RUIMTEVOLK EXPEDITIE 2013

K L O V E T M I U R E I T I D E EXP 2013

COLOFON RUIMTEVOLK Expeditie 2013 - Nieuw Kapitaal voor ruimtelijke ontwikkelingen - vond op 21 november 2013 plaats in de Eusebiuskerk in Arnhem. Het verslag is gemaakt door: Christine van Eerd Edwin Verdurmen Elly van der Klauw Hanneke Luitwieler Maaike van Beusekom Simone Pekelsma Grafisch ontwerp Accu grafisch ontwerpers, Linda Swaap Fotografie Pim Geerts RUIMTEVOLK Postbus 196 6800 AD Arnhem [email protected] www.ruimtevolk.nl Copyright Het auteursrecht van artikelen in deze publicatie berust bij RUIMTEVOLK en de auteurs. Hierbij geldt het Creative Commons principe: naamsvermelding, niet commercieel en gelijk delen. Expeditie 2013 is mede mogelijk gemaakt met steun van onze partners

INHOUD

[ 03 ]

[ 06 ]

[ 08 ]

Oog voor kapitaal

Letterlijk alles openbreken

INLEIDING

KEYNOTE MARLEEN STIKKER

Hoe steden vinden waar ze niet naar op zoek zijn KEYNOTE SEBASTIAN OLMA

[ 10 ]

[ 12 ]

[ 14 ]

Nieuw oud kapitaal

Betalen, beslissen en organiseren

KEYNOTE FRANS SOETERBROEK

DEELSESSIE ATELIER ZZ ONTWERP EN DE PUBLIEKE ZAAK

Van Halalfinanciering tot de winst van het niet bouwen DEELSESSIE NIEUWE FINANCIERINGSMODELLEN VOOR RUIMTELIJKE TRANSFORMATIE

[ 16 ]

[ 18 ]

[ 20 ]

Digitaal stad maken

Toekomstverkenningen leveren bijdrage aan het bereiken van politieke consensus

Civil Society

DEELSESSIE SMART CITY / SOCIAL CITY

DEELSESSIE CIVIL SOCIETY

DEELSESSIE MASTERCLASS TOEKOMSTVERKENNINGEN

[ 22 ]

[ 24 ]

[ 26 ]

Stad in bloei

Lunchtime

Van hightech naar highsocial

DEELSESSIE ARNHEM LAB

KEYNOTE DAAN ROOSEGAARDE

[ 28 ]

[ 30 ]

[ 32 ]

Niemand aan de zijlijn

Op zoek naar de energie

DEELSESSIE NIEUW KAPITAAL VOOR WIJKVERNIEUWING

DEELSESSIE KRIMP EN BLOEI

Over de binnenstad wordt vaak nog te traditioneel gedacht DEELSESSIE TOEKOMST VAN DE BINNENSTAD

[ 34 ]

[ 36 ]

[ 38 ]

De nieuwe overheid

Passie voor het bedrijventerrein

Crowdfunden

DEELSESSIE DE NIEUWE OVERHEID

DEELSESSIE REVITALISATIE BEDRIJVENTERREINEN

KEYNOTE ROB WIJNBERG

EN KANTOORLOCATIES

RUIMTEVOLK EXPEDITIE 2013 NIEUW KAPITAAL

P.4

WILLEM SCHINKEL

ff Jeroen Niemans @jhlhniemans

Friedman en Marx komen voorbij bij aftrap #expeditie #nieuwkapitaal. Mooie combi geschiedenis, nieuwe technologie en frisse ideeën


P.5

INLEIDING

O OG ff Royvandalm @Royvandalm

VOOR KAPITAAL

Nieuwe opgaven zijn niet met kapitaal en stenen stapelen op te lossen @sjorsdevries #nieuwkapitaal

WE STAAN VOOR NIEUWE MAATSCHAPPELIJKE OPGAVEN, EEN NIEUWE WERKELIJKHEID, EN DIE KUNNEN WE NIET OPLOSSEN MET ALLEEN GELD EN STENEN STAPELEN. DOOR CHRISTINE VAN EERD 'We gaan weer op Expeditie!' Met die woorden opende RUIMTEVOLK initiatiefnemer Sjors de Vries de tweede Expeditie. De Eusebiuskerk in Arnhem zat vol met ruim driehonderd RUIMTEVOLK'ers uit alle hoeken van het land, en zelfs van over de grenzen. Sjors deed de aftrap met een korte toelichting op het thema Nieuw Kapitaal. 'We staan voor nieuwe maatschappelijke opgaven, een nieuwe werkelijkheid, en die kunnen we niet oplossen met alleen geld en stenen stapelen.' Er volgen inspirerende voorbeelden hoe het ook anders kan. Zoals Wongema, het leegstaande dorpshuis in Groningen, waar Erik Wong nieuw leven in heeft ingeblazen. Of particulier opdrachtgeverschap en kluswoningen, een ontwikkeling die volgens Sjors niet te onderschatten is. 'Het is leuk, financieel voordelig en het lost stiekem problemen op.' De voorbeelden van gebiedsontwikkeling waarbij burgers en lokale ondernemers het voortouw nemen, zijn niet meer te tellen. Neem het Schieblock in Rotterdam, Cartesius in Utrecht of Coehoorn Centraal in Arnhem, waar een van de deelsessies naartoe gaat. En er zijn steeds meer voorbeelden van 'we-doen-het-zelf', op gebied van energie, wijkvernieuwing en in krimpgebieden. Dit alles met ondersteuning van nieuwe technologieën, die steeds bereikbaarder worden voor individuen en kleine organisaties. Een nieuw kapitaal ligt voor het oprapen. Als je er maar oog voor hebt.


P.6


K J I L R E LETT N E P O S E L L A N E K E BR


Simone Pekelsma @simonepekelsma Marleen Stikker, Waag Society: "Wij zijn niet het probleem, maar de manier waarop we ontwerpen" #Ruimtevolk #nieuwkapitaal

ff

P.7


WE ZIJN ZELF DATA GEWORDEN.

ff Remco Jutstra @RemcoJutstra

Smart citizens movement: je moet het systeem openen en leren kennen: er onderdeel van zijn, niet consumeren #stikker #nieuwkapitaal

VOLGENS MARLEEN STIKKER BIEDEN OPEN DATA EN TECHNOLOGIE ONBEGRENSDE MOGELIJKHEDEN VOOR RUIMTELIJKE ONTWIKKELINGEN, MAAR LEIDEN ZE OOK TOT DILEMMA'S.

De juichstemming over de schijnbaar onbegrensde mogelijkheden leidt tot dilemma's. 'Het geloof in internet is aan het afkalven', stelt Stikker. 'We worden bekeken. Dat wisten we wel, maar dat het zo erg was... We zijn de weg kwijtgeraakt in alle lagen van de technologie.' Dit illustreert Stikker met een filmpje waarin Milton Friedman ontleedt hoe een simpel potlood is gemaakt en concludeert dat de achterliggende technologieën ongrijpbaar zijn.

DOOR CHRISTINE VAN EERD

IF YOU CAN'T OPEN IT, YOU DON'T OWN IT Dat moet anders, vindt Stikker, en niet alleen voor potloden. Ze ontwikkelde vanuit Waag Society de FairPhone, waarvan duidelijk is waar en hoe de onderdelen zijn gemaakt. Ze sloopte met haar team slimme energiemeters uit elkaar. Om te begrijpen hoe de energiemaatschappijen omgaan met de gegevens en om alternatieven te kunnen bouwen die wél betrouwbaar zijn. Want mensen willen best data delen, maar dan met elkaar in hun eigen netwerk.

KEYNOTE SPEAKER

B

Marleen Stikker volgt technologische ontwikkelingen op de voet. Sterker nog: ze loopt voorop, onderzoekt nieuwe toepassingen en mysterieuze instrumenten. Om ze – soms letterlijk – open te breken. Open data, open networks, open design, open knowledge, open hardware, dat is haar doel. Stikker racet in sneltreinvaart door de geschiedenis van digitale ontwikkelingen die ze koppelt aan de fysieke werkelijkheid. Van een zwart vlak met een knipperende cursor – 'zo zag internet eruit in 1994' – via De Digitale Stad – 'er kwam een visuele interface' – naar mobiele technologie – 'we werden zelf de cursor'.

De volgende stap ligt in de biotechnologie. 'De cel is de cursor, dus in ons lichaam. We gaan stap voor stap ook dat terrein verkennen en ons toe-eigenen we laten het niet over aan de instituties.' Wie dit werk van biohackers met eigen ogen wil zien, is welkom bij het Wet Lab van Waag Society.

