S T U D I E R E I S V E R S L A G

STUDIEREISVERSLAG

cheops Studiereis 2005/2006

Het Oostblok | Transformatie van oud naar nieuw Schaal 1/100 | Peter Botz | Iggie Dekkers | Nick Domhof | Ruud van Ginneken | Matei Kevenaar

02

INHOUDSOPGAVE

Ihoudsopgave

03

inleiding

04

stedelijke analyse

06

warschau

07

moskou

12

sint petersburg

15

helsinki

20

Resultaten

23

Referentiekader

24

Conclusies

26

Bijlage

29

Projectanalyses uit het vooronderzoek 30 03

Toelichting Een studiereis is pas een studiereis als er ook wat van geleerd wordt! Met een rondreis door het (Noord)oosten van Europa ligt het thema; ‘Transformatie van oud naar nieuw’ bijna voor de hand. De steden Warschau, Moskou, St. Petersburg en Helsinki laten een transitie zien, van het communistische erfgoed van voor het ijzeren gordijn, tot het door kapitalisme geleide, westerse maatschappelijk klimaat. Staat het eerste meer voor massa, gelijkheid en introversie, de tweede wordt eerder gekenmerkt door individualiteit, vrijheid en expressie. Hierin vertegenwoordigen de verschillende steden, verschillende stadia waarin deze transitie aan het voltrekken is. Waarbij de geografische ligging een grove indicatie geeft van de mate van voltooiing. Polen is inmiddels deelgenoot van de Europese Unie, het toetreden tot de EU kon enkel geschieden door een westers georiënteerde politiek en economie te voeren. Zodoende is het beeld van Warschau dan ook het ‘Westers’. Het van nature al mondainere St. Petersburg volgt en op de derde plaats komt het strengere Moskou.

I N L E I D I N G

Helsinki heeft een aparte rol in deze serie, aangezien Finland in de geschiedenis wel nadrukkelijk beïnvloed is door Rusland, is het al op een eerder tijdstip ontsnapt aan zijn imponerende buurman. Waardoor het communistische stelsel nooit over dit land heeft geregeerd en tot gevolg heeft gehad dat dit enigszins afgelegen land wél een westers kapitalistisch klimaat kent. Het thema; ‘Transformatie van oud naar nieuw’ richt zich dan ook op; hoe de voormalig communistische landen omgaan met de bouwkundige restanten uit deze periode. Kortom hoe wordt oud weer nieuw. Middelen om dat te bereiken zijn sloop, renovatie en/of herbestemming. Doormiddel van een aantal stappen heeft het studiereis project vorm gekregen. Begonnen is naar aanleiding van een aantal bestudeerde westerse voorbeeldprojecten een referentiekader te vormen. Hieruit is een onderzoeksvraag geformuleerd. Deze diende als basis voor de analyse van de architectuur in de bezochte steden. Ter controle is de onderzoeksvraag tussendoor nog getoetst op de transformatie van het voormalige Philips kantoor, De Witte Dame. Tot slot zal de gevonden conclusie in dit eindverslag gepubliceerd en toegelicht worden. Aanpak Onze groep heeft de taak gekregen om dit onderzoek op een schaalniveau van 1/100 uit te voeren. Voordat we zijn gaan denken over het onderzoeksthema hebben we ons afgevraagd waar deze schaal voor staat. Tekeningen 1/100 laten vaak een heel gebouw zien, dus dat ligt voor de hand. Echter, meestal is de schaal te klein om de opbouw van een gebouw te tonen, ze zullen eerder een schematische invulling krijgen en één thema uitlichten. Te denken valt aan voorzieningen, routing, oriëntatie, enz.

04

Gezien de communistische achtergrond van onze studiereis wilden we gebouwen kiezen die hier een relatie mee hebben. Religie en overheid zijn grondvesten waar deze maatschappijen op gebouwd zijn. De referentieprojecten die we bestudeerd hebben, hebben daarom ook allemaal een functionele link met religieuze- en regeringsactiviteiten. Naar aanleiding van de referentieprojecten die we bestudeerd hebben, waarvan de analyses in de bijlage van dit verslag opgenomen zijn, kwamen we unaniem tot de conclusie dat grootschalige renovaties en/of herbestemmingen niet enkel een uitdaging zijn in bouwkundig opzicht. Sociaal maatschappelijk en cultureel bestaat vaak een even grote uitdaging. Openbaar versus privaat en status & symboliek zijn elementen die ons extra geïnteresseerd hebben in de analyses. Ondanks dat dit redelijk suggestieve, moeilijk te definiëren begrippen zijn, wilden we deze thema’s toch in ons onderzoeksplan betrekken. ONDERZOEKSVRAAG:

In het nu volgende verslag treft u als eerste de analyses van de verschillende steden aan met de matrixen van de daarbij horende herbestemming projecten. Vervolgens volgt een referentiekader met betrekking tot herbestemming in het Oostblok waarna de conclusie antwoord zal geven op de geformuleerde onderzoeksvraag. In de vorm van een bijlage is het vooronderzoek achter in het verslag terug te vinden Groep 1/100 Peter Botz Iggie Dekkers Nick Domhof Ruud van Ginneken Matei Kevenaar

Op welke wijze worden transformaties aangepakt in westen oost Europa met betrekking tot de relatie tussen de oude en nieuwe elementen? In de onderzoeksvraag komen de bovenstaande thema’s nog niet naar voren. Vandaar dat we onze hoofdvraag opgesplitst hebben doormiddel van drie deelvragen. Zodoende kunnen we de onderzoeksvraag op drie niveaus gaan bestuderen. De verschillende niveaus geven enerzijds het beeld van de transformatie een breder perspectief door het gebouw vanuit zijn maatschappelijke context te benaderen. Anderzijds proberen we het gebouw verder te doorgronden door de ruimtelijke, met de functionele veranderingen te vergelijken om zodoende de motivatie tot transformatie te achterhalen. De volgende deelvragen liggen hieraan ten grondslag. DEELVRAGEN: Op welke wijze is dit op ruimtelijk niveau toegepast en met welke motivatie? Op welke wijze is dit op functioneel niveau toegepast en met welke motivatie? Op welke wijze is dit op maatschappelijk/cultureel niveau toegepast en met welke motivatie Vervolgens hebben we deze elementen geschematiseerd en tot een matrix vervormd, deze matrix is het enquêteformulier geweest van ons onderzoek. Het is gebruikt tijdens de studiereis om een quickscan uit te kunnen voeren op de gevonden gebouwen. Om dit schema op functionaliteit te controleren hebben we het vooraf nog geprojecteerd op de herbestemming van de Witte Dame in Eindhoven. Vervolgens willen we de West- en Oost Europese situatie met elkaar gaan vergelijken, die uiteindelijk tot een overkoepelende conclusie zal leiden. De matrixen vormen hierbij de ruggengraat van onze analyse aangevuld met onze plaatselijke observaties en bevindingen en niet te vergeten de gegeven lezingen en rondleidingen door de lokale deskundigen.

05

06

STEDELIJKE ANALYSES

algemeen Warschau is een stad waar de geschiedenis nog heel erg leeft. Overal zijn bewijzen terug te vinden van de dramatische historie van de stad. De huidige bewoners van de stad, en dus ook de architecten, proberen sinds de oorlog Warschau weer op de kaart te zetten. Of Warschau nu het Parijs van het oosten of het Moskou van het westen moet worden is niet altijd duidelijk. Wat wel glashelder is, is dat Warschau een continue strijd voert tegen haar trauma. Project 1 – Industrie, Warschau In Warschau zijn wij een industrieel gebouw tegengekomen welke deels was herbestemd. Het oorspronkelijke gebouw bevond zich in zeer slechte staat en wekte een verpauperde indruk. Het bouwwerk was voorheen een magazijn en is herbestemd tot een business center.

