Ruimte voor winkelplezier

NAW # 26 NAJAAR 2007

Ruimte voor winkelplezier

# 26 / najaar 2007

We gaan naar een winkelcentrum om iets te kopen. Maar tegenwoordig is er nog een andere reden bijgekomen om dat winkelcentrum te bezoeken: we willen iets beleven. Daarom is het centrum niet langer meer een rijtje winkels-met-de-bekende-uithangborden. Een winkelcentrum ademt vooral een gedachte uit. Een thematisch concept. Waarin is nagedacht over alle factoren die het winkelplezier positief beïnvloeden. Van de parkeervoorzieningen tot en met woonfuncties, om de levendigheid te stimuleren. In de visie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling is het concept bepalend of de kassa straks gaat rinkelen. Die ruimte eigenen we ons toe. Kijk voor meer informatie op www.bouwfonds.nl.

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a

Magazine over integrale gebiedsontwikkeling Met dossier Mixed-use in kleine kernen

Samenwerken

inhoud

NAW staat voor de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt.

Allereerst wil ik alle nieuwe lezers van NAW begroeten. Vanaf heden ontvangen alle relaties van Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling ons gezamenlijke relatiemagazine. Het is een volgende stap in de marsroute die leidt tot een volledige integratie van Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed. De commerciële integratie staat voor dit najaar op stapel en de juridisch/ financiële integratie in de periode daarna. Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB werken op projectniveau al veel langer samen. Een voorbeeld hiervan samenwerking wordt belicht in dit nummer van NAW en speelt zich af in Amsterdam Zuidoost. Daar zijn wij actief met het ontwikkelen van nieuwe koopwoningen, waarbij wij optrekken met de corporatie Rochdale en de gemeente Amsterdam. Ook in andere steden zien wij corporaties als een belangrijke en graag geziene partner in binnenstedelijke herstructurering, waarbij wij als integrale gebiedsontwikkelaar een sterk groeiende betrokkenheid hebben. Bij Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed staat niet alleen het project centraal maar vooral ook de context waarin het wordt gerealiseerd, inclusief de kwaliteit van de openbare ruimte. Daaraan levert onder meer de Bouwfonds Kunststichting een bijdrage, met als doelstelling het stimuleren van kunst in de openbare ruimte. Een goed voorbeeld is de mede door de Bouwfonds Kunststichting gesponsorde beeldenlijn op de Zuidas in Amsterdam. Hierover een artikel verderop in dit nummer. Sleutelbegrippen bij al onze activiteiten zijn samenwerken en betrokkenheid bij maatschappelijke ontwikkelingen. Zo vinden wij het ook onze taak om samen met de overheid op te trekken om het probleem van het toekomstige waterbeheer op te lossen waarop in dit nummer wordt ingegaan. Onze ligging en de onmiskenbare klimaatverandering eisen dat we onze waterhuishouding goed op orde brengen. Ook hier is samenwerken de ‘name of the game’. Veel leesplezier toegewenst. Isaäc Kalisvaart, Lid van de directie

actueel

ontwerp

beleid

buitenland

de stad

proces

markt

Openbare Bibliotheek Amsterdam geopend

Buitengewoon buiten wonen op kazerneterrein

Leven met het water

Luxemburg krijgt nieuw stuk stad

Wonen, werken en leven aan de Maas

Waar vroeger de scheepjes ‘De Bijlmer staat op een voeren keerpunt’

Op 7 juli opende de nieuwe Openbare Bibliotheek Amsterdam op het Oosterdokseiland haar deuren. Amsterdam beschikt hiermee over de grootste en modernste bibliotheek van het land. Een bijzonder gebouw dat voor iedereen vrij toegankelijk is en een trekpleister naar het Oosterdokseiland.

De Frederik Hendrikkazerne in Vught wordt getransformeerd tot een buitengewone woonwijk in een parkrijke omgeving. Bouwfonds MAB Ontwikkeling won de competitie voor het ontwerp en de realisatie van circa 240 koopwoningen op het voormalige kazerneterrein.

Bestuurders en beleidsmakers zijn naarstig bezig beleid te ontwikkelen voor het klimaatbestendig maken van Nederland. Daarbij geven zij aan graag gebruik te maken van de kennis en creativiteit en niet te vergeten de daadkracht van ontwikkelaars en bouwers.

Aan de rand van de stad Luxemburg ontwikkelt Bouwfonds Property Development Belgium samen met lokale partners ‘Grossfeld. De ontwikkeling van dit multifunctionele gebied met 450.000 m2 aan wonen, werken, winkelen en leisure vormt een complexe opgave.

Dit is de eerste aflevering van een nieuwe serie waarin NAW een stad of kleinere plaats onder de loep neemt. We beginnen met Rotterdam, stad aan het water, de tweede stad van Nederland. Maar bovenal een stad met meerdere gezichten.

Een wijk die is gebouwd op een dam tussen twee meren. De Bergse Plaat is de trots van de gemeente Bergen op Zoom én een paradepaardje van Rabo Vastgoed. Tijdens een wandeling door de wijk onthullen beide partijen het succes vanhun samenwerking.

Met de bouw van 1.200 woningen levert Bouwfonds MAB/Rabo Vastgoed een substantiële bijdrage aan de vernieuwing van de Bijlmermeer. Volgens de samenwerkende partijen is voor de Bijlmer de tijd rijp om haar hardnekkige slechte imago van zich af te schudden.

pagina 4

pagina 12

pagina 20

pagina 26

pagina 42

pagina 50

pagina 58

kunst Kunst in het hart van de Zuidas

34

intreerede ‘De engel uit het marmer’

40

En verder in dit nummer ➔ lezersaanbieding kunstaankoop ➔ vastgoed bekend ➔ kunst in de openbare ruimte ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ verhuizen ➔ de verandering ➔ excursie ➔ marktinformatie ➔ interieur

8 10 18 25 32 33 39 57 64

actueel

Bibliotheek opent deuren op het Oosterdokseiland

‘Een droom wordt werkelijkheid’ auteur Kim van Eerde beeld Maarten van de Velde

De nieuwe Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) op het Oosterdokseiland.

Op 7 juli was het eindelijk zover. Op die dag opende de nieuwe Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) op het Oosterdokseiland haar deuren. Amsterdam beschikt hiermee over de grootste en modernste bibliotheek van het land. Hans van Velzen, directeur van de Openbare Bibliotheek en Anne-Lize Hoftijzer, projectdirecteur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG blikken terug op een periode van intensieve samenwerking. Het resultaat mag er zijn. Een bijzonder gebouw dat voor iedereen vrij toegankelijk is. ‘Eindelijk is het zover en komen er mensen naar het Oosterdokseiland.’ Het zijn hectische dagen voor Hans van Velzen. Enkele weken na de opening wordt er nog hard gewerkt aan de ‘finishing touches’ van de nieuwe bibliotheek. Amsterdam heeft het nieuwe onderkomen op het Oosterdokseiland inmiddels massaal weten te vinden. ‘De reacties, bezoekersaantallen en publiciteit hebben alle verwachtingen overtroffen’, vertelt Van Velzen trots. ‘Met meer dan 1,7 miljoen boeken, 28.000 m2 vloeroppervlak, 600 werkplekken met computer, twee restaurants en een theater heeft Amsterdam eindelijk de bibliotheek die de stad waardig is.’ Ook Anne-Lize Hoftijzer, projectdirecteur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling dat het Oosterdokseiland ontwikkelt, noemt de opening van de bibliotheek een hoogtepunt.

4

actueel

‘Na jaren van plannen maken en bouwen komen er dan eindelijk mensen naar het Oosterdokseiland,’ zegt zij. ‘Om 13.00 uur gingen de deuren open voor het publiek en nog geen vijf minuten later stonden mensen op de tiende etage te genieten van het prachtige uitzicht over het historische centrum van Amsterdam.’ Voormalig kantoorpand Voor Van Velzen is de opening van de bibliotheek op het Oosterdokseiland een droom die werkelijkheid wordt. Het voormalige onderkomen aan de Prinsengracht – destijds gebouwd als kantoorpand – voldeed in meerdere opzichten niet meer als bibliotheek. Van Velzen: ‘Er bestond geen logische verbin-

ding tussen de verschillende verdiepingen en het pand aan de Prinsengracht werd met 12.000 m2 ook simpelweg te klein. Bovendien konden we niet meegaan in de ontwikkelingen, die zich elders binnen bibliotheken wel voltrokken.’ Van Velzen wist exact waar de bibliotheek aan de Prinsengracht tekortschoot en hoe het pakket van eisen voor een nieuw pand eruit zag. De komst van de nieuwe centrale bibliotheek op het Oosterdokseiland krijgt daadwerkelijk gestalte wanneer Bouwfonds MAB in 1998 de prijsvraag van de gemeente Amsterdam wint voor de ontwikkeling van het Oosterdokseiland. In het stedenbouwkundige plan, dat door Erick van Egeraat en Bouwfonds MAB in

actueel

5

De bibliotheek gezien vanuit het historische centrum van Amsterdam.

De nieuwe behuizing van de openbare bibliotheek op het Oosterdokseiland biedt ruimte om mee te gaan met de ontwikkelingen op het gebied van multimedia.

‘Een nieuw stuk binnenstad waar ruimte is voor wonen, werken én leven’ samenwerking met de gemeente Amsterdam wordt opgesteld, wordt een bijzondere plek ingeruimd voor de bibliotheek. Hoftijzer: ‘We creëren een nieuw stuk binnenstad waar ruimte is voor wonen, werken én leven, niet alleen tussen 08.00 en 18.00 uur, maar ook buiten die uren. Om die levendigheid ook daadwerkelijk te realiseren is een publiekstrekker als de bibliotheek – die zeven dagen per week van 10.00 tot 22.00 uur geopend is – van groot belang. Bovendien waren we bekend met de wens van Hans van Velzen om een grote, eigentijdse bibliotheek te bouwen. Bouwfonds MAB is vervolgens binnen het Amsterdamse op campagne geweest om de bibliotheek naar het Oosterdokseiland te halen. En met succes. ’De gemeente Amsterdam stemde in met een verhuizing van de Prinsengracht naar het Oosterdokseiland. Heldere discussie De regie bij de ontwikkeling en realisatie van de bibliotheek was in handen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Hoftijzer: ‘Bouwfonds

MAB vervulde in het proces de rol van plaatsvervangend opdrachtgever. Een voor ons ongebruikelijke rol omdat we over een aantal belangrijke zaken uiteindelijk niet zelf de beslissing konden nemen. We hadden dus meerdere petten op. Het was niet altijd even makkelijk, maar dit had wel tot gevolg dat de discussie tussen de betrokken partijen heel helder gevoerd kon worden. Hans van Velzen vertegenwoordigde immers de belangen van de bibliotheek, de gemeente was financieel verantwoordelijk en Bouwfonds MAB stuurde de planontwikkeling en realisatie aan en was verantwoordelijk voor de planning en de voortgang van het project. Daarnaast ontwikkelde Bouwfonds MAB op de kavel waar de bibliotheek is gerealiseerd ook nog een kantoor, een restaurant en een deel van de parkeergarage. Terugkijkend denk ik dat we het goed gedaan hebben. De bibliotheek is binnen de gestelde tijd en het beschikbare budget opgeleverd. Dat zegt al genoeg.’ Een vruchtbare samenwerking, beaamt ook Van Velzen: ‘Natuurlijk was het niet altijd feest en is er zo

‘De bibliotheek is binnen de gestelde tijd en het beschikbare budget opgeleverd’ nu en dan strijd geweest. Voor ons staat het belang van de bibliotheek voorop, maar Bouwfonds MAB en de gemeente hebben ook hun eigen doelstellingen. Het is niet meer dan normaal dat je dan af en toe met elkaar in botsing komt. Dat houdt ook iedereen bij de les.’ Belevenisbibliotheek Het resultaat mag er zijn. De nieuwe bibliotheek is wat betreft oppervlakte meer dan verdubbeld, van 12.000 naar 28.000 m2. Van Velzen: ‘Het vervullen van je informatieve, educatieve en culturele taak vergt ruimte. Maar dat is niet alles, want de bibliotheek op het Oosterdokseiland is meer dan een ‘uitleenbibliotheek’. Aan de Prinsengracht kwamen mensen alleen om boeken te halen en waren daarna weer weg. Op het Oosterdokseiland proberen we mensen langer binnen te houden. De nieuwe bibliotheek herbergt onder andere horecavoorzieningen, een theater, vergaderzalen, expositieruimten en een museum. Je zou kunnen zeggen dat de bibliotheek hiermee een cultureel centrum is geworden.’

De nieuwe bibliotheek op het Oosterdokseiland is meer dan een ‘uitleenbibliotheek’. De intentie is de mensen langer binnen te houden. Er bevinden zich onder andere horecavoorzieningen, een theater, vergaderzalen, expositieruimten en een museum.

6

actueel

Kruisbestuiving Verontrust is Van Velzen nooit geweest over de aanloop op het Oosterdokseiland. ‘Vanaf het begin heb ik vertrouwen gehad in deze plek. Toen het Muziekgebouw aan ’t IJ twee jaar geleden geopend werd, wist ik het zeker. Natuurlijk zijn er ook mensen die heimwee hebben naar de Prinsengracht, maar op het Oosterdokseiland staat een bibliotheek van deze tijd.’ Naar verwachting heeft de opening van de bibliotheek positieve gevolgen voor de verdere ontwikkeling van het Oosterdokseiland. ‘Wanneer de loop er eenmaal in zit, valt te verwachten dat bewoners en bedrijven langzaam zullen volgen. Een bibliotheek brengt levendigheid met zich mee die aanstekelijk kan werken’, verwacht Van Velzen. ‘Tijdens de ontwikkeling van het Masterplan heeft Bouwfonds MAB dergelijke spin offeffecten heel bewust ingecalculeerd. Net als de bibliotheek – bij uitstek een instelling die van de binnenstad ‘houdt’ – zullen bepaalde bedrijven en bewoners bewust kiezen voor deze plek. Er zal kruisbestuiving ontstaan

tussen de verschillende functies op het Oosterdokseiland’, beaamt ook Hoftijzer. TomTom is de eerstvolgende partij die zich gaat vestigen op het Oosterdokseiland. Zij huren het eerste kantoorgebouw dat per 1 september is opgeleverd. ✏ [email protected]

Projectgegevens Stedenbouwkundig plan

E.E.A. Erick van Egeraat Associated Architects

Ontwikkelende partij

Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG BV (in een joint venture met Meyer Bergman)

Start bouw (garage)

mei 2004

Oplevering

juli 2007

Architect

Jo Coenen & Co Architekten

Constructie en installaties

Arup

Akoestiek

Cauberg-Huygen raadgevende ingenieurs

Brandveiligheid

Peutz bv

Bouwdirectie

PRC B.V.

Het Oosterdokseiland wordt een nieuw stuk binnenstad. Om die levendigheid te realiseren is een publiekstrekker als de bibliotheek – die zeven dagen per week van 10.00 tot 22.00 uur geopend is – van groot belang.

actueel

7

ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l

lezersaanbieding kunstaankoop

lezersaanbieding kunstaankoop

Mijn landschappen ontstaan uit verbazing ‘Papa, het bos ruikt naar dennenshampoo.’ Dat is volgens Esther Tielemans (Helmond,1976) de kern van de realiteit waarin wij leven. ‘Wij proberen met zijn allen een realiteit te creëren die de werkelijkheid overstijgt. Over deze realiteit gaat mijn werk.’ Tielemans schildert paradijselijke landschappen die evenzeer verleiden als verwarren. Haar schilderijen zijn groot, felgekleurd en glimmend. Haar panelen kunnen enorme formaten aannemen, tot aan hele wanden toe. Zo kun je als het ware door haar landschappen heen lopen. Wanneer je dat doet, zie je jezelf weerspiegeld in de monochrome vlakken van epoxylak die ze tussen de panelen hangt. ‘Zo laat ik werkelijkheid en fictie door elkaar heen lopen. De toeschouwer wordt werkelijkheid in mijn verbeelding.’ Ze begon met het schilderen van landschappen na een bezoek aan Zwitserland, ongeveer tien jaar geleden. ‘Ik vond de Zwitserse natuur zo onwerkelijk, het voelde alsof ik door een decor liep. Gek natuurlijk want in Zwitserland is het landschap veel echter dan in Nederland, waar alles is ingericht en aangeharkt. Dit heeft me aan het denken gezet.’ Sindsdien onderzoekt Tielemans het contrast tussen

echt en onecht. ‘Veel mensen denken dat de natuur mijn inspiratiebron is, maar mijn landschappen ontstaan uit een soort verbazing over de dingen om ons heen.’ Over de lezersaanbieding ‘Het werk voor Bouwfonds is anders dan ik gewend ben te maken, al was het alleen al vanwege het kleinere formaat’, begint Tielemans het gesprek. Maar naarmate haar uitleg vordert, komt ze zelf tot de conclusie dat er meer overeenkomsten met haar andere werk zijn dan ze dacht. ‘Ik ben begonnen met de foto van een kamerlinde. Het beeld sprak me aan; het licht dat door de bladeren schijnt maakt ze bijna transparant.’ De foto heeft ze opgeplakt en met wit afgedekt. Vervolgens heeft ze er een kader omheen getekend. ‘Rechts is de geschilderde verbeelding van wat je links ziet; mijn vertaling van de werkelijkheid. De werkelijkheid zit in het kader terwijl het geschilderde juist uit het kader ‘groeit’. Ook hier speel ik dus weer met het contrast tussen fictie en werkelijkheid.’

Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt de lezers unieke kans op een piëzografie van Esther Tielemans. Tegen een gereduceerd tarief van € 200,- wordt u eigenaar van dit bijzondere kunstwerk dat in een beperkte oplage is gemaakt. Deze aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Feiten over het kunstwerk Titel: Transparant leafs Jaar: 2007 Formaat: 45 x 55 cm Oplage: 25 genummerde en gesigneerde exemplaren Techniek: piëzografie Galerie: Akinci, Amsterdam Uitgave: Drukkerij Bernard Ruijgrok Piëzografie Prijs: € 200,- (inclusief btw en exclusief € 7,25 verzendkosten)

8

lezersaanbieding kunstaankoop

Informatie over Esther Tielemans Door de thematiek in haar schilderijen wordt Tielemans vaak geschaard onder wat ook wel als het ‘nieuwe romantische schilderen’ wordt aangeduid. Maar wie goed kijkt ziet dat haar werk met Romantiek of het ‘romantische schilderen’ weinig te maken heeft. Ze creëert een über-aantrekkelijkheid waarin ze met de beschouwer een spel speelt van aanstreken en afstoten, van verleiden en confronteren. Haar werk biedt een intense theatrale beleving en een confrontatie met de oppervlakkige glans en schittering van ons huidige bestaan. Na haar residence aan de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam ging het snel met de jonge Tielemans. Ze won verschillende prijzen waaronder de ‘Koninklijke subsidie voor vrije schilderkunst’ en de ‘Prix de Rome’. En ze kon terecht bij twee galeries. Akinci in Amsterdam en Zürcher in Parijs. Haar werk werd aangekocht door musea in het hele land en ze werd uitgenodigd voor verschillende groepstentoonstellingen. Op dit moment hangt Tielemans in het Van Abbemuseum in Eindhoven waar zij meedoet aan een project van Lilly van der Stokker. Deze tentoonstelling is tot 15 oktober 2007 te bewonderen.

lezersaanbieding kunstaankoop

9

astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t

vastgoed bekend

auteur Saskia van der Kam beeld Reinier Gerritsen

Francine Houben

(52) is een van de meest actieve Europese architecten met vele publicaties, conferenties, tentoonstellingen. Ze was directeur en curator van de eerste Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, dat zij het thema ‘Mobility, A Room with a View’ meegaf. Haar oeuvre is ongekend breed: van huizen tot complete woonwijken, van polders tot wolkenkrabbers en van parken en pleinen tot snelwegen. In 1980, tijdens haar studie Bouwkunde in Delft, heeft ze Mecanoo opgezet en daar is ze nu nog steeds directeur van. Haar laatste aanwinst is de opdracht voor het nieuwe stadskantoor en de stationshal van Delft. Aan Francine Houben vragen op welk project ze het meest trots is, is hetzelfde als een moeder vragen haar lievelingskind aan te wijzen. ‘Ik ben met alles blij, ik tel mijn zegeningen.’