Marleen Stikker is directeur van Waag Society en voorzitter van PICNIC. http://www.waag.org Milton Friedman. Power of the market. http://www.youtube.com/watch?v=R5Gppi-O3a8


P.8

KEYNOTE SEBASTIAN OLMA

N E D E T HOE S R A A W N E D N I V R A A N T E I N ZE N J I Z K E O Z P O Lekkerkerker ff Judith @jlekkerkerker

STEDEN MOETEN ZICH WIJDEN AAN HET FACILITEREN VAN HET ONVERWACHTE, VAN ZOGENAAMDE ‘CREATIVE COLLISSIONS’ DOOR SIMONE PEKELSMA KEYNOTE SPEAKER

B

Om muur tussen systeem & leefwereld af te breken moet je energie in samenleving zichtbaar maken & delen #nieuwkapitaal


P.9

KEYNOTE SEBASTIAN OLMA

Serendipiteit gaat om het vinden van dingen waar je niet naar op zoek was. In de wetenschap is men zich al jaren bewust van de waarde van serendipiteit. Onderzoekers weten dat ze moeten afwijken van de gebaande paden om nieuwe ontdekkingen te doen. Met zijn ‘Serendipity Lab’ past Sebastian Olma het idee van serendipiteit toe op stedelijke ontwikkeling. HOE HET MORITZPLATZ HÉT CREATIEVE CENTRUM VAN BERLIJN WERD Hij wijst op het voorbeeld van het Moritzplatz in Berlijn, dat in de periode na de Tweede Wereldoorlog lang bekend stond als een doods plein, waar niets te doen was. Tegenwoordig vormt dit plein echter hét creatieve centrum van de stad. Wat is er gebeurd? De gemeente heeft in ieder geval weinig hoeven doen. De opleving van het Moritzplatz is vooral te danken aan Andreas Krüger van Belius GmbH. Hij bracht 3 concepten naar het plein: het kunsten handwerkwarenhuis ‘Planet Modulor’, de co-working- en innovatiehub ‘Betahaus’ en de zogenaamde Prinzessinnengärten. Door het uitrollen van deze 3 concepten werd het Moritzplatz onverwacht één van de meest bruisende pleinen van de stad. Doordat doener Andreas Krüger - een man met ‘street credibility’ die vertrouwd werd door de gemeente - de juiste mensen met elkaar in contact wist te brengen, werd het Moritzplatz weer een levendig onderdeel van de stad. MAAK GEBRUIK VAN SERENDIPITEIT IN LOKALE GEMEENSCHAP Om de waarde van serendipiteit te laten zien streek het Serendipity Lab van Sebastian Olma onlangs neer in het Italiaanse slaapstadje Segni. Er was weinig te doen voor twintigduizend inwoners. De gemeente vond de inwoners maar passief, terwijl de inwoners de gemeente als incompetent omschreven. Volgens Olma was Segni echter helemaal niet passief. Er moest enkel gezocht worden naar gemeenschappelijke patronen en draagvlakken. Hij ontdekte dat er een gedeelde interesse in de stad was voor lokale producten, archeologie en creatieve industrie. Olma maakte deze interesse zichtbaar, en hielp het stadje bij het reactiveren van haar straten en pleinen. Wederom speelde serendipiteit hierbij een belangrijke rol. Zo werd een afgezet plein een aantrekkelijke plek voor lokale horeca, het Archeologie Museum een co-working space, en het Casa del Marrone een verzamelgebouw voor streekproducten. Door de activiteiten van Olma werd Segni zich weer bewust van haar potentieel en leerden zowel de gemeente als de lokale bewoners gebruik te maken van serendipiteit in de lokale gemeenschap.


Smart citizens movement: je moet het systeem openen en leren kennen: er onderdeel van zijn, niet consumeren #stikker #nieuwkapitaal

ER IS GEEN PASSIVITEIT IN STEDEN, JE MOET ALLEEN OP ZOEK GAAN NAAR ACTIVITEIT. Donica Buisman @DonicaBuisman ff If you have serendipity on your side you don't need a masterplan. Vraagt wel om open werkwijze #nieuwkapitaal @RUIMTEVOLK


P.10


D U O N IE U W L A A T I KAP


P.11


Aarts @Aarts_AM ff Annemarieke Als je de schoonheid van de

kleine initiatieven niet ziet, wordt het niks met die grote transitie! #nieuwkapitaal

FRANS SOETERBROEK HOUDT EEN WARM PLEIDOOI VOOR WAARDERING VAN DE KLEINE EN VAAK NIET SPECTACULAIRE INITIATIEVEN IN DE STAD DOOR ELLY VAN DER KLAUW KEYNOTE SPEAKER

Een plantenbakcommissie van vriendelijke Utrechtse dames blijkt letterlijk en figuurlijk kapitaal in de wijk Wittevrouwen. Van de wens om een bloembak op de stoep te mogen zetten, gingen de vrouwen zich met meer in de openbare ruimte bezighouden. Ze werden snoeipoezen en guerrilla gardeners. En de huizen in de wijk werden gemiddeld 20.000 euro meer waard. 'Zoek naar nieuw sociaal kapitaal in een stad, maar vergeet ook vooral het oude sociale kapitaal niet', meent Frans Soeterbroek, socioloog en Ruimtemaker. 'Het zijn vaak die niet spectaculaire initiatieven, die grote waarde hebben.' Hij illustreert dit met veel kleine Utrechtse voorbeeldjes, waarbij hij ook laat zien dat netwerken in elkaar grijpen via buren, vrienden en 'vrienden van'.

B

Martin van der Maas @MartinvdMaas Eigenlijk zegt Frans Soeterbroek dat alle Nederlanders ruimtevolk zijn #nieuwkapitaal #holisme

ff

De ‘Vrienden van Amelisweerd’, een actiegroep zo’n 40 jaar geleden opgericht om het bos van Amelisweerd tegen een rondweg te beschermen, is nog steeds een vriendenclub maar heeft zich omgevormd tot de ‘Kracht van Utrecht’ die blijft brainstormen, praten en aan jasjes trekken om Utrecht blijvend mooi en bereikbaar te maken. Maar de oude wat grijzere vossen hebben zich ook verbonden aan de Jonge Honden, een club van jonge professionals die zich ook inzetten voor hun leefomgeving. Jonge Hond Wouter denkt nu de

komende 3 jaar mee met de Kracht van Utrecht en probeert zo ook verbindingen te leggen met andere, nieuwe netwerken. Soeterbroek wijst op het belang van het sociale kapitaal. “De sterkte en aanwezigheid van het sociale kapitaal is een criterium voor succesvolle steden en regio’s. Zeg me hoeveel zangkoren uw dorp of stad heeft, en ik vertel u hoe sterk uw stad of dorp is.” Het werkt volgens het systeem van ‘bridging and bonding’. Bonding is het gezamenlijk hebben van bijvoorbeeld een hobby, of een belang als groen in de wijk. Via die groep worden bruggen tussen straten of wijken, sociale klassen of beroepsgroepen geslagen. Als overheid moet je dat oude en nieuwe kapitaal herkennen, gebruiken en stimuleren.


P.12

ATELIER ZZ: ONTWERP EN DE PUBLIEKE ZAAK

BETALEN, BESLISSEN EN ORGANISEREN RADICALE VERANDERINGEN IN ONTWERP EN DE PUBLIEKE ZAAK DOOR CILLY JANSEN DEELSESSIE

ff Tom Bergevoet

Architectuur Lokaal presenteerde op Expeditie Atelier ZZ, dat vanuit de ontwerppraktijk onderzoekt welke concrete handreikingen kunnen worden aangereikt bij de toepassing van de Omgevingswet. Het Atelier analyseerde hoe ontwerpend vermogen is ingezet bij ruimtelijke innovatie en welke rol regelgeving daarbij speelt.

Marijn van der Linden ff @mmvanderlinden

Goede vraag #nieuwkapitaal Mag een initiatief eigenlijk nog mislukken of past dat niet binnen de regeltjes. http://t.co/19d4CC4bnc

De belemmeringen die de ontwerpers bij vijf actuele opgaven ondervonden bleken vooral op het politieke vlak te liggen. Ontwerpers bepleitten bestuurlijke en ambtelijke cultuurverandering bij het denken over ruimtelijke innovatie. Ze stelden voor dat gemeenten zich uitnodigend opstellen tegenover initiatieven, randvoorwaarden te scheppen en ruimte bieden voor toekomstvisies met een open einde. Flexibiliteit in de omgevingswet kan mogelijkheden aanreiken om ambtenaren te overtuigen. Ook van belang bleek maatwerk en contact met direct betrokkenen. Opgemerkt werd dat de combinatie van stedelijk en agrarisch gebied vraagt om anderen manieren van denken en financieren. Bij innovatie hoort dat experimenten mogen mislukken, maar hoe ga je daar in de praktijk mee om? Tenslotte bleek de regelgeving zelf ook lastig, vooral Europese regelgeving, de Flora- en Faunawet en het Verdrag van Malta.

Jeroen van Schaick @joenevs Conclusie uit sessie over ontwerpopgaven irt #omgevingswet "men is er nog niet mee bezig" #oeps #nieuwkapitaal???

Advocaat Paula Kemp voegde toe dat vaak het conflict met regelgeving wordt gezocht, maar kennis van regelgeving juist kansen kan bieden. Dan moet de ruimte voor interpretatie wel worden benut. Bestuurders moeten worden meegenomen in het communicatietraject en geattendeerd op de mogelijkheden zonder afbreuk te doen aan hun verantwoordingsplicht. Hoogleraar Wouter Vanstiphout vond het belangrijk om te bepalen welke houding we aannemen ten opzichte van de crisis, de transformatieopgave en de Omgevingswet. De crisis is een serieuze verandering. Er moet systematisch worden nagedacht over oplossingen. Noch transformatie op het niveau van opgaven, noch de Omgevingswet biedt een antwoord op de problemen van de architectensector.


