rotterdam k l i m a at s ta d acti e p ro g ra m m a
1
m iti gati e
2 0 10
2
Rotterdam: daadkrachtige en innovatieve klimaatstad Europa is verantwoordelijk voor een vijfde van de wereldwijde uitstoot van CO 2 . De EU wil de uitstoot van broeikasgassen met 20% terugbrengen. Daarom heeft elk EU-land de plicht om zijn uitstoot te reduceren. Dit geldt ook voor Nederland. Tot 2020 wil Nederland de uitstoot van CO 2 met 30% verminderen, ten opzichte van 1990.
Als internationale havenstad met een sterke industrie draagt Rotterdam momenteel voor
ongeveer 16% bij aan de Nederlandse CO 2 -uitstoot. De initiatiefnemers van het Rotterdam Climate Initiative (RCI) hebben met elkaar afgesproken dat de uitstoot van CO 2 in 2025
gehalveerd moet zijn ten opzichte van 1990. De doelstelling van het RCI reikt echter verder dan enkel CO 2 -vermindering. In 2025 is de stad ook 100% klimaatbestendig. Bovendien
wordt tegelijkertijd gewerkt aan de versterking van de Rotterdamse economie. RCI is een
samenwerking van de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam NV, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs.
Binnen de totale klimaataanpak van het RCI bestaat een speciaal actieprogramma voor de stad. Dit is gericht op de lange termijn klimaatdoelstelling en de ambities van Rotterdam.
Het actieprogramma richt zich op kansen en draagt bij aan een duurzame, aantrekkelijke en
economisch sterke stad. Voor een geslaagde uitwerking van de ambities is samenwerken van groot belang. Iedereen draagt zijn steentje bij aan een beter klimaat.
Het actieprogramma wordt aangestuurd door het Programmabureau Klimaat van de gemeente Rotterdam, partner van het RCI. Het actieprogramma zet in op zowel de oorzaken als de
gevolgen van klimaatverandering. Wat wij doen op het gebied van CO2-reductie vindt u terug
in het actieprogramma mitigatie.
3
4 4
De Rotterdamse aanpak: 50% CO 2 -reductie Hoe pakken we het aan? Het actieprogramma mitigatie werkt aan de oorzaken van klimaatverandering en zet in op CO 2 -reductie in de stad.
Hiervoor gaan we uit van de Rotterdamse Energie Aanpak (REAP). Dit is
de Rotterdamse vertaling van de Trias Energetica met als bijzonder extra element het uitwisselen van reststromen van energie. De Rotterdamse aanpak is een stappenplan bedoeld voor bedrijven, huishoudens en overheden, om stap voor stap klimaatvriendelijker te worden:
1. Energiebesparing: verminderd gebruik van energie voor met name gebouwen, vervoer, industrie, het MKB en de openbare ruimte.
2. ENERGIEUITWISSELING: het uitwisselen van reststromen van energie.
3. ENERGIE VERDUURZAMEN: Rotterdam zet in op het gebruik van energie uit wind, zon en biomassa.
Het actieprogramma mitigatie is gebaseerd op bovens taande stappen.
We gaan voor de uitvoering uit van de volgende acht thema’s: gebieden en ruimtelijke processen; duurzame gebouwen voor wonen en werken; optimale energie-infrastructuur; duurzame buitenruimte; duurzame
mobiliteit; duurzame energie in de stad; duurzame economie & innovatie en duurzame bedrijfsvoering.
Wie doen er mee? Het Programmabureau Klimaat heeft de opdracht om de gemeente in al haar facetten te mobiliseren en ondersteunen bij het verduurzamen van plannen en processen. De functie van het
Programmabureau Klimaat ligt dus niet bij de uitvoering van projecten maar
bij het aanjagen ervan. Om de klimaatambities waar te maken, wordt nauw samengewerkt met bijvoorbeeld gemeentelijke diensten, marktpartijen,
kennisinstellingen en organisaties. De inzet van iedereen is nodig. En dat
gebeurt! Ontwikkelaars, bedrijven, beleggers, vervoerbedrijven, onderwijsen kennisinstellingen, woningbouwcorporaties en Rotterdammers dragen allemaal hun steentje bij.
Rotterdammers pakken het klimaat aan De uitvoering van het
actieprogramma wordt ondersteund door communicatie. De afgelopen jaren is veel gedaan aan de bewustwording over de oorzaken en
gevolgen van klimaatverandering. In de komende jaren ligt de nadruk
op het bieden van handelingsperspectief; wat kunnen Rotterdammers en Rotterdamse bedrijven en - instellingen zelf doen voor een beter
klimaat. Klimaatverandering is een zaak van iedereen. Daarom inspireren de communicatie-uitingen Rotterdammers, bedrijven, organisaties en beleidsmakers om zich in te zetten voor een beter klimaat. Zo wordt
bijvoorbeeld gewerkt aan een digitaal loket op internet. Hier kunnen bewoners van de Maasstad terecht met vragen en worden zij op weg
geholpen met de juiste adressen voor adviezen en producten. De resultaten van de inspanningen van de klimaataanpak worden dit jaar steeds
zichtbaarder. Dit benutten we in de communicatie om te inspireren en
te tonen dat de inspanningen effect hebben. We laten zien dat iedereen kan bijdragen aan een beter klimaat.