W A R S CH A U Collage van het gebouw

Ruimtelijk niveau Het gebouw bevond zich in een dermate slechte conditie dat ervoor gekozen is alleen het casco te behouden. Er is slechts een beperkt deel van het gebouw herbestemd zodat nog zeer goed zichtbaar is hoe aangrijpend de verandering is geweest die het gebouw heeft ondergaan. Vanaf een hoger gelegen niveau is er een geheel nieuwe glazen gevel voor het casco gezet. Deze glazen gevel heeft een grote ‘high tech’ uitstraling en steekt terdege af tegen de rest van het gebouw. Van het oude is op ruimtelijk niveau dus louter het strikt noodzakelijke behouden, omdat dit gebruikt dient te worden om het nieuwe te kunnen herbergen.

Oude en nieuwe gevel

07

Functioneel niveau De aanleiding tot herbestemming op functioneel niveau is duidelijk. Het oude gebouw voldeed totaal niet aan de eisen die gesteld worden aan een business center. Een magazijn en een business center stellen andere logistieke eisen aan een gebouw waardoor herindeling van de ruimtes noodzakelijk was. Om deze reden is het gebouw gestript tot op het casco en is de rest vervangen door een nieuwe indeling en gevelbekleding.

Project 2 – Joods verzetsmuseum, Warschau In dezelfde wijk als het hiervoor beschreven industriële gebouw staat het Joods verzetsmuseum. Dit gebouw was voorheen een tramremise en is één van de weinige gebouwen in de wijk die de tweede wereldoorlog overleeft heeft. De voormalige tramremise huisvest een museum welke een indruk moet geven hoe het was om deel uit te maken van het Joodse verzet.

Collage van het gebouw

Fuctie verandering van het gebouw

Cultureel/ maatschappelijk niveau De hoge mate van verpaupering in de wijk wat voorheen de Joodse Getto was is de reden geweest deze aan te pakken. In de wijk dient meer economie en industrie aangetrokken te worden. Een ‘upgrade’ was daarom nodig voor dit industriële gebouw. Doormiddel van de ‘high tech’ glazen gevel is deze ‘upgrade’ voor dit gebouw gelukt. Helaas staan er nog vele soortgelijke gebouwen omheen die ook zeer dringend een ‘upgrade’ nodig hebben wil deze wijk een echte aantrekkingskracht uitoefenen.

Ruimtelijk niveau De tramremise bestond uit één grote ruimte welke gemakkelijk opnieuw is in te richten. Het gebouw was van origine een voor het publiek ontoegankelijk gebouw. Om de nieuwe functie goed tot zijn recht te laten komen waren er aanpassingen nodig om het gebouw een meer toegankelijker karakter te geven. Doordat het gebouw een hectische, chaotische sfeer moet uitstralen, namelijk die sfeer die gepaard ging met oorlog en verzet, is het oude veelvuldig gebruikt bij de nieuwe indeling. Er bevinden zich kleine ongestructureerde ruimtes tegenover een grote hal waar de oorspronkelijke gebouwstructuur zichtbaar is. De combinatie van de nieuwe invulling in het oude gebouw versterkt de ruimtelijke beleving. Functioneel niveau De aanleiding tot herbestemming van dit object is te danken aan de goed bereikbare plek en de vrije indeelbaarheid van de hal voor de nieuwe bestemming. Het doel van het museum is een indruk te krijgen van de dramatiek van de tijd. Om dit te bereiken is veel decor toegepast en is er een ingewikkelde routing door het gebouw geplaatst. Ook moest het gebouw voor de nieuwe functie toegankelijke worden. Om dit te realiseren zijn er grote deuren toegepast als entree en is er een grote openbaar toegankelijke gedenktuin aangelegd om het gebouw heen.

Gedenktuin

08

Cultureel/ maatschappelijk niveau De locatie en de sfeer sluiten goed aan bij de functie van het gebouw. De herdenking van het gebeurde vindt nu op dezelfde locatie plaats. Bovendien is het één van de weinige gebouwen in de wijk die daadwerkelijk nog overeind stonden na de oorlog. Het uitgangspunt was het creëren van hoge mate van realiteit. Het doel van het museum is niet zo zeer het huisvesten van een tentoonstelling, het gaat meer om de beleving in het museum. Het interieur is bedoeld chaotisch in overeenstemming met de dramatische tijd. Het museum heeft zo veel weg van een themapark. Om alles zo echt mogelijk te laten lijken, in verband met de gewenste sfeer, is al het nieuwe in de oude stijl gebouwd. Dit is gedaan doormiddel van het toepassen van oude materialen, putdeksels, decors en grauwe kleuren. Hierdoor is er geen grens zichtbaar tussen het oude en het nieuwe, wat de interactie tussen de delen optimaal benut.

Conclusie herbestemmingen in Warschau Het is gebleken dat de aanpak van architecten en stadontwikkelaars in Warschau andere doelen voor ogen hebben dan in Nederland. Herbestemmingen vinden zeer sporadisch plaats. Warschau is in het verleden vooral bezig geweest met de wederopbouw na de bombardementen in de tweede wereldoorlog waarin 85% van de gebouwen in Warschau zijn beschadigd of vernietigd. In de jaren vijftig is men begonnen met een grootscheepse herbouw in de vorm van ééntonige grote betonnen gebouwen. Dit om maar zo snel mogelijk huisvesting te kunnen bieden. Deze gebouwen zijn alles behalve zorgvuldig ontworpen, waardoor zij op dit moment in een grote getale dringend aan vervanging toe zijn. In Nederland is herbestemming of ‘upgrading’ meestal een logische stap. In Warschau kiest men echter eerder voor sloop en herbouw. Maar vanwege de grote economische problemen wordt zelfs vaak gekozen om de sloop achterwege te laten. Dit heeft grote leegstand van zeer verpauperde gebouwen en wijken tot gevolg. De architecten waren er duidelijk in dat zij hier geen grote problemen in zagen zolang er geen voldoende geld is er iets aan te doen. Het bouwen op een andere locatie wordt meestal geprefereerd. Hierdoor lijkt een stedenbouwkundige identiteit te ontbreken en krijgen veel wijken een sobere indruk. Met name de wijken met een beladen geschiedenis, zoals uiteraard de Joodse Getto. Wat opvalt is de grote hoeveelheid aan monumenten die terugdenken aan deze geschiedenis. Duidelijk is dat Warschau veel moeite heeft met het verwerken van zijn historie. Geconcludeerd kan worden dat er één belangrijkste factor is welke het herbestemmen tegen gaat. Geld. En als er al herbestemd wordt, dan is dat of om iets wat zeer nodig opgeknapt moet worden aan te pakken, of om de geschiedenis van een object te benadrukken. Met andere woorden kan gezegd worden dat de tweede wereldoorlog in Warschau nog altijd zeer veel invloed heeft op de architectuur.

Interieur wordt maximaal ingezet bij het creëren van sfeer

09

onDERzoEkSSchEmA:

Op welke wijze worden transformaties aangepakt in westen oost Europa met betrekking tot de relatie tussen de oude en nieuwe elementen?

Ruimtelijk

project: Industrieel gebouw, warschau (business center) Doelstelling (Waarom?)

Strategiën (Wat?)

Oplossingen (Hoe?)

Wat is de aanleiding geweest voor de transformatie / herbestemming op deze schaal?

Wat zijn de uitgangspunten geweest? Bv. Het oude zoveel mogelijk behouden / versterken / gebruiken / vervangen / enz.

Op welke wijze is dat bereikt?





.......................................................... Het gebouw bevond zich in een slechte staat. Er was sprake van verpaupering.

Functioneel


.......................................................... Het voldeed bij lange na niet aan de eisen. Een magazijn en een business centre stellen anderen logistieke eisen.

Maatschappelijk/ Cultureel


.......................................................... Er moest wat gebeuren tegen de verpaupering van de Joodse wijk. Er dient economie en industrie aangetrokken te worden.

................................................................. Het oude casco is gebruikt. De rest is vervangen.

................................................................. Al het oude is er uit gehaald en vervangen door het nieuwe.

................................................................. Het oude heeft een ‘upgrade’ nodig.

