4
rust De grootste gebeurtenissen zijn niet onze luidste, maar onze stilste uren (Friedrich Wilhelm Nietzsche, filosoof) / De vrede is een tuin in Kockengen (Mohamed Abdelmuti, pag. 38) / De ruimte van de heide geeft mij ook van binnen ruimte (Boswachter Olga de Lange, pag. 47) / De natuur zet de onrust in je hoofd stil (Fouzia Kassi, pag. 40) / Als het echt helemaal stil is, word je geconfronteerd met je innerlijke lawaai (Matthijs Schouten, pag. 6)
/ Vissen is ’s morgens om 4 uur de buurt wakker knetteren
met je brommer om van de stilte van het water te gaan genieten (Cornelis Verhoeven, filosoof)
/ Stilte is het verschil tussen niks zeggen en
alles al gezegd hebben. (Herman de Coninck, dichter) / Geboren worden is een nodeloos storende episode in de gelukzalige rust van het niets. (Arthur Schopenhauer, filosoof)
/ Ik ontdekte dat ik minder en minder te
zeggen had, tot ik uiteindelijk stil werd en begon te luisteren. En in die stilte hoorde ik de stem van God (Søren Kierkegaard, filosoof) / Stilte verlicht je levenspad. Door niet te spreken, zie je duidelijker. Mahatma Gandhi / De mooiste feestdagen worden in onszelf gevierd, in stilte en apart; de geheime gedenkdagen van het hart. (Henry Wadsworth Longfellow, dichter)
Ssssst!! 2
1
Hebben dieren last van lawaai? Dieren maken zelf geluid om elkaar te verleiden, om hun territorium te beschermen of om te bepalen waar ze zijn (denk aan vleermuizen). Geluid van verkeer, industrie en scheepvaart verstoort dat. En daardoor horen de dieren elkaar niet meer. Of ze horen mogelijke vijanden niet. Vooral bij vogels is daar veel onderzoek naar gedaan. Zo broeden er in brede stroken langs wegen veel minder vogels dan in gebieden op grote afstand daarvan. Bruinvissen en zeehonden hebben last van het toegenomen lawaai onder water van bijvoorbeeld windmolens. Ze blijven uit de buurt van zulke geluidsbronnen en moeten meer hun best doen om te communiceren met soortgenoten.
3
V Vervelen l dieren zich?
Volgens gedragsbioloog Claudia Vinke van de Universiteit Utrecht is dat goed mogelijk, maar niet bij dieren die in het wild leven. Die hebben genoeg te doen: voedsel zoeken, vechten, nest maken, territorium verdedigen, partner zoeken, spelen, slapen. Bij huis huisdieren dieren komt verveling wel regelmatig voor. voo Honden en katten n die de hele dag alleen thuis zitten, kunnen kun zich zelfs te pletter vervelen. n. En dan gaan ze hun eigen vertier zoeken: zoe de bank ank plantenbak slopen of de plantenb enbak uitgraven. Dieren in de intensieve sieve veehouderij gaan elkaar of zichzelf hzelf zelfs verminken. Varkens bijten in elkaars staarten, kalveren bijten op stangen. Ook het eindeloos heen en weer lopen in kooien, iss een uiting van stierlijke verveling. ng. Sommige boeren geven hun dieren n daarom speeltjes.
ik l betekent b k dat drukte in n het bos? Veell eikels, Er zijn afgelopen najaar erg veel eikels gevallen. De kans is daarom groot dat er ant er is volop volgend jaar nog meer wilde zwijnen zullen zijn op de Veluwe. Want voedsel voor de biggen die straks geboren worden. Dat wil niet meteen eteen zeggen dat je overal zwijnen gaat zien. Omdat er zoveel eikels zijn, hoeven ze niet ver aan de wandel om aan eten te komen. Later in het jaar als de eikels op zijn, moeten ze weer veel meer rondscharrelen om aan eten te komen. Dan worden ze weer zichtbaar.
