1 Welke kleren neem je mee op reis?
Welke kleren neem je mee op reis? Om die vraag te beantwoorden moet je heel wat weten. Stel dat je naar het zuidoosten van Canada gaat. Ligt dat gebied dicht bij de evenaar of juist niet? Welke zeestroom loopt er langs de kust? Zijn er bergen? Als je dat allemaal weet, weet je welk weer het er is. Nu kun je je kleren gaan inpakken. Koude gebieden Op de Noordpool en de Zuidpool is het heel koud. De zon staat zo laag dat de sneeuw en het ijs niet smelten. Als je vanaf de polen naar de evenaar gaat, komt de zon hoger te staan en wordt het warmer. Het noorden van Canada ligt tegen de noordpool aan. Het zuiden van Canada ligt op dezelfde breedtegraad als Italië. Canada heeft dus verschillende klimaten. In het noorden is een poolklimaat. Aan de oostkust zorgt een koude zeestroom ervoor dat het kouder is dan je zou verwachten. Daar is een gematigd klimaat. Aan de westkust is de temperatuur juist hoger dan je zou verwachten. Dat komt door een warme zeestroom. Alle breedtegraden en lengtegraden hebben een nummer. De evenaar is een breedtegraad en heeft nummer 0. Hoe verder je van de evenaar af gaat, hoe hoger het nummer wordt. Nederland ligt bijvoorbeeld op de 52e breedtegraad. Ook lengtegraden hebben een nummer. Door Greenwich (in Engeland) loopt de lengtegraad met nummer 0. Warme gebieden In het tropisch regenwoud regent het veel, in de woestijn is het droog. In een tropisch klimaat groeien dan ook veel meer planten dan in een woestijnklimaat. Omdat de zon in de tropen recht boven de aarde staat, wordt het daar het warmst. Er verdampt veel water, de warme natte lucht stijgt, koelt af en het gaat regenen. Indonesië en Australië zijn twee landen met een warm klimaat. Indonesië ligt rond de evenaar en is vochtig en groen. Australië is erg groot en heeft verschillende klimaten en landschappen. Eén keer per jaar regent het een tijd in het noorden van Australië. Dan staat de zon recht boven de keerkring die over Australië loopt en begint de regentijd. In warme gebieden kan het ook koud zijn. Hoog in de bergen is het kouder dan in het dal. De natuur verandert van het dal naar de top op dezelfde manier als van de evenaar naar de polen. En die verandering in de natuur is hetzelfde op het noordelijk halfrond als op het zuidelijk halfrond. Hoe kouder het wordt, hoe minder planten er groeien. Op een klimaatdiagram kun je zien wat de gemiddelde temperatuur en de gemiddelde neerslag van een gebied is.
Topolijst • Afrika • Australië • Azië • Europa • Noordpool • Zuidpool / Antarctica • de Atlantische Oceaan • de Indische Oceaan • de Grote Oceaan • Midden-Amerika • Midden-Oosten • Noord-Amerika • Siberië • Zuid-Amerika Begrippen • • • • • • • • • • • • • • •
de breedtegraad de evenaar het gematigd klimaat Greenwich de keerkring het klimaatdiagram de lengtegraad het noordelijk halfrond het poolklimaat de regentijd het tropisch klimaat het tropisch regenwoud de woestijn het woestijnklimaat het zuidelijk halfrond
