S GNAAL. Nieuwe hoofdkantoor Eneco zonnig hoogtepunt

S GNAAL SIGNAAL, JULI 2012, NUMMER 3

Signaal is een uitgave van de Stichting Duurzame Energie Koepel en gaat in op de belangrijkste duurzame energie ontwikkelingen in Nederland en Europa waar de Duurzame Energie Koepel bij betrokken is. De nieuwsbrief verschijnt 4 à 5 keer per jaar.

Nieuwe hoofdkantoor Eneco zonnig hoogtepunt

Foto: Oskomera Group

Verder in deze Signaal: 2 4 7 10 15

Column Teun Bokhoven: De Burger in de Lead EWA dringt aan op betere financiële stimulering innovatieve technieken DHPA stelt BTW-verlaging op warmtepompen voor Duurzame economie steeds vaker centraal in verkiezingprogramma’s Decentrale energie onmisbaar in toekomstige energievoorziening

SIGNAAL, JAAR 2012 UITGAVE 3

Pagina 2

De Burger in de Lead

Er is geen duidelijke regie meer, maar er gebeurt wel heel veel. De centrale overheid, die traditioneel sturing gaf (of zou moeten geven) aan de energietransitie, heeft zich de laatste jaren zeer op de achtergrond gehouden- met uitzondering van een uitgesproken voorkeur voor kolen en kernenergie in combinatie met een substantieel deel import van duurzame energie in de toekomst. De energiesector zelf kent inmiddels vele schakeringen, van puur duurzaam tot sterk fossiel en centraal gericht. Netbeheerders, nog steeds onder publiek eigendom, zoeken de grenzen van nieuwe mogelijkheden en lijken zich voor te bereiden op een veel meer decentrale en duurzame energiehuishouding net zoals veel gemeenten en provincies (de belangrijkste aandeelhouders van de netbedrijven). Maar het meest opvallend is de rol van de initiatiefrijke burger in dit proces. Door het hele land zien we steeds meer initiatieven ontstaan van individuen of groepen van burgers (en soms ook bedrijven) die de overgang naar een decentrale duurzame energievoorziening zelf organiseren en niet langer wachten. Zonder een centrale regie zijn grote groepen in de samenleving zich aan het voorbereiden of al bezig om zelf duurzame energie op te wekken of dat te organiseren rondom lokale wind-, biomassa-, wko- en zonne-energieprojecten. Dit fenomeen is nieuw op de schaal waarop het zich voordoet en is een zeer duidelijk signaal dat de burger in de

samenleving veel meer ambitie en initiatief heeft dan onze huidige generatie politieke bestuurders. Een treffende illustratie vormt de wijze waarop binnen het lenteakkoord, als een duveltje uit een doosje, een nieuwe PV subsidie ontsprong waar niemand op zat te wachten in plaats van een regeling voor duurzame warmte waar een grote behoefte aan is. Gevolg voor de sector is dat de gestage (ongesubsidieerde) groei van PV in de samenleving ruw werd verstoord en bedrijven opnieuw te maken kregen met een stagnatie in omzet van 2 belangrijke maanden. Het vervolg laat zich raden- straks is de pot weer leeg en breekt de volgende periode van stagnatie aan. De burger kan dit niet meer volgen en raakt vervreemd. Het is daarom geen wonder dat burgers zelf initiatieven gaan nemen om gevoelsmatig los te komen van de traditionele energievoorziening en alle wispelturigheid van de laatste jaren. Alleen al daarom zal de beweging naar een decentrale energievoorziening sterk bottum-up ontwikkelen. Zowel de traditionele als de duurzame energiesector moeten zich dit realiseren en zich hierop in gaan stellen. Verduurzaming van de energievoorziening groeit uit naar een maatschappelijk thema waar de burger in de lead is. Politieke partijen doen er goed aan om hiernaar te luisteren en het onderwerp hoger op de politieke agenda te plaatsen. Net zoals het ook goed zou zijn de “groene” woordvoerders binnen de nieuwe fracties op verkiesbare plaatsen te zetten onder het motto: Burgers, Bedrijven en Overheid tezamenna 12 september vol energie naar een duurzame energiehuishouding. Volg via Twitter: @DuurzameEnergieKoepl

COLUMN

D

e overgang van een centrale (fossiele) energievoorziening naar een duurzame, meer decentrale energievoorziening ontwikkelt een heel eigen dynamiek.


Pagina 3

Energiebesparing weer verder achterop door uitstel Energielabel De Tweede Kamer besloot vorige week tot uitstel van een verplicht Energielabel. Marktpartijen zijn daar zeer teleurgesteld over. Een echt verplicht Energielabel bij verkoop van woningen is immers absolute noodzaak om energie- en kostenbesparing te stimuleren, zo laten Bouwend Nederland, Vereniging Energie-Nederland, Uneto-VNI, Duurzame Energie Koepel, Aedes en Stichting Meer Met Minder weten. Ze roepen de Tweede Kamer op de voorstellen in te trekken. Al sinds 2008 is de verplichting van kracht om bij verkoop van woningen een Energielabel te leveren. Omdat koper en verkoper er vanaf konden zien, leidde dat echter de afgelopen 4 jaar niet tot een grote vlucht van het Energielabel. Het is nu tijd om die verplichting effectief te maken, zoals minister Spies dat voorstelt. Kopers hebben het recht te weten wat de energieprestatie van een woning is, zodat zij maatregelen kunnen nemen om de stijgende energiekosten in de toekomst te beheersen. In veel oudere woningen kan eenvoudig meer dan 30% energiebesparing worden gerealiseerd. De koper dreigt met deze vertraging van die essentiële kennis verstoken te blijven – en dus geen goed overzicht te krijgen van de toekomstige energiekosten van zijn woning en wordt zich niet bewust van de energiekwaliteit van de

Nieuws uit Den Haag

woning. De invoering en handhaving van het Energielabel, in welk vorm dan ook, is geen doel op zich, maar is een middel om burgers en bedrijven bewust te maken, zodat energie en kosten kunnen worden bespaard. De bouwen installatiesector, energiebedrijven en corporaties werken met de overheid al jaren aan een serieuze rol voor het Energielabel. Over nut en noodzaak is nauwelijks discussie. Het is daarom onbegrijpelijk dat er wederom een vertraging dreigt. Energiebesparing stimuleert de koopkracht en geldt bovendien al geruime tijd als een potentiële groeimarkt voor onze economie.

e-Decentraal nieuwe deelnemer Duurzame Energie Koepel

e-Decentraal is een nieuwe deelnemer van de Duurzame Energie Koepel. e-Decentraal bundelt de krachten van bedrijven, organisaties, instellingen en particulieren die een decentrale duurzame energievoorziening willen realiseren. De organisatie wil die initiatieven bevorderen, versnellen en versterken. Meer info: www.e-decentraal.com.

Duurzame Energie Koepel wil transparantere wetgevingsprocessen Door een select groepje experts wordt op dit moment geschreven aan een voorstel voor een nieuwe E-wet (Energiewet) waarin de huidige Elektriciteitswet en Gaswet worden samengevoegd. De E-wet zal de huidige energietransitie naar meer duurzame energie (zowel centraal als decentraal opgewekt) moeten faciliteren. Verder wordt de E-wet afgestemd op huidig en toekomstig (voor zover bekend c.q. in te schatten) Europees energiebeleid. Alhoewel de teksten die in voorbereiding zijn nog niet openbaar zijn, is er al volop discussie over dit traject op LinkedIn. Daarnaast organiseert het ministerie van EL&I regelmatig bijeenkomsten over dit onderwerp, die vooralsnog meer het karakter hebben van discussieplatfora / raadpleging dan van een formele juridische consultatie. Van groot belang is uiteraard dat er op het moment van toezending van de concepttekst van de wet aan de Tweede Kamer in rap tempo vanuit alle belanghebbenden met deskundig en juridisch oog wordt gekeken naar de voorstellen. En dat daar vervolgens ook gesprek over is met de betreffende ministeries en met de Tweede en Eerste Kamerleden. In een vervolgtraject zal onderzocht worden of ook de warmte-

kant ingebracht kan worden in de brede Energiewet. Van groot belang is, dat de duurzame energie sector, zowel qua centrale opwekking als qua decentrale opwekking, aanhaakt met voldoende capaciteit en juridische kennis in de processen die nu gaande zijn rond de E-wet, de Omgevingswet en b.v. NMA/ Energiekamer processen over de tarieven 2013, decentrale opwekking, regeling stroomuitval, voorrang voor duurzaam, warmtewet, en dergelijke. De Duurzame Energie Koepel legt contacten met de NMA/Energiekamer in de zomer om de samenwerking op deze onderwerpen onder de loep te nemen en te verbeteren. Eén van de vragen die neergelegd gaat worden, is op welke wijze de NMA/Energiekamer de nu zeer technisch inhoudelijke en zeer juridische informatie ook toegankelijker kan maken voor b.v. vertegenwoordigers uit het midden- en kleinbedrijf en decentrale duurzame opwekkers. Op afstand volgt de Duurzame Energie Koepel ook de interessante landelijke discussie over transparantie van de Haagse lobby. Wilt u reageren of meer weten over dit proces: Monique J. van Eijkelenburg, Directeur Strategie Duurzame Energie Koepel, [email protected]; tel.: 06—228 50 416, twitter: mjvaneijkelenbu.