4
5a
Waarom gaat een hazelmuis in en winterslaap en een spitsmuis niet? Ergens in de evolutie zijn deze muizensoorten hun eigen weg gegaan, vertelt Maurice La Haye van de Zoogdiervereniging. De hazelmuis is vooral een alleseter geworden; hij eet vooral planten en zaden, aangevuld met wat dierlijke eiwitten. De huisspitsmuis eet insecten. Die verschillende diëten leiden tot verschillende strategieën om de winter door te komen. Omdat er in de winter voor de hazelmuis weinig voedsel is, eet hij zich in de herfst tonnetje rond en gaat dan een winter lang uitbuiken. De spitsmuis blijft gewoon dooreten; er zijn altijd wel pissebedden en wormen te vinden. En omdat hij z’n prooien vaak maar half verteert, eet hij ook z’n eigen uitwerpselen op. Goede bekomst.
Wat is het stilste beest? W Tja, da’s niet zo makkelijk te beantwoorden. Er zijn Tja natuurlijk veel dieren die weinig of geen geluid nat maken. Zoals de adder. Een stille jongen. Je hoort mak hem niet en ziet hem zelden. Het is namelijk een geduldig type. Hij ligt rustig te wachten tot er wat te ged ete eten langs komt – een muis, hagedis, kikker of vogel dan hapt hij toe. Of de adder op een ranglijst van – en nd stille dieren voor zou komen? Wellicht, maar ik ben zo’n lijst l niet tegengekomen.
W Wat is het luidruchtigste beest?
5b
Een ranglijst van lawaaimakers bestaat wel. Ik dacht dat een burlend hert de luidruchtigste zou zijn. Om dat te checken, belde ik Bas Worm, die alles van herten weet. Wat blijkt, een burlend hert komt maar tot 70 decibel. Een nachtegaal produceert 80 dB en een kikker 100 dB. Walvissen zijn enorme roeptoeters. Een potvis komt maar liefst tot 230 dB. Ter vergelijking: bij 140 dB is er meteen schade aan onze oren.
6
Onder de heg ligt een egel te slapen; wat moet ik doen?
Ook een vraag aan Frans?
Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. Frans geeft altijd antwoord!
Niks! Je kunt hem het beste lekker laten slapen. En af en toe even voorzichtig kijken. Van november tot maart gaan egels in winterslaap op een beschutte plek, bijvoorbeeld onder een heg, een houtstapel of een hoop bladeren. Zet pindakaas en/of kattenbrokjes voor hem klaar, voor als hij even wakker wordt. Daar houden ze van.
TEKST: FRANS BOSSCHER | BEELD: BUITENBEELD - RENÉ JANSSEN (VLEERMUIS), NATURE PICTURE LIBRARY – DANNY GREEN (HAZELMUIS) EN THINKSTOCK
Stilte en ruimte. Daarover gaat deze Puur Natuur. Het past heel goed bij de winter, want dat is bij uitstek het seizoen waarin veel dingen in de natuur tot rust komen. Daarom heb ik wat vragen verzameld die op deze thema’s betrekking hebben.
7
8
9
Het is nooit stil
Om te ontsnappen aan de heksenketel van alledag gaan we vaak de natuur in. Voor de een is de rust genoeg, voor de ander geeft natuur betekenis aan het leven. Waar komt die kracht van de natuur toch vandaan? 10 vragen aan ecoloog en filosoof Matthijs Schouten. TEKST Frans
Bosscher BEELD Timo Sorber
10
11
1
Hoe stil is de natuur?
