers informatie over het plan. Ze lezen hoe het werkt, hoeveel tijd ze ermee kwijt zijn, maar ze
veelgestelde vragen
Hier worden de meest gestelde
kunnen ook naar een filmpje kijken of de antwoorden op de meest
vragen beantwoord
gestelde vragen lezen.
van de gebruikers en de beroepsgroep.
Stap 1: Informatie A. Hoe ziet de route door een scheiding eruit? B. Wat heeft u aan het plan? U weet zeker dat u goede, controleerbare afspraken maakt waarbij het belang van uw kind(eren) voorop staat. Sinds 1 maart 2009 is het opstellen van een ouderschapsplan verplicht bij een (echt)scheiding. Uitgangspunt hierbij is dat de belangen van uw kind(eren) voorop staan en dat u ook na de (echt)scheiding hiervoor gezamenlijk verantwoordelijk blijft. Het ouderschapsplan maakt onderdeel uit van het Echtscheidings- en Ouderschapsplan.
10
11
Stap 2
De vragen vooraf
De vragen vooraf zijn een intake waarbij de gebruiker alvast het een
Bij de vragen zitten buttons voor uitleg en hulp. De uitleg gaat
en ander op een rijtje kan zetten. De vragenlijst nodigt mensen niet
concreet in op de bedoeling van de vraag. De hulp richt zich op
uit om te gaan scheiden, maar is een hulpmiddel om gedachten te
informatie over het te bespreken onderwerp en geeft de gebruikers
ordenen: wat wil ik (wel of niet scheiden) en welke stappen moet ik
objectieve overwegingen en een referentiekader.
vervolgens ondernemen?
uitleg
hulp
Stap 2: De vragen vooraf Allereerst beantwoordt u een aantal vragen. Op basis van deze vragen kunt u nagaan of het plan echt wel wat voor u is. Ook zijn er vragen over uw wensen ten aanzien van de situatie na de ontbinding van uw huwelijk/geregistreerd partnerschap/samenlevingsovereenkomst. Als u alle vragen heeft beantwoord, krijgt u op basis van uw antwoorden een aantal aanbevelingen ten aanzien van het al dan niet gebruikmaken van het Echtscheidings- en Ouderschapsplan. Vragen vooraf
12
13
Alle belangrijke onderdelen van een scheiding komen in het Echtscheidingsplan aan de orde. De vragen
1. Wie heeft het initiatief genomen om te gaan scheiden? Ik (naar 2) Mijn partner (naar 3) Wij samen (naar 2) Anderen (naar 4)
Fred Schonewille Mediator/universitair docent
De ‘Vragen vooraf’ beginnen met feitelijke vragen: wie nam het initiatief
5. Wil uw partner wel gaan scheiden?
Nee (naar Advies 1)
Ja (naar 2)
zijn er kinderen?
6. Heeft u met uw kind(eren) gesproken over daarvan? (naar 7)
2. Heeft u samen met uw partner minderjarige kinderen? Nee (naar 11)
Ja
3. Hoe denkt u er zelf over om te gaan scheiden?
Nee
De vervolgvragen
de gebruiker geeft.
voor de haalbaarheid stellen van een plan: als je de dingen die in deze vragen aan de orde komen samen hebt gedaan, kom je samen waar schijnlijk ook goed
zijn afhankelijk van de antwoorden die
geven een indicatie van het samen op
voor de scheiding en de naderende scheiding en de gevolgen
Ja (naar 6)
Sommige vragen
7. Weet u over welke onderwerpen uw
door het plan heen.
kind(eren) zich zorgen maken? (naar 8)
Ik wil eigenlijk niet scheiden (naar 5)
Ja
Ik wil ook scheiden (naar 2)
Nee Uit de vragen over
4. Wie heeft u en/of uw partner het advies gegeven om te gaan scheiden? (naar 3) Ouder(s) Grootouder(s) Vriend(en) Anders
14
Hierna worden reflectieve vragen gesteld om mensen een spiegel voor te houden: waar sta ik en wat wil ik?
8. Weet u welke onderwerpen uw kind(eren) graag geregeld zou(den) willen zien in het (echt)scheidingsplan? (naar 9) Ja Nee
de kinderen moet duidelijk worden of de ouders zicht hebben op de zorgen die bij de kinderen leven.
15
Op internet kun je op afstand communiceren, zonder emoties. Je hebt de tijd om rustig na te denken over hoe je iets wilt formuleren. 9. Wat waren belangrijke uitgangspunten voor u en uw partner in de opvoeding van uw kind(eren)? (naar 10)
de kinderen zijn ter voorbereiding op het Ouderschapsplan
10. Kunt u aangeven wat u met betrekking tot de zorg en opvoeding van uw kind(eren) in de toekomst belangrijk vindt? (naar 11)
en zijn bedoeld als mindset. Ze zetten
scheiding in gang te zetten? (naar 12)
Niet veel
Informatie gezocht
Met anderen gesproken
Met een advocaat gesproken
14. Op wat voor manier heeft u last van de problemen in uw relatie? (naar 15)
en laten de ouders de punten in de opvoeding waar ze het altijd al over
De vraag over geweld en bedreiging zit er in, omdat het
het kind centraal nadenken over
11. Wat heeft u tot nu toe gedaan om een
Nina Hölzel Projectleider alimentatieberekening, LBIO
Andere vragen over
15. Is er sprake van geweld of bedreiging binnen uw relatie? (naar 16) Ja Nee
plan niet geschikt is voor mensen met deze problematiek. Zij krijgen de aan beveling dat zij beter niet door kunnen
eens waren. 16. Ziet u zelf nog mogelijke andere
gaan met het plan.