> Waar woont u? ‘In Rotterdam aan de Kralingse Plas. Op de plek die voorjaar 2007 werd uitgekozen als de beste openbare ruimte van Nederland’ > Waarom woont u waar u woont? ‘Wij hebben daar ons eigen huis gebouwd. Op het moment dat ik op de lege kavel stond, dacht ik: hier wil ik wonen. Het is er mooi, met uitzicht op de natuur, dicht bij de binnenstad, ik ben zo bij het station en op de snelweg. Het is een plek die mij op een gemakkelijke manier met de rest van de wereld verbindt.’ > Met wie woont u daar? ‘Met mijn man en drie kinderen.’ > Sinds wanneer? ‘Sinds 1991 en we hebben het twee jaar geleden vergroot door het huis van de buren er bij te betrekken.’ > Als architect woont u vast in hét perfecte huis? ‘Mensen denken altijd, dat het leuk is om je eigen huis te bouwen, maar dat is lang niet altijd zo. Eigenlijk moet je de rol van opdrachtgever en architect uit elkaar houden. Voor je eigen huis heb je ook altijd te weinig tijd omdat je altijd voor anderen bezig bent.’ > Zal de architectuurkenner uw huis aanmerken als een typisch ‘Francine Houben huis’? ‘Nou ja mijn huis is vrij bekend. Dus een beetje kenner kent mijn huis ook wel. Het is wel echt míjn huis. Alle huizen waar ik eerder in heb gewoond zijn er in terug te lezen. Het is een huis om het Hollandse landschap en de Hollandse lucht te zien, echt een ‘Room with a View’. Alle kamers zijn met elkaar verbonden, overal in huis kun je rondjes lopen. Het is een compositie van verschillende materialen. Basale materialen als beton, staal, glas, zink, maar ook verfijndere materialen als gefineerd hout en bamboe. Het uitzicht op de plas geeft het gevoel

10

vastgoed bekend

van vakantie. Het is gemaakt om in te wonen en te werken, maar ook om er vakantie in te vieren. Ik noem het een woon-werk-recreatiehuis.’ > Wat is het mooiste plekje in uw huis? ‘Moet ik dat echt kiezen? Ik vind zo veel plekjes mooi. Ik vind de ‘steeg’ zoals ik de ruimte genoemd heb, precies tussen het oude en het nieuwe huis heel mooi. Ik heb daar het uitzicht op de plas en de achtergelegen tuin. De detaillering van het huis maakt dat je je binnen onderdeel voelt van buiten. In de houten vloer boven de sloot is een zwembadje gemaakt. Als je de stop er uit trekt valt het water in de sloot.’ > Wat is de beste plek om te wonen? ‘Ik ben heel blij waar ik woon, maar er zijn zoveel plekken die spannend zijn om te wonen. Ik ben vaak verhuisd en dat vond ik altijd avontuurlijk. Maar ik denk wel dat ik nu in mijn ‘haven’ ben aangekomen. Ik wil hier niet meer weg.’ > Hoe vaak bent u verhuisd? ‘Ik ben dertien keer verhuisd in mijn leven. Twaalf huizen en een hotel. En die zijn allemaal in dit huis verwerkt, alle fragmenten die ik mooi vond, zie je terug in dit huis.’ > Een hotel? ‘Ja met mijn ouders heb ik vroeger in een hotel gewoond. Flat Modern, een voormalig stationshotel in Sittard, dat na de oorlog vanwege de woningnood tot woongebouw werd omgedoopt. Het hotel had ongebruikelijk grote ramen voor een woonhuis. Die zie je nu in ons huis terug. Wij hebben onze slaapkamer als een ruime hotelkamer ontworpen.’ > Lijkt u op uw buren? ‘Helemaal niet. Trouwens, wij hebben het huis van onze buren gekocht. Dus we zijn onze eigen buren geworden.’

vastgoed bekend

11

ontwerp

Het kazerneterrein wordt getransformeerd tot een hoogwaardig en karaktervol woongebied dat optimaal gebruik maakt van de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteit.

Stadhouderspark Vught

Buitengewoon buiten wonen op voormalig kazerneterrein auteur Christine van Eerd beeld Reinier Gerritsen en anderen

Wie via Google Earth kijkt naar de Frederik Hendrikkazerne in Vught, ziet een park vol kazernegebouwen met grijze daken. Maar inmiddels zijn de meeste panden gesloopt om plaats te maken voor een buitengewone woonwijk in een parkrijke omgeving. Bouwfonds MAB Ontwikkeling won de competitie voor het ontwerp en de realisatie van circa 240 koopwoningen. Een woningcorporatie voegt hier nog ongeveer vijftig huurappartementen aan toe. 12

ontwerp

Duizenden dienstplichtigen passeerden sinds 1938 de poorten van de Frederik Hendrikkazerne in Vught, maar sinds een paar jaar is deze kazerne niet meer in gebruik. Domeinen verkocht het terrein aan de gemeente Vught, die op haar beurt een plan liet ontwikkelen voor woningbouw. Deze bijzondere plek moest worden getransformeerd tot woonmilieu met onderscheidende kwaliteit: een hoogwaardig en karaktervol woongebied dat optimaal gebruik maakt van de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteit van het voormalige kazerneterrein. Gedurfde aanpak Supervisor Jos van Eldonk en landschaparchitect Peter Lubbers maakten een stedenbouwkundig plan en een gedetailleerd beeldkwaliteitplan voor het gebied dat is omgedoopt tot Stadhouderspark. Het meest opvallende daarin is de eis voor het middengebied, waar de woningen geen tuin mogen hebben om het landschappelijke karakter ten volle te benutten. Daarnaast zijn er eisen voor bijvoorbeeld materiaalgebruik, uitstraling en het woningprogramma. Vijf projectontwikkelaars werden uitgenodigd om een voorstel te maken voor verdere invulling van het plan. ‘Het was een bijna onmogelijke opgave’, vertelt José Pijnenburg, ontwikkelingsmanager bij

Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘We kregen de stukken pas in juni binnen en moesten in drie maanden tijd een zeer uitgebreid plan maken. Maar we vonden het zo’n interessant project, dat we alles op alles hebben gezet om een planvoorstel uit te werken. Mede gezien de bouwvak vroeg het extra inzet en creativiteit om alles op tijd rond te krijgen. De randvoorwaarden van de gemeente Vught maakten de invulling lastig maar uitdagend. In de natuurlijke en cultuurhistorische context was geen ruimte voor standaardoplossingen. Deze bijzondere plek vroeg om een meer gedurfde aanpak.’ En die aanpak werd gewaardeerd: in november 2006 kreeg Pijnenburg een telefoontje van de wethouder dat het plan van Bouwfonds MAB Ontwikkeling was uitverkoren. De gemeente beoordeelde zowel het ontwerp als de bieding van Bouwfonds MAB als beste.

’s-Hertogenbosch

Frederik Hendrikkazerne

Vught

Wisselwerking Het voorlopige ontwerp voor het Stadhouderspark in Vught kenmerkt zich door eenheid in verscheidenheid. Om de samenhang binnen het zeer gedifferentieerde woningprogramma te bewerkstelligen werden drie architectenbureaus geselecteerd die intensief hebben samengewerkt: Vera Yanovshtchinsky (YA), Simone Drost (Drost + van Veen) en Haico Meyer (ONIX). Vanwege het grote belang van

ontwerp

13

José Pijnenburg, ontwikkelingsmanager bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Industrieel erfgoed Twee monumentale gebouwen van de Frederik Hendrikkazerne krijgen een nieuwe bestemming. In het voormalige wachtgebouw met bureel en cellencomplex komt een gezondheidscentrum. Er wordt gedacht aan fysiotherapie, huisartsen, een apotheek en bijvoorbeeld een fitnessruimte. Zelfs voor de vleermuizen die zich zeer thuis voelen in de Vughtse bossen blijft plaats; voor hen zijn speciale ruimtes bestemd in de toren van het gezondheidscentrum. En in een markant koepelgebouwtje met koperen dak is een kleinschalig theehuis gepland. Dit wordt een werkproject voor mensen met een verstandelijke beperking. Het theehuis ligt aan de rand van het Stadhouderspark, langs de populaire wandelroute

‘De grootste uitdaging ligt bij de verkoop van de woningen zonder privétuin’

op de dijk langs het kanaal. De herontwikkeling van dit industrieel erfgoed is een project van Bouwfonds MAB, in samenwerking met BOEi, (Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed). Industriële monumenten kunnen een belangrijke identiteit geven aan een woonomgeving. BOEi is gespecialiseerd in duurzame herbestemming van monumentale gebouwen met een krachtige economische en maatschappelijke meerwaarde. Aandeelhouders van BOEi zijn onder andere Bank Nederlandse Gemeenten, Triodos Bank en Bouwfonds MAB Ontwikkeling. (Zie ook www.boei.nl)

de groene omgeving, werd het ontwerpteam versterkt met landschapsarchitect Martine van Vliet (B+B). Pijnenburg: ‘We hebben architecten geselecteerd die ook in eerdere ontwerpen een duidelijke relatie hebben gelegd met een natuurlijke omgeving. Er was een opvallend goede wisselwerking binnen het ontwerpteam. De architecten hebben elkaar geïnspireerd, afspraken gemaakt over materiaalgebruik en een gezamenlijk product afgeleverd waarin de eigenheid van de verschillende ontwerpen toch herkenbaar blijft.’ Bijzondere architectuur Bladerend door het rijk geïllustreerde boek met het voorlopige ontwerp, wijst José

14

ontwerp

Pijnenburg op de specifieke onderdelen van het Stadhouderspark. Veel ontwerpen voegen zich harmonieus in het groen; verticaal gemetselde baksteen geeft bijvoorbeeld een boomschorseffect. Ruime glaspartijen brengen het buiten naar binnen en andersom. Hier en daar is juist bewust gekozen voor contrast met de omgeving. Het kazerneterrein is onderverdeeld in drie deelgebieden; Dorpsrand, Parkbos en Kazerne, maar deze deelgebieden werden niet verdeeld onder de drie architecten. Vanwege de gewenste differentiatie is bewust gekozen voor menging. In deelgebied Dorpsrand komen klassieke woningen met een eigentijdse vertaling. De rieten en leistenen kappen

en gevelbekleding zorgen voor een natuurlijke uitstraling. Haico Meyer (ONIX) ontwierp hier bijvoorbeeld een vrijstaande woning met een opvallend grote dakoverstek, geïnspireerd op het werk van Frank Lloyd Wright. De verhoogde woonkamer zorgt ervoor dat toekomstige bewoners vrij zicht hebben op het aangrenzende heidegebied. Parkbos is het meest bijzondere deelgebied omdat hier is gekozen voor het concept van ‘wonen zonder tuin’. De woongebouwen staan verspreid door het bos en profiteren van het openbare groen. Bij elke woning komt wel een ruime buitenruimte in de vorm van een inpandige loggia of terras. Opvallend zijn de ingenieus geschakelde woningen van Simone Drost binnen één woongebouw. Doordat niet directe herkenbaar is waar de grenzen tussen de woningen liggen, geeft dit een luxe uitstraling. De rieten gevel wordt gecombineerd met grote glasvlakken en uitsnijdingen van witte betonnen lijsten. Het derde deelgebied met de naam Kazerne, herbergt woningen in een enigszins hogere dichtheid. Een meer robuuste stijl was hier het vereiste als aansluiting bij een aantal historische kazernegebouwen dat behouden blijft. Vera Yanovshtchinsky vertaalde dit in een modern vormgegeven appartementengebouw

met een rationele uitstraling. Door de gevelopbouw met staal, glas en metselwerk ontstaat een optimaal contact met buiten, hetgeen nog wordt versterkt door de royale dubbelhoge inpandige buitenruimte. Puzzel Dit zijn nog maar enkele voorbeelden van de grote variatie in Stadhouderspark. Verspreid over de drie deelgebieden komen maar liefst twaalf verschillende woningontwerpen voor met een scala aan woningtypen: vrijstaand, twee-onder-een-kap, geschakeld, in een rij, appartementen en grondgebonden woningen met en zonder eigen tuin. ‘Door die grote variatie hebben we het onszelf niet gemakkelijk gemaakt’, aldus Pijnenburg. ‘De grootste uitdaging was om voor de bewoners voldoende privacy, buitenruimte en veiligheid te realiseren en tegelijkertijd de sfeer van het park te bewaken. Verder moesten we rekening houden met de bezonning van de woningen, de bestaande bomen en de parkeerplaatsen die zouden opgaan in de groene omgeving. Dat is best een puzzel geweest. Het gaat bij zo’n complex project niet alleen om de individuele ontwerpen, maar ook om de relatie met de groene omgeving en uiteraard de onderlinge relatie van de ontwerpen.’

‘Het gaat om het zoeken naar evenwicht tussen kwaliteit en haalbaarheid’

ontwerp

15

Stadhouderspark Vught Marktvisie Vanuit Bouwfonds MAB Ontwikkeling werd het project ondersteund door het conceptteam van de vestiging in Eindhoven. Dit team bundelt kennis van specialisten op het gebied van stedenbouwkundig ontwerp, marketing en financiële onderbouwing. Het gaat immers om het zoeken naar evenwicht tussen kwaliteit en haalbaarheid. Aan het ontwerpplan ligt dan ook een gedegen marktvisie ten grondslag. De bijzondere omgevingskwaliteit in combinatie met het onorthodoxe concept leidt tot een hoogwaardig woonmilieu.

Hier ziet Bouwfonds mogelijkheden voor éénen tweepersoonshuishoudens (ook starters) en een breed spectrum van doorstromers, variërend van gezinnen tot senioren. De ontwerpen sluiten naadloos aan bij de meest kansrijke product-marktcombinaties. De grootste uitdaging ligt bij de verkoop van de woningen zonder privétuin. Dit concept is in Nederland nog niet veel vertoond en sommigen zetten vraagtekens bij de verkoopbaarheid van het project. José Pijnenburg is optimistisch: ‘Vught is een populair woongebied maar er is hier de laatste tijd weinig gebouwd.

> Het kazerterrein is onderverdeeld in drie deelgebieden:

Dorpsrand, Parkbos en Kazerne. In Parkbos is gekozen voor het concept van ‘Wonen zonder tuin’. De woongebouwen staan verspreid door het bos en profiteren van het openbare groen. Bij elke woning komt wel een ruime buitenruimte, in de vorm van een inpandige loggia of terras.

16

ontwerp

Het terrein van de voormalige Frederik Hendrikkazerne in Vught wordt getransformeerd tot een woongebied. Bouwfonds MAB Ontwikkeling realiseert hier maar liefst 12 verschillende woningontwerpen over drie deelgebieden: Dorpsrand, Parkbos en Kazerne. In totaal 130 grondgebonden woningen en 112 appartementen, waarvan 120 koopwoningen in het duurdere segment (vrijstaande woningen, geschakelde woningen en appartementen), 90 in het middeldure segment (rijwoningen en

Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft inmiddels ruime ervaring opgedaan met het project Haverleij in Den Bosch, waar een deel van de huizenbezitters ook geen privétuin heeft, maar wel profiteert van het prachtige landschap waarin de woningen liggen. De verkoop daarvan loopt voorspoedig. We hebben dan ook vertrouwen in de verkoop van de woningen in Stadhouderspark, waarbij communicatie uiteraard een belangrijke rol zal spelen.’ In juni zijn de laatste kazernegebouwen gesloopt en als het aan Bouwfonds MAB Ontwikkeling ligt, gaat in augustus 2008 de eerste paal de grond in. Maar voor het zover is, moet nog wel een aantal procesmatige hobbels worden genomen. De gemeente heeft de benodigde bestemmingsplanwijzigingen

appartementen) en 32 appartementen in het goedkopere segment. Twee voormalige kazernegebouwen op het terrein worden door een woningcorporatie omgebouwd tot sociale huurwoningen. Ook zal één nieuw appartementengebouw worden gerealiseerd door een woningcorporatie. De transformatie van het kazerneterrein tot een buitengewone woonwijk wordt uitgevoerd onder leiding van supervisor Jos van Eldonk en landschapsarchitect Peter Lubbers.

gebundeld in één procedure en dat betekent dat de bouw van de woningen samenhangt met een akkoord voor de toegangsweg door het nieuwe gebied. Dit zou volgens Pijnenburg nog wel eens wat vertraging kunnen opleveren. ‘Voor het ontwerpproces had de samenvoeging van verschillende procedures ook gevolgen, want allerlei beslissingen over de woningen die nodig zijn voor de bouwvergunning moesten nu in een vroeger stadium worden genomen dan eigenlijk wenselijk was. Het bestemmingsplan zit als krimpfolie om het hele plan heen en dat maakt het complexer. We voeren momenteel intensief overleg met supervisor Jos van Eldonk en dat leidt tot een steeds betere uitwerking van het definitieve ontwerp. Stadhouderspark is in alle opzichten geen voor de hand liggende opgave, maar daarom juist heel bijzonder!’

‘Deze bijzondere plek vroeg om een meer gedurfde aanpak’

✏ [email protected]

ontwerp

17

re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d

kunst in de openbare ruimte

‘Op die hoge sokkel lijkt het net een machinale bloem’ auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas

Peer Veneman heeft vele werken in de openbare ruimte staan. Net als zijn gehele oeuvre, zijn ook deze beelden heel uiteenlopend. Het beeld in het Seringenpark in Aalsmeer heeft hij in 2002 gemaakt. ‘Ik had er al een tijdje niet meer aan gedacht.’ Janna van Zon die destijds namens Stichting Kunst en Cultuur Aalsmeer in de kunstadviescommissie zat, kan zich nog herinneren dat de manier waarop de opdrachtverlening is gegaan, geen pluim verdiende. ‘Er was te weinig geld, geen begeleiding en niet eens een onthulling.’ ‘Kom binnen’, Veneman zwaait de tuindeuren van zijn atelier open. In het oude gymlokaal staat een deel van zijn laatste tentoonstelling nog opgesteld. Hiervoor heeft hij stoelen gedemonteerd en weer opnieuw in elkaar gezet. Driftig gaat hij op zoek naar iets om op te zitten. ‘Ik heb bijna al mijn stoelen in stukken gezaagd. Ah, hier heb ik er één. Deze was niet mooi genoeg om te gebruiken.’ Als het gespreksonderwerp weer op het beeld in Aalsmeer komt, komen er ook goede herinneringen boven. ‘Die stalen cilinders bovenop komen uit een steengroeve uit Birmingham, Alabama’, begint Veneman enthousiast te vertellen. ‘Ik mocht daar in 1995 drie maanden werken als Artist in Residence. Waanzinnige plek. Die groeve was denk ik zo groot als heel Amsterdam. Ik vond de onderdelen waarover de stenen werden getransporteerd zo prachtig dat ik er een aantal heb laten verschepen naar Nederland. Kom,’ wenkt hij, ‘ik heb er hier nog een paar liggen.’ Volledig begroeid met klimop liggen achter in de tuin inderdaad nog een paar enorme stalen objecten. ‘Ik heb ze eerst open gezaagd en daarna weer opnieuw aan elkaar gelast. Vervolgens heb ik ze seringenpaars gemaakt en de verschillende vormen op elkaar gezet. Op die hoge sokkel lijkt het net een soort machinale bloem. Dat vond ik een mooie tegenstelling in zo’n park.’ Radio Aalsmeer Janna van Zon weet nog dat er in het begin wat commotie om het beeld van Veneman was. ‘Omwonenden begrepen het niet zo goed.’ Toen ze een keer door de winkelstaat liep, hoorde ze dat twee vrouwen het over

Kunstenaar: Peer Veneman Titel: Zonder titel

het beeld hadden. ‘Ik ben naar ze toe gegaan en heb ze uitgelegd waarom we voor dit beeld hadden gekozen. Het hielp. De vrouwen kregen meer begrip.’ Dat bracht haar op een idee. ‘Ik ben naar Radio Aalsmeer gegaan en heb aangeboden om een uur lang in de uitzending vragen over het beeld te beantwoorden.’ De commotie bij de bewoners is volgens haar ook ontstaan doordat ze helemaal niet betrokken zijn bij de keuze voor de beelden in het park. ‘Je mag ze best een beetje opvoeden, maar je moet direct omwonenden wel de gelegenheid bieden om mee te denken. Na dit jaar is dat ook veranderd in Aalsmeer. Aan de andere kant,’ vindt ze, ‘kunst brengt altijd veel te weeg. Dat moet ook. Als een kunstwerk genegeerd wordt, is dat veel erger.’ ‘Toch wel leuk om weer eens in wat oude werken te duiken’, vindt Veneman. ‘Dat brengt me op nieuwe ideeën.’ Onlangs heeft hij ook weer een oud project opgepakt. ‘Nadat ik in 1999 de ‘Zeven Zonden’ heb verbeeld, ben ik begonnen aan de ‘Zeven Deugden’. Toen ik de modellen af had, ben ik gestopt. Ik weet ook niet waarom, ik had er even genoeg van toen, maar nu is de tijd er weer rijp voor. Ik heb er zin in.’ Peer Veneman in de Bouwfonds Kunstcollectie Het werk van Peer Veneman is goed vertegenwoordigd in de Bouwfonds Kunstcollectie. Inmiddels zijn er zes sculpturen en vier grafische werken in de collectie opgenomen. Het eerste werk van Veneman werd aangekocht in 1987 en de laatste in 2007. Op deze manier is er in de loop van twintig jaar een evenwichtig overzicht van de ontwikkeling van zijn werk ontstaan. De sculptuur ‘Zur Blattstellung’ werd aangekocht in 1998. De basis voor dit werk was een nauwkeurige, schematische tekening van de groeiwijze van een ‘monocotyle’ of ‘cryptogaam’, een eencellige sporenplant. De groeiwijze van deze plant fascineerde Veneman. Een tekening van dit groeiproces met de titel ‘Zur Blatstellung’ vond Veneman in een Duitse studie en was het uitgangspunt voor in totaal vier sculpturen met de titel ‘Zur Blattstellung’. Het werk van Peer Veneman is zeer veelzijdig, maar in het geval van zowel de sculptuur in het Seringenpark te Aalsmeer als van ‘Zur Blattstellung III’ spelen groeiprocessen een rol.

Jaar: 2002 Afmeting: Beeld circa 150 cm, sokkelhoogte circa 300 cm Materiaal: Staal Locatie: Seringenpark Aalsmeer

18

kunst in de openbare ruimte

Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: Peer Veneman (Eindhoven, 1952) Titel: Zur Blattstellung III Jaar: 1998 Afmeting: 184 x 56 x 56 cm Materiaal: Brons Locatie: Kantoor Bouwfonds Asset Management te Hoevelaken Jaar van Aankoop: 1998

kunst in de openbare ruimte

19

beleid

Leven met het water auteur Hanneke Luitwieler beeld Don Wijns en anderen

Overstromingen in Azië en – dichter bij huis – in Engeland. Ook deze zomer werden we overspoeld met berichtgeving over extreme weersomstandigheden ten gevolge van klimaatverandering. Hoewel rampscenario’s als in Groot-Brittannië in Nederland minder snel denkbaar lijken, zullen ook wij onafwendbaar worden geconfronteerd met de gevolgen van de opwarming van de aarde. Bestuurders en beleidsmakers zijn naarstig bezig beleid te ontwikkelen voor het klimaatbestendig maken van Nederland. Daarbij geven zij aan graag gebruik te maken van de kennis en creativiteit en niet te vergeten de daadkracht van ontwikkelaars en bouwers. ‘Door marktpartijen in een vroeg stadium bij gebiedsinrichting te betrekken, kan straks de slag naar de uitvoering sneller worden gemaakt.’

