LANDASAN KONSEPTUAL TUGAS AKHIR
Sebagai Salah Satu Syarat untuk Menyelesaikan Pendidikan Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana
Rumah Susun Sederhana Sewa di Denpasar
MAHASISWA : Nifka Ulrico Giovanni Zega 0804205100
DOSEN PEMBIMBING : 1. Ni Made Swanendri, S.T., M.T 2. Dr. Ir. I Made Adhika, MSP
JURUSAN ARSITEKTUR FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS UDAYANA 2015
KATA PENGANTAR Puji syukur Penulis panjatkan kehadapan Tuhan Yang Maha Esa, atas berkat rahmatNya Penulis dapat menyelesaikan laporan Landasan Konseptual Tugas Akhir tepat pada waktunya. Tujuan dari penyusunan laporan dengan judul Rumah Susun Sederhana Sewa di Denpasar ini adalah untuk dapat menyelesaikan mata kuliah Seminar Tugas Akhir untuk dan mata kuliah Studio Tugas Akhir (TA). Pada kesempatan ini Penulis secara khusus ingin mengucapkan terima kasih kepada berbagai pihak yang telah membantu dalam proses penyusunan laporan ini : 1. Bapak Prof. Ir. Ngakan Putu Gede Suardana, M.T., PhD., selaku Dekan Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 2. Bapak Ir. I Made Suarya, M.T., selaku Ketua Jurusan Teknik Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 3. Bapak Dr. Ir. Syamsul Alam Paturusi, MSP., selaku Dosen Koordinator Seminar Tugas Akhir, Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana sekaligus juga sebagai Dosen Pembimbing Akademis. 4. Bapak Ir. I.B. Ngurah Bupala, M.T., selaku Dosen Koordinator Studio TA Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 5. Ibu Ni Made Swanendri, S.T., M.T., selaku Pembimbing I, atas segala waktu dan tenaganya yang telah memberikan saran dan bimbingan. 6. Bapak Dr. Ir. I Made Adhika, MSP., selaku Pembimbing II, atas segala waktu dan tenaganya yang telah memberikan saran dan bimbingan. 7. Bapak Ir. I Wayan Meganada, MS.Ars., selaku Dosen Penguji I Sidang Studio TA 2015 8. Bapak Ir. I Ketut Muliawan Salain, M.T, selaku Dosen Penguji II Sidang Studio TA 2015 9. Bapak I Putu Sugiantara, ST., selaku Dosen Penguji III Sidang Studio TA 2015 10. Ayah dan Ibu, keluarga dan sahabat yang telah memberikan arahan dan semangat serta dukungannya hingga penyusunan landasan konseptual ini terselesaikan. Penulis mengharapkan kritik konstruksif dan saran demi kesempurnaan penyusunan selanjutnya. Semoga Landasan Konseptual Tugas Akhir ini dapat bermanfaat. Denpasar, Agustus 2015 Penulis
Nifka Ulrico Giovanni Zega 0804205100
DAFTAR ISI Halaman Judul Kata Pengantar ........................................................................................................................ I Daftar Isi ................................................................................................................................ Ii Daftar Gambar .......................................................................................................................V Daftar Tabel ..........................................................................................................................Vi BAB I : PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang ......................................................................................................1 1.2 Rumusan Masalah................................................................................................5 1.3 Tujuan ...................................................................................................................5 1.4 Metode Penelitian .................................................................................................6 BAB II : PEMAHAMAN TERHADAP RUMAH SUSUN SEWA 2.1 Tinjauan Rumah Susun .........................................................................................8 2.1.1 Pengertian Rumah, Perumahan dan Permukiman..................................8 2.1.2 Definisi Rumah Susun .........................................................................10 2.1.3 Klasifikasi Rumah Susun.....................................................................11 2.1.4 Definisi Rumah Susun Sewa................................................................12 2.1.5 Batasan Definisi dan Alasan Mengapa Disebut Rusunawa .................13 2.2 Tujuan Pembangunan Rumah Susun ..................................................................14 2.3 Asas-Asas Pembangunan Rumah Susun.............................................................15 2.4 Rumah Susun sebagai Program Peremajaan Kota terhadap Kawasan Kumuh...17 2.5 Rumah Susun sebagai Program dalam Bidang Perumahan Rakyat....................19 2.6 Dasar Hukum dan Ketentuan Sewa-Menyewa ...................................................21 2.7 Jenis-Jenis Ruang Dalam Rusunawa ..................................................................21 2.7.1 Bangunan Utama..................................................................................21 2.7.2 Bangunan Pendukung ..........................................................................22 2.8 Penyediaan Sarana dan Prasarana Rusunawa .....................................................23 2.9 Sistim Pengelolaan Rusunawa ............................................................................24 2.10 Studi Terhadap Fasilitas Sejenis .......................................................................25 2.10.1 Rusunawa Cinta Kasih, Cengkareng..................................................25 2.10.2 Rusunawa Kebon Kacang, Jakarta.....................................................29 2.10.3 Rusunawa Kampung Ilir Barat, Palembang.......................................33 2.10.4 Asrama Mahasiswa Universitas Udayana..........................................36