°C
40
Moskou
200
10 100
0 -10
0
-20 -30
116 ©
mm 300
30 20
jan feb mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec
Samenvatting
kopieerblad 8.34
Samenvatting
2 Wat maakt een wereldstad bijzonder?
Wat maakt een wereldstad bijzonder? Om die vraag te beantwoorden moet je weten hoe een wereldstad eruitziet. Je moet ook weten waarom mensen zo graag naar een wereldstad toe komen. En waarom deze steden zo belangrijk zijn voor hun eigen land en de hele wereld. Wereldsteden in rijke landen Een heel grote en belangrijke stad die veel contact heeft met andere grote en belangrijke steden noemen we een wereldstad. Een wereldstad is een centrum van cultuur, politiek en economie. Een wereldstad is goed bereikbaar door vliegvelden, snelwegen en openbaar vervoer. In wereldsteden in rijke landen wordt voortdurend nagedacht over de plek van woonwijken, het zakencentrum en verkeer. De bevolkingsdichtheid is zo hoog dat er altijd ruimte tekort is. Veel inwoners zijn forens, ze reizen lange tijd vanuit de buitenwijk of uit een gemeente in de buurt naar hun werk. New York is een wereldstad. Het is een grote stad met wolkenkrabbers in het zakencentrum. Vanuit de hele wereld zijn immigranten in New York gaan wonen. Met een staafdiagram kun je heel goed getallen met elkaar vergelijken. Wereldsteden in arme landen In wereldsteden in arme landen zijn de verschillen tussen rijk en arm heel duidelijk te zien. Sommige wijken hebben luxe villa’s, maar er zijn ook sloppenwijken waar mensen leven zonder water en elektriciteit. In arme wereldsteden is er minder planning. Mensen bouwen hun eigen huizen op grond die niet van hunzelf is. Arme wereldsteden zien er daarom in onze ogen vaak rommelig uit. Mexico-Stad is zo’n arme wereldstad. Er zijn veel verschillende wijken. Er zijn heel dure wijken met een hek eromheen en bewaking. Maar er zijn ook oude dorpen uit de tijd dat Mexico een kolonie van Spanje was. Die dorpen zijn aan de stad vastgegroeid. En er zijn sloppenwijken met nieuwe inwoners.
Topolijst • Argentinië • Brazilië • Chili • Mexico • de Verenigde Staten • Brasilia • Buenos Aires • Los Angeles • Mexico-Stad • New York • Rio de Janeiro • Santiago • São Paulo • Washington Begrippen • • • • • • • • •
de bevolkingsdichtheid de economie de forens de immigrant de kolonie de sloppenwijk het staafdiagram de wereldstad het zakencentrum
117 ©
kopieerblad 8.35
Samenvatting
3 Welk land staat er bij jou op tafel?
Welk land staat er bij jou op tafel? Om die vraag te beantwoorden moet je weten welke landen producten exporteren en verkopen op de wereldmarkt. Ook moet je weten dat het antwoord op de vraag afhangt van het seizoen. ’s Winters komen producten ergens anders vandaan dan in de zomer. Landbouw voor de wereld Landbouwproducten die voor de wereldmarkt zijn bedoeld, zijn duur. Er is veel energie en er zijn veel grondstoffen nodig om ze te produceren. Toch kunnen mensen in rijke landen het voedsel betalen, omdat ze veel geld verdienen met ander werk. Bijvoorbeeld: werk in de dienstverlening. In rijke landen werken nog maar heel weinig mensen in de landbouw. Toch exporteert een rijk land als Nederland veel landbouwproducten naar het buitenland. Nederland importeert ook voedsel. Bijvoorbeeld producten die alleen in de tropen groeien zoals; cacao, bananen en koffie. Maar ook producten die bij ons alleen in de zomer worden geoogst, zoals sperziebonen. In Egypte worden stukken woestijn door irrigeren geschikt gemaakt voor de landbouw. Daar liggen de plantages met sperziebonen. De marktprijs van sperziebonen is niet hoog, want het arbeidsloon van de plukkers is laag. Toch zorgt de export ervoor dat de welvaart in Egypte toeneemt. Landbouw voor jezelf In armere landen werken meer mensen in de landbouw. Er is geen geld voor machines. De opbrengst van het land is genoeg om van te eten en om iets te ruilen. Soms is er nog wat over om te verkopen op de dorpsmarkt. Als een boer genoeg verdient, dan kan hij samen met andere boeren machines kopen. Hun producten verkopen ze in de steden. Sommige landbouwgebieden leveren altijd te weinig op. Er is nergens geld voor. Die gebieden zijn zelfvoorzienend. In een droog klimaat mislukt de oogst regelmatig. Soms vreten dieren ook de voedselvoorraad op. Hulporganisaties geven voedselhulp; in ruil daarvoor bouwen de bewoners waterputten of wegen.
Topolijst • Egypte • Ethiopië • Irak • Iran • Israël • Marokko • Nigeria • Saudi-Arabië • Bagdad • Cairo • Casablanca • Jeruzalem • Lagos • Mekka • Teheran • de Sahara Begrippen • het arbeidsloon • de dienstverlening • irrigeren • de marktprijs • de plantage • de voedselhulp • de voedselvoorraad • de wereldmarkt • zelfvoorzienend