P.13

ATELIER ZZ: ONTWERP EN DE PUBLIEKE ZAAK

Wouter Vanstiphout

De cruciale vragen gaan over betalen, beslissen en organiseren. Hoe moeten we de ontwikkelingen betalen nu de grondopbrengsten wegvallen? Voor de crisis werden besluiten over bouwprojecten genomen met politiek mandaat, maar burgers zijn mondiger geworden en de politiek is minder geloofwaardig. Gemeentelijke projecten moeten op een hele andere manier worden aangepakt. Tenslotte vinden er enorme verschuivingen plaats in hoe we ons land inrichten en wie we welke verantwoordelijkheden toebedelen. De invloed van corporaties, van belang voor uitvoering van publieke programma’s, is ingeperkt. Er is sprake van enorme tegenstrijdigheden. Atelier ZZ zet het onderzoek voort naar de vraag, wat er op fundamenteel niveau moet veranderen in het planningsstelsel of in de ontwerpcultuur om de nieuwe sociaalruimtelijke werkelijkheid een basis te geven. Hoe kan het opdrachtgeverschap worden gefaciliteerd vanuit de vooronderstelling dat het gaat om beslissen, financieren en organiseren? En wat is de rol van ontwerpers daarbij? De voortgang kan worden gevolgd op de website Atelier ZZ (http://atelierzz.nl). Eind 2014 brengt Atelier ZZ zijn eerste advies uit aan het kabinet.

Atelier ZZ zet het onderzoek voort naar de vraag, wat er op fundamenteel niveau moet veranderen in het planningsstelsel of in de ontwerpcultuur om de nieuwe sociaalruimtelijke werkelijkheid een basis te geven. Hoe kan het opdrachtgeverschap worden gefaciliteerd vanuit de vooronderstelling dat het gaat om beslissen, financieren en organiseren? En wat is de rol van ontwerpers daarbij?

ff

Erna Hollander @erniemug Voorbeelden stellen alleen vragen. Ik mis de vonk en andere ideeën om te komen tot "het kan wel oplossingen" #atelierzz #nieuwkapitaal


P.14

NIEUWE FINANCIERINGSMODELLEN VOOR RUIMTELIJKE TRANSFORMATIE

ff

VAN HALAL FINANCIERING TOT DE WINST VAN HET NIET BOUWEN DE ZOEKTOCHT NAAR NIEUWE FINANCIERINGSMODELLEN VOOR STEDELIJKE TRANSFORMATIE EN GEBIEDSONTWIKKELING DOOR HANNEKE LUITWIELER DEELSESSIE

Aafko @Aafkob #nieuwkapitaal in de RO: genereer winst door NIET te bouwen en investeer die winst in samenwerkingsprojecten! #herbestemming en #opschaling


P.15

NIEUWE FINANCIERINGSMODELLEN VOOR RUIMTELIJKE TRANSFORMATIE

DE GEMEENTE MOET BIJ WIJKONTWIKKELING NIET SUBSIDIËREN, MAAR PARTICIPEREN. DAMO HOLT (HET WATERTORENBERAAD/ ECORYS)

Hoe boren we nieuwe vormen van waardecreatie en financieringsmodellen aan voor gebiedsontwikkeling en stedelijke revitalisering? Een aantal professionals vertelt over hun ervaringen en oplossingen en gaat hierover in gesprek met de zaal. Van halalfinanciering tot de winst van het niet bouwen.

aan de rand van de stad te centraliseren en milieuvriendelijk te distribueren, ontstaat ruimte voor nieuwe winkelconcepten, openbaar groen en het verhuren van studentenwoningen boven winkels. Zo kan winst op perceelniveau worden opgeschaald tot winst op straat- en buurt- of zelfs stads- of streekniveau.

‘We bevinden ons in een overgangstijd waarin het traditionele model niet meer voldoet’, stelt moderator Jeroen Niemans van Platform31 vast. ‘Een tijd vol onzekerheden, maar ook vol kansen en ruimte voor nieuwe initiatieven. Toch gaan er ook stemmen op om de zoektocht naar nieuw kapitaal te staken en gewoon goede projecten te realiseren.’ Dat was ook de insteek van Marcus Fernhout, toen hij in 2008 in Rotterdam op zoek ging naar kantoorruimte voor zijn adviesbureau CODUM. Hij huurde meteen een heel leegstaand kantoorpand en vulde dat met creatieve huurders. Met de huurinkomsten financierde hij de verbouwing, zonder afhankelijk te zijn van leningen of subsidies. Inmiddels exploiteert hij zo negen bedrijfsgebouwen, waaronder het Schieblok in Rotterdam en het A-lab in Amsterdam.

HALALFINACIERING Ook Damo Holt (Het Watertorenberaad / Ecorys) is op zoek naar manieren om investeringskosten zoveel mogelijk uit de operationele exploitatie te halen. Dit gebeurt bij de ontwikkeling van de Medina in de Haagse Transvaalwijk. Het project wordt voorts gefinancierd door participatie van succesvolle Turkse ondernemers uit de wijk (halalfinanciering), een revolverend fonds om initiatieven op te starten en de oprichting van een kredietunie of een financieringscoöperatie. De bank verplicht zich om winsten uit investeringen weer in de lokale maatschappij te investeren. Volgens Damo Holt wordt het er allemaal niet makkelijker en overzichtelijker op, maar wel leuker en betrokkener. De discussie spitst zich toe op twee vragen: Hoe pas je dit soort concepten toe in regio’s met minder (sociaal) kapitaal en wat kunnen overheden doen? Volgens Damo Holt moet je het zoeken in deeloplossingen. ‘Je kunt de olifant het beste in stukjes eten.’ De gemeente kan volgens hem bij wijkontwikkeling een brug slaan tussen twee werelden door te participeren in een driehoeksmodel als partij die de collectieve baten vangt en herinvesteert in de wijk. ‘Niet subsidiëren, maar participeren.’

DE WINST VAN HET NIET BOUWEN Oswald Devisch, docent stedenbouw aan de universiteit van Hasselt, zoekt de oplossing voor de ruimtelijke crisis in Vlaanderen in het herbestemmen en –definiëren van bebouwde ruimte om de winst vervolgens in nieuwe projecten te investeren. In Hasselt loopt het onderzoeksproject Citydepot. Door de opslag van goederen voor een winkelstraat

ff

Gerrit Kapteijns @gerritkapteijns Rotterdams credo: Wie het zegt mag het doen, en wie het doet mag het zeggen. #nieuwkapitaal


ff

SMART CITY / SOCIAL CITY

Eric Frijters @EF___ #nieuwkapitaal @martijndewaal hoe stedelingen stadsinitiatief nemers worden, zonder misbruikt te worden door overheden, of app ontwikkelaars

DIGITAAL STAD MAKEN DAT HET ONTSLUITEN EN ZICHTBAAR MAKEN VAN GEGEVENS EEN STAD SLIMMER EN SOCIALER KAN MAKEN IS ZEKER. MAAR ER ZIJN OOK OBSTAKELS. DOOR ELLY VAN DER KLAUW DEELSESSIE

Hoe kom je van De Digitale Stad naar digitaal de stad maken? Gegevens en data liggen soms letterlijk op straat, maar hoe maak je slim gebruik van deze brij aan digitale kennis? En dan het liefst buiten de waakhonden als Google om, die de gegevens graag voor zichzelf houden? Martijn de Waal (The Mobile City en auteurs van ‘De stad als interface’) en Gerjan Streng (Open Source City/The Cloud Collective) schetsen de mogelijkheden om (open) data, moderne technologieën en internet slim en duurzaam in te zetten voor maatschappelijke opgaven en ruimtelijke ontwikkelingen. Deelnemers aan de workshop wezen op de hobbels die je bijvoorbeeld als gemeente tegenkomt. 'Bezoekers bezoeken een stad tegenwoordig eerst digitaal', aldus Martijn de Waal. 'Bewoners en bezoekers informeren elkaar digitaal. Hardlopers in Central Park geven elkaar al hardlopend digitaal informatie door over waar ze lopen en wanneer. Via een app kun je op een kaart zien welke routes veel gelopen worden en kun je juist wel of niet zo’n populaire route kiezen. Nieuwkomers haken digitaal aan en bouwen verder aan deze interactieve wandelkaart van Manhattan.'


P.17

SMART CITY / SOCIAL CITY

Gerjan Streng

ff

Manon Bijl- van Noordeloos van de gemeente Den Haag zag deze mogelijkheden met gebruikers. Samen met de Fietsersbond wil de gemeente werken aan veilige, snelle en mooie fietspaden en routes. De gemeente huurde Google in om de gegevens te ontsluiten en zichtbaar te maken. Via Google maps en Streetview zou je de routes kunnen visualiseren en knelpunten samen met gebruikers kunnen aanpakken. Manon: 'Google wilde echter alleen een toepassing voor ons maken en niet hun data delen. Tot op hoog niveau is daar over gepraat, maar uiteindelijk is het hele plan daarop gestrand.' Eric Jan van Dijk van Stec Groep onderschrijft dit verhaal. 'Sites die publiek gevoed worden , zoals Funda zouden die gegevens ook weer voor publieke doelen geschikt moeten maken.' Het Open Data project van de Rijksoverheid stelt wel steeds meer data open (kadaster, CBS). 'Maar die data moet je wel kunnen lezen, en omzetten naar iets wat je kunt interpreteren, anders blijft het een brij van cijfers en letters.' Architect Gerjan Streng is dus blij dat een van de partners van het Cloud Collective naast architect ook programmeur is en de data kan vertalen naar kaarten. Op die manier combineren ze ook verschillende bronnen.