oplossingen voor uw relatieproblemen behalve een scheiding? Ja (naar 17)
12. Heeft u al met uw partner over een scheiding gesproken?
Ja (naar 14)
Nee (naar 13)
De vragen over de relatie laten de
te praten? (naar 14) Ja Nee
Nee (naar 18)
nadenken over de ze tegenaan lopen
Hierna worden vragen gesteld over mogelijke
partners bewust problemen waar
13. Durft u met uw partner over een scheiding
Ik weet het niet (naar 18)
17. Wat zou u willen doen om uw relatie te verbeteren?
oplossingen van de problemen of alternatieven voor
en dit helpt deze
de scheiding. Als
problemen goed
hieruit blijkt dat er
onder woorden te
nog alternatieven
brengen.
zijn, zal dit uit de aanbeveling blijken.
16
17
De Raad voor Rechtsbijstand voorziet in de behoefte van mensen om op internet op zoek te gaan naar informatie. Het plan geeft betrouwbare informatie en concrete voorbeelden. Partners die willen scheiden krijgen hierdoor een goed beeld van wat er allemaal bij een scheiding komt kijken. 18. Weet u of uw partner nog mogelijke andere
Juliette Habets Advocaat
oplossingen voor uw relatieproblemen ziet behalve een scheiding?
Ja (naar 17)
Ik weet het niet (naar 19)
Nee (naar 19)
23. Heeft u zorgen over een scheiding?
Vragen over de
Ja (naar 24)
relatie zitten er in
Nee (naar 25)
om de communicatie 19. Wat is/zijn de belangrijkste reden(en) voor uw partner om te gaan scheiden?
dat de zorgen die de partners hebben over de scheiding,
tussen de partners te bevorderen.
Het is belangrijk
24. Welke zorgen heeft u over een scheiding?
(naar 20)
(naar 25)
gecommuniceerd worden. Deze vraag geeft een eerste aanzet voor dit
20. Wat heeft uw relatie u gegeven in positieve zin? (naar 21)
Het is belangrijk dat de partners ook nadenken over de
21. Wat zult u in de toekomst gaan missen als u gaat scheiden? (naar 22)
positieve aspecten van de relatie: waar
opleveren? (naar 23)
18
positieve mindset is ook bedoeld om
gedachteproces.
een scheiding?
Ja (naar 26)
Dat weet ik niet (naar 27)
Nee (naar 27)
waren we het altijd al over eens? Deze
22. Wat zal een scheiding u aan positiefs
25. Weet u of uw partner zorgen heeft over
Als de gebruiker de zorgen van
26. Welke zorgen heeft uw partner over een scheiding? (naar 27)
de partner kent, geeft dit aan in welke mate er
de communicatie
nog communicatie
te bevorderen.
mogelijk is.
19
Professionals moeten hun ogen open houden voor nieuwe tools die bij de huidige technologische maatschappij passen. Het Echtscheidings- en Ouderschapsplan is zo’n tool. 27. Wat voor relatie heeft u samen met uw partner? (naar 28) Getrouwd in gemeenschap van goederen Getrouwd op huwelijkse voorwaarden Geregistreerd partnerschap
in gemeenschap van goederen Geregistreerd partnerschap
op partnerschapvoorwaarden Anders
Ingeborg Sandig Psycholoog/mediator
Als laatste worden er twee vragen gesteld over het soort partnerschap en of er sprake
De aanbevelingen
is van een eigen bedrijf. Als van het laatste sprake is of van huwelijkse voorwaarden of geregistreerd partnerschap, wordt de gebruiker doorverwezen naar een deskundige. De gebruiker kiest of hij gebruik wil maken van de diensten van een deskundige, maar is hiertoe niet verplicht.
Drie voorbeelden van aanbevelingen die de gebruiker kan krijgen.
Een bedrijf U en/of uw partner heeft een eigen bedrijf. Bepaalde onderdelen van het (echt)schei dingsplan kunnen geschikt voor u zijn, bijvoorbeeld als u kinderen heeft het
Dit is een aan beveling die mensen met een eigen bedrijf krijgen.
ouderschapsplan. Maar als het gaat om de voortzetting en/of verdeling van het bedrijf adviseren wij u om daarnaast ook contact op te nemen met een deskundige. Tijdens de scheiding zult u het namelijk met elkaar eens moeten worden over de voortzetting en/of de verdeling van het bedrijf. Dat kan ingewikkeld zijn en moet zorgvuldig gebeuren. U en uw partner zijn daarom op dit moment meer gebaat bij een persoonlijk advies.
28. Heeft u samen met uw partner of heeft een van u beiden een bedrijf? Ja (naar aanbevelingen) Nee (naar aanbevelingen)
Na de ‘Vragen vooraf’ krijgt de gebruiker een aanbeveling (zie ‘Aanbevelingen’ hiernaast).