10 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

................................................................. Er is op een hoger niveau een geheel nieuwe glazen ‘high-tech’ gevel ervoor gezet.

..................................................................... Alleen het casco is blijven staan, de rest is opnieuw ingedeeld.

........................................................................ Glazen gevel met een ‘high tech’ uitstraling gebruiken.

onDERzoEkSSchEmA:


Ruimtelijk

project: Joods verzetsmuseum, warschau Doelstelling (Waarom?)

Strategiën (Wat?)

Oplossingen (Hoe?)








.......................................................... Het is één grote ruimte, welke gemakkelijk opnieuw is in te richten. Het gesloten gebouw, welke voorheen een tramremise was, moet openbaar gemaakt worden.

Functioneel


.......................................................... Het is een goed bereikbare plek welke goed in te delen is voor de nieuwe bestemming.



.......................................................... De locatie en sfeer sluit aan bij de functie. De herdenking vindt zo plaats op dezelfde locatie als waar het gebeurde. Bovendien is het één van de weinige gebouwen die daadwerkelijk de oorlog overleefd hebben.

................................................................. Het gebouw moet de sfeer uitstralen van chaos, oorlog en verzet. Het oude wordt door het nieuwe gebruikt en het versterkt elkaar.

................................................................. Het oude is behouden en er is een nieuwe chaotische indeling gemaakt. Het gebouw moest toegankelijker worden.

................................................................. Om alles zo echt mogelijk te laten lijken, i.v.m. de sfeer, is al het nieuwe in oude stijl gebouwd. Hierdoor is geen grens zichtbaar tussen oud en nieuw. Als op de manier van een themapark.

................................................................. Kleine ongestructureerde ruimtes tegenover een grote hal waar de oorspronkelijke gebouwstructuur zichtbaar is. Een duidelijk contrast tussen de chaotische ruimtes en een hal met bommenwerper.

..................................................................... Een nieuwe ingewikkelde routing door het gebouw en grote deuren toepassen als entree. Ook is er een grote openbare gedenktuin om het gebouw heen geplaatst.

........................................................................ Oude materialen, putdeksels, decors, grauwe kleuren. Het gaat niet zo zeer om de tentoonstelling, meer om de beleving. Het interieur is bedoeld chaotisch i.v.m. de dramatische tijd.


algemeen Moskou is een metropool met contrasten. Gebouwen uit allerlei periodes en van allerlei stromingen zijn te vinden in deze stad waar je als bezoeker wordt overdonderd door zoveel grootte, massaliteit en diversiteit. Hoewel er zoveel diversiteit is te vinden, worden er vrijwel nooit verschillende stijlen in een gebouw gemixt. Herbestemmingen zijn erg schaars in het hedendaagse Moskou. Project 1 – redactie Project Russia, ARTPLAY & KEKS-café In Moskou hebben we tijdens de reis slechts één herbestemd gebouw gevonden. In het vooronderzoek waren verder geen herbestemmingen gevonden, transformaties leken voornamelijk plaats te vinden door sloop en nieuwbouw. Het gebouw dat we hebben bezocht waarin enkele designwinkels, een café en de redactie van tijdschrift ‘Project Russia’ waren gehuisvest, is voor Moskou uniek in zijn soort. Het is namelijk een herbestemming van een oude fabriek, een hergebruik van industrieel erfgoed. Op de volgende pagina is een ingevuld schema te vinden, waarmee op drie niveaus is gekeken wat de doelstelling, visie en oplossingen zijn geweest.

MO

S

KO

U De gevel van de oude fabriek toont de nieuwe invulling

Ruimtelijk niveau De designfuncties die in dit gebouw terecht zouden komen, vroegen om een interessante ruimtelijke sfeer. In een inspirerende ruimtelijke omgeving komt bijvoorbeeld designinterieur dat in de verkoop staat beter tot haar recht. Met welke ruimtelijke visie heeft men getracht een dergelijke ambiance te creëren bij deze herbestemming? Oude en nieuwe ruimtelijke elementen worden gebruikt om elkaar te versterken. De oorspronkelijke draagconstructie, dat wil zeggen de kolommen en het dak, zijn bewaard gebleven en nieuwe elementen zijn in het oude gebouw geplaatst. Voorbeelden hiervan zijn een nieuwe vloerafwerking en nieuw geplaatste puien. Doordat oud en nieuw naast elkaar te zien zijn, creëren ze een sfeer in de ruimtes die niet te bereiken is met alleen nieuwe of alleen historische elementen. Ze hebben elkaar nodig.

12

Functioneel niveau De aanleiding voor de transformatie op functioneel niveau is dat het oude gebouw niet meer functioneel bruikbaar was. De verpauperde staat van de oude fabriek heeft ervoor gezorgd dat het gebouw op een lijst van te slopen gebouwen terecht is gekomen. Op initiatief van de nieuwe gebruikers is het leegstaande gebouw tijdelijk herbestemd voor de nieuwe functies. Een tweede aanleiding is dus de behoefte aan interessante huisvesting voor de nieuwe functies. De functie van het gebouw wordt vervangen, in die zin is er hier sprake van de strategie vervangen. Door de nieuwe functie worden de oude elementen weer zinvol gebruikt.

Conclusie herbestemmingen in Moskou Uit vooronderzoek op internet, het daadwerkelijke bezoek aan Moskou en het interview met de Nederlandse hoofdredacteur van Russisch architectuurtijdschrift ‘Project Russia’, is gebleken dat gebouwen in Moskou niet herbestemd worden. Het oude fabriekspand dat hiervoor is beschreven is een uitzondering, geïnitieerd door mensen uit de westerse wereld. Opvalland is dat in Moskou de oude en nieuwe architectuurstijlen beiden worden gewaardeerd, maar dat ze eigenlijk vrijwel nooit worden gemengd in de vorm van een herbestemming. Drie redenen waarom de Moskovieten niet willen herbestemmen waren volgens de hoofdredacteur: 1. Het is economisch oninteressant, want sloop en nieuwbouw is goedkoper. Dit is het belangrijkste argument. 2. De projectontwikkelaars hebben vrijwel nooit een architectuur insteek of achtergrond. Daarnaast was volgens de hoofdredacteur vaak te zien dat de projectontwikkelaars ondanks het ontbreken van kennis zich met architectuur gingen bemoeien. Vaak werd de persoonlijke smaak van dergelijke ontwikkelaars vervolgens gewoon toegepast op gebouwen. 3. Vanuit de Sovjetmentaliteit heerst de gedachte dat de maatschappij vooral moet produceren. Deze mentaliteit is nog immer aanwezig. Hergebruik wordt door de Russen niet als productie gezien en wordt daarom afgekeurd. De gedachte of het gevoel ‘nieuwer is beter’ heerst bij hen. De hoofdvraag luidt voor Moskou als volgt: Op welke wijze worden transformaties aangepakt in Moskou met betrekking tot de relatie tussen de oude en nieuwe elementen?

multifuntionele interieur met uitgesproken sfeer

Op welke wijze heeft de nieuwe functie de oude kunnen vervangen, ook al gaat het om tijdelijke nieuwe functies? De nieuw geplaatste binnenwanden delen de oorspronkelijk grotere ruimtes eenvoudig in. Oude elementen zijn vooral weggehaald waar het handig is voor de nieuwe routing, of als er meer daglicht wordt gewenst in de nieuwe ruimtes.

Het samenvattende antwoord dat we uit ons onderzoek halen is: Er vinden vrijwel geen herbestemmingen plaats, meestal voltrekken transformaties zich door sloop van oude elementen en het neerzetten van een volledig nieuw gebouw.