SITES DIE PUBLIEK GEVOED WORDEN, ZOALS FUNDA ZOUDEN DIE GEGEVENS OOK WEER VOOR PUBLIEKE DOELEN GESCHIKT MOETEN MAKEN. ERIC JAN VAN DIJK (STEC GROEP)

Frank Rouers @frankrouers The hackable city: gebruikmaken van digitale tools om stad van onderop vorm te geven en te maken: biketastic & delootlondon #nieuwkapitaal

Zo adviseerde het collectief een opdrachtgever om hun leegstaand kantoorgebouw niet te verbouwen om het als kantoorpand beter verhuurbaar te maken. Op weg naar hun klant namen ze namelijk waar dat nogal wat kantoren in de buurt te koop of te huur stonden. Terug op het bureau maakten ze een kaart met kadastergegevens en prijzen van kantoren en woningen. Het oorspronkelijke pand kan als appartementengebouw meer opleveren. Een ander probleem is natuurlijk de privacy. Veel mensen willen best anoniem hun gegevens delen als ze weten wat daarmee gebeurt, maar niet om daarmee in de gaten te worden gehouden. De Waal: 'Maar ook daar zijn technologische oplossingen voor. Via Obscura Camera kan je wel laten zien dat je met velen op het Tahrirplein staat, maar niet met wie, met een druk op een toets maak je alle gezichten onscherp.' Een techniek die open source ontwikkeld en verkrijgbaar is.


P.18

TOEKOMST VERKENNINGEN LEVEREN B IJDRAGE AAN HET BEREIKEN VAN POLITIEKE CONSENSUS

Toekomstverkenningen vormen een belangrijk instrument voor het bestuderen van mogelijke vooruitzichten voor steden. Politici zitten echter niet altijd te wachten op dergelijke - vaak langetermijn - visies, vooral niet als deze ook nog eens negatief zijn. De masterclass ‘Toekomstverkenning & Strategie onderzocht samen met deelnemers hoe toekomstverkenningen wél positief neergezet kunnen worden richting de politiek, en waarom dat belangrijk is in deze tijd.

MASTERCLASS TOEKOMSTVERKENNING EN STRATGIE

MASTERCLASS TOEKOMSTVERKENNING EN STRATEGIE DOOR SIMONE PEKELSMA DEELSESSIE

TOEKOMSTVERKENNING EN DE POLITIEK Toekomstverkenningen passen erg goed bij de tijd waarin wij momenteel leven. Vanwege de economische crisis zijn we ons steeds meer bewust geworden van mogelijke trendbreuken en veranderingen. Overal wordt gepraat over de overgang van een oude naar een nieuwe wereld, die een grote invloed zal hebben op de manier waarop onze samenleving functioneert. We weten alleen nog niet precies welke veranderingen we kunnen verwachten. Een toekomstverkenning kan bijdragen aan het formuleren van antwoorden op deze vraag. Hans Peter Benschop, directeur van het Trendbureau Overijssel, legt uit wat de toegevoegde waarde van toekomstverkenningen kan zijn. Toekomstverkenningen kunnen politici helpen hun blik te verbreden, en laten zien welke keuzemogelijkheden ze hebben. Hierdoor worden ze zich meer bewust van het aantal knoppen waar ze aan kunnen draaien om bepaalde ontwikkelingen te versterken of verzwakken. Daarnaast is het uitvoeren van een toekomstverkenning een gemeenschappelijke activiteit, die je met diverse partijen in de samenleving onderneemt. Een toekomstverkenning vormt hiermee een sociale gebeurtenis, die kan bijdragen aan het bereiken van brede politieke consensus.

BEHAPBARE TOEKOMST Volgens Hans Peter Benschop laat een goede toekomstverkenning met behulp van (wetenschappelijke) argumenten zien hoe de toekomst eruit zou kunnen komen te zien. We moeten echter ook durven erkennen dat we niet precies weten wat er in de toekomst gaat gebeuren. Er is geen noodzakelijke toekomst. “Elke trend heeft een eigen tegentrend,” vertelt Silke de Wilde van de School voor Toekomstverkenning, “waardoor je rekening moet houden met diverse toekomstmogelijkheden.” Dit betekent echter niet dat wetenschap en toekomstverkenningen puur en alleen gebaseerd zijn op meningen en ideeën. Onderzoekers kunnen het echter wel met elkaar oneens zijn over hun bevindingen. Toekomstverkenningen geven dus geen sluitende antwoorden op vragen over de toekomst, maar laten op basis van kennis en argumenten zien wat voor toekomst(en) we zouden kunnen verwachten en hoe we daar eventueel invloed op uit kunnen oefenen. Dit kan er natuurlijk toe leiden dat er politieke fouten worden gemaakt. Volgens de Hans Peter Benschop en Silde de Wilde is het noodzakelijk voor politici en bestuurders om zichzelf niet helemaal


dicht te timmeren in de besluitvorming en het proces flexibel te houden. Op die manier kan er nog bijgestuurd worden als dat nodig is. Daarnaast moet men zich realiseren dat we in een onzekere tijd leven en dat dat wellicht ook wel zo blijft. Toekomstverkenningen kunnen dus vooral helpen om onzekerheden zichtbaar te maken. Dat maakt de toekomst niet direct zichtbaarder, maar wel beter behapbaar.

P.19

MASTERCLASS TOEKOMSTVERKENNING EN STRATGIE

WE MOETEN ONZEKERHEID ZICHTBAAR MAKEN EN TOELATEN. DAT HEBBEN POLITICI ALTIJD MOEILIJK GEVONDEN, MAAR DAT IS WEL DE TOEKOMST. ANTHONY WIJNEN (GEMEENTEN UDEN)

IS WETENSCHAP DAN OOK MAAR EEN MENING? ANNEMIEK RIJCKENBERG (ARCHITECTENREGISTER)

IS WETENSCHAP DAN OOK MAAR EEN MENING? ANNEMIEK RIJCKENBERG, ARCHITECTENREGISTER

Hans Peter Benschop


CIVIL SOCIETY

CIVIL SOCIETY EEN BESMETTELIJKE PASSIE IN HET DEMOCRATISCH BESTEL DOOR CHRISTINE VAN EERD DEELSESSIE

De participatiesamenleving is volgens velen een vies woord. Maar de onderliggende vraag – Hoe kunnen we initiatieven vanuit de maatschappij creëren, stimuleren, ondersteunen? – is de discussie meer dan waard. Ronald van der Sloot is als bewoner én professional betroken bij plannen voor verbetering van de Leidse Breestraat. ‘De gemeente ziet ons als creatieve luis in de pels. Wij kunnen met totale onbevangenheid naar het probleem kijken. We zijn letterlijk midden in de straat gaan staan en hebben van daaruit onze visie ontwikkeld.’ De financiering is onder meer gedekt met OZB-gelden en in de toekomst ook een deel van de toeristenbelasting. Indira van ‘t Klooster heeft zich voor haar boek Reactivate! verdiept in nieuwe vormen van vakmanschap en ondernemerschap van ontwerpers. Interessante inzichten deed ze op tijdens een excursie naar het Spaanse Badalona, waar van onderop grote ontwikkelingen (op de schaal van IJburg) plaatsvinden. Dit wijdt ze aan de hiërarchie in Spanje: men weet al lang dat ze van de overheid niet veel te verwachten hebben. ‘In Nederland is de overheid benaderbaar en soms wordt er dan te snel een compromis gesloten.’

DE OVERHEID MOET DE EXPERTISE VAN BEWONERS BINNENHALEN OF ZELF NAAR BUITEN GAAN. WANT JE KOMT ELKAAR ALTIJD TEGEN. NEL DE JAGER (WINKELSTRAATMANAGER AMSTERDAM)

Pakhuis De Zwijger verbindt overheid, politiek en mensen, vertelt Egbert Fransen. Bridging and bonding, volgens de filosofie van Putnam. Met belangstelling volgt Fransen ook de Lucas Community in Osdorp, waar buurtbewoners activiteiten opzetten. ‘Dat pand weerspiegelt de directe omgeving. De ziel zit erin omdat mensen uit de wijk het zelf doen.’ Een interessant contrast met de ernaast gelegen Garage Notweg, waarin een woningcorporatie veel heeft geïnvesteerd, maar waar de bezieling lijkt te ontbreken. Fransen hoopt dat ze elkaar zullen versterken. Frans Soeterbroek noemt de participatiesamenleving paternalistisch en denigrerend. Hij gaat liever uit van de lichtvoetigheid van initiatieven. ‘Hou het klein. Koester wat er al is opgebouwd, want oude initiatieven kunnen zich vernieuwen.’ En directer gericht op de overheid: ‘Creëer niet bij elk probleem een nieuwe brugfunctie.’ IEDEREEN GELIJK? Vanuit de zaal, met veel gemeenteambtenaren, spitst de discussie zich toe op twee dilemma’s: hoe ga je vanuit de overheid om met representativiteit van creatieve burgerinitiatieven en wat te doen met het democratische gelijkheidsprincipe? Met andere


P.21

CIVIL SOCIETY

HET IS NOG HEEL ERG ZOEKEN: WAT DURF JE LOS TE LATEN EN DURF JE ONGELIJKHEID TOE TE STAAN? TRUDIE TIMMERMAN (GEMEENTE UTRECHT)

woorden: kun je, mag je, wil je vanuit de overheid de voorhoede belonen? Soeterbroek vindt het heel legitiem dat de overheid die vraag stelt, ‘maar stel hem aan de initiatiefnemers zelf’. En: ‘Accepteer de verschillen en zorg dat mensen met elkaar in contact komen, zodat ze elkaar onderling besmetten.’ Ook Fransen gelooft daarin: ‘De dingen die in beweging komen zichtbaar maken en hopen dat anderen dat oppakken.’ Dan ontstaan volgens hem nieuwe verbindingen en daarmee waarde: ‘Dat is geen nieuw kapitaal, maar kapitaal dat je anders en slimmer kunt inzetten.’