20
21
Ik zie mogelijkheden om het Ouderschapsplan standaard in onze praktijk te gaan gebruiken. Niet willen scheiden ondanks advies Een scheiding is alleen een goede oplossing als u er zélf echt achter staat. Iemand anders kan dat niet voor u beslissen. Toch bent u op de website van het (echt)scheidingsplan gaan kijken. Komt dat omdat u zélf aan uw relatie twijfelt? Ga in dat geval nog eens
Joke Bol Advocaat/mediator
Deze aanbeveling is erop gericht de gebruikers te laten nadenken of ze daadwerkelijk
Account aanmaken
willen scheiden.
goed na bij uzelf of u daar een reden voor
Na de aanbeveling kan de gebruiker
heeft. En bespreek dit met uw partner:
die verder wil een account aanmaken.
wat vindt hij of zij ervan? Of praat eventueel met een derde als u er niet uitkomt (bijvoorbeeld met uw huisarts of met iemand van het maatschappelijk werk). Maar zodra u (en uw partner) tot de conclusie komt dat een scheiding geen optie is, laat het dan hierbij. U kent uw eigen situatie immers
Er zijn verschillende aanbevelingen die betrekking hebben op minderjarige kinderen, het durven praten met de
het beste.
partner over de
Mogelijke oplossing(en) zonder te scheiden
binnen de relatie,
Weet u niet zeker of er nog andere oplos singen mogelijk zijn, dan kan praten met uw partner zinvol zijn. Net als u, heeft uw partner ideeën en wensen over uw relatie.
scheiding, geweld huwelijkse voorwaarden, geregistreerd partnerschap en het ondernemerschap.
Het uitwisselen van die ideeën en wensen kan voor meer duidelijkheid zorgen. Vindt u het moeilijk om het gesprek met uw partner aan te gaan, dan kan het verstandig zijn om hulp te zoeken. U kunt bijvoorbeeld uw huisarts om advies vragen, naar het algemeen maatschappelijk werk in uw woonplaats gaan, of een relatietherapeut inschakelen.
Als uit de vragen vooraf blijkt dat de gebruikers twijfelen over de scheiding, dan volgt in de aanbeveling het advies om voorafgaand aan de definitieve beslissing te onderzoeken of een scheiding de oplossing is.
22
23
Stap 3
De scheidingsmelding
Als de initiatiefnemer na stap 2 besluit om door te gaan met het plan,
Daarom wordt de initiatiefnemer in stap 3 aangeraden om de
dan krijgt hij of zij - als dit nog niet is gebeurd - de aanbeveling om de
scheidingsmelding in een zo vroeg mogelijk stadium te doen en
partner te melden dat hij of zij wil gaan scheiden. Omdat het melden
niet pas als de ander de brief van de advocaat ontvangt of van een
van een scheiding met zoveel emoties gepaard gaat, is het van groot
ander moet horen dat de partner overweegt de relatie te beëindigen.
belang dat hier zorgvuldig mee om wordt gegaan.
Stap 3: De scheidingsmelding Het belang van een tijdige en goede scheidingsmelding: Als de liefde bij een of beide partners over is, is het van groot belang hier met elkaar goed over te praten. Immers, uw partner heeft er recht op te weten dat u niet meer van hem of haar houdt. De melding dat u de relatie wil beëindigen wordt de scheidingsmelding genoemd. Het hoeft daarbij niet om een huwelijk te gaan, want of u nu samenwoont, een latrelatie heeft of gehuwd bent, uw partner heeft er recht op te weten dat u een einde wilt maken aan uw relatie met elkaar.
24
25
Stap 4
Inloggen op Mijn plan
Na het invullen van de vragen vooraf kan de gebruiker een account
Dit dossiernummer geeft de initiatiefnemer aan de partner, zodat die
aanmaken en inloggen op Mijn plan. Om het plan te kunnen gebruiken,
zijn of haar gegevens vervolgens kan koppelen aan dit dossier. Als dit
hebben de partners beiden een eigen account nodig. Als eerste maakt
gebeurd is, kunnen ze samen aan het plan gaan werken.
de initiatiefnemer een dossier, waarbij deze een dossiernummer ontvangt.
gegevens koppelen aan een bestaand dossier
Stap 4: Inloggen op Mijn plan Na het invullen van de vragen vooraf heeft u beiden (als u en uw (ex-)partner het plan willen gebruiken) een account gemaakt. Met dit persoonlijk account kunt u inloggen in uw persoonlijke omgeving van het Echtscheidings- en Ouderschapsplan. Na het inloggen krijgt u beiden de mogelijkheid om een dossier te maken of uw gegevens aan een bestaand dossier te koppelen. Let op! Maak niet beiden een dossier maar zorg ervoor dat u afspreekt wie het dossier maakt en wie zijn of haar gegevens koppelt aan dit dossier anders kunt u niet samen in uw gezamenlijk dossier werken.
26
27
Stap 5
Het plan doorlopen
Als de partners tijdens het doorlopen van het plan eerst gaan praten
Het Echtscheidingsplan gaat hierna in op alle afspraken die
over de kinderen, ligt de focus nog niet op de zakelijke aspecten van
partners samen moeten maken, zoals de afspraken rond de partner
de scheiding. Dit kan de communicatie tussen de partners bevorderen.
alimentatie, de verdeling van de goederen en de financiële zaken.