Pagina 4

EWA dringt aan op betere financiële stimulering innovatieve technieken

www.energieuitwater.nl

De bedrijven die actief zijn op het gebied van energie uit water, dringen bij het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie aan op andere stimulering van nieuwe technologie in de SDE+regeling. De branchevereniging EWA stelt voor dat een paar procent uit het totale budget gealloceerd moet worden voor deze nieuwe technologie. “Een andere mogelijkheid is het onder de werking van zelflevering te brengen”, zegt Hans van Breugel, voorzitter van de EWA en directeur van Tocardo.

I

n de huidige SDE+-regeling, waarin met staffels wordt gewerkt, worden nieuwe technologieën niet adequaat in de markt gezet, zegt Van Breugel. “Nieuwe technologieën zouden via het Topgebiedenbeleid gestimuleerd moeten worden. Maar de instrumenten in dit beleid zijn niet goed genoeg of nog niet voor handen om innovatieve technieken, als getijstroom, goed in de markt te zetten. Demonstratie projecten kunnen wel onder het topgebieden beleid vallen, maar er is verder geen uitrol van technologie. Wij proberen dan ook ‘Den Haag’ te bewegen om een paar procent van het SDE+-budget vrij te maken voor deze, maar ook andere nieuwe technologieën.” Zelflevering Van Breugel heeft ook een alternatief in gedachten. “Deze innovatieve technologieën zouden ook onder de werking van zelflevering kunnen worden gebracht. Daarbij kun je denken aan het iets

verruimen van de hoeveelheid opwekking, bijvoorbeeld tot 1 MW. Dat geldt dan ook voor grotere zonprojecten, en dus ook voor energie-uit-water-projecten.” In ‘Den Haag’ is men volgens Van Breugel wel gevoelig voor deze argumenten. “Maar met de huidige regering is hiervoor niet te onderhandelen. In Nederland is het qua ondersteuning van R&D goed geregeld, maar in de implementatiefase, de beruchte Valley of Death, is dat niet het geval. En dat terwijl deze innovatieve sectoren voor een groeiende werkgelegenheid kunnen zorgen, waardoor we weer hoger stijgen dan die 18e plek op de internationale economische barometer.” Een ander argument is dat technologie op het gebied van energie uit water een snel groeiend exportproduct van Nederland is. Van Breugel: “We zijn onlangs op handelsmissie naar Zuid-Korea geweest, en we gaan binnenkort weer naar Japan. En onlangs hebben we een convenant met de Verenigde Staten gesloten, in het kader van de nieuwe regeling van Agentschap NL, Partners in International Business (PIB). De reacties tijdens de missie in Korea waren heel positief. Daar hebben we op een informele wijze kunnen spreken met de desbetreffende minister. Vooral het concept van energiedammen slaat daar aan: veiligheid combineren met duurzame energieopwekking. De kans is groot dat we al op korte termijn opdrachten binnenhalen uit Zuid-Korea. Aan Japan en Nepal hebben we als Tocardo al meer dan 25 onderwaterturbines verkocht.” Thuismarkt zeer belangrijk Maar, zo zegt Van Breugel, tijdens deze missies merkt de sector hoe belangrijk het is dat er ook een thuismarkt is. “Men vraagt naar onze ervaringen in eigen land met deze projecten. Dan is niet goed dat we dat in Nederland deze projecten op een te kleine schaal uitvoeren. Het zou goed zijn voor Nederland als we een dergelijk project op grote schaal draaien. We kunnen morgen beginnen in de Oosterschelde, want daarvoor hebben we de vergunningen al ontvangen. Maar de financiële ondersteuning die het kabinet Balkenende IV ons beloofde, werd door kabinet Rutte niet door gezet.” EWA probeert daarom ‘Den Haag’ te overtuigen van een structurele ondersteuning voor de implementatie van innovatieve technieken.


Pagina 5

Updates NTA 8081 en Interpretatiedocument gepubliceerd De nieuwe versies van NTA 8081 en het interpretatiedocument zijn gepubliceerd. Het certificatieschema NTA 8081 versie 1.4 is op een aantal punten aangescherpt om onduidelijkheden op te helderen en om beter aan te sluiten op de eisen van de Europese Commissie (EC). Zo is in het toepassingsgebied een opmerking toegevoegd om te verduidelijken dat ‘processen' betrekking hebben op product (gedefinieerd als product, proces of dienst) en niet op managementsystemen. Dit was impliciet al duidelijk doordat gekozen is voor procescertificatie (ISO Guide 65/EN 45011) en niet voor management systeemcertificatie (ISO/IEC 17021). Ten aanzien van de eisen over de rapportage van de certificatieinstelling bij toekenning van het certificaat is de beschrijving aangepast om deze aan te laten sluiten op de ‘limited assurance' tekst uit de EC Mededeling over vrijwillige regelingen. Kijk hier voor het nieuwe certificatieschema. Het Interpretatiedocument versie 07 is evenals voorgaande versies aangevuld met interpretatie-kwesties die uit de praktijk naar voren zijn gekomen. Dit is onder andere gebeurd voor de volgende onderwerpen: - Ten aanzien van permanent beboste gebieden is de toelichting uit de EC Mededeling over praktische implementatie opgenomen.

- Met betrekking tot branden bij aanleg of beheer is opgenomen dat branden ook juist kan plaatsvinden voor behoud van natuurwaarden. - Op de lijst met uitzondering komt suikerbietenpulp (of materiaal daarvan) voor; deze wordt door de EC niet aangemerkt als residu (bijv. in de BKGberekening). Er is een toelichting gegeven dat bepalingen uit NTA 8080 ondergeschikt zijn aan weten regelgeving indien conflicterend; bietenpulp reststromen zijn expliciet uitgesloten (en moeten dus aan alle RED-criteria voldoen).

‘Ketelbinkie’ op duurzame boscamping “Nee, we noemen het niet op onze website dat we onze energievoorziening verduurzaamd hebben, want je weet maar nooit hoe de lezer daar tegenaan kijkt. Liever doen we het gewoon.’’ Aan het woord is de heer Strijland van Boscamping Langeloerduinen in het Drentse Norg (www.boscamping.nl). Uit de provincies om de camping heen wordt snoeihout verzameld en dat wordt als duurzame biomassa verstookt in de hypermoderne houtkachel. De kachel dient als achtervang voor de zonneboilers waarmee de sanitairgebouwen van warm tapwater

worden voorzien. Binnenkort wordt er ook een zon-pv veld geïnstalleerd. “We zijn er al een tijdje mee bezig. In het ketelhuis hebben we net de nieuwste apparatuur geïnstalleerd om de efficiency zo hoog mogelijk op te voeren en doorlopend te meten. Mijn vrouw noemt me wel eens ‘ketelbinkie’ omdat ik het heel graag goed op orde heb. We geven in overleg met de provincie voorlichting aan groepen belangstellenden. En onze campinggasten genieten niet alleen van het natuurschoon en de rust maar ook van duurzaam verwarmd tapwater”, aldus Strijland.


Pagina 6

Subsidie voor zonne -energie is niet duurzaam Holland Solar is verheugd met de hernieuwde aandacht voor groen decentrale opwekking in het Lenteakkoord. We pleiten, samen met DE Koepel al lange tijd voor een gelijk speelveld. Hervorming van belastingen ten gunste van groen, meer mogelijkheden voor decentrale duurzame elektriciteitsopwekking en betere sturing op energieprestaties. In het akkoord staan een paar stappen in die richting, zoals de kolenbelasting, de focus op bestaande bebouwing en de pilots voor zelflevering. De eerder bedoelde BTW-verlaging voor zonnepanelen werd echter omgezet in een tijdelijke subsidie van 15% op hardware van zonnepanelen. Hiervoor is in 2012 € 22 miljoen beschikbaar en in 2013 € 30 miljoen.

V

olstrekte willekeur en schadelijk voor de marktontwikkeling”, vindt Holland Solar. Vanuit Den Haag worden we telkens verrast met ineens wegvallende subsidies of weer nieuwe subsidies. In 2011 is de regeling zonneboilers met terugwerkende kracht opgeheven en nu is er dan weer een nieuwe subsidie geboren voor zonnestroom panelen. Dit helpt de marktontwikkeling niet. Integendeel, dit verstoort de markt ernstig. Er komen veel signalen van onze leden: hier is geen bedrijfsvoering op te baseren. Al maanden koopt niemand een paneel, en nu start de gekte. Alle liggende offertes moeten aangepast, vele nieuwe offerten worden aangevraagd en al die panelen moeten de komende maanden geplaatst worden. Na deze run op de subsidie zal het budget op zijn, waarna men weer

wacht tot de regeling 2013 open is. Men vreest dat budget van 2013 de groei zelfs zal gaan afremmen! Holland Solar geeft aan dat er recent een sterkte autonome groei is ontstaan. Men verwachtte een jaarlijkse verdubbeling van afzet. Door de spectaculaire daling in prijs voor pv is voor particulieren “grid parity” ontstaan, waardoor men sneller overgaat op aanschaf. Ons MKB verwachtte een subsidieloos tijdperk en is daarom gaan investeren in eigen campagnes. Ook zijn MKB en particulieren samen gaan optrekken in de lobby om saldering en zelflevering te vergroten. Er wordt met grote internationale interesse naar deze ontwikkelingen in Nederland gekeken. ‘Fopspeensubsidie’ De investeringen in campagnes zijn nu helaas teniet gedaan door een plotselinge subsidiemogelijkheid, die nu al “fopspeen subsidie” wordt genoemd. Je mag je afvragen wat er na de verkiezingen weer staat te gebeuren. Dit grillige beleid gaat zo al een jaar of 15. Dit is de belangrijkste oorzaak voor het niet goed ontwikkelen van zonne-energie in Nederland, zowel zon-pv als zon-thermisch. Als een overheid daadwerkelijk gericht de marktontwikkeling voor decentraal duurzaam wil stimuleren, burgers wil faciliteren om hun energierekening laag te houden en wil voldoen aan internationale afspraken, zijn er andere opties met meer effect. Er kunnen nieuwe groepen burgers gediend zijn met het omzetten van het budget in kredieten, en het vinden van robuuste mogelijkheden voor zelflevering, te beginnen bij de VVE's. Dit zal zeker een economische impuls geven gezien de grote maatschappelijke roep hierom. Ook zal het handhaven van het energielabel versterkt moeten worden in plaats van verzacht tot een “Light” versie, zoals VVD en CDA vorige week bepleitten. Op de langere termijn zal de energie-infrastructuur, zowel fysiek, fiscaal als wettelijk, gebaseerd moeten zijn op eerlijke mogelijkheden voor zowel centrale als decentrale opwekking. We roepen alle politieke partijen op om met een duurzaam vergezicht effectieve en dus duurzame stappen waar te maken. Werk aan de winkel!