HET IS NIET AAN DE OVERHEID OM TE BEOORDELEN OF IETS LEUK IS OF NIET. MARTIEN KROMWIJK (DE ZUIDERLING)

P.22


ARNHEM LAB

Peter Groot

STAD IN BLOEI IN ARNHEM IS DE RUIMTELIJKE TRANSITIE AL LANG GEEN PAUZENUMMER MEER DOOR EDWIN VERDURMEN DEELSESSIE

ff Martin van der Maas @ MartinvdMaas "Een gesprek met ambtenaar over 1 beleidsterrein gaat goed. Betreft het 3 beleidsterreinen, dan loopt het dood" #nieuwkapitaal

Het transitiedenken in Arnhem startte eind 2003 toen Architectuurcentrum CASA zichzelf heeft opgericht met als doel het architectuurklimaat in Arnhem te verbeteren. Even later heeft CASA de leegstaande Cobercofabriek betrokken. Plannen van CASA om te investeren in de ruimte (cultuur en horeca) werden door de eigenaar niet omarmd en het beheer van de fabriek werd geminimaliseerd. CASA was toen genoodzaakt te vertrekken. Het gebied wacht nog steeds op ontwikkeling. Maar CASA creëerde in samenwerking met Stichting G.A.N.G. en Ontwerp Platform Arnhem elders in de stad een nieuw onderkomen, onder een parkeergarage: Showroom Arnhem. Tot op de dag van vandaag is het een bloeiende culturele projectruimte in het centrum van Arnhem. In 2009 hebben Peter Groot (Hoogte Twee architecten) en Edwin Verdurmen (Architectuurcentrum CASA) het Departement Tijdelijke Ordening (DTO) opgericht. Deze stichting houdt zich bezig met de transitie van de stad en ziet leegstand en braakligging vooral als een kans om te experimenteren, te onderzoeken en alvast te beginnen. Met name het Arnhemse binnenstedelijke ontwikkelingsgebied Rijnboog is toneel geweest van talloze interventies en activiteiten. Zo is er een tijdelijk park aange-


P.23

ARNHEM LAB

DE STEDELIJKE TRANSITIE WORDT IN ARNHEM STEEDS VAKER GEZIEN ALS VOLWAARDIG ONDERDEEL BINNEN DE ONTWIKKELCYCLUS VAN DE STAD.


Verdienmodel #Coehoorn is ondernemen op vertrouwen en liefde vd stad #procommune #nieuwkapitaal

ff Ron Buiting @RonBuiting

Nu deelsessie Arnhemlab, mooi om te zien hoe onderop & bovenaf ontwikkelingen samenkomen in het Rijnbooggebied #nieuwkapitaal

ff Martin van der Maas @ legd in samenwerking met landschapsarchitecten Harro de Jong en de gemeente Arnhem, genaamd het Bartokpark, waar onlangs het feestaardvarken van Florentijn Hofman is geland. Meerdere plekken in het gebied zijn vergroend en er zijn culturele evenementen in het gebied georganiseerd zoals Kademarkten (400 meter brocante langs de Rijn), concerten, theatervoorstellingen en bewonersbijeenkomsten. Dit alles om alvast vooruit te lopen op de toekomstige plannen voor Rijnboog, die voorzien in een levendig stuk binnenstad met enkele cultuurgebouwen. De meest recente ontwikkeling in Rijnboog is Coehoorn Centraal: een stedelijke bottom-up ontwikkeling. De Arnhemse gemeenteraad heeft voor een periode van vijf jaar het Coehoorngebied aan de creatieven in de stad gegeven. Onlangs is er binnen twee weken tijd een compleet parkje aangelegd en de snelheid van ontwikkeling is ongekend hoog. Momenteel is er overleg met onderwijsinstellingen zoals de ArtEZ Hogeschool der Kunsten en de Hogeschool Arnhem Nijmegen. Er is klaarblijkelijk veel energie in de stad aanwezig die zich op dynamische wijze manifesteert wanneer het een goede plek krijgt. Arnhem geeft daarmee het voorbeeld van hoe overheid, ondernemers,

onderwijs en culturele initiatieven hand in hand de stad doorontwikkelen. Wat zijn nu de onderliggende voorwaarden om een dergelijke samenwerking tot stand te brengen? Tijdens het Arnhem Lab is hierover gediscussieerd met de deelnemers. Geconcludeerd werd dat er in Arnhem veel rafelranden zijn door politieke besluiteloosheid in de jaren negentig en nul. Hierdoor was de urgentie tot creatieve invullingen groot. Daarnaast profileert Arnhem zich als creatieve stad, hetgeen een extra stimulans is. Tegelijkertijd heeft Arnhem veel creatieven in de stad, niet alleen beeldend kunstenaars en ontwerpers maar ook veel creatieve ondernemers. Een aantal volhardende professionals (zoals CASA en DTO) heeft zich van onderaf op het onderwerp gestort en leverden haalbare oplossingen voor problemen als leegstand en braakligging. De focus daarbij werd gericht op ruimtelijke en programmatische kwaliteit. De stedelijke transitie wordt in Arnhem steeds vaker gezien als volwaardig onderdeel binnen de ontwikkelcyclus van de stad en niet zozeer als pauzenummer. Door dit continu en breed te agenderen en in de media te brengen, ontstond er besef en vertrouwen vanuit overheid en ontwikkelaars en ontstond er een wil tot samenwerking.

MartinvdMaas Waarom willen gemeenten toch altijd cultuurclusters? Ik heb liever functiemenging #nieuwkapitaal

ff Martin van der Maas @

MartinvdMaas Kunstenaars zijn de planologen van de toekomst #rijnboog #nieuwkapitaal


P.24

LUNCHTIME

LUNCHLEZING MAARTEN VAN TUIJL OVER ZIJN BOEK 'DE FLEXIBELE STAD - OPLOSSINGEN VOOR LEEGSTAND EN KRIMP'


P.25

LUNCHTIME

LUNCHLEZING INDIRA VAN 'T KLOOSTER OVER HAAR BOEK 'REACTIVATE; VERNIEUWERS VAN DE NEDERLANDSE ARCHITECTUUR‘


P.26

DAAN ROOSEGAARDE

VAN H C E T H H IG NAAR L A I C O S H IG H


DAAN ROOSEGAARDE IS CONTINU OP ZOEK NAAR EEN MENSELIJKER WERELD DOOR HANNEKE LUITWIELER KEYNOTE SPEAKER

P.27

DAAN ROOSEGAARDE

ff Simone Pekelsma

@simonepekelsma Daan Roosegaarde heeft blijkbaar betere relatie met zijn plant Heather, dan met zijn buren, en noemt dat sociaal kapitaal. #nieuwkapitaal

ff Brenda Coenen @BrendaCoenen

B

Anders denken #nieuwkapitaal: Niet wat kost het? Wat is het waard! Quote Daan Roosegaarde tijdens expeditie @ruimtevolk 2013 in Arnhem.

DE ZACHTE EN DE HARDE ECONOMIE MOETEN ELKAAR VINDEN IN CREATIVITEIT EN HET LEF OM NIEUWE DINGEN TE ONDERZOEKEN. Techniek is niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. Als kunstenaar, entrepreneur en designer is Daan Roosegaarde voortdurend op zoek naar manieren om de wereld menselijker te maken met behulp van techniek. Van lichtgevende snelwegen tot smogvrije zones in Beijing. ‘Innovatie ligt in de versmelting van natuur en techniek.’ Daan Roosegaarde neemt het publiek in vogelvlucht mee langs een aantal van zijn projecten. In de Sainte Madeleine in Lille zorgt zijn lichtgevende, ritselende lotusdome, die reageert op warmte en aanraking, ervoor dat bezoekers ook de cultuurhistorische waarde van de middeleeuwse kerk weer weten te waarderen. Toen hij werd benaderd door de concerndirecteur van Heijmans ging het onwaarschijnlijke duo samen op zoek naar mogelijkheden om snelwegen aantrekkelijker te maken. Roosegaarde bedacht met zijn ontwerpstudio het concept slimme wegen, waarvan de markering oplicht als je er in het donker langs rijdt. Oplichtende ijskristallen op het wegdek waarschuwen voor gladheid en je kunt zelfs al rijdend je accu opladen. Het is een lange weg van prototype naar product en daarin moeten de hippe wereld van designers en de bestaande wereld elkaar zien te vinden. ‘Ik ben daar aanvankelijk best naïef in geweest, maar we hebben ons businessplan moeten herschrijven. Het project is inmiddels een jaar verder en we gaan in elk geval nog vijf jaar samen door met ontwikkelen. Het is een intensief proces, dat zich alleen op CEO-niveau kan afspelen, anders werkt het niet. Zo bleken sommige van onze ideeën al jaren in een bureaula te liggen verstoffen.’