In het Ouderschapsplan staat alles wat de gebruikers met betrekking
Het invullen van het plan is echter niet lineair. De gebruikers kunnen
tot de kinderen moeten regelen.
elk moment opnieuw bekijken aan welk onderdeel ze werken. Op het pad bovenaan het scherm kunnen ze zien welke onderdelen ze ingevuld hebben.
Stap 5: Het plan doorlopen Na het inloggen kunt u starten met het invullen van de vragen in het plan. Het plan is onderverdeeld in een aantal onderwerpen met eventueel subonderwerpen. Per onderwerp kunt u gesloten vragen krijgen die betrekking hebben op afspraken over een scheiding, of u moet via een discussie met uw (ex-)partner tot een gezamenlijke oplossing komen. Als u bij een gesloten vraag antwoord geeft moet uw (ex-)partner altijd aangeven dat hij of zij het ermee eens is, of hij of zij kan het antwoord wijzigen waarna u aan zult moeten geven of u het eens bent met het nieuwe antwoord. U kunt uw plan op elk moment downloaden en uitprinten, ook al zijn nog niet alle vragen beantwoord.
28
29
Het plan is geen vervanging van de advocaat en/of mediator, maar een belangrijk hulpmiddel voor scheidende partners om onderling tot voorstellen te komen.
Hoofdstukverdeling Ouderschapsplan
Paul Vlaardingerbroek Hoogleraar privaatrecht, Universiteit van Tilburg
Zorg- en opvoedingstaken 2. Op welk adres worden of blijven de kinderen ingeschreven?
[naam kind] [keuze: wordt of blijft] ingeschreven op het adres van [keuze: Ouder A of Ouder B]
[naam kind] [keuze: wordt of blijft] ingeschreven op het adres van [keuze: Ouder A of Ouder B]
3. Bespreek samen hoe u de dagelijkse zorg en het verblijf van de kinderen wilt regelen.
De bespreekvragen zijn gericht op de onderwerpen betreffende de
Gegevens 1. Hoeveel kinderen heeft u samen met uw huidige partner?
Het Ouderschapsplan begint met feitelijke vragen over de kinderen.
4. Bespreek samen hoe u het contact tussen de kinderen en de andere ouder wilt regelen.
kinderen waar de partners samen uit moeten komen.
Aantal kinderen: Vul de voornamen en geboortedata van de kinderen in. Voornaam: Geboorte datum: Voornaam: Geboorte datum:
Als de gebruiker geen kinderen heeft, vult hij/zij hier 0 in en gaat verder met het Echtscheidingsplan.
30
31
De stappen in het plan dienen als leidraad om de gedachten te ordenen. Daardoor wordt het gevoel van onmacht kleiner, ook naar de kinderen toe. 5. Hoe worden de kinderen van de ene ouder naar de andere ouder gebracht?
Wanneer de kinderen naar [naam ouder A] gaan, brengt [keuze: ouder A of ouder B] ze.
Jocelyn Weimar Scheidingsbemiddelaar
Het gaat bij vraag 5 en 6 met name om jonge kinderen. Afhankelijk van de
Financiële afspraken
afstand tussen de 6. Wanneer de kinderen naar [naam ouder B] gaan, brengt [keuze: ouder A of ouder B] ze.
beide huizen kan een kind vanaf een bepaalde leeftijd zelf pendelen.
9. Wat wordt de kinderalimentatie per kind per maand en wie gaat dat aan wie betalen? [Ouder A of B] betaalt aan [Ouder A of B] een bedrag van: € [invul] per kind per maand.
externe hulp
verstrekking over de kinderen wilt regelen.
rekenhulp
hulp. De uitleg gaat 8. Bespreek samen hoe u de raadpleging over de kinderen wilt regelen.
32
voor de gebruiker helder te maken hoe het bedrag is opgebouwd.
Deze rekenhulp is Tremanormen, die ook door rechtbanken worden gebruikt om
Bij de bespreekvragen zit uitleg en
vragen zijn er om
gebaseerd op de
Informatieverstrekking en raadpleging 7. Bespreek samen hoe u de informatie
De financiële
uitleg
alimentaties uit te rekenen.
concreet in op de bedoeling van de vraag. De hulp richt zich op informatie
Het getoonde bedrag
betreffende het te
is een indicatie.
bespreken onder-
Het geeft de band
werp en geeft de
breedte aan over
gebruikers objectie-
het te betalen
ve overwegingen en
bedrag. Erbij wordt
een referentiekader.
vermeld dat de
(Zie ook pagina 36
rechter hier altijd
en 37.)
van kan afwijken.
33
Ik zie het plan niet als een bedreiging. Het plan speelt in op een belangrijke ontwikkeling in de maatschappij: dat mensen zelf de regie willen houden en op internet op onderzoek gaan.
Ingeborg Sandig Psycholoog/mediator
Spulletjes van de kinderen 10. De spulletjes van uw kinderen zijn natuurlijk van hen. Maar als uw kinderen in beide huizen een eigen kamer hebben, kan het zijn dat zij graag wat eigen spulletjes om zich heen willen hebben in beide huizen. Betrek uw kinderen bij dit
rekenhulp
Deze rekenhulp is
Indien nee wordt gekozen, is dit onderdeel afgerond, indien ja wordt gekozen verschijnt
onderdeel en vraag hen naar hun wensen.
er een venster
Wilt u de spulletjes van uw kinderen
kunnen toevoegen
verdelen? Ja/Nee
waarin ze het object en vervolgens kunnen verdelen
ook beschikbaar in
(zoals de boedellijst
het plan voor één
bij volwassenen).
gebruiker, dat in het voorjaar 2011 gelanceerd wordt.
