Samenvatting ClickNL|NextFashion Routekaart Mode Lite, juni 2015 Draagbare technologie in Nederland: een netwerkanalyse
Maartje Couwenberg en Anneke Smelik
Samenvatting Draagbare technologie in Nederland: een netwerkanalyse Colofon Onderzoeker: Maartje Couwenberg, MA Begeleiders: prof.dr. A.M. Smelik (Radboud Universiteit Nijmegen) drs. Mathijs Crietee (MODINT) Auteurs: Maartje Couwenberg en Anneke Smelik © voorbehouden aan de auteurs Juni 2015 Dit onderzoek maakt onderdeel uit van een groot onderzoeksproject naar draagbare technologie, getiteld Crafting Wearables, dat wordt ondersteund door NWO en verschillende private partners, en van 2013-2018 wordt uitgevoerd aan de Radboud Universiteit Nijmegen, de Technische Universiteit Eindhoven, en de hogeschool voor de kunsten ArtEZ in Arnhem. Het onderzoek valt binnen NWO onder de topsector Creatieve Industrie en maakt deel uit van het innovatienetwerk Click/NL Next Fashion. De voorliggende tekst is een samenvatting van een netwerkonderzoek dat Maartje Couwenberg in 2014 heeft uitgevoerd en in 2015 heeft afgerond: een uitgebreidere versie van het onderzoeksrapport is te verkrijgen via Click|NextFashion Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door een subsidie van NWO, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek; en door financiële ondersteuning van MODINT en de Radboud Universiteit Nijmegen.
Draagbare technologie in Nederland: een netwerkanalyse Inleiding Nederland heeft voorbeelden van draagbare technologie te over: een jurk met zonnecellen waarmee je een mobieltje kan opladen (de Wearable Solar Dress van Pauline van Dongen, 2014); een vest met sensoren die je spieren corrigeert door middel van vibratie (het Vibe-ing vest van de Technische Universiteit Eindhoven, 2013); een rok met OLEDS die gemakkelijk te draperen is (Drapely-o-lightment, Marina Toeters met TU/e en Philips Research, 2012); een knieband met sensoren om beter te bewegen (Knee Brace, Hein Daanen en TNO, 2013); of een jurk die uit de 3D printer komt (Iris van Herpen, Pauline van Dongen). Van slimme materialen tot slimme kleding: Nederland loopt voorop met ‘wearable technology’, ook wel kortweg ‘wearables’ genoemd. In dit rapport hanteren wij de Nederlandse term ‘draagbare technologie’. Draagbare technologie heeft de toekomst, zo wordt gezegd. Maar vaak nog blijft draagbare technologie te veel in de sfeer van ‘gadgets’ en ‘gimmicks’ hangen. In het onderzoek Crafting Wearables willen we draagbare technologie in Nederland een stap verder brengen. Om dit doel te bereiken, brengt de onderzoeksgroep de verschillende gebieden van mode, technologie, industrie, en wetenschappelijk onderzoek samen. Met interdisciplinaire onderzoeksprojecten wil het project de invloed analyseren van draagbare technologie op de identiteit van de drager, de sociale impact ervan doorgronden, de technologie dichterbij het modeontwerp brengen, en het veld een concurrerende tak van de creatieve industrie in Nederland maken. Het rapport Draagbare technologie in Nederland: een netwerkanalyse is een eerste stap daartoe: het biedt een verkenning van het veld van draagbare technologie in Nederland. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van MODINT, de ondernemersorganisatie voor mode, interieur, tapijt en textiel, en de Radboud Universiteit Nijmegen. Netwerkonderzoek Draagbare technologie kan toegevoegde waarde aan mode bieden. Dat is belangrijk in de moeilijke tijden die veel Nederlandse textiel- en modebedrijven nu doormaken. Het gevecht om te overleven roept op tot innovatie en tot ontwikkeling van producten met een nieuwe toegevoegde waarde. Er liggen dus kansen voor slimme materialen en slimme kleding. Maar ontwikkeling van een relatief nieuw veld als draagbare technologie vergt kennis en vaardigheden die verder reiken dan die van één specialist op één enkel terrein. Multidisciplinaire samenwerking is hard nodig. Kennis van textiel, van technologie, van mode, en van de markt is essentieel. Dit maakt collectieve R&D inspanningen noodzakelijk van alle betrokken partijen, zoals producenten, ingenieurs, modeontwerpers, leveranciers, eindgebruikers en onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Het voorliggende onderzoek brengt het netwerk van deze partijen in beeld. Om innovatie in de praktijk te kunnen begrijpen, is het namelijk nodig om de relaties en de sociale ruimte te bekijken waarin ontwikkelingen rond draagbare technologie plaatsvinden. Het doel van het onderzoek is om het Nederlandse bedrijfslandschap rond draagbare technologie in kaart te brengen. Daartoe hebben we de volgende onderzoeksvragen gesteld: Hoe ziet het Nederlandse bedrijfslandschap rond draagbare technologie er uit? Welke partijen zijn hierbij actief? In hoeverre zijn deze partijen met elkaar verbonden en werken ze samen? Hoe ziet deze verbondenheid en samenwerking eruit?
Om deze vragen te beantwoorden, hebben wij een explorerend, kwalitatief en praktijkgericht netwerkonderzoek uitgevoerd, dat het samenspel van de partijen in het veld van draagbare technologie zichtbaar maakt. Hiervoor hebben we kwalitatieve interviews gehouden onder de stakeholders uit de verschillende sectoren die betrokken zijn bij de ontwikkeling van draagbare technologie, namelijk modeontwerpers, technische ontwerpers, technologiebedrijven, textielindustrie, modebedrijven, sportbedrijven, kennisinstituten, netwerkorganisaties, en overheidsinstanties. De interviews zijn volgens een wetenschappelijke methode geanalyseerd, wat leidt tot een helder beeld van het netwerk. We hebben er bewust voor gekozen om hier een ‘lege’ figuur te tonen, om de algemeen aard en structuur van het netwerk te kunnen analyseren; in het uitgebreide rapport vindt u vele figuren met meer informatie, waaronder de namen van de betrokken partijen. Dit is de visualisering van het netwerk rond draagbare technologie in Nederland:
Figuur 1: visualisering van netwerken van personen, bedrijven en instanties in het veld van draagbare technologie in Nederland anno 2014.
De analyse en metingen van het netwerkonderzoek leiden tot de volgende interpretatie. Uiteraard gaat het daarbij om gemiddelden. Het netwerk van draagbare technologie in Nederland is: Gefragmenteerd en versnipperd; Beperkt gecentraliseerd, zonder centrale dominerende partner; Zwak verbonden; de gemeten dichtheid van de samenwerkingsverbanden is laag; Aantal verbindingen of relaties per partner is relatief laag; Organisaties werken samen met uiteenlopende partners; ‘Transiviteit’ is laag, wat betekent dat de kans op een gezamenlijke derde partner niet groot is;
Het netwerk is langgerekt. Daardoor is de ‘padafstand’ hoog: iemand moet gemiddeld bijna 5 stappen afleggen om een andere partner te vinden; Er is sprake van een klein cluster waar de meeste samenwerkingsverbanden bestaan; Op de belangrijke knooppunten in dit cluster na, is de structurele cohesie (de samenhang) van het veld fragiel, wat betekent dat bij doorgesneden lijnen een partij gemakkelijk uit het netwerk valt. Uit de netwerkanalyse blijkt verder dat sommige samenwerkingsverbanden vrij langdurig zijn; deze partnerschappen zijn volwassen; Een aantal organisaties (vooral kennisinstanties en netwerkinstellingen) werkt met elkaar samen aan meerdere projecten.