Pagina 7

DHPA stelt BT W -verlaging op warmtepompen voor De Dutch Heat Pump Association heeft in een brief aan het kabinet opgeroepen om een BTW-verlaging op warmtepompen door te voeren van 21% tot 6%. Volgens de DHPA kunnen huiseigenaren en woningcorporaties hiermee op een goedkopere manier de eigen energierekening verlagen en het thuiscomfort verbeteren. In de brief is met nadruk gesteld dat de marktpartijen “absoluut geen subsidieregeling” opgetuigd willen zien, aldus Peter Wagener, voorzitter van de DHPA. Een ander, heel actueel pijnpunt is het uitstel door de Tweede Kamer van invoering van het verplichte energielabel.

D

e DHPA reageert met dit verzoek op de subsidiepot van € 52 miljoen die voor zon-pv is geopend. Wagener: “Het is opmerkelijk dat ‘Den Haag’ met deze subsidieregeling wel duidelijk kiest voor één technologie. En dat terwijl de overheid tot nu toe heel duidelijk heeft geroepen niet voor één technologie te willen kiezen. Dat is nu politiek besloten, maar wij zouden graag voor warmtepompen willen zien dat er een BTW-verlaging komt. Het is fiscaal relatief eenvoudig uit te voeren. Bovendien is het niet te verwachten dat de Europese Commissie in Brussel moeilijk doet, want in Frankrijk betalen kopers van warmtepompen ook een verlaagd BTW-tarief.” Energielabel Een ander opmerkelijk nieuwsfeit is voor de sector minstens net zo schadelijk: vorige week is op initiatief van het CDA en VVD het besluit voor verplichte invoering voor het energielabel bij de verkoop van een woning in de Tweede Kamer uitgesteld. Het gaat hierbij om de handhavingsregels van het label, waarbij de koopakte van een aangekocht huis niet eerder bij de notaris kan passeren dan wanneer er een energielabel wordt overlegd. Het uitstel is heel slecht, zegt Peter Wagener. “En dat bedoel ik niet alleen voor onze sector, maar ook voor de woningeigenaren. Het is economisch slecht omdat een energielabel de woningeigenaar inzicht geeft hoeveel zijn woning aan energie verbruikt. En het zijn ook vaak de laagste inkomensgroepen die daar het meeste last van hebben: hun huizen zijn meestal energetisch minder goed. En het energielabel geeft een onafhankelijk overzicht aan de woningeigenaar welke maatregelen hij zou kunnen nemen en wat hem dat oplevert: dus een

keuze voor zonneboiler of een warmtepomp is dan makkelijker te nemen.” “Daarnaast moet Nederland aan de CO2-reductieverplichtingen van de EU in 2020 voldoen, en dat is niet te halen zonder dat er in de gebouwde omgeving wordt bespaard en verduurzaamd. Daarom is dit ook zo onbegrijpelijk.” Parallelproces Het argument dat de kwaliteit van het energielabel nog niet op orde is en daarom uitstel nodig is, bestrijdt Wagener. “Dat is een parallelproces: terwijl we het label gebruiken verbeteren we de kwaliteit. Dat wordt in andere landen om ons heen ook gedaan.” Omdat het besluit van de Tweede Kamer nog vers is, weet Wagener nog niet hoe de sector hier adequaat op kan reageren. “We gaan ons de komende tijd op deze situatie beraden.” Meer informatie op: www.dhpa-online.nl.


Pagina 8

Winddag 201 2, er gaat niets boven Windenergie Op 15 juni heeft voor de zesde keer de Winddag plaatsgevonden. De Winddag is een dag om kennis uit te wisselen. Dit jaar vond de Winddag plaats in de provincie Groningen. Meer dan 330 bezoekers werden ‘s middags verwelkomd in de Oosterpoort te Groningen. Die ochtend hebben ruim 30 mensen deelgenomen aan de excursie die in de Eemshaven plaatsvond. De Winddag is in samenwerking met RWE, Provincie Groningen, Energy Valley, Groningen Seaports en KDE Energy georganiseerd en tevens deels gesponsord door Alstom Power.

N

et als vorig jaar was er een groot aanbod voor geïnteresseerden van Wind op Land en Wind op Zee. Nadat gedeputeerde Moorlag de aanwezigen welkom geheten had en na het openingswoord van de voorzitter van NWEA, Jaap Warners is overgegaan naar de paneldiscussies. Paneldiscussies Tijdens de Wind op Land discussie, Gedachtenwisseling Lokaal Draagvlak, is met name gesproken over de kansen en bedreigingen. Ook tegenstanders van windenergie waren aanwezig. Zij bepleitten vooral: “Wees open, duidelijk en eerlijk.” In de sessie is het belang van tijdige communicatie en begrijpbare communicatie benadrukt. Deelnemers aan de Paneldiscussie waren: J. van de Sande (Energy FFWD), R. Koopal (Feriening Fryske Doarpsmûnen), G. Bosch (Bosch en Van Rijn), gedeputeerde W. J. Moorlag (provincie Groningen), wethouder H. Engelvaart (gemeente Dronten) en E. Bots (Windunie) onder leiding van A. Boesveld, voorzitter NWEA-commissie PR (Raedthuys). De Wind op Zee discussie, directe en indirecte spin off in de regio onder leiding van P. Sijpersma, hoofdredacteur Dagblad van het Noorden met G. Barton (RWE), gedeputeerde W. Mansveld (provincie Groningen), E. van Zuijlen (FLOW), D. Elsevier van

Griethuysen (Ballast Nedam) en S. Peters (Groningen Seaports) ging onder andere in op de werkgelegenheidscijfers van de Provincie Groningen. Deze cijfers verbleekten bij de cijfers van Duitsland en Engeland. Tijdens de discussie is volop gesproken over de buitenlandse markt en de wijze waarop Nederland zich kan profileren. Na de pauze vond een drietal workshops plaats. De workshops waren met name bedoeld om bijgepraat te worden over onderwerpen met actuele ontwikkelingen. Door de diversiteit was voor elk wat wils: ´Nieuwe regelgeving Radar´ ,´Wind op zee - Green Deal en Innovatietafel´ en ´Windenergie op waterkeringen´, De Winddag 2012 werd inhoudelijk afgesloten door een debat over ´6.000 MW op land en 6.000 MW op zee in 2020´ onder leiding van P. Sijpersma, hoofdredacteur Dagblad van het Noorden. Deelnemers aan het debat waren Liesbeth van Tongeren (GroenLinks), Tjeerd van Dekken (PvdA) en Paulus Jansen (SP). Jhim van Bemmel (PVV) heeft helaas moeten afzeggen. In het debat is ingegaan op de ambities van Nederland en de wijze waarop daar momenteel vorm aan gegeven wordt. Waarbij de drie partijen aangegeven hebben te staan voor de doelstelling en het een belangrijk thema te vinden. Meerdere malen werd draagvlak als drempel genoemd. De discussie ging over leefbaarheidsthema´s versus durven kiezen.

Eerste Open Winddag trekt ruim duizend bezoekers Naast de Winddag op 15 juni hebben wij dit jaar ook voor het eerst de Open Winddag georganiseerd. De Open Winddag vond plaats op 16 juni. Tijdens de Open Winddag hebben 22 enthousiaste turbine eigenaar hun molen(s) opengesteld. Eigenaren uit de provincie Noord- Holland, Friesland en Utrecht stelden hun turbine open. Met een gemiddeld bezoekers aantal van 50 per turbine, kan gesproken worden van een geslaagde dag. De festiviteiten rondom de molens waren zeer divers, van duurzame markt, tot wandeltocht. Meerdere eigenaren hebben van de gelegenheid gebruik gemaakt om hun molen in het zonnetje te zetten en de aanwezigen een kijkje te gunnen in het werkingsproces van de turbine. Vragen “als wat levert het op” en “waar loopt u tegenaan bij de bouw van de turbine” zijn gesteld.


Pagina 9

Industrie ziet milieubelastingdruk met factor 7 stijgen sinds 1996

Energie– en milieubelastingen voor par ticulieren ver vijf tienvoudigd De afgelopen 15 jaar is de energie– en milieubelastingen voor particuliere energieverbruikers relatief veel meer gestegen dan voor de industrie. In 1996 betaalden alle particuliere huishoudens euro 142 miljoen aan energiebelasting, in 2010 is dit gestegen naar 2260 miljoen euro. Dat is 15 keer zo veel. De industrie betaalde in 1996 nog 76 miljoen euro aan milieu– en energiebelastingen, wat gelijk staat aan verzevenvoudiging.