> Mensen wonen en recreëren graag aan het water. Dat biedt kansen om aantrekkelijke woonsituaties te realiseren.

Het besef dat de aarde opwarmt is de laatste jaren – met dank aan Al Gore en opeenvolgende natuurrampen – in volle hevigheid tot de samenleving doorgedrongen. De kranten staan vol met berichten over smeltende poolkappen en de stijgende zeespiegel. Naast zogeheten mitigerende maatregelen om het broeikaseffect een halt toe te roepen of op z’n minst te beperken door het mondiaal terugdringen van CO2 uitstoot, zijn ook adaptieve maatregelen (aanpassingsmaatregelen) noodzakelijk om onze laaggelegen delta voor te bereiden op de gevolgen van klimaatverandering. ‘Dit besef sijpelde eigenlijk voor het eerst door in de eerste helft van de jaren negentig. De extreem hoge rivierwaterstanden in de winters van 1993 en 1995 waren in eerste instantie aanleiding om normeringen nog eens goed onder de loep te nemen en dijken te verzwaren. Maar allengs begonnen waterbeheerders zich te realiseren dat dit uiteindelijk geen afdoende bescherming zou bieden. Het overtollige water moest ook ergens heen kunnen; er moest ruimte komen voor waterberging. Na de millenniumwisseling kwam Rijkswaterstaat met het programma Ruimte voor de Rivier en

‘Plannen niet laten vastlopen in een eindeloos notatraject’ in die periode werd ook de Watertoets ingevoerd. Het Rijk, provincies en gemeenten hebben dit juridische instrument in het leven geroepen om bij ruimtelijke planvorming het belang van water te borgen en te anticiperen op klimaatverandering. In 2006 kreeg de klimaatdiscussie weer een nieuwe impuls toen onder meer het startsein werd gegeven voor het Nationaal Programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK). Rijk, provincies, gemeenten, bedrijven, wetenschap en maatschappelijke organisaties werken binnen ARK samen om de ruimtelijke inrichting van Nederland klimaat-

20

beleid

Overstromingsrisico’s in beeld Overstromingsgebied Overstromingskans 1/1.250 per jaar 1/2.000 per jaar 1/4.000 per jaar 1/10.000 per jaar

bestendig te maken.’ Aldus schetst Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling de verschillende stadia die de klimaatdiscussie in Nederland tot nu toe heeft doorlopen. De hype voorbij Maatregelen om Nederland klimaatbestendig te maken, lijken het tij mee te hebben nu klimaatverandering ook maatschappelijk een ‘hot item’ is. Volgens Maarten Hajer van de VROM-raad biedt dit enerzijds een ‘window of opportunity’ voor beleidsmakers, anderzijds kleven er ook risico’s aan de hype rond klimaatverandering. Hajer is voorzitter van de werkgroep die deze zomer het advies ‘De hype voorbij. Klimaatverandering als structureel ruimtelijk vraagstuk’ uitbracht. ‘In de eerste plaats is er het gevaar van onjuiste of gefragmenteerde beeldvorming. In de berichtgeving in de media ligt bijvoorbeeld de nadruk op de stijging van zeespiegel. Door het grote publiek wordt dit als de grootste bedreiging gezien.’ Ten onrechte, volgens Maarten Hajer: ‘In werkelijkheid komt het water van alle kanten. Rivieren krijgen een toenemende hoeveelheid smelt- en regenwater te verwerken.

Door de stijgende zeespiegel welt zout kwelwater op uit de bodem. De verzilting die daarmee gepaard gaat, heeft gevolgen voor de teelt van gewassen. Riolen en afwateringssystemen krijgen steeds meer problemen om overvloedige regenval te verwerken. Aan de andere kant neemt na lange droogteperiodes het risico op dijkdoorbraken, zoals in Wilnis, toe.’ Samenhangende aanpak ‘Kortom, de gevolgen van klimaatverandering zijn buitengewoon complex en bovendien omgeven met onzekerheid’, vervolgt Hajer. ‘Dat maakt het voor bestuurders en beleidsmakers lastig om goed te reageren op het probleem. Er wordt te weinig nagedacht over de effecten van nieuwe ingrepen op termijn van decennia. Nu is er aandacht en lijkt iedereen het eens over de noodzaak van aanpassingen. Die aandacht is straks ook nodig als weer andere thema’s dominant zijn. Wij vinden dat klimaatverandering structureel uitgangspunt en aanleiding moet zijn voor een nieuw strategisch ruimtelijk beleid.’ Ook Friso de Zeeuw heeft zijn bedenkingen bij het huidige hypedenken over klimaatverandering, maar vanuit een heel andere optiek:

beleid

21

> Nederland leeft met het water, maar ook van het water. Export van innovatieve strategieën of nieuwe woonconcepten is een nieuwe mogelijkheid om inkomsten te genereren.

‘Volgens mij schieten we door als we water al te rigide bombarderen tot hét leidend principe in de ruimtelijke ordening. In de praktijk werkt het zo niet, want water – hoe maatschappelijk urgent ook – is één van de maatschappelijk te accommoderen functies. We moeten ook flexibel genoeg kunnen zijn om die functies op een creatieve manier te combineren of te integreren.’ Maarten Hajer onderkent het gevaar van kokerdenken. ‘Bestuurders en beleidsmakers hebben de volledige omvang van het probleem en de bijbehorende onzekerheid onvoldoende in beeld. Hierdoor zijn ze geneigd om te komen met oplossingen voor deelproblemen en zien ze de samenhang met andere problemen over het hoofd. Zulke defensieve sectorale

Maarten Hajer VROM-Raad

‘Neem onzekerheid als uitgangspunt’

22

beleid

oplossingen negeren de kansen die een samenhangende offensieve benadering van klimaatproblemen biedt.’ Kennis en creativiteit Het is tijd voor een paradigmaverandering, aldus de VROM-raad. De raad adviseert het ministerie van VROM het voortouw te nemen bij het formuleren van strategisch ruimtelijk beleid met klimaatverandering als uitgangspunt. ‘Daarbij moet zeker ook gebruik worden gemaakt van kennis en creativiteit uit de samenleving. Er ligt een taak voor het Milieu- en Natuur Planbureau om die kennis te verzamelen en te inventariseren. Aan het ministerie van VROM is dan de taak om die kennis beschikbaar te maken voor decentrale partijen en kennisuitwisseling te faciliteren’, vindt Hajer. De VROM-raad adviseert om een spraakmakende manifestatie te organiseren om te komen tot een breed gedragen maatschappelijke visie en optimaal gebruik te maken van kennis en creativiteit uit de samenleving. Daarbij moeten ook marktpartijen worden betrokken, vindt Hajer. ‘Door ze er nu bij te halen en niet pas in de uitvoeringsfase, wordt een snelle schakeling naar de uitvoering gewaarborgd. Beleidsmakers moeten ervoor waken om plannen niet te laten vastlopen in een eindeloos notatraject.’ Adapatatieprogramma Ruimte en Klimaat De ministeries van VROM, Verkeer en Waterstaat, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en Economische en Algemene Zaken hebben inmiddels de krachten gebundeld om Nederland in bestuurlijke zin voor te bereiden op de gevolgen van klimaatverandering. In het Nationaal Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat (ARK) is op hoofdlijnen een strategie geformuleerd voor het omgaan met de effecten van klimaatverandering. ARK is een samenwerkingsverband van de bovengenoemde ministeries met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), de koepelorganisatie van de twaalf provincies (IPO) en de Unie van Waterschappen. Het programma is opgesteld in samenspraak met kennisinstituten. Onder de titel ‘Maak ruimte voor klimaat!’ is dit voorjaar de nationale adaptatiestrategie

van ARK in concept verschenen. Op het moment dat deze NAW verschijnt, ligt de strategie naar verwachting bij de ministerraad. Op basis van de strategie wordt een Adaptatie Agenda 2008-2014 opgesteld met concrete maatregelen om Nederland niet alleen op papier, maar ook in de praktijk klimaatbestendig te maken. Op basis van de strategie en de agenda wordt bepaald hoe deze in de praktijk vorm gaan krijgen. De uitvoering vindt plaats tussen 2008 en 2014. Gebiedsgerichte aanpak Programmaleider Pieter Bloemen van het directoraat-generaal Ruimte van het ministerie van VROM geeft een toelichting. ‘ARK is geen megaproject; het streven is om op basis van de strategie te zoeken naar gebiedsgerichte integrale oplossingen in gebieden waar waterproblematiek of anderzijds droogte-

‘Koplopers meer ruimte geven’ of warmteoverlast kan gaan spelen. Als je deze problematiek bij de start van gebiedsinrichtingsprojecten meeneemt, biedt dat mogelijkheden voor meekoppeling met lopende activiteiten. Zo kun je werk met werk maken. Klimaatverandering vormt daarbij dus geen apart beleidsterrein, maar een logisch onderdeel in de afweging van ruimtelijke investeringen. Projectontwikkelaars en bouwers zullen daarbij nadrukkelijk worden uitgenodigd om een bijdrage te leveren op het gebied van innovatie en creatieve oplossingen. Als beleidsmakers moeten wij daarvoor de kaders vaststellen en de instrumenten ontwikkelen.’ Pieter Bloemen wijst erop dat bij het klimaatbestendig maken van Nederland vooral ook een grote opgave ligt in de bestaande bouw. ‘Daarbij moet je denken aan overstromingsrisico en overbelasting van platte daken door

> Het klimaatbestendig maken van Nederland is een interdepartementale aangelegenheid met

ministers van VROM, Verkeer en Waterstaat, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en Economische en Algemene zaken. Daarmee neemt VROM het voortouw.

overvloedige regenval, maar ook aan hittestress die vooral in grote steden een probleem kan gaan vormen. Een mogelijke adaptatiemaatregel is om steden luchtiger te maken met groene en blauwe zones. Blauw voor waterberging en groen voor CO2 reductie en omdat dat koelte geeft. Hierin zit natuurlijk een spanning met het huidige verdichtingbeleid die zich nog moet uitkristalliseren.’ Wet- en regelgeving ‘Om ruimtelijke plannen te kunnen toetsen op klimaatbestendigheid moeten we eerst een ‘level playing field’ creëren door wet- en regelgeving’, vervolgt Pieter Bloemen. ‘Aan de andere kant moet het ook mogelijk zijn om koplopers meer ruimte te geven in specifieke situaties.’ Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling waarschuwt voor een al te rigide toetsings-

‘Onderzoeksbudget besteden in praktijksituaties’ kader. ‘Met toetsing achteraf lopen we het risico om weer te vervallen in ouderwets milieubeleid. Dan krijgen we dezelfde ellende als die we nu beleven bij de regeling luchtkwaliteit. Dat staat haaks op een ontwikkelingsgerichte houding.’ Pieter Bloemen onderschrijft dit: ‘Het is zeker niet de bedoeling om afrekencriteria te verzinnen om plannen goed of af te keuren. Wel moeten we erover nadenken hoe we kunnen beoordelen of klimaatbestendigheid voldoende in het afwegingsproces is meegenomen.’ Onzekerheid Een ander belangrijk aspect van de nationale adaptatiestrategie is het stimuleren van innovatie en kennisontwikkeling in samenwerking met het bedrijfsleven. Pieter Bloemen: ‘De ministerraad heeft besloten om 50 miljoen euro beschikbaar te stellen voor onderzoek om Nederland aan te passen aan klimaat-

verandering. Er zijn voorlopig acht ‘hotspots’ aangewezen voor gebiedsgericht onderzoek.’ Friso de Zeeuw adviseert met klem om het onderzoeksbudget vooral ook te besteden in praktijksituaties, waarbij gebruik wordt gemaakt van de creativiteit van marktpartijen. ‘Anders blijft het bij droogzwemmen en belandt het geld bij allerlei gesubsidieerde instellingen die met stapels rapporten komen, waar in de praktijk niets mee gebeurt.’ Samenvattend concludeert Pieter Bloemen dat er genoeg ‘sense of urgency’ is. ‘Het moet alleen nog blijken of dat er ook is voor de uitvoeringskant. Adaptatie dwingt ons niet alleen om na te denken over de lange termijn, maar daarvoor ook beleid te ontwikkelen om op de korte termijn beslissingen te kunnen nemen. En dat terwijl de effecten van klimaatverandering nog heel onzeker zijn. Nederland is wat dat betreft nog heel erg zoekende.’ Maarten Hajer adviseert om juist die onzekerheid als uitgangspunt te nemen. ‘De impact van ARK kan aanzienlijk worden vergroot door blijvende onzekerheid als uitgangspunt te nemen en een uitvoeringsagenda daarop te baseren. Gelukkig is die ruimte er nog.’

‘Daarbij kunnen we ook geld verdienen aan de export van innovatieve strategieën of nieuwe woonconcepten’, denkt Pieter Bloemen. Ook Friso de Zeeuw denkt dat het aspect water bij gebiedsontwikkeling kansen biedt. ‘Mensen wonen graag aan het water. Woningen aan het water brengen meer op dan een vergelijkbare woning op een andere plaats. Overigens verwacht ik niet dat we op heel grote schaal drijvende woningen gaan bouwen. Daar is toch te weinig markt voor. Maar het is mogelijk om aantrekkelijke woonmilieus te creëren, in combinatie met waterberging en recreatie en natuurontwikkeling. Bouwfonds is bij diverse projecten betrokken die uniek zijn in de wereld, dus daar liggen zeker kansen en mogelijkheden, ook voor export.’ ✏ [email protected]

Meerwaarde Een probleem bij de uitvoering van inrichtingsprojecten waarbij water als uitgangspunt wordt genomen, is de financiering van de meerkosten. Volgens Pieter Bloemen ligt de oplossing in slimmer investeren. ‘Dat betekent dat we nu al moeten investeren voor aanpassingen op de lange termijn. Voor die aanvankelijke meerkosten moeten nog constructies worden bedacht. Denk bijvoorbeeld aan een ‘revolving fund’, waarbij de baten ook weer terugvloeien in het fonds.’ Investeren in maatregelen voor het klimaatbestendig maken van Nederland betalen zich later terug, volgens de programmaleider van ARK. Maarten Hajer beaamt dit. ‘In GrootBrittannië is in 2006 het Sternrapport verschenen. Uit deze kosten-batenanalyse blijkt dat maatregelen tegen de gevolgen van klimaatverandering op langere termijn een kostenbesparing opleveren.’

Pieter Bloemen programmaleider ARK

‘Nederland is nog heel erg zoekende’

beleid

23

winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j

100 jaar wonen werken winkelen auteur Jaap Huisman

> De waterwoonwijk Haarlemmermeer vormt een unieke combinatie van wonen met waterberging. In het programma is uitgegaan van het waterwoon wonen.

Grootschalige PPS leidt tot integraal ontwerp waterwoonwijk

Bouwen met water in Haarlemmermeer Waterberging voor twee miljoen kubieke meter water in het natte seizoen en voor nog eens één miljoen kubieke meter water bij noodweer. Dat is nodig, wil de Haarlemmermeer ook op langere termijn de voeten droog kunnen houden. Voeg daarbij de noodzaak om locaties te vinden voor 24.000 extra woningen tussen 2010 en 2030. En dat alles binnen de randvoorwaarden van Schiphol, de bollenstreek en het Groene Hart. Het probleem is duidelijk: De Haarlemmermeer kampt met urgent ruimtegebrek. Op zoek naar een oplossing bundelden provincie, gemeente en waterschap de krachten met marktpartijen en deskundigen. Het resultaat van deze grootschalige publiek-private samenwerking is de waterwoonwijk Haarlemmermeer. Een ontwerp dat zorgt voor de integratie van 2.000 woningen met 1 miljoen kubieke meter waterberging. De waterwoonwijk Haarlemmermeer is het resultaat van het studieproject ‘Bouwen en Wonen’, dat tot stand kwam door publiek-private samenwerking van Provincie Noord-Holland, gemeente Haarlemmermeer, Hoogheemraadschap van Rijnland, Bouwfonds MAB, Dura Vermeer, Ymere, TU Delft, WL Delft Hydraulics, Alterra Wageningen, Royal Haskoning, Advin en Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid. Het studieproject vormt een uniek klimaatbestendig antwoord op het ruimtegebrek in het gebied tussen Schiphol, de bollenstreek en het Groene Hart. Vernieuwend aan het ontwerp is de uiterst efficiënte manier waarop gebruik gemaakt is van de beschikbare ruimte. De wijk heeft niet alleen een woonfunctie, maar fungeert ook als piek- en seizoensberging van overvloedig water. Het resultaat van de combinatie van beide functies is ruimte; ruimte om te leven en financiële ruimte. De waterwoonwijk Haarlemmermeer omvat ruim 2.000 woningen voor alle lagen van de bevolking. De combinatie van woon- en waterbergingsfunctie maakt het mogelijk ook te investeren in sociale

Waterwoonwijk Haarlemmermeer

woningbouw. In het programma is uitgegaan van vier waterwoonvormen; holle volle dijkwoningen, terpwoningen, drijvende woningen en paalwoningen. Geschat wordt dat de volgende verdeling de marktvraag het beste benadert: holle dijk- en terpwoningen 85 à 90 procent, drijvende woningen 5 à 10% en paalwoningen 2%. Op de holle dijk en de terpen kunnen bovendien in principe alle traditionele woningtypen geplaatst worden. De vier woningtypen zijn ingebed in een gedifferentieerde omgeving. Waterwoonwijk Haarlemmermeer omvat stedelijke, suburbane én waterrijke landelijke woonmilieus. Deze differentiatie heeft niet alleen voordelen voor de woonbeleving; het is mogelijk om gedurende het natte seizoen ruim 1 miljoen m3 water in de wijk op te vangen. Het waterpeil fluctueert met 1,5 meter en dit maakt het wonen in de waterwoonwijk wezenlijk dynamischer dan elders. Waterwoonwijken zoals die in Haarlemmermeer zijn geen uitzondering in ons land. Nergens anders echter, slaagde men er in daadwerkelijk waterberging in de wijk te realiseren. Dit studieproject bewijst dat we onszelf wel degelijk beter kunnen toerusten voor veranderende weersomstandigheden en wel degelijk ruimte in lagergelegen gebieden van ons land kunnen vinden om veilig van het water te kunnen leven.

Woningtypen (van links naar rechts): Holle volle dijk, terpwoningen, drijvende woningen, paalwoningen

24

beleid

De lusten van een buitenkeuken Tuincentra verkopen steeds meer accessoires dan planten. En: tuincentra kunnen alleen maar bestaan dankzij het niet-groene aanbod, schreven de kranten aan het begin van het ‘buitenseizoen’ afgelopen voorjaar. Je hoeft maar een willekeurig tuincentrum binnen te lopen om die tendens zelf te kunnen waarnemen. De planten staan in het verdomhoekje: dat is het domein voor die stakkers die geen tuinman kunnen betalen. De rest van het bezoek stevent direct af op fonteinen, parasols, schommelbanken, de afdeling dierenbenodigdheden en barbecues. En de buitenkeuken niet te vergeten. Het is het logisch vervolg op het designinterieur. Nadat heel Nederland de afgelopen jaren zijn binnenhuis heeft omgeploegd en er een loungebelevenis van heeft gemaakt, kan de tuin niet achterblijven. Hoe meer klinkers en tegels, hoe beter, terwijl planten zijn teruggebracht tot decorstukken. Geknipt, geschoren en getemd. Overbodig te zeggen dat het gazon eveneens tot minimale proporties is teruggebracht als betrof het schaamhaar van een Centerfold. Voor maaien heeft de moderne mens geen tijd. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat de buitenkeuken ook even door mijn hoofd heeft gespeeld en wel in de vorm van een verrijdbaar handzaam exemplaar met de hoogstnoodzakelijke voorzieningen. Wie een park als een tuin heeft of een ver afgelegen dakterras, kan zijn gasten imponeren door de maaltijd ter plekke ‘af te maken’. Nooit meer een lauw stukje vlees of vis op je bord in de tuin. Het lijkt aanlokkelijk, hoe dan ook.