Cultureel/ maatschappelijk niveau Op dit niveau hadden de bedenkers van deze herbestemming (Project Russia) een bijzondere doelstelling. Zij wilden met dit gebouw een voorbeeld stellen, een statement maken. Omdat het in Rusland niet gebruikelijk is om industrieel erfgoed te herbestemmen en de waarde van dergelijke herinneringen aan oude industrieën normaliter niet wordt ingezien, is dit een voor Rusland uniek project. De makers hadden als doelstelling het opwaarderen van het waardebesef van industrieel erfgoed door de Russische maatschappij. Uitgangspunt is op dit niveau dus het oude behouden, het waarderen en ook het opwaarderen. Hierbij blijft ook overal in het gebouw het oude zichtbaar, zodat de benutte mogelijkheden van het oude industriegebouw ervaren kunnen worden. De industriele elementen komen op de meest verassende plaatsen terug

13

onDERzoEkSSchEmA:


Ruimtelijk

project: Redactie project Russia, designshop ARTpLAY en kEkS-café Doelstelling (Waarom?)

Strategiën (Wat?)

Oplossingen (Hoe?)






.......................................................... Behoefte aan een ruimtelijk interessante sfeer


Functioneel


.......................................................... Was niet meer functioneel

................................................................. Het oude versterkt het nieuwe en vice versa

En

................................................................. Door nieuwe wordt oude weer bruikbaar

Nieuwe (tijdelijke) functie nodig

Functie vervangen.



.......................................................... Besef van waarde van industrieel erfgoed

................................................................. Het oude behouden, identiteit bewaren.


................................................................. De oude constructie, kolommen en dak behouden. Nieuw is in het oude gevoegd

..................................................................... Door snel en praktisch wanden te plaatsen en invulling te geven en alleen weghalen voor daglicht en routing.


........................................................................ Alles laten zien, het oude tonen. Laten zien dat het mogelijk is.

Algemeen St. Petersburg is in 1703 in opdracht van Peter de Grote opgericht. Als venster naar Europa en hoofdstad van het Russische Rijk van 1712 tot 1917, werd Sint-Petersburg een bakermat voor kunst en literatuur. Men is hier tot op de dag van vandaag erg trots op. Het historische centrum van St. Petersburg moet dan ook koste wat kost in stand worden gehouden. Het is door de overheid verboden, iets te bouwen wat niet bij het bestaande straatbeeld aansluit. Daarom zul je in heel St. Petersburg dezelfde bouwstijl aantreffen. Daardoor zijn er geen grote transformaties zichtbaar in het straatbeeld van de stad. Ze zijn er echter wel, alleen verschuilen ze zich achter de straatgevels. Project 1 - Corinthia Nevsky Palace Hotel*****

SI N T P ETER S B U R G

In Moskou zijn we op bezoek geweest bij Arup. Dit buitenlandse bedrijf, is een van de weinige met een volwaardig Russisch kantoor. Er werken meer dan 45 mensen uit Rusland en andere landen. Arup is een erg groot uitvoeringsbedrijf wat behalve de bouw ook een geïntegreerde aanpak kan verzorgen. Van het ontwerp tot de realisatie is ARUP bij het project betrokken. Het werkt aan een breeds scala van projecten in de commerciële en industrie-sector voor zowel Russische als buitenlandse opdrachtgevers. Dit bedrijf heeft een gezonde professionele band opgebouwd met de federale autoriteiten. Een tijdje geleden is Arup bezig geweest met het realiseren van het Corinthia Nevsky Palace Hotel in St. Petersburg. Dit is een zeer luxe vijf sterren hotel op de Nevsky Prospect, de hoofdstraat van St. Petersburg. Dit is een interessante herbestemming, die ons veel heeft geleerd over de manier waarop er over de stad gedacht wordt. Hieronder wordt het project besproken aan de hand van de drie verschillende niveaus.

Zelfs tijdens de verbouwing blijft het straatbeeld ongewijzigd

Ruimtelijk niveau Er is behoefte aan een zeer luxe hotel in de belangrijkste straat van St. Petersburg. Op de locatie waar dit hotel gerealiseerd wordt, stonden drie afzonderlijke gebouwen die sterk verpaupert waren.(zie schets 1)

15

In feite is het alles herbouwd en is er dus niet echt sprake van renovatie. Herbouwen is een betere term voor dit project. De voorgevel moet authentiek lijken, maar is ook volledig opnieuw gebouwd. Wel zijn de oorspronkelijke ornamenten teruggeplaatst.

Schets 1, uitbreiding aan beide zijden

Schets 2, daglicht toetreding en atrium buiten zichtlijn

In 1993 zijn deze gebouwen gerenoveerd. De overheid heeft een wet opgesteld, die zegt dat het straatbeeld van St. Petersburg gewaarborgd moet blijven i.v.m. historisch erfgoed. Dit betekend dus dat de gevel van het nieuwe hotel qua vorm niet mag veranderen. Echter vroeger waren het drie verschillende gebouwen, tegen elkaar aan, nu is het een gebouw. Omdat de gebouwen in een zodanige slechte staat waren, is alles herbouwd. De ornamenten van de oorspronkelijke gebouwen zijn bewaard gebleven en later terug geplaatst. Verder zijn er wat kleine veranderingen in de gevel opgetreden. De breedte van de ingangen is aangepast. En verdiepingen zijn op dezelfde hoogte gemaakt, zodat de ramen overal op dezelfde hoogte zitten. Verder is er aan het straatbeeld niets veranderd. Achter de neoclassicistische gevel gaat een scala aan moderne faciliteiten en technische snufjes schuilt. In feite is dit hotel hyper modern, alleen dat mag vanaf de straat niet zichtbaar zijn. Zo is er bijvoorbeeld een atrium geplaatst om meer licht binnen te krijgen. Dit was overigens de enige mogelijkheid want aan de voorkant mochten geen extra openingen komen. (zie schets 2) En aan de andere zijdes staan reeds gebouwen die de lichttoetreding belemmeren. (zie onderstaande afbeelding). Om dit te realiseren is het middelste gedeelte opgehoogd. De opgehoogde delen liggen verder van de straat zodat ze niet zichtbaar zijn vanaf de straat.

Maatschappelijk/cultureel niveau De aanleiding om de voorgevel te behouden is natuurlijk grotendeels aan dit niveau te danken. De Russen zien St. Petersburg als een perfecte stad waar niks meer aan hoeft te gebeuren. St. Petersburg heeft zijn glorie tijd gehad en alles wat daaraan herinnerd moet koste wat kost bewaard blijven. Bij dit project wordt de authentieke voorgevel gebruikt om het nieuwe, moderne te verbergen achter de gevel.

Morfologie van het bouwblok

Functioneel niveau De aanleiding voor dit project was de behoefte aan een luxe vijf sterren hotel op de Nevsky Prospect. De locatie waar aan gedacht werd, bestond uit drie verpauperde maar wel historisch waardevolle gebouwen. Door deze drie gebouwen te renoveren en samen te voegen is het hotel ontstaan. Het gevelbeeld is intact gehouden, waardoor de historische waarde m.b.t. de stad niet geschaad is. Project 2, verbeterde verkeersruimte door het toegevoegde atrium

16

Project 2 – Winkelcomplex aan de Nevsky Prospect

Conclusie herbestemmingen St. Petersburg

In 1995 is dit gebouw herbestemd. Tegenwoordig is het een winkelcentrum wat schuil gaat achter een gevel. In 1820 is dit gebouw opgericht als een business house of priests, zoals ons uitgelegd werd. Wat dit exact inhouden weten we niet. Maar het zal een soort kantoorgebouw voor de kerkgemeenschap zijn geweest.