5
6
Programmabureau Klimaat
Dit bureau is de gemeentelijke vertegenwoordiging in het Rotterdam Climate Initiative. Het programma richt zich zowel op adaptatie (gevolgen) als mitigatie (oorzaken).
Adaptatie
Mitigatie
Rotterdam Climate Proof houdt
Het actieprogramma mitigatie richt zich op
zich bezig met aanpassingen aan
CO 2 -reductie in de stad en levert hiermee
klimaatverandering zodat Rotterdam
haar bijdrage aan de ambitie van 50% CO 2 -
100% klimaatbestendig is in 2025.
reductie in 2025 ten opzichte van 1990.
Beperking CO 2 -emissie en energiereductie; een duurzame ontwikkeling, een aantrekkelijke woonstad; een sterke economie; economische en maatschappelijke rentabiliteit; voorbeeldeffect; synergie met ontwikkelingen in de stad.
ke
nn
isi
planontwikkeling
ns
tel
I nt
lin
Aanjagen, initiëren en faciliteren
ern
ge
t ec n, ra j ge t n i n l lge tel e s d o e l s t e vo i v ad initie eit en f t De ctivi e f ef
at i c o n e naa on ta lb nh ed c og e re r i j fs t e n l e ov e r h ve n , ed en
communicatie
besluitvorming
Doelstellingen, concepten en projecten richting burgers en bedrijfsleven
Binnen de samenwerking RCI
samenwerking van
en gemeentelijk bestuur
externe partijen
i
Af
ha
n
li de
n
p ns
ak
r a ties o
en gemeentelijke
pr
diensten
rs ,m e n u rge g a b r an ev lijk en v r u ra g tu es en v b g
Inh
vo
oj
ou
or t
ga
ec
de
ts
lijk
ng
tu
ee
s ra
pp
nf
ri n
ina
or t
ag
g
nc
e
iël
e
planuitvoering Partijen worden gemobiliseerd; voorlopers worden gestimuleerd; aantoonbaar lange termijn effect; een vliegwieleffect richting doelstellingen 2025.
7
Resultaten tot en met 2009 Meer dan 7500 mensen tekenden symbolisch voor een
Het Programmabureau Klimaat werkt hard aan het
beter klimaat tijdens de ‘Iktekenervoor campagne’.
terugdringen van CO 2 -uitstoot in de stad. Tot nu toe zijn onder meer de volgende resultaten bereikt.
Kennis
In juni 2009 is de Rotterdamse Energie Aanpak (REAP)
Afspraken
Er zijn overeenkomsten gesloten met verschillende woningcorporaties waaronder Woonbron, Com . wonen en
gepresenteerd. De gemeente Rotterdam, DSA stedenbouw
en architectuur, JA architecten en de TU Delft ontwikkelden een methode om nieuwe en bestaande gebouwen, wijken
Woonstad Rotterdam, over vergaande energiebesparing
en gebieden CO 2 -neutraal te maken. De kern van de
(3% per jaar).
methode is het benutten van afvalstromen van energie.
Op 16 juli 2008 is in Rotterdam het convenant Duurzaam
Ontwikkelen ondertekend door een groot aantal
Rotterdam is actief lid van de Dutch Green Building Council.
vastgoedsector op grote schaal gaat samenwerken om
meetinstrument van duurzaamheid in gebouwen en
marktpartijen en de gemeente. Er is afgesproken dat de
De onderzoeksraad richt zich op een gemeenschappelijk
Rotterdamse bouwprojecten duurzamer te maken.
gebieden.
De gemeente en de RET gebruiken 100% groene stroom.
Er is intensieve samenwerking met de Erasmus Universiteit, TU Delft en Hogeschool Rotterdam. Diverse leerstoelen zijn
Er is een overeenkomst gesloten met de RET over
gerealiseerd waaronder die voor professor Braungart. Hij
energiebesparing in het openbaar vervoer.
doceert vijf jaar lang het ‘cradle-to-cradle’ concept.