Overige afspraken 11. Bespreek samen eventuele overige afspraken over de kinderen.
Naast boven genoemde zaken zijn er ook afspraken mogelijk die specifiek gericht zijn op de situatie van het gezin en de behoeften van de kinderen.
34
35
Ik zie het plan als een ‘stepping stone’: hoe meer partners over hun ideeën en wensen rond de scheiding hebben nagedacht, hoe soepeler de gesprekken bij de mediator verlopen.
uitleg hulp
Uitleg en hulp
De uitleg gaat concreet in op de bedoeling
Fred Schonewille Mediator/universitair docent
van de vraag. De hulp richt zich op informatie betreffende het te bespreken onderwerp en geeft de gebruikers objectieve overwegingen en een referentiekader.
36
37
Het Echtscheidingsplan is een goed opwarmertje voor de eigenlijke scheiding.
Hoofdstukverdeling Echtscheidingsplan
Anki Spronk Advocaat
Huwelijkse voorwaarden 2. Welke huwelijkse voorwaarden heeft u afgesproken?
Hoe getrouwd? 1. Heeft u voor of tijdens uw huwelijk
plan zijn op feitelijk niveau.
huwelijkse voorwaarden laten opmaken Ja (naar huwelijkse voorwaarden) Nee (naar gemeenschap van goederen)
Gemeenschap van goederen 2. Bespreek nu samen wat de eventuele uitzondering(en) op de gemeenschap van goederen zijn/is.
bij de notaris?
vragen wordt informatie gegeven over de eventuele
De meeste vragen in het Echtscheidings
Bij de bespreek
uitzonderingen op de gemeenschap van goederen, zoals erfenis, schenking, smartengeld en vruchtgebruik.
Afhankelijk van de keuze van de gebruiker wordt er verder gegaan met de vervolgvraag.
38
39
De tool zet je aan het denken en werken. Je krijgt daardoor een beter doordacht plan en een soepelere mediation die leidt tot een prettigere samenwerking tussen de partners.
Jacqueline van den Biggelaar Family mediator
Partneralimentatie is een onderdeel van het Echtscheidings plan. Omdat het een dermate belangrijk, maar ook ingewik
Partneralimentatie 1. Wat zou volgens u samen de partner alimentatie per maand moeten zijn en
keld onderdeel is, heeft het in het plan een apart hoofdstuk
2. Hoeveel maanden wil de alimentatie plichtige partneralimentatie gaan betalen aan de alimentatiegerechtigde? De partneralimentatie wordt betaald voor de duur van: [invul] maanden.
gekregen.
informatie over de afspraken met betrekking tot de tatieduur en de wettelijke maximale
[Ouder A of Ouder B] betaalt een bedrag Ouder B].
gebruiker hulp
maximale alimen
wie gaat dat aan wie gaat betalen? van: € [invul] per maand aan [Ouder A of
Hierbij krijgt de
duur van partner alimentatie.
Bij de vragen in het Echtscheidings plan zit veel hulp. Bij deze specifieke vraag zit belangrijke informatie over de partneralimentatie, zoals alimentatie
Woning 1. In wat voor een woning woonde u beiden tijdens uw huwelijk? Een huurwoning (naar huurwoning) Een koopwoning (naar koopwoning)
Afhankelijk van de keuze van de gebruiker wordt er
plicht, alimentatie
verder gegaan met
normen, het bepalen
de vervolgvraag.
van de behoefte en draagkracht, finan ciële documenten, bewijsstukken, maxi mumhoogte van de alimentatie, afspra ken met betrekking tot alimentatie, de alimentatieduur en het einde van de partneralimentatie plicht.
40
41
Wij streven naar meer zelfred zaamheid van mensen en een minder grote afhankelijkheid van hulpverleners. Dit plan voorziet in die behoefte. Huurwoning 2. Bespreek samen of er iemand, en zo ja wie, in de huurwoning blijft wonen en op welke voorwaarden.
Monica Pieterse Projectleider echtscheiding, Ministerie van Justitie
Bij de bespreek vragen wordt belangrijke infor matie gegeven over de afspraken die de gebruikers rond de huurwoning kunnen maken. Partners kunnen besluiten beiden ergens anders
(In)boedel 1. Wilt u gebruikmaken van de boedellijst bij het verdelen van de boedel? Ja (naar boedellijst) Nee (naar 2)
Bij deze vraag krijgt de gebruiker belang rijke informatie over het verdelen van de inboedel: welke vaste zaken behoren tot
te gaan wonen of één
de inboedel en wat
van beiden blijft in de
niet? Ook komt de
woning wonen. Ook
manier waarop de
wordt hier ingegaan
boedel kan worden
op de mogelijkheden
verdeeld aan bod:
als er een koopoptie
eerst individueel, dan
op het huis zit.
samen de boedellijst doorlopen en aan geven welke zaken
Koopwoning 2. Bespreek nu samen hoe u de koopwoning wilt gaan verdelen en op welke voorwaarden.
men graag zou willen Bij de bespreek
hebben, de partners
vragen wordt
kunnen geheel afzien
informatie gegeven
van verdeling of de
over allerlei zaken
boedel verdelen via
waar de gebruikers
taxatie.
rekening mee moeten houden bij het verdelen van de
42
woning. Ook zit hier
Bij deze optie is een
een rekenvoorbeeld
boedellijst beschik-
bij voor het geval
baar, zonder dat hier
één van de partners
de verplichting aan
in het huis blijft en
vast zit om hem in
de ander uitkoopt.
te vullen.