Toch slaat de twijfel toe als je de modellen van de keukens bekijkt in een tuincentrum. Hoewel in de folders de woorden strak en modern vallen, is het doorgaans een rustieke bedoening, zo’n fornuis in een halfopen houten schuur. Terug naar de natuur? Bekijk het maar: wie slim is koopt zo’n schuur met insectennet, om die opdringerige wespen in augustus te weren. Waarom eigenlijk een buitenkeuken? Ook daar geven tips in de brochures een verhelderend antwoord op. ‘U wilt buiten ook wel eens uitdagende gerechten bereiden.’ ‘U komt werkruimte te kort op en rond de barbecue.’ ‘U bent al een barbecue-verslaafde.’ ‘U hebt met regelmaat vrienden of familie op bezoek in de tuin.’ ‘Koken binnenshuis is ’s zomers met het opwarmende klimaat geen pretje meer.’ Met name stelling twee sprak me wel aan bij de gedachte aan schalen garnalen in het gras die op het moment suprème altijd omkieperen. Antwoordt u op alle vijf stellingen ja, dan dient u ogenblikkelijk tot aanschaf van een buitenkeuken over te gaan. Maar stel nu dat u alleenstaand bent en bijna nooit iemand op bezoek krijgt, laat staan in de tuin, dan zou ik toch eerder een jacuzzi overwegen in plaats van een buitenkeuken, als er dan toch met geld gesmeten moet worden. Daarin kun je dan – zie de Big Brother-ensceneringen – nog eens contacten aangaan met een ander. Of het fornuis nu binnen staat of buiten: de kok zal altijd dienend zijn. Op de achtergrond, zoals het hoort. ✏ [email protected]

100 jaar wonen werken winkelen

25

buitenland

Luxemburg krijgt nieuw stuk stad auteur Jan Rutten beeld Don Wijns

Aan de rand van de stad Luxemburg ontwikkelt Bouwfonds Property Development Belgium samen met lokale partners ‘Grossfeld’, een multifunctioneel gebied met 450.000 m2 aan wonen, werken, winkelen en leisure. Een complexe opgave gezien het strakke, procedurele keurslijf waarbinnen gewerkt moet worden en plannen tien à vijftien jaar vooruit gedetailleerd uitgewerkt moeten worden. Uitdagend ook in een stad waar jaarlijks 150.000 m2 aan kantoren op de markt komt en Bouwfonds straks 20.000 m2 per jaar wil toevoegen. Directeur Louis Jansma van Bouwfonds Property Development Belgium over een project van een voor Luxemburg ongekende schaal en kwaliteit. Bij de meeste Nederlanders is Luxemburg vooral bekend als belastingparadijs of als tussenstop voor goedkope benzine op weg naar Zuid-Frankrijk. ‘Onbekend is dat het gemiddelde inkomen in dit dwergstaatje ongeveer het dubbele is van

26

buitenland

Luxemburg

Luxemburg

Grossfeld

de rest van Europa. Het is een rijk land, niet alleen door het fiscale klimaat maar ook door de aanwezigheid van Europese instellingen en grote bedrijven. Hoewel het hele land maar 450.000 inwoners telt en Luxemburg stad niet groter is dan 70.000 inwoners, heeft Luxem-

buitenland

27

> Het gemiddelde inkomen van Luxemburg is ongeveer het dubbele van de rest van Europa. Het is een rijk land, mede door de aanwezigheid van Europese instellingen en grote bedrijven.

Kirchberg is nu het ‘moderne centrum’ van Luxemburg waar nieuwe internationele bedrijven en winkelcentra bij elkaar liggen.

Winkelen als in de binnenstad Samen met de Franse winkelketen Auchan ontwikkelde Grossfeld PAP sa. een nieuw winkel- en leisurecentrum in het hart van Grossfeld. Dit nieuwe centrum is een ontwerp van het Engelse bureau BDP, dat onder meer opvallende, moderne gebouwen ontwierp in en om Manchester. Meerdere modellen werden ontwikkeld, waaronder de traditionele, gesloten doos. Gekozen werd voor een model met afzonderlijke gebouwen op een ondergrondse parkeergarage van 3.700 plaatsen in vijf lagen. Het winkel- en leisurecentrum is weggewerkt in de plint van die gebouwen, die ook andere functies kunnen krijgen. Het ligt in een sjiek vormgegeven openbare ruimte, waardoor de sfeer van winkelen in de binnenstad wordt opgeroepen. De totale uitstraling is door het gebruik van staal en glas echter hypermodern.

28

buitenland

‘Mensen zijn erg individualistisch, een beetje Duits: binnen gebeurt het’ burg toch een heel internationaal klimaat. Er wonen veel buitenlanders die vaak maar tijdelijk in het land verblijven. Daardoor zijn de mensen erg individualistisch ingesteld. Er is niet een buitenleven zoals in Nederland of België; mensen gaan heel doelgericht naar een winkelcentrum en verblijven daar uren om uit te gaan of te eten. Binnen gebeurt het; buiten is alles heel netjes en geordend, maar niet echt gezellig.’ Formalistisch Luxemburg is een formeel land, aldus Louis Jansma, directeur van Bouwfonds Property Development Belgium. Vanuit zijn standplaats Brussel is hij verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het project in Grossfeld, een gebied aan de rand van de stad Luxemburg. Hier realiseert Bouwfonds (50%) samen met de lokale ontwikkelaars Promobe (25%) en

Extensa (25%) een multifunctioneel gebied van 450.000 m2 vloeroppervlak waarvan ca. 150.000 m2 woningen, 200.000 m2 kantoren en 100.000 m2 retail en leisure. Een investering van meer dan 1,5 miljard euro. De bouwwerkzaamheden starten volgend najaar. ‘Luxemburg is erg formeel in zijn ruimtelijke procedures. In 2004 is er een masterplan vastgesteld voor het gebied. Momenteel zijn we bezig met een Plan d’Amenagement Particulier (PAP) ofwel bestemmingsplan. Vandaar ook de naam van het consortium, Grossfeld PAP sa. Zo’n bestemmingsplan is wel wat anders dan in Nederland waar we in hoofdlijnen functies en massa’s bepalen die we later verder kunnen invullen. Een PAP in Luxemburg is zeer gedetailleerd. De hele bouwenveloppe moet je precies uitwerken, inclusief de materialen en de in- en uitgangen van de parkeergarages. Eigenlijk

‘De vastgoedprijzen zijn het dubbele van het gemiddelde in Nederland en vergelijkbaar met die in Amsterdam’ ben je al bezig met een concreet bouwplan en dat voor een project dat een doorlooptijd heeft van tien tot vijftien jaar.’ Dit ‘procedurele keurslijf ’, zoals Jansma het noemt, was ook voor hem even wennen. Een paar jaar geleden was hij nog directeur van de regio Zuid van Bouwfonds en verantwoordelijk voor een scala van vernieuwende projecten, zoals Brandevoort (Helmond) of Haverleij (Den Bosch). Bij die projecten was gedurende het hele ontwikkelingstraject ruimte voor flexibiliteit en improvisatie: ‘Die formele sfeer in Luxemburg heeft overigens niet alleen te maken met de cultuur maar ook met de schaal van de projecten. Grossfeld is voor Luxemburgse begrippen kolossaal en lange termijn. De meeste projecten zijn toch veelal kleinere of grotere invulprojecten en die vragen, gezien de context, om een gedetailleerde benadering.’

Een en ander betekent volgens Jansma, dat je als ontwikkelaar optimaal moet anticiperen op toekomstige ontwikkelingen en de uitwerking van deelplannen zoveel mogelijk moet faseren. Anders moeten de goedgekeurde PAPs wederom worden aangepast. Anticiperen betekent onder meer actief op zoek gaan naar klanten of partners voor of met wie je een project samen vanaf het begin gaat uitwerken: ‘Zo ontwikkelen we momenteel samen met de Franse keten Auchan een winkel- en leisurecentrum van 75.000 m2. Niet alleen programmatisch en architectonisch een hoogstandje, maar ook procedureel. Zo’n megacentrum lag politiek heel gevoelig, gezien mogelijke concurrentie met ondernemers in de binnenstad, die maar twee kilometer verwijderd is. Zoiets lukt alleen door samen te werken met een lokale partner die de procedures kent om een sociaaleconomische vergunning voor het winkelcentrum te

Landschappelijk wonen Tegen het centrumgebied met shoppingcentrum en kantoren, ontwerpt het Engelse bureau Chipperfield een wijkje van circa 750 woningen. Clipperfield staat bekend om het stijlvolle materiaalgebruik en de zorgvuldige inpassing van woningen in het landschap, waartoe het geaccidenteerde terrein in Luxemburg veel kansen biedt. Chipperfield werkt op dit moment aan het stedenbouwkundige plan en volume studies die de basis vormen voor het Plan d’Amenagement Particulier (PAP) ofwel bestemmingsplan. Bij de bouw van deelgebieden zullen ook andere architectenbureaus worden betrokken.

buitenland

29

Grossfeld nu

>Directeur Louis Jansma van Bouwfonds Uitzicht door de periscoop Onlangs is er met een consultantskantoor een intentie-overeenkomst gesloten voor 25.000 m2 kantoren. Deze komen in een spectaculair gebouw met in de top een periscoop die een wijds uitzicht biedt over de stad Luxemburg. Het kantoor maakt deel uit van een gebouw van 50.000 m2 waarin ook 20.000 m2 hotel en 5.000 m2 leisure is opgenomen. De hal van het kantoor is met een transparante wand gescheiden van het leisure gedeelte met een zwembad waar hardwerkende consultants tussen de middag nieuwe energie kunnen opdoen. Het gebouw is van de hand van het Duitse architectenbureau KSP dat ook tekende voor HochVier. Dit is een prestigieus, multifunctioneel project in hartje Frankfurt dat tevens door Bouwfonds MAB wordt ontwikkeld.

30

buitenland

Property Development Belgium: ‘Met Grossfeld ontwikkelt Bouwfonds een nieuw stuk stad van een kwaliteit en schaal die Luxemburg nog niet kent’.

verkrijgen. Bovendien hebben we voor het centrum een WTC-licentie kunnen krijgen.’ Het consortium heeft onlangs een ‘letter of intent’ opgesteld met een consultant voor de bouw van een spectaculair kantoor van 25.000 m2 in het centrumgebied van het plan. De plannen voor het woongebied, waarvoor een aparte PAP wordt gemaakt, zijn vergevorderd. Voor het ontwerp van de verschillende gebouwen heeft Bouwfonds een uitgebreide architectencompetitie gehouden. Internationaal bekende bureaus als het Duitse KSP (kantoren/hotel), Engelse BDP (winkelcentrum) en Chipperfield (woningen) werden

uiteindelijk geselecteerd. Dit alles onder leiding van stedenbouwkundig supervisor Marc Werner van het Zwitserse architectenbureau Parc. Jansma: ’De ontwikkeling is geen gelopen race, zelfs wanneer we de procedures goed hebben afgerond. Het gaat economisch uitstekend met Luxemburg, de vooruitzichten zijn goed, maar we dienen de marktontwikkelingen nauwlettend te volgen. De vastgoedprijzen zijn het dubbele van het gemiddelde in Nederland en vergelijkbaar met die in Amsterdam: voor woningen zo’n 4.000 tot 5.000 euro per m2 (exclusief BTW) en voor kantoren tussen de 300 en 350 euro per m2.

Grossfeld in de toekomst

>Luxemburg is erg formeel in de ruimtelijke

procedures. Dat heeft niet alleen te maken met de cultuur, maar ook met de schaal van de projecten. Grossfeld is voor Luxemburgse begrippen kolossaal en lange termijn.

Bovendien is er vorig jaar in Luxemburg stad, met de economische wind in de rug, in totaal 150.000 m2 commercieel vastgoed weggezet. Wij willen jaarlijks 20.000 m2 realiseren, ofwel zo’n 15 à 20 procent van het totale aanbod in de stad. We zullen er hard aan moeten trekken, maar ik heb er volop vertrouwen in. De locatie is optimaal; vlakbij de binnenstad en omsloten door internationale autowegen en met een perfecte aansluiting op het internationale spoorlijnnetwerk. We ontwikkelen een nieuw stuk stad van een kwaliteit en schaal die Luxemburg nog niet kent.’ ✏ [email protected]

Projectgegevens Plaats

Grossfeld

Ligging

Aan de rand van de stad Luxemburg

Stedenbouwkundige

P.Arc

Architecten (tot op heden)

Chipperfield, KSP Engel und Zimmermann, BDP

Functies

Wonen, werken, winkelen en recreëren

Oppervlakte

450.000 m2

Winkels

75.000 m

Wonen

150.000 m

Werken

200.000 m

Hotel/Leisure

25.000 m

Start

voorziene start werken medio 2009

Oplevering

eerste opleveringen einde 2011

Projectduur totale ontwikkeling

8 à 10 jaar

Ontwikkelaars

Bouwfonds Property Development Belgium, Promobe (Luxemburg), Extensa (België)

‘Grossfeld is voor Luxemburgse begrippen kolossaal en lange termijn’ buitenland

31

en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i

verhuizen Utrecht ➔ Utrecht

ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering d andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d

Medy van der Laan

de verandering

Directeur en partner TCN Property Projects

Anders dan anderen auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Al op een afstandje trekt de grote kaas aan de gevel van Kazerij Stalenhoef in de Utrechtse Twijnstraat de aandacht. Achter deze gevel gaat een uitgebreid assortiment van kazen en wijnen schuil. Een jaar geleden vestigde de kaaswinkel zich op nummer 67 van de oudste winkelstraat in de Domstad. Een nieuw begin voor Pascha Stalenhoef die met de verhuizing tevens de eigenares van de winkel van haar vader werd.

‘Scherpe visie op de toekomst’ auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

‘Tijd voor een nieuw werkzaam leven’, zo omschrijft voormalig Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Medy van der Laan, haar overstap van de politiek naar het bedrijfsleven. ‘Het was nu of nooit. Na vijftien jaar in verschillende functies had ik al zoveel van Den Haag gezien, dat het tijd werd voor iets anders. En ik ben nu nog jong en flexibel genoeg om zonder veel problemen om te schakelen naar het bedrijfsleven.’ Sinds maart van dit jaar is zij programmadirecteur en partner bij TCN Property Projects. Na twintig jaar aan de Rijnlaan In de Utrechtse Rivierenwijk, brak een cruciaal moment aan om door te gaan op een andere plek of voorgoed de deur op slot te draaien. ‘Mijn vader bereikte de pensioengerechtigde leeftijd en bood mij de mogelijkheid om de zaak over te nemen. Maar om de kaaswinkel op die plek voort te zetten zag ik echt niet zitten. De betere zaken trokken daar weg. En het zit ons niet in het bloed om ons bij die neergang neer te leggen’, blikt Stalenhoef terug. Een intensieve zoektocht naar een passende winkel volgde. De winkel aan de Twijnstraat bleef uiteindelijk als enige over van de vele locaties die de revue passeerden. Na een verbouwing van enkele maanden opende Kazerij Stalenhoef – voorheen overigens Kaasstolp Stalenhoef – een jaar geleden haar deuren. ‘Het mooie is dat onze oude locatie hier op de fiets slechts vijf minuten vandaan is. Een groot deel van onze oude klantenkring is dan ook gewoon met ons mee verhuisd. Maar ook nieuwe klanten uit de buurt en winkelend publiek weten ons hier inmiddels te vinden’, stelt Stalenhoef tevreden vast. In de lift Bij de beslissing over het nieuwe pand voor haar kaaswinkel aan de Twijnstraat is Stalenhoef niet over één nacht ijs gegaan. Stalenhoef: ‘Daar is een proces van jaren aan vooraf gegaan. Mijn vader heeft de zaak immers van een kaaswinkeltje langs de weg opgebouwd tot een begrip in

32

verhuizen

Utrecht. Spijt van haar beslissing heeft ze nooit gehad. ‘De Twijnstraat zit gigantisch in de lift. Momenteel vestigen zich hier tal van speciaalzaakjes die de straat meer cachet geven. Erg belangrijk, want je hebt elkaar als winkeliers toch nodig. Wat langzaamaan verdween aan de Rijnlaan vinden we hier dus eigenlijk terug. En de loop zit er vanaf het eerste moment goed in. Maar wat wil je, de Twijnstraat is één van de toegangsaders naar de Utrechtse binnenstad.’ Anders dan anderen Kazerij Stalenhoef is in geen enkel opzicht een doorsnee kaaswinkel. ‘Anders dan anderen’, weet Stalenhoef haar zaak treffend te karakteriseren. ‘We zijn constant bezig met vernieuwing van het assortiment én het interieur om mee te gaan in de ontwikkelingen die de markt van ons vraagt. Waar we twintig jaar geleden af en toe roombrie verkochten, bestaat er nu volop vraag naar exclusievere kazen’, illustreert Stalenhoef. ‘En ook is men in deze buurt bereid meer geld uit te geven aan lekker eten. Wij hebben ons assortiment daar natuurlijk op aangepast.’ De meeste aandacht gaat bij binnenkomst misschien wel uit naar het stijlvolle ontwerp. Of het nu gaat om de kunstobjecten in de etalage, de stellingen van steigerbuizen of de centrale toonbank. Aan elk detail is aandacht besteed. ‘Alles is zelf bedacht en ook de verbouwing is in de familie gebleven. We doen nu eenmaal graag alles zelf ’, knipoogt Stalenhoef. ‘Dat zit ons in de genen.’

Van der Laan bezon zich op haar toekomst toen de Tweede Kamerfractie van D66 haar steun aan het kabinet vlak voor de zomer van 2006 opzegde. ‘Dat ik niet meer als ambtenaar zou terugkomen, was voor mijzelf duidelijk. Je moet op zo’n moment een keuze maken. En ik heb er toen heel bewust voor gekozen om me te richten op het bedrijfsleven’, legt Van der Laan uit. ‘In de gesprekken die je voert, moet je een scherpe visie hebben op je eigen toekomst.’ Een periode van intensieve verkenning volgde. ‘Dat ik uiteindelijk bij TCN terecht ben gekomen, heeft alles te maken met hun visie op de bebouwde omgeving die verder reikt dan het simpelweg volbouwen van gebieden. Juist de maatschappelijke betrokkenheid die bij TCN hand in hand gaat met het bedrijfsbelang maakt deze baan zo interessant.’ Bovendien kan Van der Laan bij TCN volop haar hang naar vernieuwing en het zoeken naar ongebruikelijke en innovatieve oplossingen voor zowel nieuwe als oude vraagstukken kwijt. Public Partner Vanaf september is zij verantwoordelijk voor het programma New Urban (multifunctioneel vastgoed en gebiedsontwikkeling) en Retail. Al vanaf het begin hield zij zich binnen TCN bezig met het opzetten van het programma Public Partner, dat nieuwe concepten ontwikkelt met betrekking tot ‘maatschappelijk vastgoed’, zoals vastgoed voor culturele, onderwijs- en andere publieke instellingen. ‘Neem bijvoorbeeld het onderwijs’, licht Van der Laan toe. ‘Daar is een behoefte aan

nieuwe werkvormen. Schoolgebouwen – met vierkante klaslokalen voor ongeveer dertig leerlingen – zijn daar veelal niet op ingericht. Het onderwijs kan veel inspirerender wanneer de huisvesting van scholen meer wordt afgestemd op de functie waarvoor het is bedoeld en de gebruikers – in het geval van scholen, de leerlingen – als uitgangspunt worden genomen. Maar ook in bepaalde achterstandswijken is de menselijke component in het verleden vaak onderschat. De stedenbouwkundige opzet – waarin veel ruimte is voor hoogbouw – doorbreekt de sociale structuur in dergelijke wijken. Als ik zou mogen besluiten, wordt er nooit meer op deze manier gebouwd.’ Snelle besluitvorming De kennis die Van der Laan heeft van de overheid en de publieke sector komen bij haar nieuwe werkgever goed van pas. ‘Ook binnen TCN zal ik me – met het opzetten van Public Partner – veel met de maatschappelijke en publieke kant van projectontwikkeling bezighouden. Als je weet wat de politiek beweegt, kun je beter meedenken en misschien sneller tot oplossingen komen.’ Naast overeenkomsten tussen de politiek en het bedrijfsleven, zijn er natuurlijk ook grote verschillen. ‘Na jaren van geld uitgeven, leer ik hier wat het is om geld te verdienen en business te bedrijven’, vertelt Van der Laan. ‘Maar ook de manier van werken is heel anders. Er heerst hier geen vergadercultuur en het tempo ligt vele malen hoger. Bovendien bestaat mijn werk voor 90 procent uit inhoud en 10 procent uit proces. Absoluut een pluspunt.’

de verandering

33

kunst

De Zuidas is inmiddels uitgegroeid tot een internationaal zakencentrum; ook komen meerdere voorzieningen op loopafstand van elkaar. Dit zorgt steeds meer voor levendige straten.

Kunst als onderdeel van de planvorming

‘Beeldenlijn verankerd in de Zuidas’ auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

In Mahler IV, een deelgebied in het hart van de Zuidas in Amsterdam, is kunst letterlijk en figuurlijk verankerd. Op zeven vaste plekken, verstopt onder de bestrating, kunnen kunstwerken worden vastgeklonken. Hier komt een beeldenlijn van werken uit kunstcollecties van bedrijven. Dit initiatief van ING is opgepakt door het Virtueel Museum Zuidas en verder uitgewerkt door een onafhankelijke curator; Ernst van der Hoeven. ‘Ik geloof heel erg in de Zuidas, maar we moeten wel waken voor een generieke stad die zich overal zou kunnen bevinden. Daarom ben ik op zoek gegaan naar datgene wat deze plek specifiek en ongerijmd maakt.’

34

kunst

Kunst als substantieel onderdeel binnen de planvorming: initiatiefnemers (vlnr): Henk de Vroom, Simon den Hartog, Ernst van der Hoeven en kunstenaar Frank Bruggeman.