2.11 Spesifikasi Umum Rusunawa ...........................................................................38 2.11.1 Definisi...............................................................................................38 2.11.2 Fungsi.................................................................................................39 2.11.3 Tujuan dan Sasaran ............................................................................39 2.11.4 Manfaat ..............................................................................................39 2.11.5 Persyaratan Lokasi .............................................................................40 2.11.6 Pelaku Kegiatan .................................................................................41 2.11.7 Fasilitas-Fasilitas................................................................................41 BAB III : STUDI PERENCANAAN RUMAH SUSUN SEDERHANA SEWA DI DENPASAR 3.1 Tinjauan Kota Denpasar sebagai Wilayah Perencanaan.....................................42 3.2 Kondisi Fisik Kota Denpasar ..............................................................................43 3.3 Kondisi Non-Fisik Kota Denpasar......................................................................44 3.4 Tinjauan Kota Denpasar .....................................................................................50 3.5 Data Permukiman Kumuh di Denpasar ..............................................................53 3.6 Fasilitas Bangunan Sejenis di Kota Denpasar ....................................................56 3.6.1 Rumah Susun Asrama Polisi................................................................56 3.6.2 Rumah Susun Institut Seni Indonesia, Denpasar .................................61 3.7 Polemik Rumah Susun di Bali ............................................................................62 3.7 Analisis S.W.O.T Perencanaan Rusunawa di Denpasar .....................................68 3.8 Spesifikasi Khusus Rumah Susun Sederhana Sewa di Denpasar .......................69 3.8.1 Definisi Rusunawa ...............................................................................69 3.8.2 Fungsi...................................................................................................69 3.8.3 Tujuan ..................................................................................................69 3.8.4 Sasaran .................................................................................................70 3.8.5 Lingkup Kegiatan Pelayanan ...............................................................70 3.8.6 Dampak Pengadaan Proyek Terhadap Lingkungan .............................70 3.8.7 Sistem Pengelolaan ..............................................................................71 3.8.8 Struktur Organisasi Di Dalam Rusunawa ............................................71 3.8.9 Persyaratan Lokasi ...............................................................................72 BAB IV : TEMA DAN PEMROGRAMAN 4.1 Tema Rancangan.................................................................................................74 4.1.1 Pengertian Tema ..................................................................................74 4.1.2 Pendekatan Tema ................................................................................75
4.1.3 Penentuan Tema...................................................................................75 4.1.4 penjabaran tema ...................................................................................76 4.2 program fungsional .............................................................................................77 4.2.1 pelaku kegiatan ....................................................................................77 4.2.2 Jenis kegiatan .......................................................................................78 4.2.3 proses kegiatan berdasarkan pelaku kegiatan ......................................79 4.3 aktivitas dan kebutuhan ruang ............................................................................81 4.3.1 Civitas, Aktivitas dan Kebutuhan Ruang.............................................81 4.3.2 Analisa Kebutuhan Ruang ...................................................................83 4.4 Skema Hubungan Ruang Berdasarkan Pelaku Kegiatan ....................................83 4.5 Studi Kapasitas....................................................................................................84 4.5.1 Pendekatan Kapasitas Pelaku Kegiatan ...............................................84 4.5.2 Pendekatan Kapasitas Parkir................................................................86 4.6 Program Performansi ..........................................................................................88 4.7 Program Arsitektural...........................................................................................90 4.8 Hubungan Ruang ................................................................................................92 4.8.1 Hubungan Ruang Makro......................................................................92 4.8.2 Hubungan Ruang Mikro ......................................................................93 4.8.3 Sirkulasi Ruang....................................................................................95 4.9 Program Tapak....................................................................................................96 4.9.1 Kebutuhan Luas Tapak ........................................................................96 4.9.2 Analisis Pemilihan Lokasi ...................................................................97 4.9.3 Analisis Pemilihan Tapak ....................................................................99 4.9.4 Alternatif Pemilihan Tapak................................................................100 4.9.5 Analisis Tapak Terpilih......................................................................102 BAB V : KONSEP PERANCANGAN 5.1 Konsep Perancangan Tapak ..............................................................................105 5.1.1 Konsep Entrance................................................................................105 5.1.2 Konsep Zoning ...................................................................................108 5.1.3 Konsep Sirkulasi Pada Tapak ............................................................110 5.1.4 Konsep Ruang Luar ...........................................................................112 5.1.5 Konsep Utilitas pada Tapak ...............................................................118 5.2 Konsep Perancangan Bangunan........................................................................126 5.2.1 Konsep, Bentuk, Pola dan Orientasi Massa .......................................126
5.2.2 Konsep Entrance Bangunan ..............................................................129 5.2.3 Konsep Zoning Bangunan..................................................................130 5.2.4 Konsep Tampilan Bangunan..............................................................132 5.2.5 Konsep Ruang Dalam ........................................................................134 5.2.6 Konsep Sirkulasi dalam Bangunan ....................................................135 5.2.7 Konsep Struktur Bangunan ................................................................137 5.2.8 Utilitas Bangunan DAFTAR PUSTAKA LAPORAN STUDIO TUGAS AKHIR
DAFTAR GAMBAR
Gambar 2.1 Hubungan antara Rumah, Perumahan dan Permukiman ..............................9 Gambar 2.2 Alur Pendaftaran Menjadi Penghuni Rumah Susun ...................................19 Gambar 2.3 Susunan Organisasi dalam Rusunawa.........................................................24 Gambar 2.4 Rusunawa Cinta Kasih, Cengkareng...........................................................24 Gambar 2.5 Satelit View Rusunawa Cinta Kasih ...........................................................26 Gambar 2.6 Layout Tower 3, Rusunawa Cinta Kasih ....................................................26 Gambar 2.7 Denah Unit Rusunawa Cinta Kasih ............................................................27 Gambar 2.8 Rusunawa Kebon Kacang, Jakarta Pusat ....................................................28 Gambar 2.9 Satelit View Rusunawa Kebon Kacang ......................................................28 Gambar 2.10 Layout Rusunawa Kebon Kacang.............................................................29 Gambar 2.11 Layout Tipikal Unit F42, Rusunawa Kebon Kacang................................30 Gambar 2.12 Denah Unit Rusunawa Kebon Kacang......................................................30 Gambar 2.13 Rusunawa Kampung Ilir Barat..................................................................32 Gambar 2.14 Satelit View Rusunawa Kampung Ilir Barat.............................................33 Gambar 2.15 Layout Tipikal Unit F18, Rusunawa Kampung Ilir Barat ........................34 Gambar 2.16 Asrama Mahasiswa Universitas Udayana.................................................35 Gambar 2.17 Denah Lantai Tipikal Asrama Mahasiswa Universitas