43
Bij een scheiding krijgen mensen vaak een kokervisie. Het Echtscheidingsen Ouderschapsplan biedt dan duidelijkheid, structuur en een veilige basis. Het laat de partners zien wat ze te wachten staat.
Jocelyn Weimar Scheidingsbemiddelaar
Financiële afspraken 1. Bespreek nu samen hoe u uw financiële zaken wilt gaan verdelen.
De partners kunnen de financiële zaken bespreken aan de hand van
Als besloten wordt de
de volgende onder
boedellijst te gebrui
werpen die in het
ken, dan selecteert
programma worden
de gebruiker eerst
aangegeven: (toe-
de verschillende
komstige) belasting,
ruimtes in het huis.
schulden, verzeke
Vervolgens voegen
ringen, levensverze-
de gebruikers per
keringen, aandelen,
ruimte objecten toe
certificaten, opties
en verdelen die.
en obligaties.
Pensioen
Bij ieder object kan de gebruiker een
2. Bespreek nu samen hoe u uw boedel wilt verdelen.
1. Bespreek nu samen hoe u uw pensioen wilt gaan verdelen.
Bij deze vraag wordt informatie gegeven
motivatie meegeven
over mogelijkheden
waarom hij/zij het wil
en manieren voor
hebben. Zijn er goe-
het verdelen van
deren die beiden wil-
pensioenen, maar
len hebben, dan dient
ook over de prak
de motivatie als input
tische kanten die
bij de gesprekken
geregeld moeten
met de advocaten of
worden met de
mediator. Of uiteinde
pensioenuitvoerder.
lijk bij de zitting van de rechtbank.
44
45
Voor kinderen kan de aangeboden informatie op www.ouders-uit-elkaar.nl de angst voor de scheiding verminderen. Overige afspraken Bespreek samen eventuele overige afspraken.
Naast eerder genoemde zaken
Paul Vlaardingerbroek Hoogleraar privaatrecht, Universiteit van Tilburg
zijn er ook afspraken mogelijk die speci fiek gericht zijn op de situatie van het gezin.
uitleg hulp
Uitleg en hulp
De uitleg gaat concreet in op de bedoeling van de vraag. De hulp richt zich op informatie betreffende het te bespreken onderwerp en geeft de gebruikers objectieve overwegingen en een referentiekader.
46
47
1. Informatieverstrekking Ik vind het erg belangrijk dat jij mij vertelt hoe het met Mees en Benjamin op school gaat. Dat jij me op de hoogte houdt van hun schoolprestaties, dus dat ik niet alleen de rapporten te zien krijg.
Stap 6
Het plan afronden
Hetzelfde geldt voor Pietje. Het lijkt mij goed dat we elkaar wekelijks spreken (telefonisch of anders (kan een schriftje zijn waarin we kort opschrijven wat er gebeurd is die week)) en bijpraten over de kinderen. Ik wil Pietje graag bijstaan bij zijn opleiding. Het is heel fijn dat je betrokken wilt blijven bij de opleiding van Pietje. Ik wil uiteraard ook betrokken blijven bij de opleiding van Mees en Benjamin. Het lijkt mij goed om een schriftje bij te houden. Dat is ook prettig voor de kinderen. Maar ik wil ook persoonlijk contact met jou over de opvoeding van de kinderen houden. Dus zullen we een vast tijdstip afspreken (bijvoorbeeld 1x per maand) om dan samen persoonlijk over de kinderen praten.
Als het plan is afgerond, blijven de elektronische dossiers twee jaar
en kunnen nagaan of het verstandig is deskundig advies in te
beschikbaar vanwege mogelijke aanpassingen van afspraken. Het
Ik denk datHet het goed is als we bepaalde gebeurtenissen van de met kinderen samen beleven (zoals schakelen. plan wordt verder uitgebreid een ‘nazorg’pagina,
plan wordt door de Raad van Rechtsbijstand steeds geëvalueerd en
waarop allerlei informatie komt te staan over zaken die na de lijkt het me beter wekelijks bij te praten omdat de gebeurtenissen van die week dan nog vers in het
aangevuld. In 2011 wordt een pensioencalculator toegevoegd zodat mensen de consequenties van pensioen kunnen bepalen bij scheiding
verjaardagen en dergelijke), maar verdere behoefte aan persoonlijk contact heb ik niet. Bovendien
geheugenkunnen liggen. Ik zou dus graag willen blijven bij het voorstel van wekelijks telefonisch contact. scheiding spelen. Zullen we een vaste dag afspreken om elkaar te bellen? Bijvoorbeeld op vrijdagavond Iedere vrijdagavond tussen 19.00 en 20.00 uur hebben we contact over de kinderen. Ik zal jou bellen.