De belangrijkste conclusie is: Het netwerk rond draagbare technologie in Nederland is vrij beperkt en fragiel. De belangrijkste aanbeveling is dan ook: Maak het netwerk rond draagbare technologie in Nederland robuust en weerbaar. Toelichting: Er ligt veel onbenut potentieel voor betere samenwerking op het gebied van draagbare technologie. Vooral bij een innovatief veld als draagbare technologie is de rol van een netwerk uitermate belangrijk. Een netwerk creëert geloofwaardigheid, verkleint de onzekerheid en risico’s rond een technologie die zich wellicht nog niet bewezen heeft. Een sterke verbondenheid heeft een aantal positieve effecten, zoals het versterken van onderling vertrouwen en het bevorderen van kennisdeling en uitwisseling van informatie. Combinatie van kennis kan leiden tot innovatie, maakt feedback mogelijk, en versterkt de versnipperde ‘research & development’. Een netwerk is dan ook meer dan samenwerking alleen. Bedrijven die zijn ingebed in een netwerk profiteren van de uitwisseling van know how van andere bedrijven en hebben betere economische kansen. Ook mobiliseert een netwerk toegang tot hulpbronnen en tot andere leden binnen het netwerk of tot partijen daarbuiten. Kortom, de samenwerking die uit een netwerk voortvloeit versterkt het ontwikkelpotentieel en de infrastructuur van bedrijven en de industrie. Een krachtig netwerk vormt vaak de basis voor innovatie en helpt om technologische implementaties te bewerkstelligen. Aanbevelingen Creëer samenwerkingsverbanden R&D is duur. Draagbare technologie is complex. Werk daarom samen met zoveel mogelijk verschillende partijen. Het relatief kleine netwerk van draagbare technologie kent lange lijnen, bevat veel losse spelers, en lijkt nogal op een gatenkaas. Ons is opgevallen dat veel belanghebbenden terughoudend zijn bij het aangaan van partnerschappen en met kennisdeling. Commerciële organisaties zetten sterk in op intellectueel eigendom en exclusiviteit. Dit heeft invloed op de netwerkvorming, die door verschillende belanghebbenden wordt getypeerd als gefragmenteerd. Het blijkt ook dat betrokken partijen sneller kiezen voor samenwerkingsverbanden die (al) werken, waarbij andere mogelijke belanghebbenden niet opgemerkt worden.
Werk multidisciplinair samen, hoe moeilijk dat ook is
Multidisciplinaire samenwerking is volgens velen ingewikkeld omdat ieder uit een andere discipline komt met eigen regels en normen. Elke partij kent verschillende benaderingen, doelen en belangen. Ideeën van de één zijn lang niet altijd toepasbaar voor een andere belanghebbende. De verschillende werelden, bijvoorbeeld van mode en technologie, of van commercie en wetenschap, hebben hun eigen taal. Daardoor is het moeilijk om gezamenlijke specificaties overeen te komen. Door de afstand tussen de werelden is het lastig om elkaar te overtuigen van het belang van de inbreng van een specifieke discipline. Toch blijkt uit ons onderzoek dat draagbare technologie niet verder komt als multidisciplinaire samenwerking achterwege blijft. Daarom roepen wij alle spelers in het veld op om de uitdaging van multidisciplinaire samenwerking aan te gaan. Wellicht dat nieuwe ontwikkelingen elders (b.v. ‘open access’ in de wetenschap, of de opkomende ‘sharing economy’, een duurzame samenleving) een impuls kunnen geven aan een krachtiger samenwerkend netwerk op het gebied van draagbare technologie in Nederland. Maak meer en nieuwe verbindingen in het netwerk Door de hoge kosten en onzekere markt is te veel versnippering contraproductief voor deze sector. Lange lijnen, fragmentering en versnippering zorgen ervoor dat belanghebbenden in het veld nieuwe projecten oppakken met dezelfde organisaties waar ze al eerder mee hebben