E

en en ander blijkt uit cijfers van het Centraal bureau voor de Statistiek. In de meeste discussies over energiebelasting worden percentages gegeven. Vaak wordt echter niet een absoluut getal gegeven. Deze zijn wel beschikbaar bij het CBS, zoals blijkt uit onderstaande tabel. De tabel toont aan dat energie– en milieubelastingen de afgelopen 15 jaar voor particulier huishoudens veel meer zijn gestegen dat bijvoorbeeld voor de industrie: respectievelijk ruim 15 keer tegenover 7 keer zo veel. De overheden zelf betalen in 2010 inmiddels bijna 12 keer meer dan in 1996.

Het gaat hierbij om productgebonden belastingen op milieugrondslag, zoals op grondwater, leidingwater, afvalstoffen, brandstoffen, energie,verpakkingen en vliegtuigpassagiers. Deze belastingen zijn onderdeel van de Wet belastingen op milieugrondslag. De energiebelasting, die wordt geheven over het verbruik van energie (aardgas,elektriciteit en bepaalde minerale oliën), is sinds 2004 de nieuwe naam voor de regulerende energiebelasting (REB). De brandstoffenbelasting is met ingang van 2004 grotendeels opgenomen in de energiebelasting.


Pagina 10

Verkiezingenspecial Verkiezingen 2012 op 12 september

Duurzame economie steeds vaker centraal in verkiezingprogramma’s Op 12 september gaat Nederland een nieuwe Tweede Kamer kiezen. Steeds meer partijen hebben al conceptverkiezingsprogramma´s bekendgemaakt. In deze Signaal wordt per partij puntsgewijs de duurzame energieonderwerpen aangegeven. A,ls enige partij heeft de SGP heeft geen energieonderwerpen opgenomen. Het CDA wil meer Green Deals en wil daarvoor ook meer geld beschikbaar stellen. Met salderen van duurzaam opgewekte energie wordt geëxperimenteerd. Dit alles om in 2020 het doel van 14% duurzame energie te halen, en in 2050 50%. ● Het CDA wil dat Nederland in 2050 meer dan 50% van haar energie duurzaam produceert en dat we 50% energie-efficiënter werken (‘50-50-50’). Dit betekent dat wij een nieuwe energiebalans bereiken waarbij wij efficiënter omgaan met onze fossiele brandstoffen, meer gaan inzetten op alternatieve energievoorziening en kolen en kernenergie op de lange termijn niet meer nodig hebben. ● CDA zet alles op alles voor 14% duurzame energie in 2020. Dit is ook van belang voor energiezekerheid. ● Groot voorstander van het stimuleren van decentrale energieopwekking. Er worden experimenten uitgevoerd rond saldering van duurzame energie. ● Private investeringen in verduurzaming worden aantrekkelijker gemaakt. CDA pleit voor lokale en regionale fondsen energiebesparing. Gemeenten en provincies zorgen voor de cofinanciering. ● Voor nieuwbouwwoningen worden strengere normen gehan-

teerd voor energie-efficiency. Door middel van green deals is versterking van duurzame bouw mogelijk. ● De ‘Green Deal’-aanpak wordt geïntensiveerd. De overheid ondersteunt op deze manier de realisatie van duurzame initiatieven. Hiervoor komen ook financiële middelen beschikbaar. ● Woningcorporaties krijgen de mogelijkheid om investeringen voor energiebesparing aan de huurder door te berekenen waarbij het voordeel van de lagere energierekening aan de huurder toevalt. ● De stimuleringsregeling voor duurzame energie (SDE+) wordt versterkt. ● De overheid helpt bij het realiseren van duurzame energie projecten door betere procedures en regelgeving. Om de klimaatverandering te beperkten tot minder dan 2°C, steunt Nederland de Europese doelstelling om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2050 met 80 tot 95% te verminderen ten opzichte van 1990. ● Het principe ‘de vervuiler betaalt’ geldt. De belastingen op het hebben van een auto gaan naar beneden. Er komt op korte termijn een heffing per gereden kilometer, de afschaffing van het reiskostenforfait wordt verdisconteerd – om dubbeling van lasten te voorkomen. ● Initiatieven in de agrarische sector die verder gaan dan wettelijke eisen worden ondersteund, op het gebied van duurzaamheid zoals Beter Leven Kenmerk, Kas als Energiebron en Duurzame Zuivelketen.

GroenLinks heeft als enige partij met Groen in haar naam uiteraard veel groene energieonderwerpen. Zoals: een kolenbelasting wordt ingevoerd; 3% energiebesparing per jaar; 20% duurzame energie in 2020 en volledig duurzaam in 2050, met een feed-in systeem à la Duitsland; 10 GW offshorewind in 2020. Overheid investeert in innovatieve duurzame energie, zoals getijdenenergie. Groen loont ● De nieuwe regering krijgt een minister van Duurzaamheid en Ruimte, die Milieu, Natuur, Energie, Landbouw, Visserij, Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening onder zich heeft. Nederland streeft naar 3 procent energiebesparing per jaar. Via


Pagina 11

Verkiezingenspecial kredietgaranties wordt het besparingspotentieel in de industrie benut. ● Er komt toezicht op de naleving van de energielabelplicht bij

verkoop of verhuur van gebouwen. ● Overheid en bedrijfsleven maken samen werk van een circulaire economie waarin grondstoffen eindeloos worden hergebruikt. Afval krijgt een prijs en de belasting op het gebruik van grondstoffen gaat omhoog, zodat verspilling stopt. Statiegeld wordt niet afgeschaft, maar uitgebreid naar blikjes en kleine petflessen. ● Het belastingstelsel wordt vergroend, ook op provinciaal en gemeentelijk niveau. ● Het Bouwbesluit mag de groene ambities van gemeenten niet in de weg staan; gemeenten mogen verdergaande duurzaamheidseisen stellen dan het Bouwbesluit voorschrijft. De vervuiler betaalt ● Afschaffing bijna zes miljard euro aan belastingvoordelen voor fossiele energie. ● Nederland pleit binnen de Europese Unie voor een verminde-

klimaatgebied. ● Nederland knokt voor verbetering van het Europese stelsel van handel in emissierechten: al in 2012 moeten emissierechten uit het stelsel worden gehaald om de CO2-prijs op te drijven Er komt een strenge CO2-norm voor nieuwe energiecentrales, die de bouw van kolencentrales verhindert. Kolencentrales betalen een kolenbelasting. Nieuwe energie ● Er komt een Deltawet nieuwe energie. Daarmee zet Nederland fors in op energiebesparing en duurzame energie. In 2020 halen we 20 procent van onze energie uit schone bronnen. Uiterlijk in 2050 draait onze economie volledig op duurzame energie. De Deltawet verplicht energiebedrijven om een jaarlijks oplopend aandeel schone energie te produceren. ● Het zelf opwekken van energie door burgers, bedrijven, lokale en regionale overheden wordt krachtig bevorderd. Nederland voert het Duitse feed-in systeem in, zodat burgers en bedrijven die groene stroom produceren daarvoor altijd een garantieprijs ontvangen. Bureaucratische obstakels verdwijnen. ● De overheid investeert samen met energiebedrijven in onderzoek naar innovatieve technieken zoals getijdenenergie. De overheid selecteert en regelt voldoende locaties voor windmolens op het land en geeft concessies uit aan uitbaters. De inkomsten worden opnieuw geïnvesteerd in groene energie. ● Er komt een spoedwet voor wind op zee, gericht op 10.000 MW Noordzeestroom in 2020. Geplande investeringen voor de komende tien jaar worden naar voren gehaald. De overheid rondt vergunningsprocedures zo snel als mogelijk af. ● Nederland zet zich in voor bindende Europese duurzaamheidseisen voor alle vormen van bio-energie. Bij biobrandstoffen worden de effecten op het landgebruik meegewogen, zodat de teelt ervan niet ten koste gaat van natuur, voedselvoorziening en inheemse volkeren.

De PvdA zet in op een verplicht aandeel hernieuwbare energie, geen kernenergie en een ‘stopcontact’ op zee voor meer offshorewind.

ring van de uitstoot van broeikasgassen met tenminste 30 procent in 2020 en tenminste 90 procent in 2050, alsmede voor een eerlijke lastenverdeling. Nederland komt niet alleen haar Europese verplichtingen na, maar wordt weer een koploper op

● Door politieke wispelturigheid en uitputting van gelden, leidt de regeling Subsidie Duurzame Energie (SDE) momenteel niet tot investeringszekerheid. Eén van de beste manieren om deze nadelen op te heffen, is om de SDE af te bouwen en te vervangen door een verplicht aandeel hernieuwbare energie om een (jaarlijks stijgend) percentage hernieuwbare elektriciteit te leveren.Voor kolencentrales geldt in ieder geval verplicht bijstoken van (duurzame) biomassa. ● Kernenergie maakt geen onderdeel uit van de volledige duurzame energievoorziening die wij nastreven voor Nederland. ● De PvdA wil het investeringsklimaat voor windenergie verbeteren door de komst van een windenergienet op de Noordzee. Netbeheerder Tennet moet dit gaan plannen, aanleggen en behe-