“Die is helemaal niet stil, maar juist vol geluiden. In de overgang van dag naar nacht, als het begint te schemeren, dan is de natuur op haar stilst. En in de winter als er sneeuw ligt. Je merkt dan pas hoe stil het is als je ineens een geluid, bijvoorbeeld van een kraai, hoort. Maar verder is het nooit stil in de natuur. Dus als mensen zeggen dat ze de natuur ingaan om stilte te zoeken, gaat het om iets anders. Als je ze vraagt wat ze hinderlijk vinden in de natuur, zeggen ze: menselijke geluiden. Auto’s, brommers, pratende mensen. Wat ze echt zoeken, is de afwezigheid van geluiden die mensen maken.”
2
Wat zoeken mensen in de natuur?
“Je bent in de natuur in een omgeving die niet door ons bedacht, gemaakt en vormgegeven is. Een omgeving die geen verlengstuk van ons mens-zijn is. Een wereld die wat vreemd is, waardoor je jezelf anders gaat ervaren. Je krijgt jezelf gespiegeld. Je gaat jezelf ontmoeten. Dat dwingt je om jezelf als het ware te herscheppen, te recreëren. Daarom willen sommige mensen trouwens ook de natuur níet in. Die vinden de natuur schrikwekkend, omdat de vertrouwdheden daar wegvallen. Er is ook nog een andere, heel wezenlijke reden om de natuur in te gaan. Je bent dan namelijk in een wereld die niet oordeelt. Als je in een menselijke omgeving bent, sta je continu bloot aan oordelen: hoe je gekleed bent, hoe je articuleert, hoe je beweegt,
‘Natuur heeft geen oordeel. Dat is heel bevrijdend. Je kunt zijn wie je bent, kunt doen wat je wilt’
noem maar op. Al die dingen spelen acuut een rol in sociale interacties. Natuur heeft helemaal geen oordeel. Dat is heel bevrijdend. Je kunt zijn wie je bent, kunt doen wat je wilt.”
groter is dan henzelf. Dat beleefde je vroeger in de kerk, nu neemt de natuur die plek in.”
3
“Het is niet zo dat heel Nederland de natuur intrekt voor zingeving. Maar let wel. We leven in een samenleving waarin alle grote verhalen die te maken hebben met religie, wetenschap en politiek er steeds minder toe doen. Iedereen creëert z’n eigen verhaal, z’n eigen waarheid. Wat er vervolgens gebeurt, is dat we toch verloren dreigen te raken in een labyrint van verhalen. Ik denk dat mensen niet helemaal kunnen zonder een groot, overkoepelend verhaal. Natuur is voor meer en meer mensen zo’n groot verhaal geworden. Een verhaal dat te maken heeft met oorspronkelijkheid, met een wereld die nog in orde is, waar harmonie is, waar het goed toeven is. In die context moet het zoeken naar betekenis in de natuur gezien worden. Uiteindelijk is hoe we natuur zien alleen maar een reflectie van hoe we onszelf zien. Als een domein van betekenis in een wereld die betekenisloos lijkt te worden, een domein van continuïteit en stabiliteit in een wereld die ontzettend instabiel aan het worden is, een domein van schoonheid en harmonie in een wereld waarin weinig harmonie
Waarom ervaren we de natuur als stil?
“Als je de natuur in gaat, word je verrast door een heel arsenaal aan geuren, door geluiden, door allerlei visuele dingen die niet in onze normale omgeving zijn. Je aandacht wordt meegenomen naar wat zich om je heen afspeelt. Daardoor lijkt het alsof het van binnen stiller is. Maar als het echt helemaal stil zou zijn, en je ruikt en ziet ook niks, dan word je onherroepelijk geconfronteerd met je innerlijke lawaai. Iedereen die mediteert, kent dat. Dan wordt ineens een binnenwereld geopend, die draait en denkt en oordeelt en voelt. Mensen die dat meemaken, kunnen erg van streek raken.”
4
Is natuur een nieuwe religie?