gewerkt. Door het ontbreken van relevante contacten blijven anderen uit het gezichtsveld. In de praktijk blijkt dat het niet gemakkelijk is om de juiste belanghebbenden elders te spotten. Hierdoor blijft het eigen netwerk te beperkt. Ook voor het netwerk als geheel werkt dit nadelig uit: minder verbindingen zorgen voor minder mogelijkheden tot uitwisseling. Netwerkorganisaties en onderzoeksinstellingen spelen hierin een belangrijke rol, omdat zij zich vaak op belangrijke kruispunten in het netwerk bevinden. Juist doordat zij op een unieke schakelpositie zitten, kunnen zij het netwerk veerkrachtig houden via de in- en uitstroom van nieuwe informatie en kunnen zij de cohesie van het netwerk versterken. Bevorder een krachtig netwerk Dit is een specifieke aanbeveling voor netwerkorganisaties: zij moeten zich richten op het gezamenlijk belang van het netwerk, door een nog betere samenwerking te bevorderen, te kijken naar de mogelijkheden voor een multidisciplinair en branche-overstijgend netwerk. Zo kunnen bedrijven meer samenwerken en directe competitie verminderen en kan kennis gedeeld en overgedragen worden. Voorbeelden hiervan zijn platformen, consortia en samenwerking met kennisinstituten. Coördineer losse projecten De huidige samenwerking is vaak project-gedreven en kenmerkt zich door een hoge mate van ‘trial and error’. Het is daarom zinvol om de versnipperde projecten en initiatieven bij elkaar te brengen. De gekoppelde projecten hebben duidelijke kaders en een onafhankelijke regisseur nodig. Wellicht kan een onafhankelijke organisatie sturen op een gezamenlijke visie over de mogelijkheden en toepassingen van draagbare technologie, hoe mode en technologie samen te voegen, en de nieuwe producten de markt op te brengen. Kijk over de landsgrenzen heen Ondanks de aanwezigheid van brancheverenigingen en andere platforms is het niet altijd gemakkelijk om nationaal gemeenschappelijke belangen op te bouwen. Gezien het betrekkelijk
geringe marktaandeel van de Nederlandse textiel- en mode-industrie is het van wezenlijk belang om over de landsgrenzen heen te kijken. Het is volgens verschillende belanghebbenden nodig om projecten gezamenlijk te gaan organiseren zoals bij ‘Horizon 2020’ van de EU, waarbij onderzoek en innovatie van verschillende branches op Europees niveau gekoppeld kunnen worden. Om het netwerk te versterken zouden netwerkorganisaties een voortrekkersrol op zich moeten nemen en op Europees niveau bedrijven bij elkaar brengen en gezamenlijke (werk)kaders opbouwen. Netwerkorganisaties zijn bij uitstek de aangewezen partij om uit te zoeken wat mogelijk is, wie daar voor nodig zijn, en wat de financiële consequenties zijn. De potentie en meerwaarde van draagbare technologie uitbuiten In Nederland staan we volgens sommige geïnterviewde stakeholders aan de vooravond van een succesvolle introductie van allerlei producten: “Ergens is er iemand met een ‘killer application’ voor deze technologie en dat wordt dan de nieuwe Apple.” De belanghebbenden benadrukken de meerwaarde die draagbare technologie kan hebben, omdat het nieuwe vormen van expressie biedt voor kleding en ervoor kan zorgen dat kleding zich meer aanpast aan de eisen en wensen van de consument. De reacties van het publiek op draagbare technologie zijn tegenwoordig milder, omdat de ontwerpen subtieler en esthetischer zijn geworden. Daarnaast zorgt de integratie van technologie in de dagelijkse omgeving voor acceptatie. De grens tussen virtuele dromen en daadwerkelijke realisering is op handen: “Het is een stap vooruit in de status quo.” Kleine initiatieven bundelen Ontwerpers en bedrijven moeten op zoek gaan naar vernieuwende producten. Niet alles dat nu beschikbaar is, wordt