‘Het is een vrij maagdelijk gebied waar je ervaring aan moet toevoegen’ De regen striemt langs de glazen gevel van café-restaurant Pays Bas. Binnen, boven dampende koppen thee in mystieke smaken als Dragon Eye en Tropical Green, verse cappuccino en warme choco, is het aangenaam. Aan tafel zitten Simon den Hartog, supervisor Beeldende Kunst Zuidas, tevens voorzitter van stichting Virtueel Museum Zuidas (VMZ), zijn collega Henk de Vroom, lid programmaraad VMZ, Ernst van der Hoeven, onafhankelijk curator, Frank Bruggeman, kunstenaar en Sharon Oldenkotte-Vrolijk hoofdconservator van de Bouwfonds Kunststichting. Terwijl we praten over de plannen voor de beeldenlijn kijken we uit op het Mahlerplein dat in de luwte van de ochtend verkeert; net na de spits wachtend op de lunchdrukte. Even verderop hijsen de hoge kranen gestaag verder. De ontwikkeling van de Zuidas is in volle gang. De komende jaren moeten uitwijzen of de hooggespannen beloftes daadwerkelijk worden waargemaakt: op infrastructureel niveau, maar ook op sociaal en economisch vlak. Zal de nagestreefde diversiteit van het stedelijk programma, het aanbod aan groen, kunst en cultuur daadwerkelijk worden

verwezenlijkt? Mahler IV, het plangebied dat straks het kloppend hart van de Zuidas zal vormen, is vooralsnog een pionier in de omringende onbebouwde leegte. Beeldenlijn Geen sluitpost, zwakke schakel of zorgenkindje, maar een substantieel onderdeel binnen de planvorming. Van meet af aan heeft beeldende kunst een belangrijke plek in de ontwikkeling van de Zuidas, vastgelegd in een ambitieus programma: Visie Beeldende Kunst Zuidas. In 2001 werd Simon den Hartog, ouddirecteur van de Rietveld Academie, gevraagd dit programma als supervisor te ondersteunen. Hiervoor wordt hij ondersteund door een programmaraad waaruit in 2003 de stichting Virtueel Museum Zuidas is ontstaan. ‘Onze hoofdactiviteit is meebouwen met de architectuur’, zegt Den Hartog niet zonder trots. ‘We willen permanente kunstwerken integreren in de stedenbouw, de architectuur en de openbare ruimte. Kunst wordt als integraal onderdeel in het stedenbouwkundig programma van eisen opgenomen.’ De Vroom: ‘De vraag is dan niet meer waaróm er kunst moet

komen, maar wáár het moet komen.’ De beeldenlijn is naar een idee van Annabelle Birnie van ING Art Management. Zij was door ING Real Estate benaderd voor haar visie op kunst in de openbare ruimte van de Zuidas. Zij heeft haar plan, een beeldenlijn van Zuidas tot Centraal Station, voorgelegd aan de programmaraad van het VMZ. Samen hebben zij het plan verder uitgewerkt. ‘Om slagvaardig te kunnen zijn, het proces overzichtelijk te houden en de capaciteit van de bedrijfscollecties als uitgangspunt te kunnen nemen, hebben we er voor gekozen om het kleinschaliger te houden’, vertelt De Vroom. Mahler IV leek ons een geschikte plek: in het hart van de Zuidas te midden van de bedrijven. ‘Het mooie van deze beeldenlijn is dat het de bedrijfscollecties zichtbaar maakt’, vindt Den Hartog. ‘Waarom verzamelen bedrijven kunst? Wat is het belang van kunst? Op deze manier kunnen zij het debat hierover aanzwengelen.’ Om ervoor te zorgen dat niet de bedrijfscollecties, maar de openbare ruimte centraal komt te staan, is er in samenspraak met de bedrijfscollecties een onafhankelijke curator aangetrokken. De Vroom: ‘We zochten iemand met een frisse

kunst

35

1

2

3

4

6

2

3 3

2

2

1

1

4

1

8

9 7

8

Plattegrond Gustav Mahlerplein en Claude Debussylaan met mogelijke plaatsing van de kunstwerken.

Voorstellen van Ernst van der Hoeven 1 Henk Visch - Noch Einmal 1992, brons, unlimited edition, circa 110cm hoog Collectie Fortis bank

6 Ewerdt Hilgermann - Tripple (Revisited) 2000 –2004, roestvaststaal (geïmplodeerd), 75x75x225cm Collectie AEGON

2 Frank Bruggeman – Blue/Nature: Sublunary Plant Boxes 2007, blauw gecoate metalen containers met daarin inheemse beplanting, 172x187x110cm Aankoop en opdrachtverlening collectie Bouwfonds

7 Lukasz Skapski – Machines 2007, video-installatie Voorstel, collectie nog te bepalen

3 Fernando Sánchez Castillo - Leon I & Leon II 2003, brons, 243 x151cmx120cm Collectie Rabobank

9 Julika Rudelius – Forever 2006, video-installatie Collectie KPN

4 Tony Cragg - Early Forms 1993, brons, 75x100 x120cm Collectie Bouwfonds

10 ABN AMRO collectie (sculptuur nog te bepalen)

5 ING collectie (sculptuur nog te bepalen)

kunst

‘Het viel me op dat juist de rafelige randen de meeste energie gaven’ kijk op het gebied die ook nog verstand heeft van hedendaagse kunst en met een persoonlijke visie op de openbare ruimte. Ernst van der Hoeven kwam hier als beste uit de bus.’

8 Thomas Ruff – Portret 1998, fotografie, 4 portretten, 165x210cm Collecties ING en KPN

11 SNS REAAL collectie (sculptuur nog te bepalen) Ernst van der Hoeven, curator

36

6

7

9

Overzicht van beelden en opdrachten in wording.

5

Energeia ‘Waar in Nederland vind je een dergelijke concentratie van zo’n hoog welstandsniveau, zoveel aangelegde pleinen en terrassen en zoveel verantwoord straatmeubilair?’, vraagt Ernst van der Hoeven zich hardop af. ‘Al die verantwoordelijke keuzen, duurzame materialen en weloverwogen vormgeving kunnen niet voorkomen dat de plek iets dwingends en kunstmatigs heeft.’ Toen hij voor het eerst door het gebied liep zag hij dat het prachtig was, maar ook doods en zielloos. ‘Het viel me op dat juist de rafelige randen zoals het braakliggende weiland, het wildbegroeide dijktalud, de betegelde NS tunnel onder de traverse en het toevallige fluitenkruid in de berm, de meeste energie gaven.’ Het feit dat de plek nog níet af was sprak Van der Hoeven zo aan. ‘Ik vroeg me af of ik dit proces van wording, de transformatie van een nieuw stadsdeel met kunst zou kunnen onder-

strepen.’ Zo kwam de curator op de Griekse term Energeia: de stuwende kracht die iets maakt tot datgene wat het uiteindelijk moet worden. ‘Het is juist het wordingsproces dat Mahler IV op dit moment zo spannend maakt en niet het gebouwde product.’ Met dat idee bekeek hij de bedrijfscollecties en kwam tot de conclusie dat het bestaande werk alléén niet voldeed. ‘Niet de bedrijfscollecties, maar Mahler IV moet centraal komen te staan. Iedereen kan een beeld op een sokkel zetten. Maar kunst in de openbare ruimte krijgt pas betekenis in samenhang met zijn omgeving.’ Gelukkig stonden de meeste bedrijven open voor zijn visie om op een andere manier naar de bedrijfscollecties te kijken en zelfs nieuw werk aan te kopen of opdrachten te verlenen. ‘We zijn dan ook in goed overleg tot een mooie selectie gekomen.’ Bezieling toevoegen Eén van de eerste definitieve werken waren Leon I & Leon II van Fernando Sánchez Castillo (zie afbeelding 3). ‘De Rabobank benaderde mij dat zij deze werken op het oog hadden voor de beeldenlijn en dat er nog meer

kapers op de kust waren.’ Van der Hoeven was meteen erg enthousiast over het werk van deze kunstenaar en riep dus gelijk: ‘Doen!’ Sánchez de Castillo ageert met zijn werk tegen dit soort harde totalitaire omgevingen. Z’n leeuwen zijn replica’s van bestaande leeuwen voor het Paleis van Justitie in Madrid. Door ze te verwoesten schept hij verwarring, haalt hij ze letterlijk en figuurlijk van hun voetstuk. Kunst in de openbare ruimte hoeft voor Van der Hoeven niet per se letterlijk uit beelden te bestaan. ‘Als het maar een toevoeging geeft aan de transformatie van de omgeving.’ Zo had hij de Franse botanicus en kunstenaar Patrick Blanc op het oog die binnen een stedelijke context op fascinerende wijze verticale begroeiingen realiseert. Hij wilde Blanc een wandbegroeiing laten ensceneren voor de poort van het ABN AMRO hoofdkantoor. ‘Kunst die groeit, die je moet koesteren. Iets dat je eigenlijk met alle kunst zou moeten doen. Heel interessant. Jammer dat het niet doorgaat; wie weet over twee jaar’, hoopt Van der Hoeven. De video van Lukasz Skapski (zie afbeelding 7) over Poolse boeren en hun tractor, beschouwt hij als de mascotte voor Mahler IV. ‘Toen ik

kunst

37

Architectuur van de Openbare Bibliotheek Amsterdam

Architectuurexcursie zondag 18 november 2007

De Zuidas zal middels kunstintiatieven en het verder uitbouwen van de woonfunctie steeds meer een eigen identiteit gaan verwerven.

‘Kunst in de openbare ruimte krijgt pas betekenis in samenhang met zijn omgeving’ hier in het begin veel rondliep om het gebied in mij op te nemen, werd ik gefascineerd door transistorradio’s van bouwvakkers. Enorme radio’s die werden beschermd door zelfgemaakte bekistingen: kunstwerken op zich. Toen ik de Poolse boeren met hun tractor zag moest ik daar aan denken. De liefdevolle bezieling die het uitstaalde.’ En dat is precies wat Van der Hoeven met kunst wil. Bezieling toevoegen. ‘De openbare ruimte is hier anders. Het is een vrij maagdelijk gebied waar je ervaring aan moet toevoegen. Je moet dingen laten gebeuren. Dat doe je hier niet met statische klassieke kunst. Maar dat doe je met kunst die verwondert, die je betrekt bij het gebied en die bovendien het imago van de Zuidas ter discussie durft te stellen.’ De bijdrage van Bouwfonds Sharon Oldenkotte-Vrolijk van de Bouwfonds Kunststichting is al vanaf het begin betrokken bij de plannen voor de beeldenlijn. ‘Hoe meer mensen van onze collectie kunnen genieten hoe beter. Daarom was het voor ons al gelijk duidelijk dat wij mee zouden doen met een beeld uit onze collectie.’ Samen met Van der

38

kunst

Hoeven is ze op het werk van ‘Early Forms’ van Tony Cragg (zie afbeelding 4) gekomen. ‘Dit was wel even diep ademhalen. Het is namelijk een heel kostbaar beeld dat wij al jaren in onze collectie hebben. Ik moet er niet aan denken dat er iets mee gebeurt.’ Toen Oldenkotte het concept van kunstenaar Frank Bruggeman zag, was ze direct enthousiast. ‘Maar we deden al mee met een beeld en er was niet voldoende budget beschikbaar voor twee bijdragen van de Bouwfonds Kunststichting.’ Ze is op zoek gegaan naar partijen binnen het bedrijf die belangen hebben in dit gebied. De Bouwfonds Kunststichting zocht contact met de kantoren van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Den Haag en Haarlem. ‘Toen ik hen benaderde, waren ze gelijk enthousiast.’ En zo kwam het dat Bouwfonds Frank Bruggeman de opdracht heeft kunnen geven. Frank Bruggeman Al van jongs af aan denkt hij over de natuur na. De natuur groeit en daar gaat vrijheid van uit vindt hij. ‘Kijk hoe prachtig’, hij haalt een foto van een onkruidheuvel tevoorschijn. ‘Dit zou ik het liefst bewaren, koesteren en er een mooi

hek om heen plaatsen.’ Met zijn ‘natuurlijke’ kunstwerken wil hij altijd iets toevoegen aan de omgeving of de nadruk leggen op iets wat ondergesneeuwd dreigt te raken. Voor de beeldenlijn is hij op zoek gegaan naar gewassen die vroeger in de omgeving groeiden en nu dreigen te verdwijnen. Hij plaatst zijn mini-landschappen in grote containers die hij felblauw spuit. ‘Die containers worden bij de bouw gebruikt en verdwijnen normaal gesproken. Door ze in de bebouwde omgeving te zetten, hoop ik een soort bewustzijn voor het vergankelijke te genereren.’ De kleur blauw geeft het geheel iets surreëels en is heel kenmerkend voor het werk van Bruggeman. ‘Het is een kleur die nergens in de natuur voorkomt. Alles wat ik zelf vormgeef is blauw. Het geeft energie, maar maakt de vormgeving ook ondergeschikt aan de natuur. Wat ik maak is statisch, terwijl de natuur groeit.’

Op 07-07-07 opende de nieuwe Centrale Bibliotheek van de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) haar deuren. Op het Oosterdokseiland, aan het brede water van het Oosterdok, vormt het gebouw het middelpunt van een fraaie skyline. Architect Jo Coenen bedacht het silhouet van de gigantische bibliotheek en tekende ook voor het interieur. De hoofdvorm van het gebouw is afgestemd op de omgeving maar trekt tegelijkertijd de aandacht. Volgens Coenen verdient een openbaar gebouw een opvallende plek in de stad. Van binnen probeerde hij op geraffineerde wijze het ouderwetse, intieme gevoel van een bibliotheek aan te laten sluiten bij de moderne omlijsting. Welke middelen Coenen heeft aangewend om dit tot stand te brengen, hoort en ziet u tijdens

dit architectuurarrangement. Na een ontvangst met koffie en gebak in de indrukwekkende foyer van de bibliotheek geeft een architectuurhistoricus een lezing over het ontwerp en de totstandkoming van dit in het oog springende gebouw. Nadat vele boeiende details van het ontwerp de revue zijn gepasseerd, krijgt u een rondleiding om het effect zelf te kunnen beoordelen. Na de rondleiding heeft u vanzelfsprekend de gelegenheid om zelf dit centrum van kennis en cultuur te verkennen.

Programma 13.30 - 14.00

Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt € 42,50. (inclusief ontvangst met koffie en gebak, lezing en rondleiding). U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. U kunt zich ook

schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Cultureel Organisatie-bureau Artifex, Westeinde 20, 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per e-mail: [email protected]. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank

68.66.57.926 of giro 61.77.80 t.n.v. Artifex onder vermelding van ‘Openbare Bibliotheek Amsterdam, 18 november’. Na betalingsontvangst, krijgt u twee weken voor aanvang een schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex.nu.

14.00 - 15.00

15.30 - 16.00

Vanaf 16.00

Ontvangst in de OBA met koffie/ thee en gebak. Lezing door een medewerker van Jo Coenen & Co architekten over het ontwerp en de totstandkoming van het gebouw. Rondleiding door en om het gebouw door een architectuurhistoricus van Artifex. Gelegenheid om zelf rond te kijken in de OBA.

excursie

39

intreerede Sinds augustus 2006 is Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, aangesteld als parttime praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. De Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling (SKG) ondersteunt de leerstoel. Het ministerie VROM en ontwikkelende marktpartijen hebben deze stichting in het leven geroepen en financieren de leerstoel. Het is gebruikelijk dat nieuwe professoren hun inaugurele rede enige tijd na de datum van indiensttreding houden. Zij kunnen dan weloverwogen hun visie op het vakgebied geven. Op 20 juni 2007 was het zover. In de grote aula van de TU Delft hadden zich zo’n 400 gasten verzameld om het verhaal van De Zeeuw aan te

Intreerede Friso de Zeeuw

‘De engel uit het marmer’

horen. Hij illustreerde zijn uiteenzetting met enkele filmfragmenten en met gebiedsontwikkelingsprojecten die met Google Earth beelden bijna letterlijk worden aangevlogen. De intreerede is een academische plechtigheid met veel protocollaire voorschriften. Zo schrijden bij aanvang de rector magnificus en de aanwezige hoogleraren in toga de aula binnen onder aanvoering van de pedel met staf. Toch wist De Zeeuw later een kleine innovatie in het protocol te bewerkstelligen. Het Meezingkoor Waterland uit zijn woonplaats Monnickendam kreeg bij de receptie, na afloop van de rede, gelegenheid om onder accordeonbegeleiding een vrolijk lied met aangepaste tekst ten gehore te brengen.

‘Het proces van gebiedsontwikkeling verloopt op het oog vaak chaotisch’ ‘Conceptueel ontwikkelen is zelfs uitgegroeid tot een Nederlands exportproduct’ ‘Het resultaat van tien jaar ‘rood-voor-groen projecten’ is treurig’

auteur David Bosch

Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB, heeft niets met marmer en al helemaal niets met engelen. Toch koos hij de titel ‘De engel uit het marmer’ voor zijn intreerede op 20 juni 2007 als Praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. Met zijn rede maakt Friso de Zeeuw de balans op van vijftien jaar gebiedsontwikkeling in Nederland en werpt een blik vooruit. Daarbij legt hij de nadruk op de rol en samenspel van overheden en marktpartijen. ‘Er valt nog een wereld te winnen.’ ‘De Engel uit het marmer.’ De titel verwijst naar de beroemde uitspraak van Michelangelo: ‘Ik zag een engel in het marmer en houwde net zolang tot hij vrij kwam.’ Michelangelo doelde hier op het creatieve moment, de inspiratie, het idee, en het daarbij behorende geploeter om tot het beoogde resultaat te komen. Volgens Friso de Zeeuw geeft deze uitspraak precies de kern weer waar het bij gebiedsontwikkeling om gaat: de ingreep in de omgeving, die tot een verbetering, tot iets moois moet leiden. ‘In de periode 1985-1995 trok de overheid zich financieel en qua sturingsambitie gedeeltelijk terug, terwijl de marktpartijen juist een omgekeerde beweging maakten. Een deel van de projectontwikkelaars evalueerde naar gebiedsontwikkelaar en het innemen van grondposities paste daarin. Evenals het maken van concepten, stedenbouwkundige plannen en marktgerichte programma’s. Hiermee verschoven zeggenschap, financiële investeringen en de daarbij behorende risico’s richting markt’, aldus De Zeeuw.

40

intreerede

Diffuus Dit betekent volgens hem echter niet dat de verhouding tussen de markt en de overheid bij gebiedsontwikkeling is uitgekristalliseerd. Sterker nog, de ‘regierol’ van de overheid is te diffuus en inhoudelijk niet uitgediept. De Zeeuw: ‘De verbale sturingspretentie van de overheid staat vaak op gespannen voet met de mogelijkheden van de realiteit. Ik doe een voorstel tot precisering, gericht op de inhoudelijke regierol. Het moet gaan om een flexibel programma, stedenbouwkundige randvoorwaarden, beeldkwaliteit, openbare ruimte en de financiële kaders. Naast de verhouding met de markt blijkt ook communicatie met de omgeving cruciaal: onvoldoende communicatie betekent onverbiddelijk het einde aan gebiedsontwikkeling.’ Verder noemt De Zeeuw regeldichtheid, dualisme, onduidelijkheid over de toepassing van aanbestedingsregels, maar ook het gemis aan assertiviteit bij de marktpartijen, alsmede het gebrek aan transparantie en een goede

reputatie. Belangrijke factoren die invloed hebben op de samenwerking tussen overheden en marktpartijen. ‘De komende periode zal naar verwachting een schifting te zien geven in marktpartijen die echt evolueren naar gebiedsontwikkelaar. Nu zeggen ze er allemaal aan te doen. Mijn voorzichtige prognose is, dat het traditionele samenwerkingsmodel aan belang inboet, de pps zich handhaaft en dat het consessiemodel terrein wint’, aldus De Zeeuw. Drie typen gebiedsontwikkeling In zijn rede belicht De Zeeuw drie soorten gebiedsontwikkeling en de mogelijkheden die zij ons bieden. 1 Stadsreparaties Ten eerste de ‘stadsreparaties’, oftewel de binnenstedelijke (centrum)projecten, waarbij veel ervaring is opgedaan. ‘In de afgelopen vijftien jaar is een groot aantal projecten succesvol uitgevoerd. Deze rijke ervaring staat ter beschikking voor andere typen gebiedsop-

gaven. Voor de stadsreparaties zelf gaat het erom in de komende periode de verworvenheden in termen van kennis, werkwijze en kapitaalinzet te blijven mobiliseren.’ Het resultaat van tien jaar ‘rood-voor-groen projecten’ is in zijn visie echter treurig. ‘Onderling verdeelde overheden, weinig professioneel opdrachtgeverschap en lastige grondverwerving liggen hieraan ten grondslag. Dit terwijl – door de vraag naar groen wonen – de regionaal verzwakte positie van de landbouwgebieden hier baat bij kan hebben.’ 2 Wijkaanpak Daarnaast ziet De Zeeuw veel in de herstructureringsopgaven, ofwel de ‘wijkaanpak’. Deze aanpak vraagt aandacht voor het vraagprofiel van de zowel autochtone als allochtone middenklasse in deze wijken en impliceert daarmee pittige sloop- en nieuwbouwprogramma’s. ‘De actieve deelname van commerciële partijen in dit klassieke corporatiedomein kan proces en product positief beïnvloeden’, luidt de door De Zeeuw nog nader te onderzoeken hypothese. 3 Meerwaardecreatie Vervolgens gaat De Zeeuw in zijn intreerede in op meerwaardecreatie als kernelement in het wordingsproces van gebiedsontwikkeling. Hij onderscheidt daarin drie methodes die wisselend succes hebben geboekt.