Pagina 12

Verkiezingenspecial ren,met dezelfde vereisten voor bijvoorbeeld betrouwbaarheid als op het land geldt. ● In Europees verband pleit de PvdA voor een superhoogspanningsnet. Dat zorgt ervoor dat stroom uit windmolens van de Noordzee naar Zuid Europa kan en stroom uit Spaanse zonnepanelen naar Noord Europa. Dat leidt tot investeringen in werk en duurzaamheid in Europa. ● Kleinschalige opwekking voor eigen gebruik: energieopwekking voor eigen gebruik moet in alle gevallen geheel worden vrijgesteld van energiebelasting. ● Bij nieuwbouw van woningen worden zonnepanelen vanaf 2015 standaard verplicht opgenomen in het bouwbesluit. De PvdA wil dat in 2020 op den duur iedere nieuwe woning energieneutraal is. ● Gasleveranciers krijgen de verplichting om biogas met aardgas te mengen in het gasnet, daarom stellen wij een ‘bijmengverplichting’ voor Groen Gas voor. ● Regelgeving dient te worden aangepast voor het bevorderen

van het hergebruik van restwarmte en afvalstoffen, bijvoorbeeld vanuit de Rotterdamse haven naar de kassen in het Westland. Eerlijke grondstoffen. Met een snel groeiende wereldbevolking, worden grondstoffen als aardolie in rap tempo schaarser. Ook leidt de schaarste aan grondstoffen als water en olie steeds vaker tot conflicten. Consumenten kiezen daarom bewuster dan voorheen voor de herkomst van bijvoorbeeld de grondstoffen in hun mobiele telefoon. Productieketens moeten hiervoor transparanter. De SP wil de vestigingen van energieintensieve industrie reguleren om zo restwarmte beter te benutten. Ook de SP wil een ‘stopcontact op zee’. Verder wil de SP beter toezicht op handhaving van het energielabel, in de vorm van een ‘APK’ voor woningen; 2 % energiebesparing per jaar en de mogelijkheid van salderen van zonne-energie. ● De overheid ziet beter toe op de vestigingslocaties van grote elektriciteitscentrales, energie-intensieve industrie en bedrijven

die een groot potentieel hebben voor de benutting van restwarmte, zoals de glastuinbouw. Op deze manier kan de totale energieefficiency tegen de laagste kosten worden verhoogd en worden peperdure investeringen in energie-infrastructuur beperkt. De lozing van restwarmte wordt ontmoedigd via de milieuvergunning en financiële prikkels. ● 2 % energiebesparing per jaar, zowel bij bedrijven als bij de huishoudens. ● Via de publieke netbeheerders wordt voldoende geïnvesteerd in verbetering van de elektriciteitsnetten om de inpassing van meer duurzame energie mogelijk te maken, zowel op regionaal niveau (smart grids) als op Noordwest-Europees niveau. De netbeheerders blijven volledig publieke bedrijven, de winstuitkeringen aan de aandeelhouders (gemeenten en provincies) worden aan banden gelegd. ● De grote elektriciteitscentrales gaan een deel van de netkosten betalen, op grond van het principe ‘de vervuiler betaalt’. Meersamenwerking met onze buurlanden rond de Noordzee voor een gemeenschappelijk netbeheer en voor de aanleg van een ‘stopcontact op zee’, om aansluiting van windmolenparken op het net mogelijk te maken. ● Meer stimulering van het gebruik van zonne-energie. Ook vergroten we de betrokkenheid bij de verduurzaming van de energievoorziening door meer ruimte te bieden aan particulieren en energiecoöperaties (geen energiebelasting bij productie van duurzame stroom en gas voor eigen gebruik). ● Windmolens op zee zijn de belangrijkste duurzame energiebron voor de komende decennia, daar moet - in samenwerking met de andere Noordzeelanden - zwaarder op worden ingezet. Wind op land moet duidelijker worden ingekaderd via een structuurvisie (waar wel, waar niet), strengere eisen aan geluid en


Pagina 13

Verkiezingenspecial externe veiligheid. Omwonenden van windparken kunnen meeprofiteren van de opbrengsten, als tegenprestatie voor de horizonvervuiling. ● De kwaliteitsbewaking van het energielabel voor gebouwen wordt geregeld, op een manier die vergelijkbaar is met de APK voor motorvoertuigen. Investeringen in energiebesparing bij bestaande gebouwen worden aantrekkelijker gemaakt door het differentiëren van de OZB of het eigenwoningforfait op basis van het energieverbruik. ● Intensivering van onderzoek en productontwikkeling is de sleutel voor het bereiken van de energie- en klimaatdoelstellingen. Wij zijn voorstander van het vergroten van de middelen voor onderzoek en ontwikkeling op het gebied van biobased economie en energie. Deels via publieke onderzoeksprogramma’s, deels via fiscale faciliteiten voor bedrijven. ● De overheid geeft zelf het goede voorbeeld op het gebied van klimaatbeleid en energiebesparing, zuinige auto’s en het gebruik van duurzame energie en bouwmaterialen. We beginnen alleen aan schaliegas als dat veilig en milieuvriendelijk kan. ● In Europees verband gaan we de gebreken van het systeem van emissierechten voor broeikasgassen (ETS) zo snel mogelijk oplossen. Doel is dat de CO2-prijs zo snel mogelijk een niveau bereikt waarop investeringen in energiebesparende maatregelen rendabel worden. We stoppen met het gratis weggeven van emissierechten D66 vindt duurzaamheid een schitterende kans om economische groei te garanderen. Nederland heeft zelf nauwelijks grondstoffen terwijl de wereldwijde vraag toeneemt. Deze manier van denken leidt tot nieuwe bedrijvigheid en nieuwe grondstofstromen – de grondstoffenrotonde. ● In 2020 wekt Nederland 20% duurzame energie op en jaarlijks zorgen we voor 2% energiebesparing. ● Er moet voor 2020 een nationaal energieplan komen, met concrete, meetbare doelen en een duidelijk pad naar onze ambities voor 2050. ● Kernenergie staat onderaan de ladder bij het vormgeven aan een duurzame energievoorziening ● een verdubbeling van de duurzame energiesubsidie (SDE+ regeling), meer bijstook van duurzame biomassa in kolencentrales en het eenvoudiger maken van zelf energie opwekken op het eigen dak of dat van de bovenbuurman. ● Alle nieuwe energiecentrales krijgen een uitstootnorm van 350gr co2/ Kwh. ● De door de Europese regeringsleiders afgesproken ambitieuze CO2-reductie wordt gehandhaafd: 40% minder in 2030, 60% minder in 2040 en 80% minder in 2050. ● Afscheid van aardgas via een fonds voor de Energietoekomst: met een deel van de opbrengsten van aardgaswinning

wordt een fonds opgericht, waarmee we de investeringen in de energie van de toekomst financieren ● In 2020 moeten minimaal 1 miljoen woningen geïsoleerd

zijn en stuurt het bouwbesluit op energieproducerende nieuwbouw. ● D66 wil beginnen met een gezamenlijke netbeheerder die een Noordzee-net voor duurzame energie aanlegt. ● Grondstoffenrotonde als groene kracht: Anders omgaan met natuurlijke hulpbronnen biedt kansen aan de ondernemer die er zuinig mee om gaat en verantwoordelijkheid neemt over gebruik en hergebruik van die hulpbronnen door leveranciers en klanten. verplicht aandeel van 25% duurzame materialen in elk bouwproject. ● Het moet makkelijker zijn grondstoffen door Europa te vervoeren. Nu kan een spaarlamp die kapot is de grens niet meer over, terwijl 1 fabriek voor heel Europa deze lampen zou kunnen recyclen. D66 wil dat Nederland met Duitsland en België als eerste stap barrières voor transport van her te gebruiken grondstoffen wegneemt. ● Een CO2-heffing wordt verkozen boven de kolenbelasting om zo de keuze voor de beste technologie aan mensen zelf te laten. ● Het ‘de vervuiler betaalt’ principe dient consistenter te worden doorgevoerd, door bijvoorbeeld een kiloknallertaks (hoog BTW) op vlees en door betalen voor autogebruik.

De Partij voor de Dieren wil toe naar een decentrale en duurzame energievoorziening waarbij burgers en bedrijven zelf energie opwekken. Zo kunnen we Nederland zelfvoorzienend maken en uiterlijk in 2050 stoppen met het verbranden van fossiele brandstoffen in Nederland. ●

Er komt een wettelijke regeling om bedrijven te verplichten


Pagina 14

Verkiezingenspecial jaarlijks hun energieverbruik te verminderen. ● Onnodige verlichting, zoals in kantoren, etalages en voor reclames, wordt aan banden gelegd. Bestaande woningen worden energiezuinig gemaakt. ● Er worden strenge energie-eisen gesteld aan producten. ● Er komen geen nieuwe kolen- en kerncentrales. Bestaande kolen- en kerncentrales worden zo snel mogelijk gesloten. ● CO2-opslag onder Nederlandse bodem wordt niet toegestaan, ook niet onder de Noordzee. ● Lege gasvelden worden niet gebruikt voor de opslag van (geïmporteerd) aardgas. ● Er komen geen vergunningen voor de winning van schaliegas in Nederland. ● Er komt een importverbod voor teerzandolie. ● Elektriciteit en gas die zijn opgewekt door de verbranding of vergassing van restafval, mest en dierlijke resten zijn niet duurzaam en worden daarom niet ondersteund of als ‘groen’ in de markt gezet.