namelijk door de belanghebbenden als spannend (genoeg) ervaren. Zoals iemand zegt: “er zijn geen echte ‘life changers’”. Nog te veel draagbare technologie blijft in prototypes hangen: “het zijn nog altijd lappen stof waar redelijk wat plak en knipwerk bij komt kijken.” Sommigen stellen dat door te veel projecten sceptische reacties bij het publiek kunnen ontstaan, en zelfs een gevoel van overkill. Een bundeling van en een kritische benadering van vele kleine initiatieven is heel belangrijk. Installeer R&D, Research and Development, in bedrijven Opvallend is dat binnen de kleding- en textielbedrijven in Nederland nog weinig R&D afdelingen zijn. Om draagbare technologie een succes te laten worden moet er binnen deze bedrijven aandacht komen voor technologische innovatie, zowel in de productieketen als van het product zelf: “We zouden een voorbeeld kunnen nemen aan bijvoorbeeld de auto-industrie, die erg gericht is op de wens van de klant en vanuit daar innovatie hoog in het vaandel heeft staan.” Verander de verticale productieketen in een horizontaal productieproces De verticale productieketen in de textiel- en mode-industrie zorgt met haar vele schakels voor een gefragmenteerd veld met vele leveranciers en bewerkingen. Dit is geen vruchtbare bodem voor samenwerking. Daarom zou het veld zich moeten ontwikkelen in de richting van meer horizontale productieprocessen. Hierin ontwikkelt niet elk bedrijf alles zelf, maar wordt vanaf het allereerste begin en in alle fasen daarna samengewerkt met verschillende bedrijven aan de ontwikkeling van een product.
Zoek mogelijkheden voor het bestellen van kleine hoeveelheden stoffen
Het moet mogelijk worden om kleine hoeveelheden stoffen en coatings te bestellen. Dit is van belang omdat op dit moment niet in kleine productieaantallen geëxperimenteerd kan worden: “We krijgen meteen vijf kilometer textiel, waar we misschien twintig meter van nodig, dus het is niet op elkaar afgestemd.” Zoek mogelijkheden voor nieuwe toevoer- en productieketen Om het ontwikkelen van draagbare technologie betaalbaar te houden, geven veel betrokkenen aan dat ze noodgedwongen werken met gangbare machines, in bekende fabrieken, met gebruikelijke leveranciers en binnen normale bedrijfsprocessen. Het is echter de vraag of dit genoeg zoden aan de dijk zet voor de noodzakelijke innovatie die draagbare technologie met zich meebrengt. Wellicht is een verandering van de toevoer- en productieketen nodig, die het mogelijk maakt om mode en textiel op een andere manier te benaderen. Innovatie betreft immers niet alleen het product, maar ook het productieproces. Een modebedrijf zou van meet af aan al high tech moeten zijn. Maak het modieus Uit de interviews blijkt dat draagbare technologie voor de modewereld nog te vaak een ‘ver van hun bed show’ is. Een belangrijke aanbeveling is dan ook om van draagbare technologie mode te maken. Een veel gemaakte opmerking is dat de technologie nog te zichtbaar is in de kleding. Zo wordt gezegd: “Als we wearable technology sexier willen maken, dan zou het hele woord technologie weg moeten.” Juist door de potentie en meerwaarde van draagbare technologie, liggen hier ook grote kansen voor de modewereld. Maak het duurzaam De modewereld draait nog altijd om vernieuwing, maar het gaat dan om nieuwe ontwerpen. Draagbare technologie kan bijdragen aan nieuwe functies van kleding. Bovendien kan draagbare technologie een mogelijkheid bieden om de modeketen duurzaam te maken. Hiermee kan een modebedrijf goed inspelen op maatschappelijke vragen naar transparantie over de ecologische voetafdruk, privacy bij het gebruiken van data, en de effecten van producten op de gezondheid. Creëer een markt voor draagbare