• ‘Het concept functioneert steeds meer als startpunt en drager van gebiedsontwikkeling. Marktpartijen hebben hun professionaliteit en hun invloed op dit front het afgelopen decennium versterkt. Conceptueel ontwikkelen is zelfs uitgegroeid tot een Nederlands exportproduct. Het concept dient als bindmiddel tussen de partijen die bij de gebiedsontwikkeling betrokken zijn, alsmede een communicatiemiddel’, stelt hij vast. • De tweede methode die De Zeeuw voorstelt is om de aanwezige kloof tussen ontwerpers en voorkeuren van eindgebruikers te vervangen door een dialoog. ‘De invalshoek stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit levert een discussiethema op als we de voorkeuren van het brede publiek en de markt plaatsen tegenover die van de vakwereld van ontwerpers en beslissers binnen de overheid. De gezonde spanning tussen beide verbreedt zich te vaak tot een kloof en breekt een vruchtbare dialoog. Ik pleit juist voor die dialoog.’ • Tot slot behandelt hij het steeds populairder wordende ‘leefstijl denken’. ‘De leefstijlbenadering en de daarmee verbonden vorming van communities hebben in korte tijd furore gemaakt. De pretentie is een fundamentele vernieuwing in woon- en leefvoorkeuren die inspeelt op maatschappelijke veranderingen. Levert deze onderzoeksmethode daadwerkelijk

een meerwaarde? Mijn bevindingen duiden daar nu nog niet op’, verklaart De Zeeuw. Chaotisch Het proces van gebiedsontwikkeling verloopt volgens de praktijkhoogleraar op het oog vaak chaotisch. Zo vallen belangrijke besluiten vaak juist niet op de daarvoor aangewezen officiële beslismomenten. De juiste personen op de juiste functies plaatsen, is volgens hem echter broodnodig om hier een eind aan te maken: ‘Mensen op sleutelposities blijken cruciaal voor het welslagen van gebiedsontwikkeling, zowel bij de overheid, marktpartijen, invloedrijke maatschappelijke organisaties als externe adviseurs. Zij die inhoud en proces met elkaar verbinden en ook op andere fronten de juiste verbindingen weten te leggen, gaan de wedstrijd de komen de jaren winnen. Zij zijn in staat om de engel uit het marmer te bevrijden.’ De Praktijkleerstoel gebiedsontwikkeling rekent zich tot taak om verschillende van de hierboven geschetste problemen en uitdagingen tegemoet te treden met opleidingen voor mensen die de ambitie hebben een sleutelrol in de gebiedsontwikkeling te spelen, onderzoek naar best and worst practices en het opstarten van verkenningen en het maatschappelijk debat. Met de bestelkaart, elders in dit blad, kunt u in het bezit komen van de intreerede ‘De engel uit het marmer’ van de Friso de Zeeuw.

intreerede

41

de stad

Luchtfoto van Rotterdam waarin de Maas als een kronkelende ader door de stad loopt. Links: Het stadscentrum wordt gekenmerkt door de typerende hoogbouw met daarachter nog goed zichtbaar het Oude Noorden en Kralingen met in de verte de Kralingse Plas. Rechts: De Willemsbrug en de Erasmusbrug die het centrum met Rotterdam Zuid verbinden. Goed zichtbaar is de Kop van Zuid.

Rotterdam

Wonen, werken en leven aan de Maas

Zevenkamp Hilligersberg Ommoord

Kralingen Kop van Zuid Nieuwe Maa

s

Katendrecht Millinxbuurt Pendrecht Lombardijen Zuidwijk

auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen, Paul Martens (luchtfoto)

Dit is de eerste aflevering van een nieuwe serie waarin NAW een stad of kleinere plaats onder de loep neemt. Daarbij staan de ontwikkelingen op het gebied van bouwen en wonen, economie en werkgelegenheid en vrije tijd centraal. We beginnen de serie met Rotterdam, stad aan de Maas de tweede stad van Nederland. Maar bovenal een stad met meerdere gezichten.

42

de stad

Rotterdam

De keuze voor Rotterdam is niet helemaal toevallig. De Maasstad vormt dit jaar het decor voor de 3e Internationale Architectuur Biënnale. Niet zo vreemd gezien het feit, dat er op architectuurgebied heel wat te genieten valt. Zeker degenen die van hoogbouw houden, komen in Rotterdam ruimschoots aan hun trekken. Neem alleen al het Weena grenzend aan het Centraal Station waar de Millenium-

toren sinds 2000 met z’n 131,85 meter (inclusief antenne 149 meter) bovenuit torent. Daarnaast staat natuurlijk het grotere broertje, Delftse Poort. Met zijn 151,35 meter nog steeds de hoogste kantoortoren van Rotterdam. En om nog maar even bij de hoogbouw te blijven; de hoogste woontoren van de Maasstad bevindt zich op de Kop van Zuid; 43 verdiepingen en 139,5 meter hoog. Vraag echter aan een Rotterdammer naar het allerhoogste gebouw en hij zal ongetwijfeld de Euromast noemen. Met 185 meter steekt de Euromast boven alles en iedereen uit. Ontworpen door architect Maaskant en in 1960 ter gelegenheid van de Floriade gebouwd door aannemer JP van Eesteren, is de Euromast aan de ingang van de Maastunnel in de loop der tijden dan ook uitgegroeid tot hét icoon van Rotterdam. Overigens was de oorspronkelijke Euromast, inclusief vlaggenmast, ‘slechts’ 107 meter. In 1970 werd de Euromast uitgebreid met de zogenoemde Spacetower en sinds 2004 is er boven het panoramarestaurant een tweetal hotelsuites gevestigd.

Een wereldstad Rotterdam oogt vooral door zijn hoogbouw en de vaak opvallende architectuur daarvan, uiterst modern. Een wereldstad. En dan te bedenken dat Rotterdam pas in 1340 zijn stadsrechten heeft gekregen. Veel later dan steden als bijvoorbeeld Amsterdam, Utrecht en Delft. Pas na het openstellen van de Nieuwe Waterweg in 1872 begint de onstuimige groei van de stad, waarin Rotterdam zich ontwikkelt tot de tweede stad van Nederland, met de grootste haven ter wereld. Veertien mei 1940 is een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van Rotterdam. Een bommenregen, vroeg in de middag, duurt slechts een kwartier, maar de vernietigende uitwerking van de Duitse aanval is gigantisch, mede door de brand die ontstaat. Meer dan 24.000 woningen worden in de as gelegd. Ongeveer 800 mensen vinden de dood en maar liefst 80.000 Rotterdammers zijn dakloos geworden. Vrijwel het gehele centrum is in de as gelegd. Na de oorlog begint de wederopbouw langs de lijnen van het Basisplan voor de

de stad

43

Kenmerkend aan Rotterdam is de openheid en de ruimte van de stad, met veel brede wegen voor een goede bereikbaarheid en mobiliteit in het centrum. Bestaande bouw en nieuwe (hoog)bouw zorgen voor een interessante mix van architectuur.

Linksboven: Verbouwing van het Centraal Station van Rotterdam. Rechts: Winkelen in de ‘Koopgoot’.

Bevolking

Wederopbouw van Rotterdam. In een drang naar vernieuwing en modernisering worden veel beschadigde gebouwen niet hersteld, maar gesloopt, zoals bijvoorbeeld het gebouw van de Bijenkorf van Dudok. Wederopbouw In de jaren ’50 is de wederopbouw in volle gang. Rotterdam ontwikkelt zich tot een toonbeeld van moderniteit. Zo vindt de opening van de Lijnbaan plaats, de eerste autovrije winkelstraat in Europa. Het vooruitstrevende ontwerp van architectenbureau Van den Broek en Bakema trok internationaal veel aandacht. En het nieuwe Centraal Station (ontwerp: Sybold van Ravesteyn) komt in 1957 gereed, met ernaast het op dat ogenblik hypermoderne Groothandelsgebouw uit 1953. Ter leniging van de woningnood stampt de gemeente in hoog tempo enkele nieuwe wijken met veel flats uit de grond, zoals Pendrecht, Zuidwijk, Lombardijen, Ommoord en Zevenkamp. Wijken waar galerijflats domineren. Het zijn ook deze naoorlogse wijken die Rotterdam twee gezichten op het gebied van wonen geeft.

44

de stad

Enerzijds zijn er de moderne appartementengebouwen en stadswoningen aan bijvoorbeeld de vernieuwde Kop van Zuid, anderzijds telt de stad veel achterstandswijken. Maar liefst zes van de veertig zogenoemde Krachtwijken van minister Vogelaar bevinden zich in Rotterdam. Bij elkaar beslaan deze wijken bijna tweederde van de Rotterdamse woningvoorraad. De balans in de woningmarkt ontbreekt. Er zijn onvoldoende eengezinswoningen en de nadruk in de woningvoorraad ligt op appartementen in de sociale huursector die ook nog eens kampen met flink achterstallig onderhoud. Dit heeft er toe geleid dat in het verleden veel Rotterdammers met midden- en hogere inkomens de stad de rug hebben toegekeerd. Zij vertrokken naar omliggende gemeenten zoals Capelle aan den IJssel, Barendrecht en Berkel en Rodenrijs. De Vinexlocaties daar vormden een enorme concurrentie voor de stad. Ook door de komst van veel nieuwe Nederlanders is de wijkproblematiek toegenomen. Dat vertaalt zich in een lager gemiddeld inkomen per huishouden van 24.600 euro per jaar. Ter vergelijking; het

Totaal Autochtonen Surinamers Turken Marokkanen Antillianen/Arubanen Noord-mediterranen Kaapverdianen Overige allochtonen Woningvoorraad

596.597 324.038 52.762 45.254 36.292 20.330 18.093 15.205 84.623

Totaal Gemeente en corporaties Particuliere huurwoning Eigenaar/bewoner Onbekend Onderwijsinstellingen

285.933 53,2% 20,3% 25,9% 0,5%

Basisscholen Speciaal onderwijs Voortgezet onderwijs Beroepsonderwijs HBO Universiteit met Faculteiten Goederenoverslag Haven

178 38 31 7 6 1 7

(in miljoenen tonnen) Totaal Massagoed Stukgoed waarvan containers

352.360 250.174 102.185 82.421

landelijke gemiddelde bedraagt 29.000 euro (cijfers uit 2004). Het huidige college van Burgemeester en Wethouders zet de komende jaren dan ook alles op alles om het tij te keren. In de onlangs verschenen Stadsvisie 2030 schetst het gemeentebestuur een toekomstscenario voor de stad als sterke woonstad. Betere buurten Daarvoor wil Rotterdam vooral binnenstedelijk gaan bouwen. Meer eengezinswoningen waar de grootste behoefte aan is. Daarbij zijn sterke wijken als Hillegersberg en Kralingen het lichtend voorbeeld. Deze betere buurten van de Maasstad kenmerken zich door hun ruime opzet en aanwezigheid van ruime twee-onderéénkapwoningen en vrijstaande woningen. Maar alleen bouwen en renoveren is niet voldoende om de wijken er weer bovenop te brengen. Er moet ook hard worden gewerkt aan de sociale verbetering, zoals veiligheid en voorzieningenniveau. De Millinxbuurt is een goed voorbeeld. In deze buurt domineerde de criminaliteit en hoge werkloosheid onder

de bewoners. Met een grootschalig plan van aanpak waarbij zowel de woningcorporaties als marktpartijen betrokken waren, is de wijk voortvarend vernieuwd. En het resultaat mag er zijn. Nieuwbouw staat naast gerenoveerde woningen. Criminaliteit is teruggedrongen en door werkgelegenheidsprojecten zijn veel bewoners aan het werk geholpen. Gevolg is dat de Millinxbuurt inmiddels weer een aantrekkelijke woonomgeving is geworden. Zo moet het ook met de andere buurten van Rotterdam gaan. Economie en werkgelegenheid Zeg Rotterdam en het beeld van de haven domineert. Niet zo vreemd want de Rotterdamse haven is in het stadsbeeld dominant aanwezig. Een rondvaart met de Spido door de haven bevestigt de grootsheid ervan. Met een jaarlijkse goederenoverslag van ruim 320 miljoen ton is de Rotterdamse haven nog steeds nummer 1 van de wereld. De haven is een enorme banenmotor. Aan directe werkgelegenheid biedt deze aan ruim 70.000

mensen werk. Maar indirect verdienen ruim 295.000 mensen hun boterham aan de Rotterdamse haven. Het heeft Rotterdam ook het imago van werkstad gegeven. Van oudsher vinden hier namelijk ook laaggeschoolden een baan. Overigens is daarin wel het een en ander aan het veranderen. Schepen worden immers allang niet meer met de hand gelost. Dat gebeurt high tech met als gevolg dat er in toenemende mate opleidingseisen aan de werknemers worden gesteld. Kortom, de gevleugelde uitdrukking ‘als je helemaal niets kunt kan je altijd nog in de haven werken’, gaat al lang niet meer op. De Rotterdamse economie leunt niet meer alleen op de bedrijvigheid in de haven, maar kent een breed en gevarieerd economisch leven. Zo bestaat 63 procent van de bedrijvigheid uit zakelijke dienstverlening. De laatste jaren hebben zich veel vernieuwende bedrijven in bijvoorbeeld animatie, ICT en nieuwe media gevestigd. En dan is er nog het Erasmus Medisch Centrum dat een voedingsbodem is

de stad

45

Rotterdam zet niet alleen in op nieuwbouw en renovatie. Ook de woonomgeving wordt aangepakt. Daarbij is zeker aandacht voor sociale aspecten.

Linksboven: De Euromast is een van de bekendste iconen van de stad. Rechts: Het Wilhelminaplein met goed zichtbaar het KPN-gebouw met de lichtdisplay en de Erasmusbrug. Linksonder: Appartementen langs de Maas. Rechtsonder: Op veel plekken is cameratoezicht die het gevoel van veiligheid in Rotterdam geven zoals hier op het Beursplein.

Wethouder Hamit Karakus

‘We willen een aantrekkelijke woonstad realiseren’ voor medische bedrijvigheid en congressen. De groeiende congresmarkt draagt in belangrijke mate bij aan het internationale karakter van Rotterdam. De internationale scoop is ook zichtbaar in het aanbod van opleidingen. Dat Rotterdam maritieme opleidingen herbergt, is logisch. Naast de Erasmus Universiteit en vele bachelor-opleidingen heeft Rotterdam een internationale, een Amerikaanse en een Japanse school. Een groeiend aantal opleidingen biedt bovendien Engelstalig onderwijs. Het zijn vooral deze activiteiten, gecombineerd met initiatieven om startende ondernemers op weg te helpen die het imago van Rotterdam als werkstad zullen doen verschuiven naar kennisstad.

publieksevenement van de eerste orde is natuurlijk de Rotterdam Marathon. Grote festivals als het Caraïbisch Zomercarnaval, de Danceparade, sinds kort North Sea Jazz en de Wereld Haven Dagen trekken jaarlijks honderdduizenden bezoekers. En wie gek is op dieren kan deze bekijken in Diergaarde Blijdorp. De machtige geschiedenis van de Rotterdamse Haven is te zien in het Havenmuseum. Kortom, in Rotterdam is op het gebied van vrije tijd veel te doen. Het levert de stad ook flink wat op. Uit onderzoek blijkt dat een gemiddelde toerist in Rotterdam zo’n 100 euro besteedt. En uit de meest recente cijfers blijkt dat er jaarlijks 884.700 overnachtingen in Rotterdam plaatsvinden.

Leisure en vrije tijd Rotterdam winkelstad. Rotterdam uitgaansstad. Onder andere De Koopgoot, de Lijnbaan en natuurlijk het grootschalige woonwinkelcentrum Alexandrium maken van Rotterdam een zeer aantrekkelijke winkelstad. Maar de Maasstad heeft zoveel meer te bieden. Een

Door middel van zogenoemde Omnibusenquêtes houdt Rotterdam de vinger aan de pols als het gaat om de wensen van de bevolking. Vorig jaar vroeg men de inwoners wat men zou doen met 1 miljoen euro om Rotterdam nóg aantrekkelijker te maken. Ruim één op de vijf Rotterdammers zou het geld gebrui-

46

de stad

ken om winkelstraten aantrekkelijker te maken door bijvoorbeeld sierverlichting op te hangen. Iets meer dan één op de tien Rotterdammers zou het geld besteden voor een bijdrage aan een topsportcentrum met een 400 meter kunstijsbaan en een 50 meter zwembad en nog eens één op de tien Rotterdammers zou het geld besteden aan een multicultureel centrum. Wat opvalt is dat ouderen meer dan gemiddeld het geld zouden besteden aan het binnenhalen van meer zeecruiseschepen (trots, nostalgie). Jongeren geven het geld liever uit aan meer uitgaans- en dansgelegenheden en aan een Oud- en Nieuwfeest bij de Erasmusbrug. Opvallend: slechts weinig Rotterdammers lijken er wat voor te voelen het geld uit te geven aan een nieuw te bouwen Kuip. Maar de vraag is natuurlijk gesteld vóór de vernieuwing van het elftal... ✏ [email protected]

‘We staan voor een enorme opgave om Rotterdam te verbeteren. Veel bouwen op binnenstedelijke locaties, meer differentiatie. Maar het gaat niet alleen om nieuwbouw. Om bewoners vast te houden moeten we ook zaken als veiligheid, goede voorzieningen en werkgelegenheid niet uit het oog verliezen.’ Dat zegt Hamit Karakus, wethouder van ruimtelijke ordening, wonen, herstructurering en grondbedrijf. ‘Eigenlijk zijn we domweg te laat begonnen.’ ‘We hebben natuurlijk jarenlang een uitstroom van de midden- en hogere inkomens gezien. Dat moeten we stoppen door meer naar de vraagkant te kijken’, trapt Hamit karaKus af. ‘Uit ons woononderzoek blijkt het tekort aan grondgebonden woningen een belangrijke reden voor vertrek. Ouderen zoeken juist weer luxere appartementen.’ De uitkomsten van het woononderzoek zijn voortaan leidend bij de op te stellen plannen. Zo wordt bijvoorbeeld het appartementenprogramma voor Rotterdam Zuid getransformeerd naar meer eengezinswoningen. ‘Kern is dat we een aantrekkelijkere woonstad willen realiseren.’ Stadsvisie Deze doelstelling heeft zijn vertaling gekregen in de Stadsvisie 2030. Voor dertien VIP gebieden is hierin een toekomstscenario uitgestippeld. De havenstad gaat binnenstedelijk maar liefst 56.000 woningen realiseren. ‘Maar’, voegt Karakus daar in één adem aan toe, ‘belangrijk is dat we ons ook op de aanpak van de bestaande voorraad richten. Van de

ruim 285.000 woningen die Rotterdam telt, verkeren er zo’n 100.000 in slechte staat. Natuurlijk zijn we domweg te laat begonnen om dit probleem aan te pakken.’ Voor een groot deel gaat het om corporatiebezit, maar veel woningen zijn in handen van particulieren. Om vooral deze laatste financieel bij te staan, hebben twee woningcorporaties, banken en de gemeente de handen ineen geslagen. ‘Wij willen Verenigingen van Eigenaren oprichten en ze helpen om de woningen te verbeteren.’

‘We moeten ons ook op de bestaande voorraad richten’ Gebiedsgerichte aanpak Sleutelwoord in de opgave is een gebiedsgerichte aanpak. ‘Niet alleen de woningen verbeteren en nieuwbouw plegen maar ook de woonomgeving een facelift geven.’ Uiteraard ziet Karakus daarin ook een rol voor marktpartijen, lees ontwikkelaars, weggelegd. ‘Niet iedere ontwikkelaar kan binnenstedelijk werken; je moet wel een lange adem hebben. Maar in Katendrecht worden nu woningen van 350.000 euro verkocht; dat had jaren geleden niemand durven dromen.’ Volgens de wethouder heeft dit alles te maken met een terugkerend vertrouwen van de inwoners in de stad. ‘Men ziet dat er wat in hun directe omgeving gebeurt. En dat geeft vertrouwen dat het imago van hun buurt en stad aan het verbeteren is. Niet voor niets bleek onlangs uit een enquête, dat maar liefst zeventig procent van de Rotterdammers weer trots is op hun stad. Dat zegt toch wel iets.’

de stad

47

Er is nog steeds groei in de ECT. Een vierde terminal staat er aan te komen. Maar daar blijft het bij, want het havenbedrijf wil meer concurrentie.

De vernieuwing van Ahoy past in de plannen van het gemeentebestuur om Zuid als leisure en entertainmentplek te versterken.

Jan Westerhoud, president directeur ECT

Jos van der Vegt, algemeen directeur Ahoy Rotterdam NV

‘Het is toch een beetje Hollands Glorie’

‘Vernieuwing noodzakelijk voor concurrentie’

Europe Container Terminals (ECT) is met ruim 2.000 werknemers één van de grootste werkgevers in de Rotterdamse haven. Moeite om aan personeel te komen heeft Europa’s meest geavanceerde containeroverslagbedrijf niet. ‘Werken bij ECT spreekt tot de verbeelding’ zegt Jan Westerhoud, president-directeur van Europe Container Terminals (ECT). Een gesprek over groei, bereikbaarheid en de keerzijde van een grote logistieke onderneming. ‘Je wordt altijd afgerekend op wat fout gaat.’ ‘De Maasvlakte Rotterdam, vrijdagochtend acht uur. Vrachtwagens met containers rijden af en aan op de ECT Delta. ‘We zijn 24 uur per dag, zeven dagen in de week en 52 weken per jaar in bedrijf. Alleen op Eerste Kerstdag en Oudjaarsnacht is het hier rustig’, zegt Jan Westerhoud. ‘Per week verwerken wij hier ruim 70.000 containers. De toenemende congestie naar het achterland baart mij grote zorgen. Met de A15 als enige ontsluiting voor het vrachtverkeer is dat een regelrechte ramp. Een vaste oeverbinding over de Nieuwe Waterweg met een aansluiting op de A20 zou geweldig zijn, maar dat zal niet zo snel gebeuren. We moeten dus zoeken naar andere oplossingen. Zoals een efficiënter gebruik van wegen door vrachtverkeer meer ’s nachts te laten rijden en uiteraard een maximaal gebruik van de Betuwelijn.’ Ondanks de lastige bereikbaarheid is het vooralsnog geen probleem om aan nieuw personeel te komen. ‘Integendeel’, zegt Westerhoud, ‘werken bij ECT spreekt tot de verbeelding. Het is toch een stukje Hollands Glorie.’

48

de stad

Concurrentie Er zit nog steeds groei in ECT. Een vierde terminal staat er aan te komen maar daar moet het containeroverslagbedrijf het in de Rotterdamse haven mee doen. Op de Tweede Maasvlakte is straks geen plek voor de onderneming. Het Rotterdams Havenbedrijf is van mening dat ECT een wat al te dominante rol in de haven heeft. Om de prestaties van de

‘De toenemende congestie naar het achterland baart mij zorgen’ haven niet al te veel afhankelijk te laten zijn van ECT, wil het Havenbedrijf meer concurrentie. Westerhoud zegt hier gemengde gevoelens over te hebben, en kan zich met terugwerkende kracht opwinden over het feit dat zijn onderneming er min of meer de schuld van kreeg, dat de cijfers van de Rotterdamse haven vorig jaar minder rooskleurig waren dan verwacht. Het geeft volgens Westerhoud wel haarfijn aan, dat de aandacht voor zijn bedrijf groot is. ‘We leven in een wereld waar maar weinig hoeft te gebeuren en alles ligt plat. En je wordt altijd afgerekend op wat fout gaat, nooit op wat goed gaat. Onze uitdaging voor de komende jaren is daarom kwaliteitsverbetering. We werken voortdurend aan verbetering van onze operationele processen.’