DA VINCI MEETS ORWELL Het idee van de lichtgevende wegen krijgt in de omgeving van Nunen een culturele toepassing in de vorm van lichtgevende korrels in een Van Goghpatroon op toeristische fietsroutes. In het project Strijp S in Eindhoven experimenteert Daan Roosegaarde met lichtgevende planten en in Beijing werkt hij aan smogvrije zones met behulp van de modernste afzuigingtechnieken. De angst voor controleverlies bleek de belangrijkste reden voor het stadbestuur om zijn hulp in te roepen. ‘Door de smog werken de videocamera’s in de openbare ruimte niet meer. Da Vinci meets George Orwell.’ Met zijn projecten probeert Daan Roosegaarde de dualiteit tussen mens en machine op te heffen. ‘Innovatie ligt in de versmelting van poëzie en techniek. Daarvoor moeten de zachte en de harde economie elkaar vinden in creativiteit en het lef om nieuwe dingen te onderzoeken.’

ff Martijn Niehof @MartijnNiehof

Daan Roosegaarde: Ik maak prototypes, geen emails. Die lezen ze niet. #nieuwkapitaal

P.28


NIEUW KAPITAAL VOOR WIJKVERNIEUWING

NIEMAND AAN DE ZIJLIJN? OVERHEDEN, INSTITUTIES EN MARKTPARTIJEN OP ZOEK NAAR NIEUW KAPITAAL VOOR WIJKVERNIEUWING DOOR HANNEKE LUITWIELER DEELSESSIE

Met het failliet van de traditionele wijkaanpak door gemeente en woningcorporaties steken op tal van plaatsen nieuwe initiatieven de kop op. Van timebanking in Rotterdam-Zuid tot een wijkbedrijf in Leeuwarden. De wijkaanpak is dood. Leve de wijkaanpak!

Marcel Tankink

Sander Nieuwenhuis vertelt hoe Bruis Advies, in opdracht van woningcorporatie Havensteder, een gebiedsgerichte vorm van crowdfunding toepast in Capelle aan den IJssel. Bewoners ontvangen periodiek een cheque ter waarde van 5 of 10 euro. Op het platform wijkkrachtbijdrage.nl kunnen zij kiezen welk initiatief ze hiermee willen steunen en zelf initiatieven aanmelden. In 2,5 jaar zijn meer dan 300 bewonersinitiatieven uitgevoerd. Er loopt een onderzoek naar de mogelijkheden om het platform uit te breiden tot een Capelle breed crowdfunden crowdsourceplatform. Deze aanpak versterkt de sociale contacten in de wijk. Bewoners moeten er wel belang bij hebben om bij te dragen aan elkaars initiatieven. De vraag is hoe je mensen betrekt die niemand kent. Volgens Sander Nieuwenhuis activeert zo’n 35 procent van de bewoners de cheques; een groter bereik dan de gemiddelde bewonersavond. Hij is benieuwd naar de resultaten van de nieuwe aanpak die meer van mensen vraagt.

DE ZUIDERLING Het lezen van het boek ‘Geld van de toekomst’ van Bernhard Lietaer was voor Martien Kromwijk aanleiding om samen met Luc Manders het initiatief te nemen voor de Zuiderling. Deze alternatieve ruileenheid werkt volgens het principe van timebanking, waarbij één Zuiderling staat voor een half uur tijd. Via een sms-systeem kunnen inwoners van Rotterdam-Zuid diensten uitwisselen en komen zo met elkaar in contact. Een vraag uit de zaal is of de Zuiderling niet concurrerend is voor de reguliere wijkeconomie. Volgens Martien Kromwijk kan de inzet van Zuiderlingen helpen om klanten te werven.

NAAR EEN ZELFVOORZIENENDE WIJK Het dilemma van oneigenlijke concurrentie komt ook aan de orde na het verhaal van Marcel Tankink van KAW over het wijkbedrijf Bilgaard. Bilgaard is een wijkje van 330 woningen in Leeuwarden. Een consortium van vijf bedrijven, waaronder KAW, investeert om de wijk duurzaam en voor 80 procent zelfvoorzienend in de energieopwekking te maken. Bewoners zorgen zelf voor het onderhoud en beheer en kopen collectief zorg en energie in. Het vrijkomende geld kan de wijkvereniging naar eigen inzicht benutten. Vrijwilligers en mantelzorgers krijgen een vergoeding voor hun inzet en dat werpt

P.29


DE SAMENLEVING IS GEEN TWEESTERREN RESTAURANT MEER WAARIN ALLES JE UIT HANDEN WORDT GENOMEN. MAAR WE BETALEN WEL VOOR TWEE STERREN BELASTING. ALS WE MEER ZELF GAAN DOEN, KUNNEN WE MISSCHIEN TERUG NAAR ÉÉN STER?’ MARTIEN KROMWIJK (DE ZUIDERLING)

Martien Kromwijk

de vraag op of hier geen sprake is van verdringing op de arbeidsmarkt. Marcel Tankink werpt tegen dat er in Bilgaard veel mensen onvrijwillig aan de kant staan. Het leveren van een maatschappelijke bijdrage verkleint de kloof naar betaald werk.

NIEUW KAPITAAL VOOR WIJKVERNIEUWING


OP ZOEK NAAR DE ENERGIE DEELNEMERS SESSIE ‘KRIMP EN BLOEI’: HEB OOG VOOR DE VERSCHILLEN IN OPGAVEN, KANSEN EN BURGERKRACHT IN KRIMPREGIO’S. DOOR ELLY VAN DER KLAUW DEELSESSIE

P.30

KRIMP EN BLOEI

Waar zit de kracht van het (krimpende) platteland? Van topdown burgers laten participeren gruwen sprekers en deelnemers aan de workshop Krimp en bloei, maar niet ieder burgerinitiatief is ook echt levensvatbaar. Sjors de Vries van RUIMTEVOLK: ‘We komen in de krimpgebieden ook veel initiatieven tegen die na vijf jaar nog steeds niet veel verder komen dan initiatief. Of de verbinding uiteindelijk niet kunnen maken met andere organisaties, om duurzaam te kunnen zijn.’ Vitaliteit blijkt van veel verschillende factoren af te hangen en de sprekers benadrukken dat je daar echt even naar moet zoeken, met bewoners moet praten en ook in de geschiedenis moet duiken. Bram Klouwen van Companen vond de verschillen in houding en organisatie van drie plaatsen in Noord-Holland in onder andere de ontstaansgeschiedenis. In de Noord is het netwerk en de zelfredzaamheid nog altijd groot omdat de gemeenschap van kleine boeren altijd al op elkaar aangewezen was. In Petten dat door externe oorzaken (overstromingen en Duitse verdedigingsplannen) al driemaal herbouwd is, zijn de oorspronkelijke bewoners afwachtend. Initiatief moet hier van nieuwkomers komen.

BESTUDEER EEN DORP GOED EN ZOEK DE MENSEN DIE HET DORP KENNEN. EN ANALYSEER: IS HET BIJVOORBEELD EEN TRADITIONEEL OF WOONDORP? HOE GAAT MEN OM MET NIEUWKOMERS? EN HOE ZIT HET SOCIAALECONOMISCH? BRAM KLOUWEN (COMPANEN)

Ook Korrie Melis van de Hogeschool Arnhem Nijmegen pleit ervoor om eerst een goed beeld te krijgen van de mensen en de gemeenschap achter een lokale vraag, bijvoorbeeld naar een zorgvoorziening. ‘We sturen studenten op stap om met narratieve methoden te vragen naar wat bewoners weten en willen. En op te letten op wat ze niet vertellen. Pas als je weet waar de energie zit kun je aan de gang met hun vraag.’ Bas Breman: ‘Bij een onderzoek in een krimpregio in Portugal, bleken de inwoners eigenlijk het liefste een uitvaartcentrum te willen realiseren, zodat ze voor begrafenissen niet zo ver hoefden te reizen. De mensen geven dan eigenlijk aan dat ze geen toekomst meer zien voor hun dorp. Als overheid moet je in zo’n dorp misschien geen energie meer stoppen.’ Gose Posthumus van Rizoem en werkzaam in Delfzijl merkt ook dat de minste problemen komen uit woondorpen waar toch al niets meer is. Maar dat de weerstand begint waar keuzes gemaakt moeten worden over voorzieningen. Korrie Melis wijst er op dat men in de jaren ’50 verwachtte dat in noordoost Groningen die kleine dorpen van 200 à 300 inwoners zouden verdwijnen. ‘Maar nu blijken

ff Sonja Scholten @SonjaCityDNA

Tanja Abbas: Achterhoek is bottom up krimp proeflab. Maar Nieuw Kapitaal denken is voor Achterhoek altijd al normaal geweest #nieuwkapitaal

Sjors de Vries


het de mooiste dorpen. Door de komst van auto en telefoon bleek het daar ook zonder voorzieningen leefbaar.’ Tanja Abbas ziet in de Achterhoek in haar eigen woonplaats Barchem hetzelfde gebeuren. ‘We weten wel dat we de krimp niet kunnen keren, maar toch zetten we in april Barchem op de kaart, door het dorp te koop aan te bieden en ik doe mee omdat ik daar woon en mijn ‘naobers’ niet in de steek wil laten.’ Abbas schreef een boek over dit Naoberschap. Oswald Devisch van de universiteit van Hasselt vraagt zich af of naoberschap ook aan te leren is. Abbas: ‘Naoberschap of een ander sociaal netwerk of een traditie van samenwerken is niet te ontwerpen of te maken, maar als je vindt wat er (nog) is, dan kun je dat wel ondersteunen.’ Ze begint binnenkort een ‘Koffie, thee en Aandachtschenkerij’.