2. Raadpleging Ik wil graag op de hoogte gehouden worden van allerlei zaken die omtrent gezondheid en dergelijke spelen. Grote ingrepen bij de tandarts, huisartsenbezoeken, ziekenhuisbezoeken, alles waar je aan kunt denken. Ik wil teven graag samen naar dergelijke bezoeken gaan, zo ook naar de scholen van de kinderen als er ouderavonden en dergelijke zijn. Ik ook. Verdeling van goederen Financiële afspraken Hoe getrouwd Kees en Riet zijn getrouwd in gemeenschap van goederen. Kosten voor de dagelijkse verzorging en opvoeding van de kinderen (kinderalimentatie) Kees betaalt aan Riet een bedrag van: € 65 per kind per maand. Gemeenschap van goederen (uitzonderingen) De erfenis die ik van mijn zus heb gekregen, die is van mij. Die ga ik niet verdelen. Zij heeft in haar testament gezet dat de erfenis alleen voor mij is.
Partneralimentatie
3
Stap 6: Uw plan Kees betaalt aan afronden Riet een bedrag van: € 200 per maand. Als uDeen uw partner alle onderwerpen hetvan plan hebben doorlopen, kunt u het plan partneralimentatie wordt betaald voor van de duur 60 maanden. afronden. Het kan voorkomen, dat u het niet eens geworden bent over alle onderdelen die in het plan behandeld worden. Dit is geen enkel probleem. U kunt het plan alsnog Gezamelijke woning het huwelijk opslaan, uitprinten en tijdens meenemen naar een mediator of (gezamenlijke) advocaat. Wij Huurwoning raden u aan het plan periodiek bij te werken. Het plan blijft voorlopig beschikbaar via deze site, zodat u er samen met uw (ex-)partner te allen tijde wijzigingen in aan kunt Afspraken over de huurwoning brengen. Ik zou graag met Mees en Benjamin in de woning blijven wonen. Ik heb hier altijd graag gewoond en de tuin zo mooi bijgehouden. Ik wil ook graag in de woning blijven wonen. Ik zou anders niet weten waar ik naar toe zou moeten. Ik heb er altijd zo fijn gewoond.
48
(In)boedel Zie bijlage: Verdeling van de (in)boedel m.b.v. de boedellijst
49
Website ouders-uit-elkaar.nl
Naast het Echtscheidings- en Ouderschapsplan is er ook materiaal ontwikkeld voor de kinderen. Op de website www.ouders-uit-elkaar.nl kunnen de kinderen lezen over wat de scheiding voor hen betekent en wat er allemaal bij komt kijken. De informatie op de website is verdeeld in verschillende leeftijdscategorieën.
0 t/m 5 jaar Voor de kinderen van 0 tot 5 jaar is een prentenboek ontwikkeld dat gaat over een scheiding. Ouders kunnen hieruit voorlezen.
Joep
soms bij papa
soms bij mama
Kinderen van 4 en 5 jaar kunnen daarnaast ook een stamboom knutselen (2D+3D-versie) waarin ze foto’s kunnen hangen van mensen die in hun leven blijven.
50
51
6 t/m 8 jaar
9 t/m 12 jaar
Ook voor kinderen van 6 tot 8 jaar is er de stamboom, waarin ze foto’s kunnen hangen van mensen die in hun leven blijven. Er worden daarnaast een aantal vragen beantwoord, zoals: - Hoe voelt het als je ouders gaan scheiden? - Wat gaat er veranderen? - Wat blijft hetzelfde? - Is scheiden alleen maar vervelend? Vanaf 6 jaar kunnen de kinderen meedoen met de poll, waarin ze hun mening kunnen geven over een bepaald onderwerp. Ze kunnen filmpjes bekijken waarin kinderen vertellen over de scheiding van hun ouders en hoe dat voor hen was. Voor deze leeftijdsgroep zijn dezelfde tools aanwezig als voor 6 tot 8 jarigen, Waar nodig worden de kinderen vanaf deze leeftijdsgroep doorverwezen naar
alleen is de informatie aangepast aan de leeftijd.
de Kindertelefoon. Vanaf 12 jaar mogen kinderen hun mening geven aan de rechter over de afspraken die de ouders gemaakt hebben. Aan de hand van een paar vragen kunnen de kinderen de brief aan de rechter opstellen. Deze brief komt als output uit deze tool.
52
53
13 t/m 15 jaar
16 t/m 18 jaar
Ook voor deze leeftijdsgroep is de informatie aangepast aan de leeftijd.
Voor jongeren vanaf 16 jaar wordt hiernaast ook het onderwerp kinder alimentatie behandeld. De informatie gaat over wat kinderalimentatie precies
Waar nodig worden de kinderen van deze leeftijdsgroep doorverwezen naar
is en waar het voor dient.
de Kindertelefoon en SHIT (Share in Trust).
54
55
18+
Ouders Ouders hebben ook een onderdeel op de website. Hier kunnen ze tips vinden over hoe ze het nieuws aan de kinderen, vrienden en op school kunnen brengen. Verder zijn er tips en aandachtspunten te vinden over hoe je je kinderen kunt betrekken bij het maken van afspraken in het Ouderschapsplan en hoe je kinderen kunt helpen door moeilijke perioden heen te komen. Extra aandacht is er voor peuters en pubers, die tijdens een scheiding in een kwetsbare leeftijdsgroep zitten. Op de ouderpagina is een boekenlijst te vinden, waarin boeken zijn opgenomen die gaan over kinderen en scheiden en kunnen helpen bij het bespreken en verwerken van de scheiding.