Jos van der Vegt, algemeen directeur van Ahoy Rotterdam NV ziet het al helemaal voor zich. Zijn Ahoy wordt op Zuid hét centrum van leisure en entertainment. ‘Wanneer alle plannen doorgaan, kan men hier straks lekker eten in een goed restaurant, genieten van een goed concert om daarna gezellig uit te gaan en vervolgens de nacht in een hotel door te brengen. En kinderen kunnen zich vermaken in een themapark. Een dergelijke ontwikkeling is goed voor Rotterdam en goed voor Zuid, dus goed voor iedereen.’ Met jaarlijks een aantal van zo’n 1,7 miljoen bezoekers is Ahoy één van de grootste trekkers in Rotterdam. ‘De cijfers dateren nog uit 2002 maar daaruit blijkt dat de spin-off van Ahoy jaarlijks zo’n 300 miljoen euro oplevert. Ik denk dat dit bedrag nu zo’n honderd miljoen euro hoger ligt.’ Tel daarbij op dat Ahoy aan 200 mensen directe werkgelegenheid biedt en zo’n 1.000 fte’s aan indirecte werkgelegenheid en het belang voor Rotterdam is duidelijk. Van der Vegt is sinds 1996 werkzaam bij Ahoy en vanaf 2000 zwaait hij er de scepter. Bij zijn aantreden stond het complex dat dateert uit 1971 er geïsoleerd bij. Er werden plannen gemaakt om Ahoy meer bij de stad te betrekken. Zo kreeg het eind jaren negentig een geheel nieuwe entree en een verbindingsstraat tussen de hallen en het Sportpaleis. Tevens werd er een nieuwe, zesde, hal van 10.000 m2 aan toegevoegd. ‘Daarmee hebben we een eerste stap gezet naar een nieuw aantrekkelijk Ahoy.’

Verbouwing Inmiddels staat Ahoy aan de vooravond van een nieuwe ontwikkeling. Volgend jaar zomer wordt begonnen met de verbouwing van het Sportpaleis. De accommodatie wordt van 10.000 naar 13.000 plaatsen uitgebreid. Daarnaast krijgen de horeca uitgifteplaatsen een facelift en worden de kleedkamers in een nieuw jasje gestoken. ‘Maar nog

‘De investeringsbereidheid in Zuid is goed’ belangrijker is dat de akoestiek en techniek worden aangepakt. Zo komt er een geheel nieuwe airconditioning in en wordt ook het dak verhoogd.’ De vernieuwing wordt fasegewijs uitgevoerd en moet in de zomer van 2009 zijn afgerond. Maar daarmee is Ahoy nog niet klaar. Onlangs heeft Van der Vegt zijn plannen ontvouwd voor de vernieuwing en uitbreiding met 10.000 m2 van het hallencomplex. ‘Dit is noodzakelijk om de toenemende concurrentie het hoofd te bieden en de toekomst van Ahoy als beurzencomplex veilig te stellen.’ De gemeente Rotterdam, eigenaar van het complex, staat volgens Van der Vegt niet onwelwillend tegenover deze kwaliteitsverbetering. ‘De investeringsbereidheid in Zuid is groot. De vernieuwing van Ahoy past in de plannen van het gemeentebestuur om Zuid als leisure en entertainmentplek te versterken.’

de stad

49

proces

De Bergse Plaat in Bergen op Zoom

Waar vroeger de scheepjes voeren

Letterlijk het hoogtepunt van de Bergse Plaat is de uitkijkheuvel midden in het park. Hier kunnen we tot ver in de omgeving kijken. Ondanks de stormvoorspelling staan we nog redelijk stevig op de benen. ‘Ach, de Plaat is op z’n best bij een beetje stevige windkracht’, relativeert stedenbouwkundige Frans de Looij de wind die door onze haren waait. De surfers beneden op de Binnenschelde schieten door het water. De Binnenschelde vormt een recreatief binnenmeer voor de wijk en de stad. Het is niet zomaar een flauw vijvertje, verre van dat. De rauwe kant van de Zeeuwse wateren doet zich gelden in de forse witte koppen op de waterplas. ‘Het water is altijd in beweging, het geeft de wijk steeds een andere beleving’, aldus De Looij. Landtong Bergen op Zoom is als voormalige havenstad aan de Oosterschelde een grensgeval. Als

meest westelijke Brabantse stad markeert ze de overgang tussen Zeeuwse klei en de hoger gelegen beboste Brabantse zandgronden. Daarbij gaat het over meer dan een verschil in ondergrond; de stad vormt niets minder dan de waterscheiding tussen het bourgondische katholicisme en de zuinige calvinistische levensstijl van de Zeeuwen. Om iets van de wederzijdse beïnvloeding te noemen: Bergen op Zoom is de enige stad in Brabant waar niet met een zachte ‘g’ wordt gesproken en er wordt geen carnaval gevierd maar vastenavond. Vanaf de uitkijkheuvel zie je de tuibrug die de toegangspoort vormt tot de Plaat. Erachter liggen de kerktorens en daken van de stad. Aan de zuidelijke kant van de Plaat strekt een omvangrijk natuurgebied zich uit. Verder westelijk zijn de silhouetten van schepen zichtbaar in het Schelde-Rijnkanaal. Stedenbouwkundige De Looij legt uit hoe de

Bergen op Zoom

De Bergse Plaat

auteur Anne Luijten beeld Maarten van de Velde

Een lumineuze vondst die in één klap een oplossing betekende voor twee vraagstukken. Dat was het idee om een dam te leggen als een afscheiding tussen het natuurgebied het Markiezaatsmeer en het recreatiemeer de Binnenschelde, en die dam vervolgens zó breed te maken, dat de gemeente Bergen op Zoom er haar taakstelling aan woningbouw op kwijt zou kunnen. De nieuwe wijk is omringd door water en na een aanvankelijke aarzeling mateloos populair bij de inwoners van Bergen op Zoom. De Bergse Plaat is de trots van de gemeente én een paradepaardje van Rabo Vastgoed. Tijdens een winderige wandeling door de wijk onthullen beide partijen het succes van een goede samenwerking.

50

proces

‘Bergen op Zoom is een stad aan het water’

proces

51

wijk is opgezet: ‘De Plaat is een opgespoten landtong die aan drie zijden wordt omringd door water. Ze vormt een afscheiding tussen het natuurgebied van het Markiezaatsmeer en de recreatieve Binnenschelde. Zo kan het natuurgebied ongestoord blijven door recreanten. Aan de westelijke oever van de Binnenschelde is een boulevard aangelegd, met onder meer een zwembad, een sportcomplex en terrasjes. Er wordt hier druk gesurfd en geflaneerd. De woningen zijn verdeeld over twee woonbuurten waartussen het schegvormige park loopt. Lange zichtlijnen, veel groen, water en ruimte én variatie in de architectuur zijn belangrijke kenmerken van de wijk.’ Diversiteit Eigenlijk hoeven de bewoners ‘hun’ Plaat niet af, want alle voorzieningen, zoals scholen en winkels zijn aanwezig. Mogelijkheden voor

recreatie zijn er natuurlijk volop. Een jongen rent op blote voeten in een wetsuit van zijn huis naar een bootje dat even verderop aan de steiger ligt. ‘Ideaal toch?’ verzucht De Looij. Ook Anneke Bochem, adjunct regiodirecteur van Rabo Vastgoed, is zeer content met de wijk. ‘Ik durf hier iedereen heen te sturen.’ We lopen door de eilandenwijk, waar zes architecten ieder een eiland hebben ontworpen. De eilanden zijn even groot, maar de kavels, de plaatsing en de architectuur van de woningen verschillen, waardoor een heel divers geheel ontstaat. Het ‘strakke’ eiland van Klaus en Kaan ligt gebroederlijk naast een mediterraan hacienda-eiland. Het is juist de diversiteit die de wijk zo aantrekkelijk maakt, meent gemeentelijk projectleider Rien Buuron. De Looij en Bochem zijn het met hem eens. Voor Buuron is het dan ook de fasering in de uitvoering die de Bergse Plaat mede tot het succes heeft

gemaakt dat ze nu is. Je ziet de jaarringen van de wijk terug in de architectuur. De sobere eerste jaren negentig, het beginstadium van de uitvoering. Dan de kleurige jaren negentig. ‘Je ziet in de architectuur de economische welvaart toenemen.’ De diversiteit kwam tot stand door bij de ontwikkeling van de in totaal drieduizend woningen vast te houden aan de oorspronkelijke stedenbouwkundige uitgangspunten van het ‘grid’, terwijl de invulling van de woningen kon worden aangepast aan de vraag en de markt. De opzet van de wijk is een gedifferentieerd raster van brede lanen, singels, fietspaden en groenstroken. Voor het rationele grid-plan is gekozen om te laten zien dat de wijk écht nieuw land is; er is echt iets nieuws neergezet. De Looij: ‘Op zo’n opgespoten vlakte heb je werkelijk geen enkele aanleiding om je ontwerp op te baseren. Dat is behoorlijk lastig voor een ontwerper.’

Luchtfoto Het vasthouden aan de oorspronkelijke uitgangspunten gedurende meerdere decennia van ontwikkeling is redelijk bijzonder te noemen. Anneke Bochem: ‘Je kunt een luchtfoto van de wijk zo bovenop een tekening van het stedenbouwkundig plan leggen.’ Het lukt alleen als alle betrokkenen dezelfde ideeën en dezelfde ambitie hebben. Dat is dan ook de waarlijke succesfactor van de wijk, aldus Buuron en Bochem. ‘De goede samenwerking tussen gemeente en ontwikkelaar ligt ten grondslag aan het succes van de wijk. Vertrouwen is daarbij het sleutelwoord. Er is altijd veel vertrouwen geweest tussen de mensen van de verschillende partijen die aan de wijk hebben gewerkt. Iedereen voelde zich verbonden met het gebied en gezamenlijk hebben we vastgehouden aan de langetermijnvisie voor het gebied. Een zorgvuldige, gefaseerde stedenbouwkundige ontwikkeling

kan alleen als iedereen er voor de volle honderd procent achter staat. En niet één van de partijen toch nog even ergens een extra blokje neer wil zetten, waardoor een belangrijke zichtlijn verstoord raakt. Ruimte, openheid en variatie kun je alleen creëren als iedere partij overtuigd is van de meerwaarde daarvan.’ De samenwerking tussen de gemeente Bergen op Zoom en Rabo Vastgoed is een vroege vorm van PPS. Nu is PPS heel gebruikelijk, maar toen de planvorming van De Bergse Plaat begin jaren tachtig startte, stond deze vorm van samenwerking nog in de kinderschoenen. Vanwege de afsluiting van de Oosterschelde heeft de gemeente veel contact gehad met de toenmalige Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders. Die werkte veel met het bureau van Teun Koolhaas, TKA, dat uiteindelijk tekende voor het stedenbouwkundige plan van de Bergse Plaat. Rien Buuron: ‘We zijn veel de

polders ingeweest. Een stuk land opspuiten was geheel nieuw voor ons. Wij waren gewend om via aanbreiding aan de stad nieuwe woningbouw te realiseren.’ De gemeente zocht vervolgens een ontwikkelaar met voldoende ontwikkelcapaciteit én een stevige financiële achtergrond. ‘Het was toch een behoorlijk risicovol project.’ Contract Met de keuze voor Rabo Vastgoed was de belangrijkste private partner gevonden. Andere partners waren plaatselijke woningbouwverenigingen voor de huurwoningen en Vesteda voor de duurdere huur. Rabo Vastgoed heeft uiteindelijk zo’n tweederde van de woningen ontwikkeld. De grondexploitatie lag bij de gemeente, het risico van de opstalontwikkeling bij de private partner. Het project kreeg destijds landelijke bekendheid als vernieuwend project. Middelgrote gemeenten als Bergen op

‘Mensen verhuizen binnen de Plaat om wooncarrière te maken’

‘De Plaat is een opgespoten landtong, aan drie zijden omringd door water’

52

proces

proces

53

Zoom waren gewend om zevenhonderd à achthonderd woningen per keer te ontwikkelen. Het project van drieduizend woningen was dan ook een gigantisch project voor de gemeente. Rien Buuron: ‘We wilden risico delen én de kennis en kunde in huis halen van een marktpartij.’ De voorinvestering was vanwege het opspuiten van de Plaat hoog, en de gemeente wilde gedegen kennis van de markt in huis halen om de afzetbaarheid van de woningen zo groot mogelijk te maken. De samenwerkingsovereenkomst bestaat uiteindelijk uit ‘een contract van 25 A4’tjes waar we het al die tijd prima mee hebben gedaan’. De discussies over de inhoud van het contract mochten dan wel eens hoog oplopen, uiteindelijk is alles heel simpel gehouden, aldus Anneke Bochem en Rien Buuron. Ook is er tijdens de terugval in de markt enkele jaren geleden even discussie geweest. De gemeente wilde doorbouwen, terwijl de ontwikkelaar

eerst zekerheid wilde over de afzetbaarheid. Maar verder zijn er geen principiële discussies geweest, beamen beiden. Anneke Bochem: ‘Je gaat gewoon met elkaar aan de slag. Dat heeft alles met mensen te maken. Waar ga je met elkaar voor? De kwaliteit en continuïteit zijn belangrijke zaken waar we het altijd over eens zijn geworden.’ Beetje extra Belangrijk voor beide partijen is wat Anneke Bochem de ‘toegevoegde waarde’ noemt. Dat je gaat voor dat beetje extra, zoals de verschillen in karakter van de eilandenwijk. De persoonlijke betrokkenheid van Buuron, Bochem en De Looij merk je aan de manier waarop ze daar rondlopen. ‘O wat jammer!’ roept Anneke Bochem als ze ziet dat een bewoner van de kop van één van de eilanden toch zijn tuin heeft dichtgezet met een forse heg. ‘Door de garage tegen het pand van de

buurman aan te leggen, hebben we hier juist gezorgd voor openheid zodat doorkijkjes naar het water ontstaan, terwijl bewoners óók privacy hebben in een besloten deel van de tuin.’ Even verderop zijn overhoeken samen met de bewoners ingericht als speeltuin en ontmoetingsplek voor de buurt. ‘Om het open te houden is met de bewoners van de hoekpanden afgesproken dat ze hun heg laag houden. Je ziet precies waar het wel en waar het niet functioneert. Uiteindelijk moet iets toch gaan werken in het gebruik door de bewoners.’ Een groot deel van het succes van de samenwerking zit hem voor Buuron in het feit dat men onderling begrip heeft voor elkaars rol. En dat je vanuit die verschillende rollen toch dezelfde dingen belangrijk vindt, hoe klein dan ook, zoals de inrichting van overhoeken. De wijk is een succes onder de bewoners omdat ze een verrijking betekent van de Bergse woonmilieus. Hoewel de stad aan het water

‘Je ziet de jaarringen van de wijk terug in de architectuur’

54

proces

ligt, bestond er niet zoiets als wonen aan het water. De eerste gang naar de Bergse Plaat ging schoorvoetend. ‘Men vond het ver uit de stad, en winderig.’ Inmiddels zijn de Bergenaren overstag en zie je dat mensen bínnen de Plaat verhuizen en wooncarrière maken. En ook familieleden komen in de Bergse Plaat wonen. ‘De woontevredenheid is de hoogste van heel Bergen op Zoom.’ De doelstelling om middeldure en dure koop te realiseren en midden en hogere inkomens voor de stad te behouden, is ruimschoots gehaald. Ook is er in particulier opdrachtgeverschap gebouwd op vrije kavels. Adri Duijvestein, wethouder in Almere, kwam al langs om te kijken hoe ze dat kunstje hebben geflikt in Bergen op Zoom. Hij was onder de indruk. Frans de Looij: ‘We hebben het gebied in drie zones verdeeld: één voor moderne architectuur, één voor de klassieke architectuur en één voor de boerderette-

achtige woningen. Het resultaat is een samenhangend, harmonieus beeld en je zit niet tegen het huis van je buurman aan te kijken die een heel andere smaak heeft.’ Scheepjes De trap van de uitkijkheuvel afdalend beamen Rien Buuron en Anneke Bochem nog maar eens wat een leuk vak vastgoedontwikkeling is. Maar dan moeten wel beide partijen doordrongen zijn van het feit dat je iets blijvends maakt. ‘Het moet houdbaar zijn.’ Met een laatste blik op het water en het land valt op hoezeer Bergen op Zoom met de Bergse Plaat weer een stad aan het water is geworden. Waar vroeger de scheepjes voeren, zoals het heet in een door bewoners gecomponeerd lied over de Plaat, daar wordt nu gewoond. En de ‘scheepjes’ blijven varen. Het water heeft en nieuwe bestemming gevonden.

Projectgegevens Bergse Plaat Stedenbouwkundig plan

TKA (Hubert de Boer) en gemeente Bergen op Zoom

Looptijd proces

1989-2008

Totaal aantal woningen

circa 3.000, waarvan circa 2.200 ontwikkeld door Rabo Vastgoed

Categorieën

alle categorieën van sociale koop tot vrijstaande woningen (grondgebonden) en appartementencomplexen.

✏ [email protected]

‘Mogelijkheden voor recreatie zijn er natuurlijk volop’

proces

55

matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti

marktinformatie

auteur Han Joosten, hoofd Marktonderzoek Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Retailtrends om rekening mee te houden Het speuren naar trends in de retailmarkt is een belangrijke taak van de European Research Group. Deze werkgroep van vijftig vastgoedonderzoekers uit alle Europese landen maakt onderdeel uit van de International Council of Shopping Centers (ICSC). Tijdens onze bijeenkomst, afgelopen juni in Hamburg, kwamen wij tot de conclusie dat de doelgroep ouderen voor retailers een nog onontgonnen terrein is. Opmerkelijk in het licht van de toenemende vergrijzing. Kortom, we moeten ons meer richten op de ouder wordende mens. Maar ook leerde ons samenzijn dat winkelcentra zich steeds met nieuwe winkelconcepten moeten vernieuwen om aantrekkelijk te blijven. De vergrijzing is in Nederland wel een thema als het gaat om wonen, maar in de retail is er niet of nauwelijks oog voor. Aanbieders van winkelcentra zouden de wensen en behoeften van de ouder wordende consument veel meer in de planvorming moeten betrekken. Ik ben overigens, net als mijn medeleden van de European Research Group, van mening dat er geen behoefte is aan specifieke winkelconcepten voor ouderen. Je kunt het ouderen wel meer naar de zin maken. Bijvoorbeeld door het winkelcentrum een heldere routing te geven. En door meer koffiehoekjes met zitgelegenheid te realiseren. De AH gratis koffiecorners zijn de nieuwe hangplekken voor ouderen geworden. Ook zou een centrum kunnen worden uitgerust met voorzieningen zoals een apotheek, bank, postkantoor en een gezondheidscentrum. Zo creëer je één omgeving met die voorzieningen waarvoor ouderen de deur uitmoeten. Natuurlijk spreekt een goede bereikbaarheid van een dergelijk centrum voor zich. Daarnaast draait het om kwaliteit en sfeer. Levert een dergelijke benadering de retailmarkt financieel wat op? Ongetwijfeld, want de doelgroep groeit en heeft feitelijk nu al meer te besteden dan de groep veertien- tot twintigjarigen waar de retailmarketing zich tot dusverre op richt. Een andere trend is dat efficiency in toenemende mate het winkelgedrag bepaalt. Men wil een centrum met een heldere routing en de mogelijkheid om dichtbij de voordeur te parkeren om snel de boodschappen te doen. In Hamburg biedt het Alster-winkelcentrum (circa 70.000 m2)

sinds kort een valet parking systeem aan zoals bij luxe hotels. Tegelijkertijd is de consument wel heel mobiel geworden. Men is bereid om flinke afstanden af te leggen. Een extreem voorbeeld daarvan zijn winkelcentra in Boekarest waar alle toonaangevende merken zoals Dolce & Gabbana, Gucci, Dior, Nike, Adidas, Hugo Boss en Versace gevestigd zijn. De prijzen zijn echter dusdanig hoog dat de consument zich er laat informeren, maar vervolgens met EasyJet naar Italië vliegt om de merkartikelen daar veel goedkoper aan te schaffen. Maar ook hier in Nederland reist men van heinde en verre naar Lelystad voor Bataviastad of naar Rotterdam om het Alexandrium te bezoeken. En dat brengt mij tot de laatste trend en dat is dat een winkelcentrum zich moet blijven vernieuwen. Nieuwe concepten spelen daarbij een enorm belangrijke rol. Zo zijn er in Amerika M&M Flagship stores van 1.000 tot 2.000 m2 met alleen maar artikelen die deze gekleurde snoepjes bevatten: van bruidstaarten tot complete serviezen. Ze zijn niet aan te slepen. Nog een voorbeeld? De kledingzaak Abercrombie, ook in Amerika, waar je in je nieuwe outfit op de foto kunt met een knap fotomodel. De consument staat er voor in een lange rij. En binnenkort opent in Berlijn het nieuwe winkelcentrum Alexa bij de Alexanderplatz, met een zeer hoog aandeel speciaalzaken en een geringer aantal bekende winkelketens, en in dit alles in een mediterrane sfeer. Een nieuwe trend? Kortom, ook in Nederland moeten we met dit alles in het achterhoofd verder (blijven) kijken dan de traditionele winkelcentraontwikkeling.