IN DE JAREN ’50 VERWACHTTE MEN IN NOORDOOST GRONINGEN DAT DE KLEINE DORPEN VAN 200 À 300 INWONERS ZOUDEN VERDWIJNEN. NU BLIJKEN HET DE MOOISTE DORPEN. KORRIE MELIS (HOGESCHOOL ARNHEM NIJMEGEN)

P.31

KRIMP EN BLOEI


ER GLOORT EEN MOOIE TOEKOMST VOOR DE BINNENSTAD MET ACTIEVE EN ÉCHT SAMENWERKENDE PARTIJEN DOOR SIMONE PEKELSMA DEELSESSIE

ff Jeroen van Schaick @joenevs

Nieuw ondernemerschap dat niet in oude, functionalistische hokjes past is sleutel tot toekomst #binnensteden @netevenleuker #nieuwkapitaal

P.32

TOEKOMST VAN DE BINNENSTAD

OVER DE BINNEN STAD WORDT VAAK NOG TE TRADITIONEEL GEDACHT Wat is er aan de hand in de binnenstad? Detailhandel verplaatst zich steeds vaker naar de rand van de stad, terwijl andere winkels überhaupt het hoofd niet boven water kunnen houden, en helemaal verdwijnen. Het resultaat? Leegstand, verloedering en een teloorgang van het ooit zo bruisende stadscentrum. Wat moet er gebeuren om het tij te keren? TOEKOMSTSCENARIO’S Nederlandse binnensteden zijn in beweging, en niet per definitie in positieve zin. Dit heeft belangrijke consequenties voor de toekomst. Samen met RUIMTEVOLK ging het Trendbureau Overijssel op zoek naar mogelijke scenario’s voor de toekomst van binnensteden in de provincie. Er werden vier scenario’s ontwikkeld, variërend van een internationaal georiënteerde binnenstad met een sterke focus op stedencompetitie, tot een ontspannen binnenstad in een krimpregio. Ondanks het feit dat genoemde scenario’s zeer verschillend zijn, hebben ze ook een aantal dingen met elkaar gemeen. Ze worden alle gevormd door nieuwe spelers, een breed programma en nieuwe samenwerkingsverbanden, oftewel ‘nieuw kapitaal’. NIEUW KAPITAAL VOOR DE BINNENSTAD In de toekomst zullen Nederlandse binnensteden steeds meer afhankelijk zijn van ‘nieuw kapitaal’. Deze ontwikkeling is op diverse plekken in het land al duidelijk zichtbaar. Zo wordt het populaire Schieblok in Rotterdam gerund door kleine creatieve bedrijven, en bestaat het Stadslab in Leiden - dat het

idee voor het Singelpark ontwikkelde - uit een grote groep betrokken Leidenaren die de stad een warm hart toedraagt. In Groningen richtte een groep ondernemers het Open Lab Ebbinge op, en ook in Heerlen sloegen diverse bewoners en ondernemers de handen in een om nieuwe concepten voor oude, leegstaande winkelpanden te ontwikkelen. Hoe positief en aansprekend dergelijke voorbeelden ook zijn, het is nog niet genoeg om de binnenstad uit het slop te trekken. De binnenstad heeft een grotere en bredere groep partijen nodig om te overleven. Volgens de Amsterdamse winkelstraatmanager Nel de Jager vormen de overheid, eigenaren van panden én (nieuwe) ondernemers een sleutelrol bij de herstructurering van binnensteden. NETWERKEN Op dit moment moeten overheid en pandeigenaren nog heel erg wennen aan nieuw ondernemerschap. Veel nieuwe ondernemingen - die een grote bijdrage zouden kunnen leveren voor de binnenstad - zijn niet binnen één concept te vangen. Ze zijn bijvoorbeeld niet alleen winkel, maar ook café en kantoor. Overheid én eigenaren zitten vaak nog in een traditionele manier van denken, en weten nog niet hoe ze met dergelijke nieuwe concepten om moeten gaan. Het zou echter heel mooi zijn als deze partijen beter samenwerkten. In Nijmegen heeft samenwerking bijvoorbeeld geleid tot de ontwikkeling van een eigentijdse en succesvolle conceptstore, waarbij de gemeente een belangrijke faciliterende rol heeft gespeeld.


P.33

TOEKOMST VAN DE BINNENSTAD

LEUKE INITIATIEVEN EN NIEUWE WINKELS ALLEEN GAAN ONS NIET REDDEN. NEL DE JAGER(WINKELSTRAATMANAGER)

ff Jeroen van Schaick @joenevs

Voor burgerinitiatieven is inmiddels een luikje. Ondernemersinitiatieven worden nog argwanend bekeken. #nieuwkapitaal @netevenleuker

Hans Peter Benschop, John Bardoel en Nel de Jager

HET VINDEN VAN NIEUWE SPELERS Steden zeggen veel belang te hechten aan nieuwe ondernemers en ideeën, maar waar vind je deze? In de grote steden is dat wellicht eenvoudiger dan in Enschede, Delfzijl of Winschoten. Dit is volgens de sprekers onzin. In iedere stad zijn mensen met ideeën. Je moet alleen de straat op om ze te vinden. Ook projectontwikkelaars zouden een andere, actievere rol kunnen spelen op dit gebied. Nel de Jager hoopt dat projectontwikkelaars in de binnenstad een grotere verantwoordelijkheid gaan nemen voor wat ze achterlaten, en daarom gaan proberen beter in te spelen op de lokale dynamiek van een gebied. Tegelijkertijd zouden gemeenten een beter contact op kunnen bouwen met grote private spelers. Volgens Arjan Raatgever (Platform31) zijn er nog veel verbetermogelijkheden op dit gebied. ‘Gemeenten hebben redelijk goed contact met traditionele ondernemers, maar weinig met grote beleggers, makelaars en banken. Tegelijkertijd verwachten ze van deze partijen wél het meest als het gaat om de verbetering van de binnenstad.’

OOK PROJECTONTWIKKELAARS MOETEN AAN DE SLAG MET KLEINERE ONTWIKKELINGEN BINNEN GROTE PROJECTEN. OEDSEN BOERSMA, CORIO

Samenvattend ligt de toekomst van de binnenstad in een effectieve samenwerking tussen (nieuwe) ondernemers, de overheid, beleggers en pandeigenaren.

ff Bas van Horn @BasvHorn

Je kunt op etalageruiten leegstaande winkels 'creatieve ontmoetingsruimte' kalken, maar daarmee red je de binnenstad niet #nieuwkapitaal


P.34

DE NIEUWE OVERHEID

DE NIEUWE OVERHEID ER IS DE AFGELOPEN TIJD VEEL NAGEDACHT EN GESCHREVEN OVER EEN NIEUWE LOKALE OVERHEID. HOE IS DE LEEFWERELD VAN BURGERS EN ONDERNEMERS OP EEN GOEDE MANIER AF TE STEMMEN OP DE SYSTEEMWERELD VAN BELEIDSMAKERS?

ff Martin van der Maas @ MartinvdMaas Govert Derix: "De mens die het (stads)landschap maakt, wat maakt die via dat landschap van zichzelf?" #nieuwkapitaal

GOVERT DERIX NAM ONS MEE IN EEN MEER FILOSOFISCHE BESCHOUWING OP DE NIEUWE OVERHEID EN STELDE DAARBIJ CONTINU DE VRAAG: 'LEIDT DE NIEUWE OVERHEID TOT EEN BETERE LEEFWERELD?'


P.35

DE NIEUWE OVERHEID

JURGEN HOOGENDOORN VERTELDE HOE GEMEENTE AMSTERDAM IN SAMEN WERKING MET DE WIBAUT LEERSTOEL (UVA) DE PRAK TIJKLEERGANG 'DE NIEUWE WIBAUT' HEEFT OPGEZET MET RUIMTE VOOR ONTDEKKEN, EXPERIMENTEREN EN EIGEN INITIATIEF.

ff Veroniek Bezemer @niektweets

Inspirerende kern van betoog @ JrgnHoogendoorn 'van overheid naar tussenheid', nieuwe rol ín de samenleving #nieuwkapitaal

ff Marijn van der Linden

Govert Derix en Jurgen Hoogendoorn

@mmvanderlinden Bij de veranderende rol van de overheid wordt gesproken over Alice in Wonderland en Mandela? Ben benieuwd waar dat heen gaat #nieuwkapitaal


P.36

REVITALISATIE BEDRIJVENTERREINEN EN KANTOORLOCATIES

SAMENWERKING EN BETROKKENHEID IS DE SLEUTEL VOOR REVITALISATIE CHRISTINE VAN EERD DEELSESSIE

Bart Cosijn en Emilie Vlieger

PASSIE VOOR HET BEDRIJVEN TERREIN ff Aafko @Aafkob

Belangrijk uitgangspunt bij revitalisatie bedrijventerreinen: gebruik is waarde! #nieuwkapitaal

Nederland heeft ruim 3.500 bedrijventerreinen, een derde daarvan is verouderd. Hoe verbeter je het toekomstperspectief van deze gebieden en hoe vind je daarvoor nieuw kapitaal? Emilie Vlieger vertelt over het Utrechtse bedrijventerrein Meer Merwede. Een gebied met kwaliteiten en bedreigingen, door leegstand en een tippelzone. ‘We organiseren gezamenlijkheid, niet top-down of bottom-up, maar op gelijke voet.’ Het toekomstperspectief Mix Merwede gaat uit van kruisbestuiving. Er zijn interventies in de openbare ruimte (een olifantenpaadje werd skatepad) en sociale interventies (een festival). De financiering komt uit alle hoeken en gaten: het leefbaarheidsbudget van de gemeente, fondsen en sponsoring. Zo zijn kleine stapjes gerealiseerd. Grotere interventies, zoals verplaatsing van de tippelzone en ontheffingen voor milieuzonering, zijn lastiger. ‘We lopen vast in de ouderwetse financieringsstromen.’ Stedelijke herverkaveling biedt kansen: eigenaren leveren grond in om fysieke doorgangen te creëren.