Udayana..............36 Gambar 2.18 Denah Unit Kamar Asrama Mahasiswa Universitas Udayana .................36 Gambar 2.19 Satelit View Asrama Mahasiswa Universitas Udayana ............................37 Gambar 3.1 Posisi Kota Denpasar pada Pulau Bali........................................................42 Gambar 3.2 Pulau Bali dan Ibukota Provinsi..................................................................42 Gambar 3.3 Persentase Penduduk Kota Denpasar berdasarkan Pendidikan...................51 Gambar 3.4 Penyebaran Rumah Susun di Kota Denpasar..............................................53 Gambar 3.5 Foto Narasumber.........................................................................................54 Gambar 3.6 Satelit View Asrama Polda Bali, Denpasar ................................................55 Gambar 3.7 Denah Unit Rusun T21, Asrama Polda Bali, Denpasar ..............................55 Gambar 3.8 Peruntukan Tiap Lantai...............................................................................56 Gambar 3.9 Denah Tipikal Unit Rusun T21, Asrama Polda Bali, Denpasar..................57 Gambar 3.10 Area Parkir dan Pedestrian........................................................................57 Gambar 3.11 Rusun Mahasiswa ISI Denpasar ...............................................................58 Gambar 3.12 Struktur Organisasi dalam rusunawa ........................................................64
Gambar 4.1 Pelaku Kegiatan dalam Rusun ....................................................................70 Gambar 4.2 Proses Kegiatan Penghuni...........................................................................71 Gambar 4.3 Proses Kegiatan Pengelola ..........................................................................72 Gambar 4.4 Proses Kegiatan Tamu ................................................................................72 Gambar 4.5 Hubungan Ruang Unit Hunian....................................................................75 Gambar 4.6 Hubungan Ruang Unit Pengelola................................................................76 Gambar 4.7 Sirkulasi Ruang pada Rumah Susun ...........................................................87 Gambar 4.8 Alternatif Tapak I........................................................................................92 Gambar 4.9 Alternatif Tapak II ......................................................................................92 Gambar 4.10 Perbandingan Kedua Alternatif Tapak .....................................................93 Gambar 4.11 Lokasi Tapak.............................................................................................94 Gambar 4.12 Eksisting Tapak ........................................................................................95 Gambar 4.13 Analisa Tapak : Topografi, Hidrologi, Drainase, Geologi dan Iklim .......99 Gambar 4.14 Analisa Vegetasi dan Fauna ....................................................................100 Gambar 4.15 Analisa View dan Lingkungan Sekitar ...................................................102 Gambar 4.13 Analisa Traffic dan Kebisingan ..............................................................103 Gambar 5.1 Alternatif Entrance I..................................................................................106 Gambar 5.2 Tampak Atas Alternatif Entrance I ...........................................................107 Gambar 5.3 Tampak Depan dan Perspektif Entrance ...................................................107 Gambar 5.4 Alternatif Entrance 2 .................................................................................107 Gambar 5.5 Penzoningan Daerah .................................................................................109 Gambar 5.6 Konsep Zoning..........................................................................................110 Gambar 5.7 Sirkulasi Penghuni pada Tapak.................................................................112 Gambar 5.8 Sirkulasi Pengelola pada Tapak ................................................................112 Gambar 5.9 Tampilan Vegetasi ....................................................................................115 Gambar 5.10 Konsep Ruang Luar pada Tapak .............................................................116 Gambar 5.11 Konsep Pedestrian...................................................................................117 Gambar 5.12 Konsep Parkir pada Tapak ......................................................................118 Gambar 5.13 Tampilan Parkir.......................................................................................118 Gambar 5.14 Utilitas pada Tapak .................................................................................120 Gambar 5.15 Skema Jaringan Listrik pada Tapak ........................................................121 Gambar 5.16 Skema Jaringan Air Bersih pada Tapak..................................................122 Gambar 5.17 Arah Air Buangan pada Tapak................................................................123 Gambar 5.18 Jaringan Drainase pada Tapak ................................................................123