● Energiebedrijven worden verplicht om een jaarlijks oplopend percentage aan duurzaam opgewekte stroom te leveren. ● Zelf opgewekte energie kan teruggeleverd worden aan het net, tegen saldering van de afgenomen stroom. Energiebedrijven betalen een kostendekkende vergoeding voor de energie die particulieren netto terugleveren aan het elektriciteitsnet. ● Bewonerscollectieven mogen opgewekte energie onderling uitwisselen, zonder hiervoor belasting te betalen. Hierdoor kunnen hele wijken samen energie opwekken en delen. ● Zonnepanelen op gebouwen, langs snelwegen en rondom vliegvelden worden de norm. ● Windenergie wordt mogelijk gemaakt op locaties waar dieren en natuur er geen hinder van ondervinden. ● Windparken op zee mogen geen significante nadelige effecten hebben op het zeeleven. Bij de bouw van windmolenparken wordt niet geheid. ● Er komt een gecoördineerde aanpak van het ontwikkelen van een elektriciteitsinfrastructuur op zee. Biobrandstoffen zijn

geen oplossing. Biobrandstoffen uit bijvoorbeeld maïs en palmolie bedreigen de voedselvoorziening, zorgen voor ontbossing en dragen zelfs bij aan de opwarming van de aarde. ● Er worden strenge duurzaamheidscriteria gesteld aan biobrandstoffen. Zolang aan deze criteria niet wordt voldaan, worden er geen biobrandstoffen geïmporteerd naar Nederland. ● Er komt een klimaatwet waarin jaarlijks oplopende en bindende reductieverplichtingen worden vastgelegd. ● De netto-uitstoot van broeikasgassen wordt in 2050 tot nul gereduceerd. Uiterlijk in 2020 wordt 40% van de uitstoot gereduceerd.

Volgens ChristenUnie is het antwoord op de verschillende actuele crises en de veelal mondiale vraagstukken duurzaamheid. Duurzaamheid houdt in dat we kiezen voor kwaliteit van leven voor ieder mens en de aarde, nu en in de toekomst. De overheid moet een duidelijke, langjarige keuze maken voor duurzame energie. Een lange termijn doelstelling (2050), waar nu beleid voor wordt ontwikkeld en waar de politiek zich aan committeert. ● De marktwerking voor energie faalt. Toekomstige kosten maken geen onderdeel uit van de energieprijs. Een goede manier om dit te herstellen is, om in navolging van de op CO2 gebaseerde aanschafbelasting bij auto’s (BPM), ook andere belastingen, zoals de regulerende energiebelasting, te baseren op CO2. Een CO2-heffing is effectiever dan welk ander instrument ook als het gaat om de transitie naar een duurzame energievoorziening. Om te beginnen wordt een minimumprijs voor CO2 ingevoerd. ● Het Europese emissiehandelssysteem ETS moet worden aangepast (hogere CO2 prijs en lager emissieplafond), zodat het efficiënt kan worden ingezet om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. ● Directe en indirecte overheidssteun voor fossiele energie wordt geleidelijk en verantwoord afgebouwd. ● Energieleveranciers worden verplicht een vast aandeel duurzame energie te leveren en hierover worden bij voorkeur in Europees verband afspraken gemaakt. ● Bevorderen bio-energie. Bij voorkeur in Europees verband, mits dit geen verlies van habitat voor zeldzame dieren en planten veroorzaakt, geen voedsel wordt gebruikt als brandstof en dit niet ten koste gaat van vruchtbare agrarische gronden. ● Grootschalige (bij)stook van biomassa is alleen realistisch met grootschalige aanvoer vanuit het buitenland. Hierbij moet worden afgewogen of de CO2 balans van de aangevoerde biomassa positief uitpakt. ● Een energieke samenleving: voor burgers en bedrijven wordt het makkelijker en aantrekkelijker om energiebesparingsmaatregelen uit te voeren en zelf energie op te wekken. Particulieren krijgen een energiebesparingsaftrek. De salderingsregels worden fors verruimd, zodat het aantrekkelijker wordt om te investeren


Pagina 15

Verkiezingenspecial in duurzame energie, en moeten ook gelden voor samenwerkingsvormen. ● Aanscherping normen. Zoals verhoging van de grens voor de terugverdientijd voor het treffen van energiebesparingsmaatregelen door bedrijven en instellingen van 5 naar 7 jaar.

● Geen nieuwe kerncentrales, niet alleen vanwege het veiligheids- en afvalissue, maar ook omdat het bij kerncentrales gaat om door de mens gecreëerde risico’s die groter zijn dan de mens kan beteugelen. Ook worden geen nieuwe vergunningen meer verstrekt voor de bouw van kolencentrales. ● CCS (Carbon Capture and Storage) is een dure techniek die veel energie kost en is geen oplossing voor de noodzakelijke energietransitie. ● Geen winning van schaliegas, want dit is een techniek waarbij chemicaliën in de bodem achterblijven die in het drinkwater terecht kunnen komen. ● Warmte, vooral restwarmte, wordt veel effectiever ingezet. Door verlies van warmte slim te koppelen aan warmtevragers, wordt voorkomen dat warmte weglekt. Kansen liggen er bijvoorbeeld bij de herontwikkeling en modernisering van industrieterreinen. ● Ruimtelijke ordening bevordert energietransitie. Het ruimtelijk beleid moet de transitie naar ‘schone’ energie mogelijk maken. De rijksoverheid en decentrale overheden houden in hun ruimtelijk beleid rekening met windenergie, zonne-energie, biomassacentrales en andere vormen van duurzame energieopwekking. Waar mogelijk worden energievragers en –aanbieders in elkaars omgeving gesitueerd. ● Scherpe normen. Er wordt een afrekenbare doelstelling voor energiebesparing in de bestaande bouw voor 2020 vastgesteld. Doel is 30 procent energiereductie in 2020 in de bestaande woningen en vanaf 2015 energieneutraal bouwen in de nieuwbouw. ● Samen verbouwen is goedkoper: daarom wordt bij koopwoningen een aanpak voor energiebesparing voor verenigingen van eigenaren, hele woningblokken of buurten gestimuleerd.

De VVD wil een verantwoord energiebeleid voeren. De overgang naar hernieuwbare energiebronnen is dé kans om nieuwe economische activiteiten te ontwikkelen en als land een koppositie te verwerven op het gebied van kennis en innovatie. ● De VVD wil lokale initiatieven stimuleren door de mogelijkheden voor energieopwekking op decentraal niveau te verruimen. Zo ontstaat er een stimulans voor slimme decentrale energienetwerken, waarbij het voor particulieren aantrekkelijker wordt zelf te investeren. ● De VVD wil af van langdurige subsidiering van allerlei vormen van nieuwe energieopwekking. Uiteindelijk bepaalt niet de overheid maar de markt welke energiebron de toekomst heeft. ● Kernenergie is, zolang er nog geen betere vorm van energieopwekking voorhanden is, een belangrijke bron voor opwekking van schone en veilige energie. In het Zeeuwse Borssele mag van de VVD een tweedekerncentrale worden gebouwd. Dit moet een centrale worden van het modernste type. Zo’n kerncentrale moet zonder betalingen van de overheid gebouwd kunnen worden. Verder zal de VVD onderzoek van energiebedrijven naar een verantwoorde winning van schaliegas in Nederland niet in de weg staan. ● De VVD wil inzetten op energie-efficiency. In internationaal verband willen we streven naar steeds efficiëntere en schonere apparaten en voertuigen. Duurzaam ondernemen wordt uiteindelijk bevorderd door het principe te hanteren dat ‘de vervuiler betaalt’. ● De VVD wil doorgaan met het systeem van emissiebeprijzing (ETS) en voldoen aan harde, realistische internationale afspraken. Uitgangspunten zijn een reële emissiebeprijzing en een gelijk speelveld binnen de Europese Unie.

De PVV vindt dat “duurzaam een ander woord voor duur” is. De partij is wel voorstander van een zo schoon mogelijke leefomgeving. Maar: windmolens draaien niet op wind, maar op subsidie. Daarom: stop met die nutteloze linkse hobby. ● Cruciale infrastructuur zoals energiesector in Nederlandse handen ● Kernenergie blijft, mits veilig en verantwoord ● Geen kilometerheffing, geen forenzentaks ● Doorrijden! Stoppen met die 80-kilometerzones ● 140 kilometer per uur waar het kan ● Geen bezuiniging op de aanleg van nieuwe wegen ● Afschaffen van milieuzones ● Bye, bye windmolens ● Stoppen met duurzaam inkopen ● Stoppen met SDE+-regeling ● Stoppen met duurzaamheidsubsidies ● Afschaffen subsidies CO2-reductie ● Stopzetten fiscale vergroening


Pagina 16

Verkiezingenspecial

Duurzame ondernemers willen grootschalige inzet op economische verduurzaming Grootschalig en met overtuiging inzetten op economische verduurzaming. Dat is de boodschap die de ondernemersvereniging De Groene Zaak van haar leden heeft ontvangen om mee te geven aan de politieke partijen voor hun verkiezingsprogramma’s. De leden hebben drie speerpunten benoemd: fiscaal vergroenen, inzetten op betaalbare hernieuwbare energie en het circulair maken van de economie.

D

e Groene Zaak heeft de afgelopen weken input verzameld voor de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen. Een en ander is vastgelegd in een speciaal verkiezingspaper. Daarin zijn nogmaals diverse concrete maatregelen verwoord die volgens de ondernemersvereniging nodig zijn om economie en maatschappij op een nieuw, duurzaam spoor te zetten. De drie speerpunten - fiscaal vergroenen, inzetten op betaalbare hernieuwbare energie en het circulair maken van de economie – worden in het paper kort en krachtig beschreven en onderbouwd. De door de meer dan 125 duurzame koplopers voorgestelde maatregelen liggen op het terrein van energie en grondstoffen, de arbeidsmarkt, de woningmarkt en de gebouwde omgeving, mobiliteit en duurzaam inkopen. Zo wordt onder meer bepleit voor het afbouwen van de belastingkortingen voor producenten en (groot)verbruikers van fossiele energie (van degressief naar vlak c.q. progressief). Marga Hoek, directeur van De Groene

Zaak: “Dat kan zonder de internationale concurrentiepositie te schaden, bijvoorbeeld door lagere arbeidskosten en extra belastinginkomsten te gebruiken voor stimulering van de energiebesparing, of bijvoorbeeld door een internationale concurrentiesubsidie gekoppeld aan de afzet.” Verplichte inzet secundaire grondstoffen Ook pleit De Groene Zaak voor het met onmiddellijke ingang energieneutraal maken van alle nieuwbouw en voor een realistische, dus verhoogde minimumprijs voor CO2. Daarnaast zijn er diverse maatregelen uitgewerkt die bijdragen aan het circulair maken van de economie, zoals verplichte inzet van secundaire grondstoffen, goedkopere arbeid en het belasten van primaire grondstoffen. En die maatregelen lonen volgens De Groene Zaak. Hoek: “Uit een recent McKinsey-rapport blijkt dat we alleen al tijdens de transitiefase tot 2025 in Europa tussen de 380 en 630 miljard dollar kunnen besparen door kringlopen te sluiten. En dat is nog een conservatieve schatting.”