Ook in deze stad, word er net als in Moskou weinig herbestemd. Het onderzoek vooraf via internet en andere literatuur verliep moeizaam. Er waren gewoonweg weinig tot geen herbestemmingprojecten te vinden. Het herbestemmingproject dat we gevonden hadden, hebben we tijdens onze reis niet meer kunnen bezoeken. Omdat het te ver buiten het centrum lag. Het belangrijkste wat we geleerd hebben van de twee hierboven besproken projecten, is dat historisch erfgoed heel erg belangrijk is voor een stad als St. Petersburg. Dit speelde ook in Moskou een rol, maar St. Petersburg spant de kroon. Dit heeft natuurlijk alles te maken met de geschiedenis van de stad. Vroeger werd de stad opgericht als cultureel venster richting het westen. In feite is St. Petersburg een kunststad. Van oorsprong was het ook de hoofdstad van Rusland, maar deze functie is overgenomen door Moskou. Hierdoor is kunst het belangrijkste wat St. Petersburg nog rest. En hierbij moeten we niet alleen denken aan schilderijen, maar ook aan de talloze bouwwerken in opdracht van Peter de Grote. De hele stad kenmerkt zich door de aanwezigheid van de machthebbende van vroeger. De Russen zijn hier trots op, omdat dat de glorietijd van de stad was. Daarom willen ze dit tegen iedere prijs waarborgen. Hiervoor zijn zelfs wetten opgesteld door de overheid. Hierdoor zul je nooit een hypermodern gebouw in de straten van St. Petersburg tegenkomen. Ze zijn er wel, alleen zijn ze verborgen achter authentieke gevels. Dit idee gaat in tegen het westerse idee van de stad. Wij denken dat een stad dynamisch moet zijn en juist vooruit gaat wanneer hij constant onderhevig is aan verandering. Een stad kan niet stilstaan naar ons idee. Dat wil niet zeggen dat wij geen waarde hechten aan historisch erfgoed. Ook dat is in onze steden rijkelijk terug te vinden. Het verschil is alleen dat wij ook plaats maken voor het nieuwe, omdat we immers nu leven. In het oosten heerst het idee dat de stad vroeger perfect was. En dat dit ideaalbeeld niet mag veranderen omdat een verbetering immers niet mogelijk is. Aanpassing worden dus alleen gedaan als ze noodzakelijk zijn en daarbij word voornamelijk naar het straatbeeld gekeken. Het is belangrijker dat een gebouw in het straatbeeld past en aansluit bij het imago van de stad, dan hoe het individuele gebouw eruit ziet. Het collectieve gaat voor het individuele zou je kunnen zeggen. Misschien niet vreemd voor een voormalig communistische stad.

Ruimtelijk niveau De doelstelling op ruimtelijk niveau is dat buiten en binnenruimte één moeten worden. Dat is bereikt door de ruimtes nog sterker om de binnenplaatst te centreren en door het toevoegen van een atrium. Het atrium heeft een overkoepelende functie. Vroeger was dit buitenruimte. (zie schets 3) Tegenwoordig zijn hier terrasjes waar de bezoekers even kunnen uitrusten. Of bedenken welke winkels ze willen gaan bezoeken. Ook hier is aan het straatbeeld niets veranderd. Het vreemde is dat je vanaf de straat eigenlijk geen idee hebt dat hier een klein winkelcentrum is. De entree bestaat uit een normale voordeur waarvan je er vele ziet in St. Petersburg. Je verwacht eigenlijk een woonkamer of een hal wanneer je naar binnengaat. Je ziet echter een winkelcomplex. Functioneel niveau Op functioneel niveau is er veel veranderd. Er was niet langer de behoefte voor kantoren. Laat staan kantoren voor de kerkgemeenschap. In de hedendaagse maatschappij speelt de kerk een minder belangrijke rol als in 1820. Zeker in de westerse wereld is dit het geval. Maar ook hier in het Oostblok is te merken dat de mensen steeds vrijer worden. In dit project zijn de nieuwe elementen, zoals het atrium, gebruikt om de oude delen weer functioneel te maken. Door het atrium zijn alle winkels naar elkaar gericht en gecentreerd rond een klein plein. Het glas zorgt ervoor dat het geheel een lichte uitstraling krijgt, met een prettige sfeer. Maatschappelijk/cultureel niveau De Nevsky prospect is dé hoofdstraat van St. Petersburg. Hier zijn dan ook ontzettend veel winkels, hotels en andere toeristische attracties te vinden. Vandaar dat ook de locatie niet langer geschikt was voor een kantorencomplex. Wel is het oude, het monumentale aan het pand bewaard gebleven. Om het historische erfgoed, wat de Russen zo belangrijk vinden, te waarborgen.

Schets 3, locatie van het atrium in het bouwblok

17

onDERzoEkSSchEmA:


Ruimtelijk

project: corinthia nevsky palace hotel ***** Doelstelling

Strategiën

Oplossingen




3 gebouwen moesten 1 gebouw worden, om een zeer luxe hotel te realiseren in de grootste winkelstraat van St. Petersburg.

Functioneel


De 3 aparte gebouwen, stonden op instorten en waren zeer verpaupert. Maar omdat ook deze gebouwen bij het historisch erfgoed horen, moest er een renovatie komen.



De uitstraling van de gevel is essentieel voor het straatbeeld van St. Petersburg. Er is behoefte aan een luxe hotel op een toplocatie.

Het gebouw herbouwen, zo dat het oorspronkelijke gevelbeeld intact blijft.


Herbouwen van de oude gevel. Verdiepingen er gelijke hoogte gehouden. De bovenste verdiepingen liggen verder van de straat, zodat ze niet gezien kunnen worden vanaf de straat. Op welke wijze is dat bereikt?

sloop -> herbouw/ nieuwbouw

Het gebouw herbouwen, zo dat het oorspronkelijke gevelbeeld intact blijft.


Het oude wordt gebruikt, om het nieuwe te verbergen, zodat het straatbeeld gewaarborgd blijft.



Gevel herbouwd/bewaard. Nieuwe deel kan van buiten niet ervaren worden.

onDERzoEkSSchEmA:


Ruimtelijk

project: winkelcomplex met atrium op nevski prospect (St. petersburg) Doelstelling

Strategiën

Oplossingen




Buitenruimte en binnenruimte moeten een geheel vormen.

Functioneel


Er is een functie verandering opgetreden, namelijk van kantorencomplex voor priesters naar een winkelcentrum



De functie van de gehele Nevski Prospekt is de afgelopen jaren veranderd. Dit is momenteel de grootste winkelstraat/touristenplek in St. Petersburg. Er is dus behoefte aan winkels, hotels enz. Overgang van privé naar openbaar.

Ruimtes moeten nog sterker om binnenplaats gecentreerd worden.


Nieuwe elementen zijn gebruikt om het oude opnieuw functioneel te maken.


Oude monumentale behouden om het historisch erfgoed van het straatbeeld te waarborgen. Het interieur mag wel vernieuwt worden. (heeft geen culturele waarde voor het straatbeeld.)

Er is een atrium gemaakt van de binnentuin. En hier is een glazen dak op geplaatst, zodat er eenheid ontstaat in het winkelcentrum


De binnenruimte is functioneel gemaakt door het glazen dak. De tuin veranderd in een terras dat de winkels verbindt. En Zorgt voor eenheid binnen het complex.


Alles is behouden. Er is alleen een atrium toegevoegd en winkeletalages. Maar de stijlen de ornamenten van het complex zijn allemaal origineel.


algemeen Helsinki ligt aan de zuidkust van het land aan de Finse Golf. Helsinki is tevens de grootste stad en in alle opzichten het centrum van het land. Het is regeringszetel en diplomatiek centrum. Vrijwel alle hoofdkantoren van grote Finse en internationale ondernemingen zijn in Helsinki of in de voorstad Espoo gevestigd. Helsinki is tevens de grootste industriestad van het land. Helsinki opent de zee, de kustlijn is duidelijk in de stad aanwezig. De stad heeft een uitgesproken stratennetwerk in een symmetrisch patroon. De verschillende wijken worden gekenmerkt door o.a. waterwegen, Jugendstil, parken, beelden en veel historische gebouwen. Vandaag de dag is Helsinki een stad van de toekomst die in perfecte harmonie leeft met zijn natuurlijke omgeving. De moderne architectuur en hoogwaardige technologie krijgen veel waardering van het buitenland. De unieke leefstijl en stedelijke subculturen maken allemaal deel uit van deze internationale metropool. Project 1 – Fabriek Kaapeli, Helsinki

h elsi n k i

Tijdens ons verblijf in Helsinki zijn we slechts één echt herbestemd gebouw tegengekomen. Dit was de Fabriek ‘Kaapeli‘, gelegen op een bedrijventerrein in Helsinki. Voorheen was deze enorme fabriek een kabelfabriek en ooit ook de geboorteplaats van Nokia. Nu zijn er veel culturele activiteiten gevestigd. Vele kunstenaars, musici, tentoonstellingen maar ook groothandels, sportclubs e.d. Het gebouw bestaat uit een kern met twee gigantische vleugels in dezelfde richting. De gevel van het gebouw is in oude staat gelaten. Op het dak zijn grote elementen (dozen) toegevoegd t.b.v. de installaties (zie onderstaande foto). Het gebouw is een herbestemming van een oude fabriek, een hergebruik van industrieel erfgoed. Op de volgende pagina is een ingevuld schema te vinden, waarmee op drie niveaus is gekeken wat de doelstelling, visie en oplossingen zijn geweest.