Vanaf 18 jaar krijgen de kinderen de alimentatie op hun eigen rekening gestort. Dit loopt door tot max. 21 jaar.
56
57
Wij danken de volgende experts die aan de expertmeetings
Colofon
hebben deelgenomen voor hun input voor het plan: L.D. de Bakker RA, LBIO
mr. J.R. Mantz, Ministerie van Justitie
Uitgave
prof. mr. J.M. Barendrecht, Universiteit van
J. van der Meer, LBIO
Raad voor Rechtsbijstand
Tilburg
mr. A.R.J. Mulder, vFAS
drs. G. Bekker, Ministerie van BKZ
drs. E. Nieuwenkamp, Ministerie van Justitie
mr. M.N.C.B. van Berckel, Ministerie van
mr. T.J.W. Noordegraaf-van Dijke, De Voort
Justitie mr. C.F.M.L. Beukering-Michielsen, Claassen Advocaten mr. P.J.A.C. van den Biggelaar, Advocatenkantoor mr. van den Biggelaar mr. E.M. van Blokland, NovA mr. J. de Bode, Janna de Bode -
Hermes De Bont Advocaten mr. E.M.G. van Nuenen-Meulesteen, Schovers
November 2010 Redactie Ingrid von Burg, Carla Wiechers en Madeleine Leers
Advocaten & Mediators mr. R.A. Otter, Rechtbank Haarlem R.I.B. Paping, Ministerie van Justitie I. Philips, Buro Sociaal Raadslieden
Illustraties Len Munnik, Breda
Den Bosch
echtscheidingsbemiddeling en
mr. drs. M. Pieterse, Ministerie van Justitie
Vormgeving
nalatenschapsbemiddeling
mr. M.J. van der Pijl, Orde van Advocaten
DamenRomijn communicatie & marketing, ’s-Hertogenbosch
mr. J.P.M. Bol, Bol advocaten mr. O.T. Brouwer, Rechtbank Den Bosch
mr. K.T.J.M. Pijls-Olde Scheper, Haans Advocaten
mr. M.E. Burger, NMI RFEA
P.P. van der Ploeg FFP RFEA, Scheidingsexpert
mr. dr. B.E.S. Chin-A-Fat, Chin-A-Fat de Voort
mr. I. Rietveld, Rietveld & Fontijne Advocaten
Familierecht Advocaten en Mediators mr. P.G.L.M. van Creij, Eef van Creij Mediation mr. A.M.F. Diederen, Diederen en Partners Advocaten drs. B. Diephuis, Raad voor Rechtspraak mr. H.J.A.M. Dohmen, Dohmen Mediation
en Jeugdrecht mr. C.J.M. Rutten, Ministerie van Justitie drs. I. Sandig LLB, Sandig Mediation mr. F. Schonewille, Hoefnagels Methodische Mediation mr. H. Schreuder, Advocaat
mr. M.S. van Gaalen, vFAS
mr. D. de Snoo, NMI
mr. H.D. Gelderloos, Advocatenkantoor
mr. M.H.J. Soutendijk-van Appeldoorn,
drs. E.A. Groenhuijsen, Raad voor de Kinderbescherming mr. E.J.M. Habets, Habets en van Leeuwen Advocaten
Rechtbank Breda
L.L.M. Verweij, Mediator
mr. E.J.P.J.M. Kneepkens, Advocatenkantoor
mr. J. Visser, Rechtbank Dordrecht
’s-Gravenhage K. Lievaart, Mediator
58
3502 MB Utrecht Tel. 088 - 787 10 00 www.rvr.org
[email protected]
mr. A.H.M. Suijker, Scheidingsspreekuur mr. E. Venekatte, Rechtbank Almelo
mediator
Postbus 24080
Voor reacties en suggesties over het Echtscheidings- en Ouderschapsplan:
mr. D.J. Klijn, Rechtbank Groningen
mr. C.A.R.M. van Leuven, Gerechtshof
3521 AM Utrecht
mr. E.A.T.M. Steverink, vFAS N. Vels, LBIO
mr. J.J.J.M. Leemans, Leemans advocaat en
Jaarbeursplein 15
L. Stam, Van der Kruijs Advocaten
mr. H.E. Huydecoper, Het Juridisch Loket
mr. A.N. Labohm, Gerechtshof ’s-Gravenhage
© 2010 Raad voor Rechtsbijstand
mr. J.M. Spronk, Hanssen Spronk Advocaten
B.E.E. Hoekstra Greve, Mediator
mr. E.J.P.J.M. Kneepkens
Intermediately, Leeuwarden
mr. J.J.J.M. van Ruth, Praktijk voor Familie-
mr. C. Emmen, NMI
Torenstraat
Druk
prof. mr. P. Vlaardingerbroek, Universiteit van Tilburg dr. M.J. ter Voert, Ministerie van Justitie drs. B.A. de Vries, Medinu*** drs. I.H. Wamelink, Ministerie van Justitie W.J. Weimar, Kwintens
www.echtscheidingsplan.nl www.ouders-uit-elkaar.nl 59