Kringlopen sluiten bespaart in Europa tot 2020 tussen de 380 en 630 miljard euro. Cradle-toCradle bedrijf Van Houtum Papier bespaart hierdoor fors op kosten. Foto: Van Houtum

Buitenlandse vergelijkingen Het paper van De Groene Zaak onderscheidt zich van veel andere (economische) verkiezingsprogramma’s omdat het een grote hoeveelheid voorbeelden en cijfers bevat, met name ook uit het buitenland. Volgens De Groene Zaak-voorzitter Martin van Rijn laten andere Europese landen vaak zien dat de juiste maatregelen een groot effect kunnen hebben. Van Rijn: “Duitsland, Zweden en Denemarken lopen voorop met het afschaffen van kortingen op energiebelasting, het Verenigd Koninkrijk met het invoeren van een minimumprijs voor CO2, Frankrijk en Zwitserland weer op het stimuleren van energiezuinig wonen. Je kunt dus stellen dat het leergeld al door het buitenland is betaald. Het is nu aan ons om gas te geven willen we niet definitief op achterstand komen op de ons omliggende landen, want dat vertaalt zich in de toekomst in blijvend economisch verlies.”


Pagina 17

Decentrale energie onmisbaar in toekomstige energievoorziening Decentrale energiesystemen vormen een onmisbare schakel in onze toekomstige (duurzame) energievoorziening. De snelheid en mate waarin Nederland van deze nieuwe ontwikkeling kan profiteren hangt af van de ruimte die er is om innovaties snel en doeltreffend in te voeren op een attractieve thuismarkt, voldoende projectkapitaal om grootschalige de implementaties te financieren.

D

at concluderen FME-CWM, Duurzame Energie Koepel en Uneto-VNI, verenigd in de Green Tech Alliantie, in een position paper over de verduurzaming van onze economie. Met de toename van het aandeel energie dat door zon, wind, water, bio-vergisting, bodemenergie, (micro)WKK’s en elektrisch vervoer het net wordt ingevoed, zal de behoefte aan decentrale, bi-directionele, energie infrastructuur toenemen, zo stellen zij. “Dit zal leiden tot Smart Grids voor zowel elektriciteit, warmte als gas. Het aantal decentrale energie installaties in Europa groeit sterk en dwingt tot een herijking van de energieinfrastructuur. In Nederland is, in vergelijking met andere Europese landen, het aandeel duurzaam opgewekte energie nog steeds erg laag: 4 procent in 2012. In Duitsland ligt dit percentage al rond de 20 en streeft men naar 35 procent duurzame opwekking in 2020.” Decentrale energievoorziening Technologie is – naast ruimtelijke ordening - een belangrijke sleutelfactor voor decentrale energievoorziening, stellen de drie branchekoepels. “Alles moet slim worden. Van de wasmachine die automatisch inschakelt als er goedkope energie uit de windof zon voorhanden is, tot de auto die energie uit de accu gaat

terugleveren als dit nodig is. En van het doorkoelen van vriesopslag van de supermarkten tot het hoger opwarmen van zwembaden bij een overschot aan energie om ze daarna tijdens piekbelasting weer op ‘stand-by’ te zetten. Deze slimheid vraagt om innovatieve technologie in apparaten, gebouwen, netwerken en de energieproductiesystemen. Een kans voor de Nederlandse Hightech sector.” De drie branchekoepels roepen de Nederlandse overheid op proefprojecten, zoals op het gebied van Smart Grids, snel op te schalen. “Om de synergie tussen energie- en economisch beleid te vergroten is een (thuis)markt nodig waar bedrijven in durven investeren en geld kunnen verdienen om weer te herinvesteren in nieuwe kennis en producten. In Nederland worden nu 12 proefprojecten uitgevoerd met Smart Grids. Daarmee kunnen kinderziektes uit de technologie worden gehaald en tegelijk het aandeel duurzame energie worden vergroot. Deze proefprojecten moeten zo snel mogelijk worden opgeschaald om het momentum in de markt te benutten en te behouden.” Hier is de gehele position paper te lezen. Tevens is de paper op de site van de Duurzame Energie Koepel te raadplegen.

In Nederland worden nu 7 proefprojecten gehouden op het gebied van smart grids. Hierboven een schematische uitleg van de werking van een smart grid. Grafic: ECN.


Pagina 18

KO RT NI EUWS ***KORT NI EUWS ***KO RT NI EU CATO2 heeft publiekssite CATO2, het nationale onderzoeksprogramma waarin de mogelijkheden van CO2-Afvang, Transport en -Opslag in Nederland worden onderzocht, heeft sinds kort een publieksite. Op deze site worden burgers geïnformeerd over CO2-afvang en -opslag. Aan het CATO2-onderzoek zijn bijna veertig bedrijven, onderzoeksinstituten, universiteiten en een milieuorganisatie betrokken. Op de site wordt CO2-opslag uitgelegd, waarbij veiligheidsaspecten ruim de aandacht krijgen. Ook is er de mogelijkheid om van gedachten te wisselen. Meer informatie: www.co2-cato.nl. CATO kent al enkele jaren ook een meer wetenschappelijke site op: www.co2-cato.org. Overigens is ook veel informatie over CO2-afvang en –opslag te vinden op de site van Milieucentraal: http:// www.milieucentraal.nl/themas/klimaat-en-milieuproblemen/ klimaatverandering/co2-afvangen-en-opslaan

Zicht op de toekomst

BIJ DE COVERFOTO: Eneco World combineert trits aan duurzame energietechnieken Het is qua vorm en duurzaamheid een opvallend gebouw: het nieuwe hoofdkantoor van Eneco in Rotterdam Alexander. Het gebouw heeft een uitgekiende, op de zon georiënteerde, ruimtelijke opbouw. Het gebouw heeft een EPC van 0,72 en energielabel A. De Greencalc score is B, als gevolg van de grote hoeveelheid glas. Zeer bijzonder is de hoeveelheid zonneenergie die is gebruikt op het dak en aan de gevel. Op het dak ligt een pv-kantelsysteem van 288 panelen, dat een vermogen levert van 63.360 Wp. Daarnaast is op een andere vleugel een pv-systeem van 4 Trackers geïnstalleerd met 213 panelen en een geleverd vermogen van 46.860 Wp. Tenslotte zijn in de gevel 336 zonnepanelen geïntegreerd met geleverd vermogen van 63.020 Wp. De totale stroom die met de zonnepanelen wordt opgewekt is genoeg voor ca 51 huishoudens. Een huishouden verbruikt gemiddeld 3500 Kwh per jaar. Andere duurzame opties die zijn toegepast zijn: warmte-/koude opslag, stadsverwarming aangesloten op retourleiding ROCA centrale, kleine windturbine voor de glazenwasinstallatie, overige energie uit Windstroom en groene gevel zorgt voor meer groen in de stedelijke omgeving.

De energiewereld is enorm in beweging. Wilt u weten waar het naartoe gaat met de energievoorziening? Of heeft u daar zelf een idee over? Op het online platform EnergieExpert, een initiatief van Essent, vindt u de visie van deskundigen uit de Nederlandse energiesector op energietransitie, energiebesparing en duurzame mobiliteit. Blijf op de hoogte van ontwikkelingen en trends in de energiesector en discussieer mee over de oplossingen voor een duurzame energietoekomst. Met EnergieExpert krijgt u inzicht in de visie van deskundigen op verschillende oplossingen voor de transitie naar duurzame energie, energiebesparing en duurzame mobiliteit. Zo krijgt u duidelijkheid over mogelijke maatregelen en de gevolgen voor de omgeving. U kunt ook zelf het gesprek aangaan met de experts. EnergieExpert biedt u een podium om uw eigen kennis, ervaring of visie te delen. EnergieExpert voor u? Bent u op zoek naar betrouwbare informatie? Via de columns van experts op www.energieexpert.nl volgt u de discussie over de toekomstige energievoorziening. Wilt u uw eigen ideeën over de energietoekomst delen? Meld u dan op de website aan als expert en profiteer van het expertnetwerk.

Foto: Oskomera Group

Steeds meer duurzame energie op Energie 2012 Op de vakbeurs Energie 2012, van 9 tot 11 oktober in de Brabanthallen in Den Bosch, zijn dit jaar nog meer deelnemers op het gebied van duurzame energie te bewonderen. Sinds de editie van 2010 is voor bedrijven op het gebied van producten rondom duurzame energie een speciale hal gereserveerd door VNU Exhibitions, de organisator van Energie. Dit jaar is het aantal deelnemers weer verder gestegen naar tot nu toe 27. Meer informatie is te verkrijgen op: www.energievakbeurs.nl.