DE PLINTEN ZIJN HEEL BELANGRIJK VOOR HOE MENSEN HET GEBIED BELEVEN. SJOERD FEENSTRA (URHAHN URBAN DESIGN)

Sjoerd Feenstra (Urhahn Urban Design) is al lang betrokken bij de Binckhorst in Den Haag. Eerst op de oude manier: hij maakte in 2009 een integraal ontwikkelingsplan voor het werkgebied van 130 ha (en trad daarmee in het voetspoor van Berlage, Dudok en Koolhaas). De werkelijkheid bleek weerbarstig maar Feenstra kon het gebied niet loslaten toen zijn plan in een bureaula verdween. Nu werkt hij op kleinere schaal met de Urbanisator Binckhaven (Binckubator) aan de transformatie. Met eigenaren van leegstaande panden sluit hij coalities. ‘Het gaat niet om waardecreatie maar om het afremmen van waardedaling.’ Ook de gemeente Den Haag zit aan tafel, maar nu als gelijkwaardige partner. ‘Het kan niet zonder overheid, maar dan in een andere rol.’ ‘Gebruik is waarde.’ Met die stelling overtuigt Theo Stauttener van Stadkwadraat eigenaren van leegstaand vastgoed mee te doen met gebiedsontwikkeling. ‘Zij zien de urgentie om de waardedaling om te buigen. Daarbij is het interessant te denken als


P.37

REVITALISATIE BEDRIJVENTERREINEN EN KANTOORLOCATIES

Sjoerd Feenstra

één eigenaar, dan ontstaat er een optimale strategie.’ Nieuw kapitaal is onder andere te vinden door creatief om te gaan de OZB, die meedaalt met waardedaling. Door de OZB voor een aantal jaren vast te pinnen, neem je een voorschot op de beperking van de waardedaling en heb je nu middelen beschikbaar voor (kleinschalige) gebiedsontwikkeling. Ook andere vormen van samenwerking tussen huurders op een bedrijventerrein kunnen geld opleveren. En daarmee ook meer verbondenheid met het gebied. Daarmee zijn huurders én eigenaren gebaat. Passie voor het gebied maakt mogelijk, zo blijkt uit de verhalen. Maar het blijft zoeken. Feenstra: ‘Het vergt ondernemerschap: initiatieven nemen, kansen zien, samenwerkingen aangaan.’ Daarbij speelt de vraag hoe je bewijslast vindt voor de effecten van voorgestelde ingrepen. En hoe je andere waarden, zoals gebruikskwaliteit en duurzaamheid, in de berekeningen kunt meenemen. Want sociale waarde is economische waarde, daar zijn de deelnemers van deze workshop het wel over eens.

www.meermerwede.nl www.binckubator.nl

WE GEVEN EEN VERHAAL AAN DIT GEBIED. EMILIE VLIEGER (MEER MERWEDE)

Aafko @Aafkob Huurkosten oorzaak voor leegstaand kantoren. Als je een bord te huur neer zet kan je net zo goed een bord te duur neerzetten. #nieuwkapitaal

ff


P.38

ROB WIJNBERG

W U E I N T I Z L A A T I P A K N I L A R VOO N E W U O R T R VE KEYNOTE SPEAKER

B


P.39

ROB WIJNBERG

DE CORRESPONDENT IS EEN NIEUW MEDIUM DAT DIT VOORJAAR VIA CROWDFUNDING OP UNIEKE WIJZE MAAR LIEFST 1 MILJOEN EURO BINNEN EEN WEEK OPHAALDE. Nooit eerder was op dat moment zoveel kapitaal in zo’n kort tijdsbestek opgehaald via crowdfunding. Maar De Correspondent is ook in andere opzichten een bijzonder en eigentijds experiment. Want bij De Correspondent staat niet het inhoudelijke concept maar het menselijk kapitaal centraal: namelijk de de auteurs van artikelen, de duiders van gebeurtenissen en de bevlogen leden en delers van de verhalen. Oprichter van De Correspondent, filosoof en oudhoofdredacteur van nrc.next Rob Wijnberg vertelde op Expeditie over zijn ervaringen. Niet alleen het idee, maar juist het vertrouwen in de mensen van het project staat volgens hem aan de basis van een succesvolle crowdfunding. Daarmee formuleerde hij een belangrijke slotconclusie van de dag. Het Nieuwe Kapitaal houdt zich niet schuil in materiaal of geld, maar zit voornamelijk in mensen, vertrouwen en samenwerking. http://decorrespondent.nl/


P.40


P.41


P.42

DE VOLGENDE ORGANISATIES / ZELFSTANDIGEN NAMEN DEEL AAN EXPEDITIE 2013

Abe Veenstra landschapsarchitect Academie van Bouwkunst Amsterdam Academie van Bouwkunst Groningen Accu Grafisch Ontwerp AG VESPA Antwerpen AgentschapNL Agnes en Partners Aksis landschapsarchitecten Alliander Alterra Wageningen UR Amsterdam Smart City ANDRS! Projectmanagement & Advies APPM Management Consultants BV ARCADIS Archined Architectenregister Architectuur Lokaal Atelier Rijksbouwmeester Atelier ZZ BANNING Advocaten Bavavla Beeldopbouw Betawerk Blauwdruk BNA BNSP BRUIS Advies Bureau Gerda Hendriks Bureau MT Bureau Zwirt Buro Boudier Buro SBH Buro SRO-Arnhem BVR Adviseurs Ruimtelijke Ontwikkeling CASA Arnhem CityDNA Cobouw CODUM Companen Concire BV Consensus Gebiedsmanagement Corio Creatieve fabrieken Crimson De Alliantie De Architect De Correspondent De Mannen van Schuim BV de Stad bv Deltares Derix Tekstproducties Dienst Landelijk Gebied DNC Eclectique ECORYS Edwin Oostmeijer Projectontwikkeling Eric Dil cultural project management Ex Interiors

Fabrication Fakton Federatie Ruimtelijke Kwaliteit Fractie GroenLinks Arnhem FRANTZEN et al architecten Gelders Genootschap Gemeente Alphen aan den Rijn Gemeente Amsterdam Gemeente Apeldoorn Gemeente Arnhem Gemeente Barneveld Gemeente Coevorden Gemeente De Ronde Venen Gemeente Den Haag Gemeente Den Helder Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Enschede Gemeente Kerkrade Gemeente Nijmegen Gemeente Rheden Gemeente Rijswijk Gemeente Rotterdam Gemeente Schagen Gemeente Uden Gemeente Utrecht Gemeente Westland Gemeente Zevenaar Gemeente Zwijndrecht Gemeente Zwolle Havenbedrijf Rotterdam Het Nieuwe Instituut Het Watertorenberaad Hiemstra & De Vries HoekstraArchitecten Hogeschool Arnhem Nijmegen Hubbers BV Hulshof Architecten HX IABR 2014 id&dn ING Início Islant Janneke Rutgers KRIMP Onderzoek & Advies JDdVarchitecten Jelte Boeijenga ruimtelijke planning & onderzoek JongeHonden Kanai Architectuur & Visualisatie Karres en Brands Kasus.nu KAW KU Leuven, Faculteit Sint-Lucas Architectuur KuiperCompagnons Lefier StadGroningen

Maarten Bosman adviseur stedelijke ontwikkeling MarktMeesters Martien Kromwijk McROE Management & Advies Meer Merwede Meije250 landschapsontwerp Merkmij Mezzo Projectmanagement Ministerie van Infrastructuur en Milieu Motel Spatie Must stedebouw MX13 nai010 uitgevers Nel de Jager winkelstraat- en gebiedsmanager NHTV Omgevingsdienst Zuidoost Brabant Omniplan opZoom architecten bv Over Morgen Oversticht p2 projectmanagement Pakhuis de Zwijger Pardal Partners RO Platform31 Portaal Arnhem Powerhouse Company Procap Provinciale Staten Overijssel - D66 Provinciale Staten Zuid Holland - CU Provincie Gelderland Provincie Groningen Provincie Limburg Provincie Noord-Holland Provincie Utrecht Provincie Zuid-Holland PS procesmanagement R&O RE-ST architectenvennootschap bv bvba Responsive Media Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksuniversiteit Groningen Rijnboutt Rizoem BV Robert en Rademaker Rosetta Beleidsadvies Rouers - Stad, Mens en Innovatie Ruijsink, Interim- en projectmanagement Ruimtemaker Ruimtemeesters Ruimteprojecten RUIMTEVOLK Samenwerkingsverband Regio Eindhoven Saxion Hogescholen SBRCURnet

School voor Toekomstverkenning Seinpost Serendipity Lab Social Innovation Network Nederland Spectrum SRE Stad-Forum Stadkwadraat Stadslab Leiden Stadsregio Arnhem Nijmegen State of Flux Stec Groep Sterre & Stad Stichting DBF Stichting DOEN Stimuleringsfonds Creatieve Industrie Strategie in Beeld Strijbosch Thunissen Makelaars Strootman Landschapsarchitecten Studio Roosegaarde Tanja Abbas temp.architecture The Cloud Collective The Mobile City Tiehn Projecten Topotronic Trancity Transitieteam Trendbureau Overijssel Trudo Tuinindestad Universiteit Hasselt Universiteit Twente Urban Dialogue Urhahn Urban Design Van Arkel Advies Van Paridon x de Groot landschapsarchitecten Videe Vlieger Projecten VNG VolkerWessels Waag Society Waard Wonen Wageningen UR Weusthuis en partners Willem de Kooning Academie Wissing B.V. Wolbrink Advies & Projecten Woningbouwcorporatie Rentree Woord en plaats Ymere Haarlemmermeer Zeger Woudenberg Landschapsarchitectuur & Stedelijke Ontwikkeling Zilver Innovation bv

RUIMTEVOLK EXPEDITIE 2013

Recommend Documents