118 ©
kopieerblad 8.36
Samenvatting
4 Kan Nederland zonder het buitenland?
Kan Nederland zonder het buitenland? Om die vraag te beantwoorden moet je weten wat Nederland importeert en exporteert. Je moet ook weten waarom niet alle producten in Nederland worden gemaakt. Importeren Nederland importeert veel producten uit het buitenland. Die producten kunnen in het buitenland beter of goedkoper worden gemaakt dan in Nederland. Nederland importeert ook grondstoffen en halffabrikaten. Soms komen onderdelen van één product vanuit de hele wereld naar Nederland. Nederland importeert veel goederen uit lagelonenlanden. De arbeiders daar verdienen veel minder waardoor de kosten van het produceren veel lager zijn. Soms zijn producten goedkoop, doordat ze zijn gemaakt door kinderen. Kinderarbeid is moeilijk te voorkomen; hoe weet je nu of iets door kinderen is gemaakt? Dit kun je wel bedenken: heel goedkope spullen worden gemaakt door mensen die heel weinig verdienen. Klanten hebben geprotesteerd tegen de slechte arbeidsomstandigheden. Daardoor zijn de arbeidsomstandigheden in de fabrieken in Bangladesh verbeterd. De producten zijn daardoor iets duuder geworden, maar de winkels in Europa kunnen nog steeds goedkope producten uit Bangladesh kopen. En de mensen hoeven daar niet langer in slechte omstandigheden te werken.
Topolijst • Bangladesh • China • India • Indonesië • Japan • Taiwan • Zuid-Korea • Beijing • • • • • •
Delhi Hongkong Jakarta Seoul Shanghai Tokyo
Exporteren Nederland exporteert ook producten over de hele wereld. Vooral producten die Nederlandse bedrijven beter kunnen maken dan buitenlandse bedrijven. Het zijn vaak producten die al heel lang in Nederland worden gemaakt. De bedrijven hebben door jarenlange ervaring veel kennis van zo’n product. Nederlandse bedrijven moeten concurreren met buitenlandse bedrijven. Soms doen ze het beter, soms verdwijnen ook bedrijven naar het buitenland. Dan moeten Nederlanders weer nieuwe producten bedenken. Veel bedrijven verhuizen naar India, een land waar arbeiders weinig verdienen. Maar er zijn ook mensen die goedopgeleid zijn. De Indiërs werken hard; maar in het land is nog veel armoede. Ook Nederlandse bedrijven gaan naar India. In Nederland verdwijnen daardoor banen, maar er komen ook banen bij. Want als er in India veel werk is, kunnen Nederlandse bedrijven daarvan profiteren door ze te ondersteunen.
Begrippen • de arbeider • de arbeidsomstandigheden • concurreren • exporteren • het halffabrikaat • importeren • de kennis • de kinderarbeid • de kosten • de lagelonenlanden • produceren 119
©
kopieerblad 8.37
Samenvatting
5 Hoe kunnen twee werelddelen botsen?
Hoe kunnen twee werelddelen botsen? Om deze vraag te beantwoorden moet je weten dat de aardkorst uit meerdere platen bestaat. Die platen bewegen langs elkaar, uit elkaar en tegen elkaar. Weet jij wat er gebeurt als de aarde zo beweegt? Op de aarde De aarde bestaat uit continenten en oceanen. Op de continenten liggen hoge bergen en bergketens. Op de oceaanbodem zijn ook bergen én hele diepe dalen: troggen. Het lijkt alsof de continenten en oceanen altijd al zo lagen als nu. Dat is niet waar. Continenten kun je vergelijken met puzzelstukjes. De stukjes zijn landplaten die tegen elkaar aan bewegen, uit elkaar en langs elkaar. Bij de oceanen zijn de puzzelstukjes zeeplaten. Twee landplaten botsen met elkaar; zo ontstond de Himalaya. Die botsing gaat in schokken en zo’n schok noem je een aardbeving. Met de schaal van Richter kun je aangeven hoe zwaar aardbevingen zijn. De plaats precies boven de beving, heet het epicentrum. In de aarde In de aarde, onder de aardkorst, is het gloeiend heet. Het gesteente is er gesmolten en stroomt als dikke soep. De landplaten en zeeplaten drijven mee op die soep van gesmolten stenen. Daardoor botsen de platen ook tegen elkaar. Langs de randen van de platen, op de breuken, komen aardbevingen voor. Soms schuift een zeeplaat onder een landplaat. De zeeplaat smelt en wordt magma. Dat stroomt door de aarde omhoog. Met een klap komt het gesmolten gesteente uit de vulkaan. De lava stroomt langs de berg naar beneden. In de Andes wonen veel mensen bij zo’n vulkaan. De grond is er vruchtbaar en het klimaat is prettig om in te leven. Als de vulkaan dreigt uit te barsten, wachten de mensen zo lang mogelijk met weggaan.