“Ja. Voor veel mensen die protestant of katholiek zijn opgegroeid en het geloof hebben losgelaten, is natuur nu belangrijk geworden als domein van zingeving. Er is een interessante beweging gaande in onze samenleving. Natuurlijk zijn we aan het seculariseren, de traditionele religieuze boodschappen worden minder omarmd. En toch denk ik dat er in heel veel mensen een verlangen zit naar een verbinding met iets dat
5
Kun je dat een beweging noemen?
‘Voor mensen is natuur vaak niet meer dan een groen decor’
voelbaar is en die door ons toedoen ook tamelijk lelijk wordt. Er worden nu allerlei dingen op de natuur geprojecteerd als een contramal van wat we als bedreigend ervaren in onze eigen omgeving. Er is een sterke hang naar authenticiteit, natuurlijkheid, puurheid. Dat zie je in de belangstelling voor streekproducten en wild plukken. Daarnaast is er een vermenging van natuur en techniek. En het vergroenen van de stad. Het zijn allemaal aparte verhalen. Maar in alle verhalen is de natuur de drager. Dat vertaalt zich nog niet in vijf miljoen leden voor Natuurmonumenten. Of in een meerderheid van partijen die natuur-minded zijn. Ook richten we nog niet allemaal met onze buren natuurcollectieven op. Er is een sterk verlangen, maar tegelijkertijd weinig verantwoordelijkheidsbesef. Natuur is voor veel Nederlanders bijna een vanzelfsprekendheid, waar ‘iemand’ maar voor moet zorgen. Dat is een interessante discrepantie.”
6
Hoe vinden we harmonie met de natuur?
“Je moet het leren. Je bent niet zo maar in verbinding met natuur. Voor veel wandelaars, fietsers en ruiters is natuur niet veel meer dan een groen decor. Het werkelijk verbinden met de natuur betekent dat je op een bepaalde manier moet waarnemen, in contact treden, open staan.
12
Online
Je kunt Puur Natuur ook op je tablet lezen. Download de gratis app via de App Store of Google Play en log in met je lidmaatschapsnummer. nm.nl/tablet
ontdekken & delen...
7
Wanneer ben jij verbonden met de natuur?
“Op zoveel momenten. De eerste zal ik nooit vergeten. Ik ben opgegroeid in MiddenLimburg en ik zwierf veel door de natuur in de omgeving. Daar lag een broekbos, wat ik een uitermate mysterieuze omgeving vond. Het was er modderig en nat. Je kon er alleen maar doorheen als je van elzenvoet naar elzenvoet sprong. Middenin dat bos lagen een paar plassen, zo groot als een kamer. Die plassen waren in en in zwart. Ik kwam daar een keer in het voorjaar en toen stond het vol met waterviolier. Ik had nog nooit van m’n leven waterviolier gezien. En ineens had je daar van die tere stengels met van die heel kleine lila bloemetjes in dat zwarte moeras. Ik stond er ademloos naar te kijken. Totaal gegrepen door het wonder. Dat heeft me ongelooflijk geraakt. Een ander voorbeeld. Begin jaren zeventig ging ik voor het eerst naar Ierland. Ik ging met de boot naar Wexford. Toen we de kust naderden, zag ik een landschap dichterbij komen dat nog negentiende-eeuws was, met hagen en echte hooilanden vol bloemen. Dat was een absoluut moment van ontmoeten en ook bijna van thuiskomen. Daar was een ontmoeting met iets wat ik niet of niet meer kende. Die ervaringen zijn verbindend geweest. Ik ben biologie gaan studeren door de waterviolier en ben natuurbeschermer geworden
door het Ierse landschap. Daar zijn echt levenslange relaties ontstaan.”
8
Wat kunnen we leren van kinderen?
9
Waarom gaan we toch zo slecht met de natuur om?
“Voor kinderen is heel veel steeds nieuw. Als kind ontdek je de wereld. Naarmate we ouder worden, hebben we het allemaal al gezien. Dan hebben we steeds weer extremere dingen nodig om iets nieuws te ervaren. De ontmoetingen worden steeds vluchtiger: dat kennen we al, dat hebben we al gehad. Dan wordt het steeds minder wonderlijk. Weer leren kijken als een kind, in verwondering, is ongelooflijk wezenlijk.”