technologie door iets te maken waar behoefte aan is Draagbare technologie is nog moeilijk te ‘vermarkten’. Volgens de spelers in het veld is er nog te veel focus op wat voor coole dingen mogelijk zijn, en nog te weinig idee van het concept of een visie op de (on)mogelijkheden en toepassingen. Voor de ontwikkeling en toepassing van slimme materialen en slimme kleding is het handig om de eindgebruiker al vanaf de ideevorming te betrekken in het proces. Door de consument er dichter bij te betrekken, kan de meerwaarde van draagbare technologie verzilverd worden. Het heeft weinig zin om top down te werken en een – ongewenst – gereed product in de markt zetten, omdat het risico dan groot is dat de consument met een product opgescheept zit waar hij of zij geen behoefte aan heeft. Ontwikkel betere bedrijfsmodellen Om toepassingen van draagbare technologie mogelijk te maken, is de ontwikkeling van betere bedrijfsmodellen belangrijk. De diversiteit van de technische functies kunnen hier juist goed worden ingezet. Een standaardproduct, of platformtechnologie die een basistechnologie bevat, kan in tiental uitingsvormen op de markt worden gezet. Te denken valt aan een soort menukaart met keuze uit bijvoorbeeld verschillende sensoren, waarvan je de toepassingen kunt
verbijzonderen voor verschillende doelgroepen. Brede toepassingsmogelijkheden maken het aantrekkelijker om te investeren. Uitwisseling van standaarden Veel ontwikkelaars zijn nog bezig met allerlei technische zaken van het materiaal zoals kracht, waterresistentie, stretch en storingsgevoeligheid van sensoren, batterijen of zonnecellen. Grote bedrijven als Samsung of Google zouden standaard voorzieningen moeten maken waar iedereen op kan aanhaken, zodat koppeling van systemen mogelijk wordt. Dan vormt de technische uitvoerbaarheid van draagbare technologie niet langer een belemmering. De vergelijking die vaak wordt gemaakt, is de ontwikkeling van universele opladers voor mobiele telefoons. Integreer technologie in het textiel (of juist niet) Eén van de uitdagingen van draagbare technologie is het samenbrengen van de harde technologie met het zachte textiel. Daarbij kent ook nog elke vezel zijn eigen specifieke bewerkingen. De spelers in het veld zijn het er niet over eens in welke mate de technologie daadwerkelijk verweven moet zijn met het textiel. Sommigen streven naar volledige integratie in het textiel. “Ik wil geen dingen moeten plakken, losse draadjes aan de achterkant op mijn textiel.” Anderen daarentegen vinden juist het ‘multiple user moment’ belangrijk, waarbij de technologie los, stand alone, blijft en zo bruikbaar is bij verschillende kledingstukken. Veel betrokkenen zien vooralsnog de meerwaarde van draagbare technologie niet zozeer in slimme kleding, maar in slimme stoffen die functionaliteiten in zich hebben zoals anti-geur en temperatuurregulering. Deze coatings verdwijnen nu nog vrij snel uit het textiel; hier liggen nog verbeterkansen. Conclusie Draagbare technologie heeft de toekomst. Maar dan is een robuust netwerk noodzakelijk. Hopelijk leiden de aanbevelingen in dit rapport tot hernieuwde samenwerkingen op het gebied van draagbare technologie in Nederland. Van modeontwerper tot wetenschapper, van textielbedrijf tot ingenieur, en van producent tot eindgebruiker, laten we met elkaar van dit veld een bloeiende tak van de creatieve industrie in Nederland maken. Het netwerk werkt in het algemeen te weinig vraaggericht. Intermediaire organisaties kunnen het netwerk helpen vraaggestuurder te werken door potentiële vragende partijen in het netwerk te brengen. Overheden kunnen middels een innovatief aanbestedingsbeleid het netwerk versterken door zelf de vraag in te brengen.