Het exterieur van het gebouw is ongewijzigd, enkel de ‘dozen’ op het dak verraden de verbouwing

20

Conclusie herbestemmingen Helsinki Ruimtelijk niveau De aanleiding voor het herbestemmen van dit project op dit niveau is een leegstaande fabriek een nieuwe impuls geven. De ruimtelijke kwaliteit van het gebouw wordt versterkt door het oude intact te laten en eventueel op te frissen en d.m.v. nieuwe elementen aan het gebouw toe te voegen. Doordat men de oude elementen heeft behouden is de oude sfeer die in en rond de fabriek heerst behouden. Het toevoegen van nieuwe opvallende elementen levert een vernieuwend effect op. Het rode opvallende informatiepunt, de uitspringende stalen dozen op de daken en nog vele andere veranderingen zorgen voor een nieuwe beleving met in het achterhoofd de industriële sfeer. De oude sfeer en oude elementen versterken dus eigenlijk de nieuwe functie van het gebouw.

Het is eigenlijk een beetje voorbarig om een conclusie te trekken over een hele stad op basis van de analyse van één project. Daarom zal ik de bevindingen die we hebben gevonden niet extrapoleren over de gehele stad, maar enkel de conclusies trekken over het geanalyseerde project. De belangrijkste doelstelling van de herbestemming was een nieuwe functie te geven aan een leegstand/vervallen terrein. Een nieuwe impuls voor het gebouw, de omgeving en de culturele wereld. Wel is het erg belangrijk dat de identiteit van het gebouw behouden blijft. Dit is gedaan door het herstellen/intact laten van de belangrijkste oude gedeelten. Naar ons gevoel staat de stad Helsinki stukken meer open voor transformatie/herbestemmingen dan de overige steden van de studiereis. De transformaties zijn voornamelijk gericht op functionaliteit en het behoud van waardevolle gedeelten. Het waarborgen van de geschiedenis is hierbij dus niet onbelangrijk.

De rode accenten in het interieur kenmerken nieuwe elementen

Functioneel niveau Er was behoefte tot groepering van culturele activiteiten/instellingen. Een leegstaand gebouw is natuurlijk een ideaal begin zeker als het gebouw al veel eigenschappen voor de toekomstige functie bevat. Het bestond namelijk uit veel grote ruimtes, welke gemakkelijk te transformeren zijn in o.a. ateliers. De ruimtes hebben namelijk alleen maar kleine aanpassingen nodig. Zo is er bijvoorbeeld een voormalige opslagruimte die nu dient als groothandel voor keramiek, wederom een grootschalige ruimte die zonder grote ingrepen aan zijn nieuwe functie voldoet. Er is hier gebruik gemaakt van het vervangen van zakelijk/industrieel tot semi openbaar/cultureel. Oude overbodige of leegstaande gebouwen worden overgenomen door functies waar wel behoefte aan is. Het gebouw is d.m.v. minimale aanpassingen of toevoegingen gemakkelijk aanpasbaar aan zijn nieuwe functie. De effectiviteit van de ‘eenvoudige’ transformatie heeft waarschijnlijk zwaar gewogen. Cultureel/ maatschappelijk niveau Het belangrijkste uitgangspunt op cultureel/maatschappelijk niveau is het behouden van industrieel erfgoed. Dit geldt tevens voor de identiteit van het gebouw. Daarnaast willen ze het vervallen havengebied een nieuwe impuls geven. Doordat oud en nieuw naast elkaar te zien zijn, creëren ze een sfeer in de ruimtes die niet te bereiken is met alleen nieuwe of alleen historische elementen. Deze industriële werklustige sfeer is d.m.v. het behoud van de identiteit behouden gebleven. minimale ingrepen zijn uitgevoerd om het gebouw bruikbaar te maken voor de nieuwe functie

21

onDERzoEkSSchEmA:


Ruimtelijk

project: fabriek kaapeli, helsinki Doelstelling (Waarom?)

Strategiën (Wat?)

Oplossingen (Hoe?)








.......................................................... Nieuwe impuls voor leegstaande fabriek.

Functioneel


.......................................................... Behoefte tot groepering en onderdak voor culturele activiteiten/instellingen



.......................................................... Behouden van industrieel erfgoed/de identiteit van het gebouw.

................................................................. Oude intact laten en eventueel opfrissen en nieuwe elementen toevoegen.

................................................................. Zoveel mogelijk van het oude bewaren en minimale aanpassingen doen t.b.v. de nieuwe functie.

................................................................. De belangrijkste oude delen m.b.t. identiteit behouden.


................................................................. Verschillende toevoegingen, waaronder informatiepunt en stalen dozen op de daken van de vleugels.

..................................................................... Herindeling van de ruimten, kleine aanpassing m.b.t. routing en daglicht en oude herstellen tot bruikbare staat.

........................................................................ Door het behouden van de schil blijft de identiteit van het gebouw bewaard.

RESULTATEN

23

FEITEN Dit onderzoek heeft zich uitsluitend gericht op de transformaties als gevolg van herbestemming. Naar onze mening was dit de enige vorm van bouwkundige transformatie die op de ons toegewezen schaal waarneembaar zou zijn. Renovatie projecten doen over het algemeen geen uitspraak op de schaal van 1/100. Ze beperken zich juist tot een gedetailleerder niveau om zodoende het beeld op deze grotere schaal te kunnen bewaren. Transformaties boven het niveau van het gebouw spreken zich eerder uit op grotere schalen vanaf de 1/250 of 1/500 en nauwelijks op dit schaalniveau. Nu is het een feit dat herbestemming niet de meest voor de handliggende bouwkundige ingreep is. Herbestemmingen gaan doorgaans gepaard met hogere kosten. Ze vragen om een redelijk neutrale basis of een gebouw dat toevalligerwijs de kenmerken bevat die gewenst zijn voor de nieuwe invulling. Dit zorgt ervoor dat in de westerse maatschappij ondanks de begrippen zoals duurzaam bouwen en recycling, een herbestemming nog steeds een uitzondering op de regel is.

REFERENTIEKADER

Daarnaast geldt in veel gevallen dat bouwprojecten geïnitieerd worden door projectontwikkelaars. Projectontwikkelaars zijn er niet alleen bij gebaat dat een gebouw zo goedkoop mogelijk tot stand komt maar ook dat het gebouw een identiteit uitstraalt die makkelijk verkoopbaar is. Begrijpelijk is dat een blinkend nieuw gebouw gemiddeld genomen sneller in de smaak zal vallen dan een willekeurig herbestemd gebouw. Dit maakt de voorraad mogelijk her te bestemmen gebouwen wederom aanzienlijk kleiner.