Prachtige natuur vanuit je luie stoel; dat kan straks dankzij een mooie samenwerking tussen Natuurmonumenten en Google. 25 Van onze gebieden worden in kaart gebracht met Street View. Vanaf 2016 google je jezelf elf naar de mooiste plekjes van Nederland! and! nm.nl/googlestreetview ew
“Elk mens wil gelukkig zijn en niemand wil lijden. Zo begint de dalai lama bijna al zijn preken. Het is een waarheid als een koe. Maar waar zoek je het geluk dan? In onze consumptieve samenleving worden we erg gestimuleerd om het te zoeken in de aanschaf van spullen, in veel eten en drinken. En dan verliest de natuur. Onze materiële behoeften bedreigen de natuur sterk. Maar er zijn andere manieren om tot geluk te komen: in relaties, in kunst en ook in de natuur. Wanneer je werkelijk wat duurzamer gelukkig wilt zijn, moet je misschien wat minder afhankelijk zijn van de behoefte aan materiële welvaart. In die onafhankelijkheid ligt een vorm van welzijn die stabieler is.”
10
Waar kunnen we ons verwonderen?
“Overal. Zodra er iets is wat wij mensen niet hebben gemaakt of vormgegeven, voel je de natuur. Veel mensen vinden het in de tuin of in het park. Hier beneden in de tuin groeit maagdenpalm. Als die in het vroege voorjaar gaat bloeien, dan zijn de verwondering en verbinding er voor mij. Daarvoor hoef ik niet de wildernis in.”
tip Wintersfeer op je smartphone Via de app Periscope (iPhone/Android, gratis) ontdek je de wereld door de ogen van een ander. Zo kun je ook LIVE meekijken met onze boswachter. Hoe sereen de winternatuur is of hoe de dieren de koude doorstaan. Volg @NM_Gelderland op Twitter, dan zie je wanneer de uitzendingen zijn.
De 5 mooiste winterroutes Kom wandelen in de mooiste natuurgebieden en warm na afloop op met een kop koffie of warme chocolade melk. nm.nl/winterroutes
BEELD: NATUURMONUMENTEN – JANKO VAN BEEK
Wie is… Matthijs Schouten (1952) werkt als strateeg bij Staatsbosbeheer. Hij is buitengewoon hoogleraar ecologie en filosofie van het natuurherstel aan de Wageningen Universiteit en hoogleraar natuur- en landschapsbescherming aan de Universiteit van Cork (Ierland). Verder is hij vicevoorzitter van het NatuurCollege en meditatieleraar. Schouten verdiept zich sinds zijn studietijd in de rol die natuur speelt in het menselijk denken. Hij publiceerde hierover het boek ‘Spiegel van de natuur; het natuurbeeld in cultuurhistorisch perspectief’.
BEELD: NATUURMONUMENTEN – RENE KOSTER
Dat betekent vaak: je zintuigen aanspreken. Luisteren, kijken, maar ook ruiken en aanraken. Wanneer dat werkelijk gebeurt, is er een ontmoeting met iets dat geen verlengstuk is van jezelf. In de verbinding met de natuur is het heel belangrijk dat je die wezenlijke ontmoetingen hebt. Dat wil zeggen dat je geraakt wordt, getroffen wordt, geroerd wordt, ontroerd wordt, verwonderd raakt door iets dat anders is dan jezelf. In zo’n ontmoeting vergeet je jezelf als waarnemend en oordelend subject.”
Volg boswachter Hanne Boswachter Hanne Tersmette, bekend van het tv programma Open het Bos, heeft de mooiste baan van de wereld. In haar wekelijkse vlog neemt zij je mee de natuur in. nm.nl/boswachterhanne