Zij werden verliefd op een monument. Wij zorgen voor een moderne financiering. Een monument kopen en restaureren roept heel wat vragen op. Waar beginnen we aan? Hoe zit het met belastingaftrek en subsidies? Kunnen we het wel financieren en waar? De antwoorden vindt u bij het Restauratiefonds. We begeleiden u van a tot z. Leggen alles helder uit. En helpen u aan voordelige restauratiefinancieringen. Kijk, zo wordt wonen in een monument wel heel aantrekkelijk.

De waarde zit in de details

www.restauratiefonds.nl marktinformatie

57

markt Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed actief in vernieuwing Bijlmermeer

‘De Bijlmer staat op een keerpunt’ auteur Hanneke Luitwieler beeld Peter van Breukelen en anderen

> De Bijlmer wordt steeds

mooier. De monotomie van de hoogbouwflats wordt op steeds meer plaatsen doorbroken met een veelheid aan woningtypen. Verpauperde winkelcentra en parkeergarages maken plaats voor moderne, lichte voorzieningen. En de openbare ruimte krijgt een drastische make-over.’

58

markt

De gemeente Amsterdam en de woningcorporatie in Amsterdam Zuidoost werken sinds 1992 aan de vernieuwing van de Bijlmermeer. Op zoek naar een sterke partner klopte woningcorporatie Rochdale een paar jaar geleden aan bij Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed. Hun aandeel in de vernieuwing bestaat in eerste instantie uit de bouw van 1.200 woningen in de D- en de K-buurt: van starterswoningen tot tweeonder éénkappers. Bestemd voor Bijlmerbewoners die een wooncarrière in de wijk willen maken, maar ook voor mensen uit andere delen van Amsterdam en de rest van Nederland. In de Bijlmer vinden zij een betaalbare woning, stedelijk en toch in het groen. Na veertien jaar vernieuwing is voor de Bijlmer de tijd rijp om haar hardnekkige slechte imago van zich af te schudden. ‘We staan op het punt om een positieve omslag te maken.’ De mensen die er wonen, weten het al en langzaam begint het ook door te dringen tot de rest van Nederland. De Bijlmer wordt steeds mooier. De monotomie van de hoogbouwflats wordt op steeds meer plaatsen doorbroken met een veelheid aan woningtypen. Verpauperde winkelcentra en parkeergarages maken plaats voor moderne, lichte voorzieningen. En de openbare ruimte krijgt een drastische make-over. Wat een verschil met de Bijlmer van weleer. Grauwe hoogbouwflats met eindeloze galerijen waar mensen verdwijnen in anonimiteit. Verpauperde parkeergarages en donkere voetgangerstunneltjes die uitnodigen tot schimmige praktijken. Een overdaad aan groen dat is verworden tot niemandsland waar geen weldenkend mens zich waagt. Wie met dat stereotiepe beeld voor ogen een bezoek brengt aan de Bijlmermeer staat een aangename verrassing te wachten. De bezoeker die uitstapt bij het metrostation Ganzenhoef aan de Bijlmerdreef bijvoorbeeld, ziet overal tekenen van vernieuwing. In de eerste plaats is er het ruime lichte station zelf. Via de roltrap kom je op de verlaagde Bijlmerdreef. De brede straat met middenberm wordt op regelmatige afstanden doorsneden door groenstroken als zichtassen door de wijk. Waren in de oude Bijlmer alle autowegen verhoogd aangelegd om verkeersstromen

gescheiden te houden, inmiddels is een groot deel op het niveau van het maaiveld gebracht. Ook de entrees van de winkels van het vernieuwde winkelcentrum Ganzenhoef bevinden zich tegenwoordig op straatniveau. Voor het winkelende publiek verhoogt dit het gevoel van veiligheid en toegankelijkheid. Bijlmermuseum De Bijlmerdreef wordt op dit punt aan de ene zijde geflankeerd door moderne kantoor- en appartementengebouwen. De traditionele hoogbouwflats die aan de overkant haaks op de dreef staan, hebben een grondige metamorfose ondergaan. De voormalige galerijflats zijn gecompartimenteerd; op meerdere plaatsen zijn ruime lichte entrees op het maaiveld gekomen. En ook de plinten van de flats bieden plaats aan woningen en bedrijfsruimten. De groene ruimte tussen de flats is opnieuw ingericht met voetpaden, bankjes en kinderspeelplaatsen. Parkeergarages zijn deels gesloopt en deels grondig opgeknapt. Om de parkeernorm te halen, zijn nu ook op straat parkeerplaatsen gekomen. In de oude Bijlmer was dit ondenkbaar. We bevinden ons in het Bijlmermuseum. Een deel van de oude honingraatflats en parkeergarages blijft hier bewust in de oorspronkelijke staat, als herinnering aan het unieke stedenbouwkundige experiment dat de Bijlmer

ooit was. Flats die zo gepositioneerd waren dat het zonlicht optimaal kon binnenvallen. Veel groen en ruim baan voor voetgangers en fietsers met verhoogde dreven voor het autoverkeer. Geen auto’s voor de deur, maar in parkeergarages met een directe verbinding naar de galerij. Dat waren de idealistische uitgangspunten voor de bouw van de Bijlmermeer in de jaren zestig van de vorige eeuw. Ook vanuit ander oogpunt is dit een historische plek: 4 oktober 1992 boorde zich hier een Israëlisch vrachtvliegtuig in de flats Kruitberg en Groeneveen. Projectbureau Het Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer (PVB) is gevestigd in de plint van de gerenoveerde flat Groeneveen. Aan de vergadertafel zitten Ronald Kramer en Minetta Koornstra, namens het stadsdeel, woningcorporatie Rochdale en de gemeente, projectmanagers voor respectieveliijk de K- en de D-buurt. Van Rabo Vastgoed schuiven ontwikkelingsmanager Haico Taekema en junior ontwikkelaar Joris Stouten aan. Namens Bouwfonds MAB Ontwikkeling is ontwikkelingsmanager Anouk Roelofs aanwezig. De sfeer is ontspannen en grapjes vliegen over de tafel. Haico Taekema geeft een toelichting op het samenwerkingsverband tussen Rochdale en Bouwfonds MAB/Rabo Vastgoed, dat als

markt

59

>

Denise Kion ‘Er zijn hier veel winkels en het is heel goed bereikbaar. Het is goed dat er meer laagbouw komt, dat maakt de buurt overzichtelijker en levendiger. Er komen steeds meer voorzieningen zoals kinderopvang en buurtcentra voor jongeren, waardoor er meer mensen naar de Bijlmer trekken.’

>

De familie Van Loenen ‘Die oude hoogbouwflats worden eindelijk gesloopt en er komt steeds meer laagbouw bij. De buurt gaat hierdoor echt vooruit. Het is goed dat die flats tegen de grond gaan, met die smerige en donkere trappenhuizen! Dit is een heel fijn wijkje geworden.’

‘De Bijlmer kan de concurrentie met Almere aan’ werktitel RoBoRa heeft. ‘In 2003 gingen woningcorporaties Nieuw-Amsterdam en Patrimonium, die samen alle woningen in de Bijlmer beheerden, samen met Rochdale. Het nieuwe Rochdale sloot een samenwerkingsovereenkomst met de gemeente voor de vernieuwing van de Bijlmermeer. Volgens die overeenkomst wordt 40 procent van de woningen in de Bijlmer gesloopt en daar wordt 10 procent extra voor teruggebouwd.

Herbert Scherer (Rochdale): ‘Ik vind deze evenwaardige vorm van samenwerking heel stimulerend’

60

markt

In totaal ging het toen om zo’n 5.600 nieuwbouwwoningen in de standaardverhouding van 30 procent sociale huur en 70 procent koop.’ ‘Dat sloopquotum is inmiddels omhoog gegaan tot 50 procent. Hiervoor worden 7.200 woningen teruggebouwd, waarvan 3.000 eengezinswoningen in verschillende prijsklassen. De 6.000 flatwoningen die overblijven worden gerenoveerd en deels in een ander marktsegment gebracht’, springt Minetta Koornstra in. RoBoRa Haico Taekema: ‘In eerste instantie zou de woningcorporatie, of liever gezegd Delta Forte, de ontwikkelingsmaatschappij van Rochdale, de sloop en ontwikkeling zelf ter hand nemen. De Raad van Toezicht van Rochdale was echter van mening dat het beter was om de risico’s te spreiden. Op zoek naar partners met verstand van zaken klopte de corporatie aan bij Bouwfonds en Rabo Vastgoed.’ ‘Aanvankelijk zouden wij een bedrag krijgen voor elke koopwoning die de marktpartijen ontwikkelden, maar de gemeente vond dat te vrijblijvend. Toen hebben we een vof opgezet, waarin beide partijen voor de helft deelnemen’, vertelt manager Vastgoedbeheer

Herbert Scherer van Rochdale later. ‘Ik vind deze evenwaardige vorm van samenwerking heel stimulerend. Je wilt er samen een succes van maken en daarbij kun je elkaar versterken. Wij kennen de lokale markt en zitten al tien jaar in de vernieuwing. BoRa (Bouwfonds MAB/Rabo Vastgoed) kijkt met een frisse blik naar die markt. Mede dankzij hun inbreng is daardoor het stedenbouwkundige programma van eisen op een aantal punten verbeterd.’ ‘Het is belangrijk dat de betrokken partijen een goed gevoel hebben bij de metamorfose van de Bijlmer’, voegt Anouk Roelofs toe. ‘Met de ontwikkeling van zo’n 1.200 woningen

Haico Taekema (Rabo Vastgoed) en Anouk Roelofs (Bouwfonds MAB Ontwikkeling): ‘Met de ontwikkeling van in totaal 2.000 woningen tonen wij vertrouwen in de veranderingen die plaatsvinden.’

in de D- en de K-buurt, en daarnaast nog 200 woningen aan de Gooise Kant en 600 in Holendrecht geven wij als ontwikkelaars aan vertrouwen te hebben in de veranderingen die plaatsvinden.’ Markt ‘De gefaseerde aanpak in deelgebieden maakt het mogelijk om producten aan te passen aan de marktsituatie’, aldus Minetta Koornstra. ‘Tegelijkertijd blijft de stedenbouwkundige samenhang gewaarborgd door de vernieuwing aan te pakken in drie actiegebieden. Per gebied is een supervisor aangesteld.’

Ronald Kramer en Minetta Koornstra (Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer): ‘De gefuseerde aanpak maakt het mogelijk om producten aan te passen aan de marktsituatie’

‘Producten aanpassen aan de marktsituatie en de omgeving’ Anouk Roelofs: ‘Die gefaseerde aanpak, maar ook de open samenwerking met de gemeente hebben het mogelijk gemaakt te komen tot producten die passend zijn in hun specifieke omgeving. Zo bleek het bijvoorbeeld in Holendrecht noodzakelijk om te verdichten, om meer volume te creëren. Na een gedegen doelgroepenonderzoek zijn de oorspronkelijk geplande eengezinswoningen daar verruild voor een dichter, meer gestapeld programma. In het deel van de K-buurt dat mede wordt ontwikkeld door Bouwfonds/Rabo Vastgoed waren daarentegen in eerste instantie meer gestapelde woningen bedacht. Hier is nu juist gekozen voor een meer suburbaan programma met meer eengezinswoningen en zelfs luxe twee-onder-één-kappers aan het park.’ ZOWONEN Door de vernieuwing kent de Bijlmer straks, in tegenstelling tot voorheen, een grote variatie aan woonmilieus. Op welke doelgroep richten de ontwikkelaars zich daarbij? Herbert Scherer: ‘Tot nu toe kwam 50 procent van de kopers uit de Bijlmer; mensen die nu eindelijk de mogelijkheid hadden om een wooncarrière in hun eigen wijk te maken. Een kwart kwam uit de rest van Amsterdam en omgeving. Daar waren bijvoorbeeld ook veel spijtoptanten bij

uit Almere. De Bijlmer kan nu de concurrentie met die Vinexgemeente aan. De resterende 25 procent kwam uit de rest van Nederland; mensen die voor hun werk een huis zochten in Amsterdam of omgeving. Vertegenwoordigers van die laatste groep komen hier vaak heel schoorvoetend kijken, afgeschrikt door het slechte imago van de Bijlmer. Terwijl uit onderzoek blijkt dat de gemiddelde Bijlmerbewoner net zo tevreden is over zijn woonomgeving als mensen uit de rest van Amsterdam.’ Om de koopwoningen die de corporatie in de Bijlmer bouwt aan de man te brengen, heeft Rochdale het verkooppunt ZOWONEN in het leven geroepen. Potentiële kopers worden hier ontvangen en rondgeleid door gastvrouwen die zelf al jaren in de Bijlmer wonen. Het verkooppunt wordt onder de aandacht gebracht middels een website en spotjes op de lokale zender AT5. ‘Het laagdrempelige karakter maakt de stap om eens te gaan kijken een stuk kleiner.’ Hotspot Ook de koopwoningen van Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed worden via ZOWONEN in de markt gezet. Maar Haico Taekema wil nog een stapje verder gaan. ‘Ik wil een hotspot

markt

61

>

Lucelle Pocorni ‘Ik hou van naar buiten kijken. Er is veel meer te zien en er zijn meer mensen op straat. Ik heb veel meer overzicht! Ik kijk graag naar de kinderen. Door de verbeterde speelplaats zijn er nu veel kinderen buiten aan het spelen. Het zou leuk zijn als er bankjes voor de ouderen komen, als een soort ontmoetingsplaats. Het is meer open nu. Dit werkt zeker mee aan een positiever imago.’

>

Barbara Wackowska ‘Over zes à acht maanden moet ik hier weg, omdat mijn flat wordt gesloopt. Ik hoop hier wel weer terug te keren, maar dan in een mooi en nieuw huis! Als het er beter en nieuwer uitziet komt er vanzelf een positiever imago!’

creëren met een restaurant en andere voorzieningen. Een publiekstrekker waar mensen uit heel Amsterdam en daarbuiten op afkomen en niet alleen omdat ze een woning zoeken. Zo versterk je het imago van de wijk en gaan mensen zich realiseren dat de Bijlmer een aantrekkelijke woonomgeving biedt. Immers, ze vinden hier een goede woning, die zeker naar Amsterdamse begrippen, heel betaalbaar is, in het groen en met alle voorzieningen van een grote stad. Met de metro ben je in een kwartier in het centrum van Amsterdam, maar in de Bijlmer zelf is ook genoeg te doen. Je vindt hier de ArenA en de Heineken Music Hal. Er zijn festivals, zoals het jaarlijkse Kwakoetournooi. We zouden meer gebruik moeten maken van het multiculturele karakter van de wijk. Zo speel ik met de gedachte om een soort multiculturele bazaar te realiseren met winkels en restaurantjes.’ ‘De openbare ruimte biedt ook veel mogelijkheden’, vult Ronald Kramer aan. ‘Het Bijlmermuseum wordt een trekpleister. Dat kun je combineren met activiteiten op het gebied van kunst en architectuur. Volgend jaar vindt hier de manifestatie ‘Straat van Duizend Sculpturen’ plaats. Twintig kunstenaars uit verschillende landen exposeren dan langs een route die van de ArenA naar de K-buurt voert.’ Kortom, de Bijlmer is hot. En dat mag heel Nederland weten.

62

markt

BoRa actief in Amsterdam Zuidoost Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed (BoRa) zijn in eerste instantie betrokken bij de vernieuwing van de D- en de K-buurt. Hier bouwen zij 1.200 woningen. Daarmee dragen zij actief bij aan de metamorfose van de Bijlmer. Beide buurten krijgen een ander karakter. Ook elders in Zuidoost is BoRa actief, zoals in Holendrecht en Gooise Kant. In totaal worden zo’n 2.000 woningen ontwikkeld. In de K-buurt wordt al veel gerealiseerd. Zo is de flat Kruitberg helemaal vernieuwd, met onder meer atelierwoningen en een kinderdagverblijf in de plint. De nieuwbouw van het winkelcentrum Kraaiennest gaat in 2008 van start. In de Karspeldreefzone ligt het accent op stedelijke ontwikkeling met appartementen, winkels en horeca. Aan de zuidkant zijn de honingraatflats Kralenbeek, Kempering, Klieverink en Kouwenoord gesloopt. Hier komen in totaal 1.000 eengezinswoningen, een derde van het totale aantal eengezinswoningen in de Bijlmer. De wijk Nieuw Kempering is volop in ontwikkeling. Op de plaats van de flats Kouwenoord en Klieverink zet RoBoRa ook in op suburbaan wonen, gebruikmakend van de kwaliteit van het gebied dat al veel volwassen groen kent. Architectenbureau Wingender Hovenier maakte een ontwerp voor 450 eengezinswoningen: 125 woningen in de sociale huursector en 325 koopwoningen, die worden ontwikkeld door Bouwfonds Rabo Vastgoed, in samenwerking met Rochdale. Het plan behelst een grote variatie aan woningtypen, van starterswoningen tot twee- onder éénkappers. In uitvoering en architectuur is straks geen verschil te zien tussen koop- en huurproducten. In de D-buurt ontwikkelt Bouwfonds/Rabo Vastgoed in de eerste fase een blok met 200 woningen aan de Dolingadreef die zijn ontworpen door Claus en Kaan. De hoogbouwflats in de Daalwijkdreefzone zijn grotendeels

gesloopt en de mogelijkheid is in onderzoek om ook het resterende deel te slopen. Dit stuk van de wijk krijgt een meer stedelijk karakter. Maar omdat er meer verharding komt, is er ook ruimte nodig voor waterberging. Hier wordt 7 hectare voor gereserveerd en dat biedt de gelegenheid om in de D-buurt ook waterwoningen te ontwikkelen. Holendrecht en Gooise Kant Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed (BoRa) zijn niet alleen betrokken bij de vernieuwing van de D- en de K-buurt, maar ontwikkelen meer in Amsterdam Zuidoost, zoals het plan in Holendrecht en het plan Gooise Kant. In Holendrecht ontwikkelt BoRa in samenwerking met NS Spoor 600 woningen in een dichter, meer gestapeld programma. Met de nabijheid van het AMC is het mogelijk ook woningen te realiseren voor specifieke doelgroepen die aan het AMC of zorg gerelateerd zijn. K-Buurt

Holendrecht

Gooise Kant ligt wel in de Bijlmer, maar het plan voor de ontwikkeling langs de Gooise Weg is geen onderdeel van de vernieuwing van de Bijlmermeer. Het gaat om het gebied tussen het vernieuwingsgebied en het Bijlmerpark, dat ook een enorme facelift krijgt en een echt stadspark wordt. Ook hier wordt gebruik gemaakt van de kwaliteiten van de Bijlmer, water en groen, om een ontspannen woonmilieu te creëren. Met luxe waterwoningen en eilandwoningen zet BoRA in op een hoger segment. Architectenbureau BEB en Architectenbureau Lafour en Wijk tekenen voor het ontwerp van de 200 woningen. De ervaring en de gedrevenheid van Lucien Lafour, afkomstig uit Suriname en actief betrokken bij de huidige nieuwbouwplannen in Paramaribo, draagt bij aan een ontwerp dat past bij het multiculturele karakter van Amsterdam Zuidoost. Geen saaie woningblokken, maar passie, openheid en vrolijkheid, die terugkomen in de architectuur. Gooise Kant

markt

63

interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t

interieur

Tineke Rijnen

Hoofd zorg, verzorgingshuis St. Julia van de Zusters O.L.V. te Tegelen

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling

‘Dit is een verzorgingshuis voor religieuzen en leken. Je treft hier een sfeer van warmte, professionaliteit, openheid en belangstelling. De architect, Han Westelaken heeft die sfeer weten te versterken met deze nieuwbouw. Het is hier geweldig werken.’

Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied. We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in. De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties. Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld. Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaar van koopwoningen en commercieel vastgoed. Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de conceptontwikkeling in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet. Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt. Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt. Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie. Onze organisatie staat bijna 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam. De organisatie verkocht in 2006 in Nederland vanuit 12 kantoren 7.500 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw. Per 1 december 2006 is Bouwfonds onderdeel van de Rabobank Groep. De Rabobank Groep is een financiële dienstverlener op coöperatieve grondslag met een zeer breed aanbod van financiële diensten en producten. Zij vindt haar oorsprong in de lokale kredietcoöperaties die ruim honderd jaar geleden in Nederland werden opgericht. De Rabobank Groep bestaat uit 218 zelfstandige lokale coöperatieve Rabobanken in Nederland en hun centrale organisatie Rabobank Nederland met haar (internationale) dochterondernemingen. De Rabobank bedient ruim 9 miljoen particuliere en zakelijke klanten in Nederland en een groeiend aantal in het buitenland, heeft 52.000 medewerkers en is vertegenwoordigd in 37 landen. De Rabobank Groep heeft de hoogste kwalificatie voor kredietwaardigheid (triple A) van de bekende internationale ratinginstituten Moody’s en Standard and Poor’s. Gemeten naar kernvermogen, behoort de organisatie tot de vijftien grootste financiële instellingen ter wereld.

Adressen HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E [email protected] www.bouwfonds.nl

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN EN COMMERCIEEL VASTGOED Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E [email protected]

REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E [email protected]

REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland ’s-Heer Hendrikskinderendijk 111 Postbus 379 4460 AT Goes T 0113 25 65 00 F 0113 25 65 01 E [email protected]

REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E [email protected]

REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E [email protected]

REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E [email protected]

REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E [email protected]

Colofon UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, najaar 2007 PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel REDACTIERAAD Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Ronald Lubbers, Hanneke Luitwieler, Anneke Maessen, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Anna Vos, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw REDACTIE Christine van Eerd, Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Hanneke Luitwieler, Anne Luijten, Marijke Manshanden, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Renske Werner CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email [email protected] BEELD Rogier Alleblas, Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Paul Martens, Maarten van de Velde, Don Wijns en anderen LOCATIE OMSLAG Bijlmermeer Amsterdam Zuidoost Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij deze NAW hoort dossier Mixed-use in kleine kernen. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar [email protected]

64

interieur