Gambar 5.19 Sistem Air Buangan Bangunan ...............................................................124 Gambar 5.20 Skema Jaringan Komunikasi pada Tapak ...............................................124 Gambar 5.21 Alat Pemadam Kebakaran Aktif .............................................................125 Gambar5.22 Konsep Bentuk Massa..............................................................................127 Gambar 5.23 Konsep Zoning Horizontal Bangunan.....................................................131 Gambar 5.24 Konsep Zoning Vertikal Bangunan.........................................................132 Gambar 5.25 Konsep Tampilan Bangunan ...................................................................133 Gambar 5.26 Konsep Ruang Unit Hunian ....................................................................135 Gambar 5.27 Pola Sirkulasi ..........................................................................................136 Gambar 5.28 Konsep Struktur Bangunan .....................................................................139 Gambar 5.29 Sistem Air Bersih dalam Bangunan ........................................................141 Gambar 5.30 Sistem Tenaga Listrik pada Bangunan....................................................141 Gambar 5.31 Sistem Cross Ventilation pada Bangunan ...............................................142 Gambar 5.32 Sistem Air Bersih pada Bangunan ..........................................................143 Gambar 5.33 Sistem Pembuangan Air Kotor dalam Bangunan ...................................144 Gambar 5.34 Sistem Pengangkutan Sampah ................................................................144 Gambar 5.35 Sistem Kerja Alat Pemadam Kebakaran pada Bangunan .......................146 Gambar 5.36 Sistem Telekomunikasi dalam Bangunan ...............................................146 Gambar 5.37 Sistem Penangkal Petir Bangunan ..........................................................147
DAFTAR TABEL Tabel 3.1 Pengaturan Sempadan Fasilitas Hunian Middle Rise Building ......................52 Tabel 3.2 Pendapatan per Bulan Masyarakat Kota Denpasar.........................................52 Tabel 3.4 Analisis S.W.O.T ............................................................................................60 Tabel 4.1 Civitas dan Kebutuhan Ruang ........................................................................74 Tabel 4.2 Analisa Kebutuhan Ruang ..............................................................................75 Tabel 4.3 Jumlah dan Tipe Unit Hunian.........................................................................78 Tabel 4.4 Perhitungan Luas Parkir Penghuni .................................................................79 Tabel 4.5 Perhitungan Luas Parkir Pengelola.................................................................80 Tabel 4.6 Program Performansi ......................................................................................80 Tabel 4.7 Program Arsitektural.......................................................................................82 Tabel 4.8 Hubungan Ruang Makro dalam Rumah Susun...............................................84 Tabel 4.9 Hubungan Ruang Mikro Unit Rumah Susun ..................................................85 Tabel 4.10 Hubungan Ruang Mikro Unit Pengelola ......................................................85 Tabel 4.11 Hubungan Ruang Mikro Fasilitas Penunjang ...............................................86 Tabel 4.12 Hubungan Ruang Mikro Unit Servis ............................................................86 Tabel 4.13 Pembobotan Kriteria Pemilihan Lokasi........................................................89 Tabel 4.14 Jumlah Penduduk Kota Denpasar .................................................................90 Tabel 4.15 Analisis Pemilihan Lokasi Rusunawa...........................................................90 Tabel 4.16 Seleksi Kriteria Pemilihan Tapak .................................................................93 Tabel 4.17 Analisis Tapak Terpilih ................................................................................95 Tabel 5.1 Penilaian Konsep Entrance ...........................................................................108 Tabel 5.2 Penilaian Pola Sirkulasi Tapak .....................................................................111 Tabel 5.3 Penilaian Pola Massa ....................................................................................129 Tabel 5.4 Penilaian Pola Sirkulasi Bangunan ...............................................................136