Affiche en nieuwbouw, high tech is hot

24

Met deze gegevens in ons achterhoofd is het eenvoudig concluderen dat herbestemmen in het oosten er niet makkelijker op wordt. Het gegeven dat het aanpassen van een bestaand gebouw goedkoper is dan een volledig nieuw te bouwen gebouw, is niet waar. De te verrichten ingrepen en het onvoorziene meerwerk, brengt een hoop extra kosten en onzekerheden met zich mee. Tevens spreekt voor zich dat Oost Europa beduidend kapitaalonkrachtiger is dan het westen. Dit alleen al maakt de situatie in het oosten er niet bepaald beter op. Echter het heeft ook nog een neveneffect, doordat deze landen een zwakke economie hebben zijn ze nog meer afhankelijk van de kapitaalkrachtige actoren. Wat ik bedoel is dat deze overheden zich minder sterk kunnen opstellen ten opzichte van de kapitalistische multinationals. Veel westerse maatschappijen (in ieder geval de Europese) worden gekenmerkt door een sterk door de regering gereguleerde evenwichtige samenleving. Dit zorgt ervoor dat niet enkel het kapitalisme, maar ook het sociale element een evenredig aandeel in de maatschappij krijgt. Kenmerk voor de ontwikkelende landen van het Oostblok is dat deze overheden zoveel in te halen hebben, op zo veel verschillende vlakken en daarbij ook nog eens beperkte middelen tot hun beschikking hebben, dat er keuzes gemaakt moeten worden. Vanzelfsprekend krijgen daarbij de primaire behoeften voorrang. En zullen stedelijke ontwikkelingen minder aandacht krijgen. Dit geeft rijke ondernemingen en projectontwikkelaars ongekend veel meer ruimte in hun bouwkundige plannen. CONSTATERINGEN / WAARNEMINGEN

Daarnaast leeft er een gevoel door de politieke en economische veranderingen dat het oude geen waarde meer heeft. Het communisme heeft moeten wijken, multinationals stralen grootse allure uit, en de architectuur moet dit versterken, dus niet alleen het nieuwe is kwalitatief beter, maar ook het oude is visueel achterhaald. Het centrum van Sint Petersburg is hierbij de uitzondering, deze stad koestert wel zijn architectonische erfgoed. Echter helaas knuffelt de stadsplanning zijn centrum bijna dood, doordat het als één groot openlucht museum geconserveerd wordt. De modernisering vindt enkel achter gesloten deuren plaats. De oude gevels zijn cultureel erfgoed en mogen hoogstens gerenoveerd worden. Zijn ze niet meer te renoveren, dan moeten ze zo origineel mogelijk gereproduceerd worden. Het stadsbeeld blijft ongewijzigd en de tijd lijkt stil te blijven staan. Een ander constatering is dat deze steden ontzettend ruim zijn. In Nederland heeft elke vierkante centimeter een functie en is in elke stad diezelfde vierkante centimeter benut, ontworpen, ontwikkelt of op dit moment in ontwikkeling. Dit creëert een situatie waarbij herbestemming soms de enige mogelijkheid is om op een bepaalde locatie nieuwe initiatieven te ontplooien. In het Oostblok zie je juist het tegenovergestelde, deze steden hebben zoveel ‘rest’ruimte dat het makkelijker is om een nieuw gebied te ontwikkelen dan het oude te revitaliseren. Vooral in Warschau was dit effect duidelijk te herkenen. Mede door het ontbreken van een duidelijk centrum kent de stad verschillende nieuwe gebieden die zich afzonderlijk van elkaar ontwikkelen, temidden van bestaande, functionerende en verpauperde gebieden.

Los van de feiten is ons ook nog het één en ander opgevallen tijdens het bezoeken van de verschillende steden. Zonder te generaliseren vertonen ze een aantal overeenkomsten, met daarnaast ook nog een aantal specifieke randvoorwaarden die niet voor alle steden geldt, of juist specifiek zijn voor één enkele stad. Om mee te beginnen beschikken de steden eenvoudigweg niet bepaald over een rijk architectonisch erfgoed. Natuurlijk zijn de iconen aanwezig, maar deze gebouwen hebben hun functie nog niet verloren en degene die dat wel hebben worden beschermd en in ere gehouden. Het ontbreekt voornamelijk aan gebouwen die een karakteristiek vertonen, dan wel in functie, dan wel in architectuur. Voornamelijk de Russische steden staan vol met meters gevel die versierd zijn met renaissance, barokke of andere klassieke elementen. Maar vertonen ten eerste geen individuele gebouwen en ten tweede bezitten deze ook geen unieke kwaliteit die de wens tot behoud doet spreken.

Het icoon en de massa

Dichthied van de stad: in één beeld; snelweg bos en ‘oneindige’ bebouwing

Tot slot kom ik nog even terug op de geschiedenis. In meer en mindere mate worden de steden ook beïnvloed door hun achtergrond, niet alleen direct zichtbaar zoals bij Sint Petersburg, maar ook subtieler en indirecter. Het communisme mag dan verdwenen zijn uit Rusland, maar dat is het nog niet uit zijn inwoners. Wel politiek, maar in termen van normen en waarden zijn nog de elementen nog degelijk aanwezig. Russen zijn arbeiders, er moet gewerkt worden om een plaats in de maatschappij te verdienen. Produceren is een graadmeter van succes en dat geldt ook voor de bouw. Het opknappen of hergebruiken levert geen nieuwe productie op en is dus ondergeschikt. Warschau heeft een ander erfgoed. Tijdens de verschillende lezingen over Warschau werd al heel snel duidelijk dat deze stad een trauma heeft overgehouden aan de vernielingen gedurende de tweede wereldoorlog. De hang naar dat wat er niet meer is vertroebeld het huidige ruimtelijk beleid. Alles wat na deze periode gebouwd is, heeft geen status en dus ook geen waarde. Het gevolg is een opeenvolging van stedenbouwkundige plannen waarbij niet gedacht wordt in begrippen van aanvullen en versterken van het gerealiseerde, maar enkel gefocust wordt op nieuwe ontwikkelingen. Kortom niet bepaald een ideaal klimaat voor herbestemming.

25

Het moge inmiddels duidelijk zijn dat de herbestemming activiteiten in Oost Europa enigszins tegen vielen. Desalniettemin hebben we een aantal herbestemmingen gevonden zoals uit de gemaakte analyses te constateren is. Deze analyses vertellen ons iets over de motivatie achter deze projecten. We zullen ze dan ook als middel gebruiken om een antwoord te formuleren op de hoofdvraag van dit onderzoek, Op welke wijze worden transformaties aangepakt in westen oost Europa met betrekking tot de relatie tussen de oude en nieuwe elementen? Het begrip elementen is in deze vraag bewust gekozen aangezien we vooraf geen idee hadden hoe specifiek we ons onderzoek uit zouden kunnen voeren. Elementen hebben zowel de concrete schaal van tastbare veranderingen/aanpassingen/toevoegingen als wel de suggestieve schaal van culturele/maatschappelijke/sociale en historische invloeden. KENMERKEN Nu hebben we een aantal overeenkomstige kenmerken gevonden tussen de verschillende Oost Europese herbestemmingen die ik zal opsommen en vervolgens kort toelichten.

CONC L U S I E S

- - - - -

locatie erfgoed sfeer ruimtelijke, functionele kwaliteit beschikbaarheid

Locatie; voornamelijk in het geval van het verzetsmuseum en de projecten in Sint Petersburg, het hotel en het winkelcentrum zijn de locaties een belangrijke motivatie voor de herbestemming. Gaat het bij de eerste om een historische betekenis van de locatie, de wijk waarin de hevigste strijd heeft plaats gevonden. Bij de tweede gaat het om de huidige locatie, aan de belangrijkste straat van de stad, de Nevski Prospekt en het economische belang dat daarbij te behalen valt. Erfgoed; wederom voor het verzetsmuseum, maar ook voor de fabriek van Project Russia en het hotel geld de waarde van het historische erfgoed. Net als bij de locatie is het historische gegeven belangrijk, de oude tramremise is vanwege de bruikbaarheid voor de Duitsers één van de weinige gebouwen die gespaard is gebleven tijdens de oorlog. Dit plaatst de functie van het museum meer in het tijdsbeeld waarnaar het verwijst. In het pand van Project Russia is dit erfgoed van een mindere doorslaggevende betekenis, terwijl het bij het hotel (door het stadsbestuur opgelegd) als uitgangspunt heeft gediend voor de nieuwe ontwerp-tekeningen. Sfeer; niet alleen het historische erfgoed maar ook de sfeer die deze gebouwen met zich meebrengen zijn aanleiding geweest voor de herbestemming van de fabriek in Moskou en de tramremise. Je zou het ook wel het bouwkundige of architectonische erfgoed kunnen noemen.