Topolijst • de Andes • de Himalaya • de Rocky Mountains • de Caribische Zee • de Perzische Golf • de Rode Zee • de Amazone • de Chang Jiang • de Ganges • de Mississippi • de Nijl • het Panamakanaal • het Suezkanaal Begrippen • de aardkorst • • • • • • • • • • • •
de bergketen de breuk het continent het epicentrum de landplaat de lava het magma de oceaan de schaal van Richter de trog de vulkaan de zeeplaat
vulkaan
landplaat
laat zeep
landplaat
landplaat
Een zeeplaat botst tegen een landplaat.
Twee landplaten botsen.
120 ©
kopieerblad 8.38
Samenvatting
6 Waarom willen mensen in de stad wonen?
Waarom willen veel mensen in een stad wonen? Om die vraag te kunnen beantwoorden moet je weten waarom mensen uit hun oude woonplaats weg willen. Waarom verlaten ze vrienden en familie om naar een stad te trekken? Ook moet je weten waarom een stad mensen aantrekt. Gebieden waar mensen wegtrekken De meeste mensen willen niet weg van de plek waar ze leven. Maar soms kan het niet anders. De Verenigde Naties doen er alles aan om oorlogen te voorkomen, maar toch vluchten elk jaar miljoenen mensen voor een oorlog of een burgeroorlog. Sommige vluchtelingen gaan naar een ander land om daar asiel aan te vragen.
Topolijst • Australië • Nieuw-Zeeland • Pakistan • Singapore • Thailand • Vietnam • Bangkok • Kolkata • Mumbai • Sydney • Java • Molukken
Veel mensen verhuizen van het platteland naar de stad, omdat hun land te weinig opbrengt. Soms is de grond onvruchtbaar. Soms is de bevolkingsgroei te hoog en heeft niet iedereen
Begrippen • de achterblijvers • de architect
landbouwgrond.
• • • • • • • • •
China heeft meer inwoners dan elk ander land. Steeds meer Chinezen stoppen met werken in de landbouw. Ze verlaten het platteland en verhuizen naar de stad om als arbeider in een fabriek te werken. Eerst gaan de mannen en jongeren, de achterblijvers zorgen voor het land. Gebieden die mensen aantrekken Rijke landen trekken de meeste migranten. De stadstaat Singapore is heel rijk en bijna helemaal volgebouwd. Het is belangrijk om te plannen waar de woonwijken, de city, de industrie en het havengebied moeten komen. Planologen bedenken hoe de stad er moet uitzien. Architecten ontwerpen daarna de gebouwen.
asiel aanvragen de bevolkingsgroei de burgeroorlog de city de hutong de planoloog de stadstaat de Verenigde Naties de vluchteling
Beijing, de hoofdstad van China, groeit ook heel snel. De oude wijken, de hutongs, maken plaats voor flats. Toch bouwen sommige nieuwe bewoners een huis in de sloppenwijken. Dat is veel goedkoper! De overheid probeert de groei te remmen. Er is nu al te veel vervuiling door de fabrieken en het verkeer. Maar ook kan er een tekort aan drinkwater, olie en staal komen.