Pagina 19

EstafetteColumn Gemiste kans? DOOR ARJETTE STEVENS

W

at een gemiste kans, denk ik iedere keer als we als WNF onze wereldwijde Cleantech benchmark uitbrengen. Het was dit jaar voor de derde keer. (zie hier www.wnf.nl/nl/home/bedrijven/ in_welke_sectoren_zijn_we_actief/cleantech/) Wanneer realiseert Nederland zich nu eindelijk eens dat je kunt verdienen aan schone energietechnologie? Op de wereldranglijst zakt ons land van de 18de naar de 21ste plek op het gebied van de verkoop van schone energie technologie. De Nederlandse industrie voor bijvoorbeeld de bouw van windparken, zonne-energiesystemen en energiebesparing daalde in 2011 fors. Gelukkig pakt de rest van de wereld de kansen wel. Wereldwijd liet de markt een groei zien van gemiddeld 10 procent. Het rapport beschrijft dat Nederland snel achterop raakt. Drie jaar geleden bezette Nederland nog de 17de positie op de ranglijst die omzet relateert aan het bruto binnenlands product. De omzet in schone energietechnologie zakte vorig jaar in met 14 procent, tot 1,2 miljard euro. Onbegrijpelijk, want de kansen liggen voor het grijpen. Ons land bezit veel kennis, maar maakt die onvoldoende te gelde door onder meer het ontbreken van een sterke thuismarkt, die de binnenlandse vraag aanjaagt. Het onderzoek wijst er juist op dat in sterke cleantech-landen een goede thuismarkt als springplank fungeert voor wereldwijde afzet. De sector dient zo als motor voor economische groei. De best presterende landen zetten in op een stabiel en coherent stimuleringsbeleid. En juist daaraan ontbreekt het in Nederland de afgelopen jaren. Hoopvol is dat wereldwijd de schone energietechnologiemarkt stormachtig groeit; in 2011 werd bijna 200 miljard euro verdiend

aan cleantech, 10 procent meer dan een jaar eerder. De industrie is nu al bijna even groot als die van consumentenelektronica. Verwacht wordt dat de omzet de komende tien jaar verdubbelt. Azië ontwikkelt in hoog tempo een sterke cleantech-industrie. China verdiende vorig jaar 29 procent meer aan cleantech en maakt al een kwart van alle schone technologie. Bijzonder is de opmars van Zuid-Korea van de 8ste naar de 5de plek, dankzij een krachtige stimulering van de cleantech-sector. Zij lanceerden in 2008 hun nationale visie “Low Carbon, Green Growth” die cleantech bestempeld als de nieuwe groeimotor. Europa verliest daarentegen terrein. In 2011 daalde de omzet met 5 procent door de economische crisis en scherpe concurrentie uit Azië. Denemarken en Duitsland presteerden met respectievelijk 0 procent groei en 4 procent verlies relatief ‘goed’. Duitsland verloor op productie van zonne-energie, Denemarken op windenergie. De landen blijven in de top 3 door een ruime voorsprong op de ranglijst. Bij de lancering van ons rapport in het Europees Parlement bleek dat cleantech nog nauwelijks zichtbaar is op de industrie agenda van de EU. Dit is niet gerechtvaardigd, gezien het enorme groeipotentieel van de sector het komende decennium. Een sterke stem in Brussel is nodig om het inzicht te laten landen, dat de economische kans van cleantech kan helpen de EU zich uit deze economische crisis te innoveren. Op weg naar de wereldtop! Laat ik positief eindigen. Nederland kan de top 10 van de wereldranglijst halen, wees een eerdere analyse van WNF en de technologiesector uit. WNF vindt dat de verkiezingen een ongekende kans bieden dat doel te halen en het grijze beleid van de afgelopen periode recht te zetten. Een nieuw kabinet doet er verstandig aan de thuismarkt voor schone technologie stabiel te stimuleren. De cleantech-sector kan de motor zijn voor het herstel van de economie en duizenden nieuwe, groene banen creëren. Uiteindelijk is de schone energiesector ook een belangrijke politieke stem in het aandringen op een toekomst waar energie helemaal duurzaam is. De steun van de CEO van Siemens voor de Duitse Energie Wende is wat dat betreft een goed voorbeeld dat doet volgen. Arjette Stevens is werkzaam voor het Wereld Natuur Fonds


KORT NIEUWS ***KOR Kinderboek over klimaatverandering

Pagina 13

Naast de brancheverenigingen zijn de volgende bedrijven deelnemer van de Duurzame Energie Koepel

Schrijver Maurits van Huijstee heeft een kinderboek gemaakt waarin klimaatverandering een centrale rol vervult. Diego Zonnesteek & de Magische Bril gaat over een jongen, Diego Zonnesteek, die dingen voelt aankomen die niemand anders voelt. Zelf vindt hij dat maar niks. Hij haat zijn gevoeligheid. Zijn land wordt bedreigd door natuurrampen. Het wordt steeds warmer. Het grote ijs is aan het smelten, waardoor het land overstroomt en mensen uit hun huizen verdreven worden. Op een dag komt Diego in het bezit van een magische bril waarmee hij de gedachten van andere mensen kan zien. Als hij ziet dat iemand van plan is om zijn eigen dorp te vernietigen, moet hij in actie komen. Hij heeft zijn gevoeligheid nodig om het gevaar te kunnen zien – of hij nu wil of niet. Samen met de oude uitvindster Amita en zijn bijzondere vrienden Balthazar en Kala, begint Diego aan een avontuur dat zijn leven voorgoed zal veranderen. Diego Zonnesteek & De Magische Bril is deel I van een serie. Het boek telt 280 pagina’s, en hoewel het primair bedoeld is voor kinderen vanaf 8 jaar is het natuurlijk te lezen door iedereen! Meer info: www.diegozonnesteek.nl

Signaal lezers zijn uitgenodigd om te reageren op de ontwikkelingen in de duurzame energiesector via de LinkedIn groep Duurzame Energie Koepel


Pagina 21

OVER STICHTING DUURZAME ENERGIE KOEPEL

De Duurzame Energie Koepel is in 2002 opgericht en heeft tot doel de toepassing van duurzame energie in Nederland te bevorderen en te stimuleren. De stichting richt zich met name op het vergroten van de invloed op de politiek en de beleidsmakers ten gunste van duurzame energie en houdt zich bezig met directe (generieke) belangenbehartiging van de duurzame energiesector. In eerste instantie ligt het accent op Nederland, maar daarnaast, mede via EREF en EREC, ook op Europa. Het uitgangspunt hierbij is dat alle vormen van duurzame energie noodzakelijk zijn om de (inter)nationale doelstellingen ten aanzien van het gebruik van duurzame energie, het beperken van de uitstoot van CO2 en het beperken van de milieubelasting ten gevolge van de energievoorziening te realiseren. De deelnemende brancheorganisaties vertegenwoordigen ruim 400 bedrijven en instellingen op het gebied van duurzame energie en vormen daarmee een krachtige vertegenwoordiging van de sector. De voorzitters van de aangesloten brancheverenigingen vormen het bestuur van de stichting. Daarnaast kent de Duurzame Energie Koepel een visievormende deelnemersraad waarin bedrijven en organisaties zitting hebben. De verschillende brancheverenigingen voor duurzame energietechnologieën die zijn vertegenwoordigd in de Duurzame Energie Koepel zijn:

Zonne-energie Vereniging Holland Solar

Windenergie Vereniging Nederlandse Wind Energie Associatie

Warmtepompen Bio-energie

Dutch Heat Pump Association

Stichting Platform Bio-Energie (PBE)

Koude- en warmte-opslag Vereniging Bodemenergie NL

Energie uit Water Vereniging voor Energie uit Water (EWA)

DEELNEMER DUURZAME ENERGIE KOEPEL WORDEN? Herkent u de filosofie van uw bedrijf of organisatie in onderstaande doelen van de Duurzame Energie Koepel? Wilt u bij politici en beslissers in Europa en in Nederland het geluid over hernieuwbare energie (inclusief decentrale opwekking) laten horen? En wilt u dat de belangen behartigd worden vanuit een positie waarin geen enkele afhankelijkheid bestaat van overheidsgelden? Vraag dan een gesprek met het bestuur aan over de mogelijkheden om toe te treden tot het selecte visievormende deelnemersberaad van de Duurzame Energie Koepel. Mail naar [email protected] of bel 030-2340503. Het doel van de stichting is het bevorderen van de toepassing van duurzame energie en alles wat hiermee (in)direct verband houdt. Duurzame Energie Koepel

COLOFON

Definitie duurzame energie

Korte Elisabethstraat 6 3511 JG UTRECHT



geen negatief effect of schade voor toekomstige generaties;



de bron is onuitputtelijk of hernieuwbaar;

[email protected]



de conversieprocessen passen binnen de maatschappelijk aanvaarde milieunormen.

www.dekoepel.org

contact: 030 234 05 03

Doelstellingen Duurzame Energie Koepel

Redactie:



Monique van Eijkelenburg

creëren van een maatschappelijke omgeving waar duurzame energieproducten en -diensten kunnen worden afgezet die de continuïteit van de branche verzekert en zorgt voor groei;

(Directeur Strategie) [email protected]



evenwichtig beïnvloeden van de beleidsmakers;

Twitter: @mjvaneijkelenbu



integreren van duurzame energie in landelijke, stedelijke en offshore omgeving.

Harmen Weijer, www.weijercommunicatie.nl

Potentiële deelnemers

Irene Hebbes, [email protected]

koepelorganisaties die een collectief belang behartigen voor duurzame energietechnologieën; bedrijfsmatig betrokken rechtspersonen.

S GNAAL. Nieuwe hoofdkantoor Eneco zonnig hoogtepunt

Recommend Documents