26

Naast de sfeer bestaat er ook de ruimtelijke of functionele kwaliteit van het bestaande gebouw. Het gebouw heeft de kenmerken die interessant of voordelig zij voor de nieuwe bestemming. Dit komt naar voren bij het winkelcentrum, het industriële pand in Warschau en de tramremise. Bij het winkelcentrum creëert het toegevoegde atrium een verkeersruimte die bij de nieuwe invulling onontbeerlijk was. Bij de gebouwen in Warschau betreft het eerder een minimaal belemmeren van de nieuwe invulling. Beschikbaarheid; dit kenmerk is niet zozeer een motivatie tot herbestemmen. Maar wel een motivatie tot het herbestemmen van juist dat gebouw. Het verbaasd dan ook niet dat dit vooral geldt voor de fabriekspanden in Warschau en Moskou, waarbij de keuze voor de betreffende gebouwen willekeuriger is en gekeken kan worden naar wat beschikbaar is. Hier speelt ook een economisch belang, op het moment dat de andere factoren belangrijker worden dan neemt de waarde van het pand toe. Beschikbaarheid wordt minder belangrijk, aangezien deze dan ook ‘afgekocht’ kan worden. STRATEGIËN Opvallend is dat deze motivaties tot herbestemming ook terug te vinden zijn in de westerse projecten, wat het mogelijk maakt om ze op dit niveau met elkaar te kunnen vergelijken. Vervolgens geldt voor elk van de genoemde kenmerken dat er telkens één strategie overheerst om het beoogde doel te bereiken. In het geval van het erfgoed bestaat de strategie vooral uit het behouden van de bestaande elementen met een zo min mogelijke aanpassing, in het geval van het hotel is er zelfs sprake van het namaken van het origineel omdat deze te zwaar beschadigd was. Met betrekking tot het kenmerk sfeer is er ook sprake van de strategie van behoud, maar overheerst vooral de strategie van het versterken; karakteristieke elementen worden geaccentueerd, en/of aangevuld met vergelijkbare elementen. In het geval van de ruimtelijke of functionele kwaliteit kan er gesproken worden van een strategie met als doel het benutten van deze kenmerken van het gebouw. Ze zijn aanwezig maar hebben geen betekenis voor de eindsituatie. Wat betreft het kenmerk van de beschikbaarheid is het iets moeilijker een strategie te formuleren. De belangrijkste conclusie is dat het bestaande gebouw de nieuwe functie niet mag belemmeren, om de mogelijkheid tot herbestemmen nog interessant te houden. Het belangrijkste strategische element is dan ook het zo veel mogelijk kunnen benutten van de bestaande situatie.

Tot slot hebben we nog het kenmerk locatie, deze term is als enige niet gericht op het gebouw zelf, maar op zijn context of omgeving. Dit zorgt ervoor dat de keuze van het gebouw ondergeschikt is en zodoende willekeurig is. Deze willekeurigheid is dan ook terug te vinden in de strategie, die is namelijk in tegenstelling tot alle andere kenmerken niet eenduidig. De middelen, materialen, technieken en methoden waarmee en waarop dit vervolgens gebeurt zijn voor elk project zo divers dat deze niet echt met elkaar te vergelijken zijn en zal ik vanwege die reden dan ook buiten beschouwing laten. De volgende stap is om dit Oost Europese beeld te gaan vergelijken met het westerse. OOST VS WEST Tot nu toe zijn de herbestemmingen in Helsinki niet aan de orde geweest. De reden hiervoor zit in de focus van het onderzoek. Helsinki maakt ondanks de geografische ligging wel degelijk onderdeel uit van het Westerse Europa. De mogelijkheden met betrekking tot herbestemmen liggen vandaar naar onze mening dichter bij die van Nederland en de rest van West Europa dan bij de Oostblok landen. Aangezien het uitgangspunt de steden uit deze Oostblok landen zijn geweest, gelden de herbestemmingen in Helsinki net als die uit het vooronderzoek in Nederland als vergelijking tot de eerste groep projecten. Zoals al aangegeven zijn de herbestemmings motieven van de Oost Europese projecten ook terug te vinden in de westerse projecten. Vier van de vijf kenmerken zijn te herleiden uit het Kaapeli project in Helsinki. Het besef van cultureel erfgoed vanuit een maatschappelijke context die tevens zijn sfeer aan het gebouw mee geeft. Waarbij de ruimtelijke en functionele eigenschappen aanvullend de verschillende nieuwe bestemmingen ten goede komen. Deze aanwezige eigenschappen zorgen tezamen met de beschikbaarheid voor de keuze van herbestemming van deze fabriek. Enkel het kenmerk locatie is niet vertegenwoordigd in dit gebouw. De afwezigheid van dit motief is weer een verklaring voor de enigszins willekeurige keuze van juist dit pand op het industrie terrein. Ook voor de al bestudeerde projecten in het vooronderzoek geldt dat uitsluitend deze motieven naar voren komen. Waarbij er grofweg een tweedeling is tussen projecten met een historische en/of geografische focus en projecten waarbij de ruimtelijke kwaliteiten in sfeer of functionaliteit naar voren komen. Onder de eerste kunnen we de Reichstag in Berlijn, de Annastede in Breda, het Gemeentehuis Woensdrecht en de Witte Dame in Eindhoven rekenen. De tweede groep zien we terug in de projecten de Opstandingskerk in Schiedam en de Grote kerk in Veere. Waarbij de verhoudingen natuurlijk niet zwart/wit zijn maar bij verschillende projecten een zekere mate van overlap te herkennen is. Net als bij de Oost Europese projecten

27

Aangezien de strategieën zoals voorgaand vastgesteld is, kenmerkend zijn voor de verschillende motieven, zijn ook deze te projecteren op de westerse projecten. Waardoor geconcludeerd mag worden dat er op het gebied van herbestemmingen geen verschil zit tussen westerse en oosterse projecten. Toch moet hierbij een kanttekening geplaatst worden. Op het gebied van het motief en de strategie zijn de gelijkenissen alom te herkennen, op het gebied van de realisatie, de oplossing is dit echter niet het geval. Eerder al is vermeld dat de overeenkomsten tussen de Oostblok projecten op dit gebied al niet meer aan te tonen zijn. Laat staan dat er dan nog een uitspraak gedaan kan worden tussen oost en west. Deze laatste stap in het herbestemmingmodel is tegelijk ook de meest concrete. Dit niveau laat de uiteindelijke uitvoering van de herbestemming zien en doordat deze niet valt te categoriseren mag geconcludeerd worden dat elk project uniek is in zijn uitvoering. De gekozen oplossingen worden door velerlei factoren, actoren en toevalligheden beïnvloed. Die variëren van architectonische ambitie tot welke houtsoort plaatselijk voorradig is, van wie de opdrachtgever is tot de bouwtermijn. Afsluitend wil ik de herbestemmingprojecten van het Oostblok nog wel even in het juiste kader zetten. Het bouwkundig beleid van deze landen heeft zich nog lang niet ingesteld op het behoud van cultureel, bouwkundig erfgoed en de genoemde projecten zijn uitzonderingen. Hoofdzakelijk bestaan de projecten enerzijds uit krachtpatserij van het binnen dringende kapitalisme en anderzijds uit functionele niet tot de verbeeldingsprekende traditionele bebouwing. De genoemde projecten zweven hier tussenin, in een architectonisch vacuüm dat nog niet tot ontwikkeling is gekomen. Deze steden richten zich op hun primaire doelen en architectuur is duidelijk secundair. Het is een luxe en herbestemming is een luxe goed, een luxe goed dat de Oost Europese steden zich nog niet kunnen permitteren.

28

Bijlage

29

Project analyses uit het vooronderzoek

30

31

32

33

34

35

S T U D I E R E I S V E R S L A G

Recommend Documents