121 ©
kopieerblad 8.39
Samenvatting
7 Kun je de aarde opmaken?
Kun je de aarde opmaken? Om die vraag te beantwoorden moet je weten hoe de voorraden op kunnen raken. Je moet ook weten hoe je ervoor kunt zorgen dat je langer met de voorraden grondstoffen kunt doen. Tot slot moet je weten hoe verschillende landen omgaan met die voorraden. Zolang de voorraad strekt … In de bodem vind je grote voorraden grondstoffen, zoals olie en gas. Die grondstoffen raken uitgeput doordat de voorraden niet worden aangevuld. Dat kan ook niet. Het zijn niet-vernieuwbare grondstoffen. Deskundigen weten niet precies wanneer de uitputting van de voorraden bereikt zal zijn. Vooral de rijke landen gebruiken veel grondstoffen. De mensen daar consumeren veel. Ze hebben een grotere mondiale voetafdruk dan arme landen. In Brazilië liggen steppen, maar in het Amazonegebied is veel tropisch regenwoud. Dat woud wordt gekapt. Dat kun je zien op satellietbeelden die vanuit de lucht zijn gemaakt door satellieten. Tropisch regenwoud groeit maar heel langzaam. Het kost vele eeuwen om het bos weer op te bouwen. Tropisch regenwoud is eigenlijk ook een niet-vernieuwbare grondstof. Zuinig zijn op de voorraad Alle landen van de wereld zijn het eens: we moeten zuiniger zijn met de voorraden grondstoffen. Maar hoe? Daar zijn ze het niet over eens. Bovendien zorgt veel gebruik van grondstoffen ook voor vervuiling van het milieu. Costa Rica gaat zuinig om met de grondstoffen en de natuur. De regering helpt daarbij. De boeren verbouwen bijvoorbeeld bananen zonder gebruik van bestrijdingsmiddelen. Ze verdienen goed. Het is duurzame landbouw. Zulke bananen krijgen een keurmerk. Toeristen zijn welkom, maar ze mogen de natuur en het milieu niet vervuilen en ze moeten respectvol omgaan met de bevolking. Dat heet duurzaam toerisme.
Topolijst • Canada • Colombia • Suriname • Alaska • Californië • Curaçao • Florida • Groenland • Nederlandse Antillen • Hawaii • Chicago • Montréal • Paramaribo Begrippen • consumeren • • • • • • • • • •
de duurzame landbouw het duurzaam toerisme het keurmerk de mondiale voetafdruk de niet-vernieuwbare grondstoffen de satelliet het satellietbeeld de steppe de uitputting de vervuiling
Voor alles wat ik eet of koop, is ruimte nodig. Hoe meer ik consumeer, hoe groter mijn voetafdruk. Consumeren? Dat is wat ik eet of drink, de kleren die ik koop, hoe ik naar school ga: lopend, met de fiets, in de auto of de bus, en het warme water dat ik gebruik.
122 ©
kopieerblad 8.40
Samenvatting
8 Ben jij een wereldburger?
Ben jij een wereldburger? Wil je van anderen leren, wil je anderen helpen? Ben je ook trots op je eigen cultuur? Dan moet het antwoord niet moeilijk zijn. Een wereldburger leert van anderen De wereld is groot. Maar we weten het meteen als er een natuurramp is gebeurd. We weten ook vaak of mensen in het buitenland wel een eerlijke prijs krijgen voor producten die bij ons in de supermarkt liggen. Omdat we dit allemaal weten, kunnen we anderen helpen. Door geld te geven als er een ramp is gebeurd. Of door soms meer te betalen voor producten.
Begrippen • de abaya • het cultuurgebied • het cultuurverschil • de mensenrechten • de nomaden • de wereldtaal • de wereldburger
Wereldburgers helpen elkaar en leren van elkaar. Je kunt makkelijker van elkaar leren als je dezelfde taal spreekt. Een paar talen worden over de hele wereld gesproken, dat zijn wereldtalen. In landen die vroeger een kolonie waren, spreken de mensen vaak nog de taal van het land dat de baas was. Marokko heeft altijd veel te maken gehad met andere landen. Dat is nog steeds zo. Via nomaden is er handel met andere Afrikaanse landen. Via de zee handelt Marokko met Europese landen. Marokko is een islamitisch land en heeft daarom veel contact met andere islamitische landen. Maar van wie wil Marokko het meest leren? Daar zijn de Marokkanen het nog niet over eens. Een wereldburger blijft zichzelf We leren dan wel van elkaar, toch blijven er cultuurverschillen bestaan. Mensen spreken verschillende talen, hebben een ander geloof en hebben andere gewoontes. Die verander je niet zomaar en waarom zou je ook! Alle landen vinden het belangrijk om met elkaar te praten over de overeenkomsten en verschillen. Zo voorkom je ruzie of oorlog. De landen overleggen in de Verenigde Naties. Samen hebben ze de mensenrechten bedacht: regels die voor iedereen gelden. Maar elk cultuurgebied legt de mensenrechten net even anders uit. Saudi-Arabië is een rijk land. Het exporteert olie en importeert voeding en andere producten. Saudi-Arabië voert handel met de hele wereld en toch zie je weinig veranderen in de cultuur van het land. De strenge regels voor bijvoorbeeld kleding blijven bestaan. Vrouwen moeten verplicht een abaya dragen. Sommige mensen vinden dat die regel moet verdwijnen. Anderen vinden dat het land zelf mag beslissen wat het doet.
123 ©
kopieerblad 8.41