In zeer nauwe samenwerking met de afdeling Verkeer en
Er is een concept Toolbox Groen en Klimaat voor
Vervoer van dS+V wordt duurzaamheid een vast onderdeel
ontwerpers van de buitenruimte in Rotterdam gemaakt. De
van het Rotterdams beleid voor verkeer en vervoer.
toolbox bevat 45 praktische instrumenten om op diverse
Eind 2009 is Rotterdam gestart met het biodiesel B30
ontwerpniveaus (stad, wijk en straat) groen zo te benutten
project. In een unieke samenwerking kiezen vervoerders,
dat de stad beter bestand is tegen hitte en fijnstof.
pomphouders en autoleveranciers voor biodiesel. Vijf grote
Meerdere congressen en conferenties op het gebied van
vrachtvervoerders hebben afgesproken om minimaal twee
jaar met vrachtauto’s en huisvuilwagens op biodiesel te rijden. De ambitie om als gemeente duurzaam in te kopen is
duurzaamheid vonden plaats.
Op de website www.iktekenervoor.nl staan allerlei tips om
zelf bij te dragen aan een beter klimaat.
vastgesteld: 75% in 2010 en 100% in 2015.
8
Inspirerende voorbeelden
In Rotterdam is 30% van de verkeerslichten voorzien van
In Rotterdam zijn tankstations voor biodiesel, bio-ethanol
LED-verlichting.
en aardgas geopend. Ook het college van Burgemeester en Wethouders rijdt op biobrandstof.
Succesvolle pilots met duurzame verlichting gingen van
De Hogeschool Rotterdam maakt gebruik van
start in onder meer Kralingen, Prinsenland en Hoogvliet.
een elektrische deelauto. Op de Wilhelminapier rijdt een
Testpilots met windturbines en zonnepanelen op daken van
elektrische shuttle en de RET heeft een aantal hybride
van flatgebouwen leerden ons meer over het gebruik van
stadsbussen.
wind- en zonne-energie.
De eerste oplaadpunten voor elektrisch vervoer
Verschillende duurzame gebouwen zijn gerealiseerd. Een
zijn gerealiseerd. Bij deze oplaadpunten kan een elektrische
daarvan is Central Post. Bij de renovatie van dit gebouw is
fiets, - scooter of auto worden opgeladen.
duurzaamheid in de meest brede zin van het woord toegepast.
Rotterdamse straten deden enthousiast mee met het
In Rotterdam is een aantal historische panden omgebouwd
Klimaatstraatfestival.
tot zeer energiezuinige woningen volgens het ‘PassiefHuis’
Bij ondernemers van de winkelstraat Nieuwe Binnenweg,
concept.
werden energiescans uitgevoerd. De scans bieden de
Het gebouw Laan op Zuid, een achtien etages tellend
winkeliers realistische en nuttige besparingsadviezen.
kantoorgebouw, is duurzaam gebouwd. Het pand behoort
tot de top van duurzaamst gerealiseerde kantoorgebouwen
Er is een aantal succesvolle voorlichtingsbijeenkomsten over
Voor het ontwerp van het nieuwe Stadskantoor is een
Het televisieprogramma Mulder & Sno op RTV Rijnmond
energiebesparing geweest voor zorg- en kennisinstellingen.
van Nederland.
informeerde Rotterdammers over de zin en onzin over het
prijsvraag uitgeschreven waarbij duurzaamheid een
klimaat.
belangrijk criterium was. Architectenbureau OMA heeft de prijsvraag gewonnen.
192 vrouwen uit de Tarwewijk in Rotterdam kregen van
wethouder Grashoff een milieucertificaat. De vrouwen
Eind 2009 is de innovatieketen van start gegaan. De
geven voorlichting in de buurt over energiebesparing. Dit in
innovatieketen is gericht op het begeleiden van de
het kader van het project om energie te besparen bij lagere
duurzame starter met een slim idee tot succesvol
inkomens.
ondernemerschap.
9
C e n t r a l D i s t r i c t Het gebied rond het Centraal Station in Rotterdam wordt ontwikkeld tot een multifunctioneel gebied. Mobiliteit (HSL, RandstadRail), de centrale ligging en de mix van multinationals, lokale bedrijvigheid en wonen,
maken Rotterdam Central District in de toekomst tot een bruisende stadsentree voor Rotterdam. Bij de gebiedsontwikkeling van Rotterdam Central District staat duurzaamheid hoog in het vaandel. In
nauwe samenwerking met de stakeholders in het gebied wordt ingezet op een zo duurzaam mogelijke gebiedsontwikkeling. Daarbij wordt gedacht aan duurzaam materiaalgebruik, energieverbruik, restwarmte, koude- en warmteopslag
en collectieve afvalinzameling en -transport. Een concreet voorbeeld zijn de zonnepanelen die op het dak van het Centraal Station komen. Deze leveren
duurzame energie voor het station. Op één van de drukste en meest centraal
gelegen plekken kunnen reizigers zien dat zonne-energie werkt en tevens een verfraaiing van de architectuur kan zijn. 10
aanpak in acht thema’s
Het actieprogramma mitigatie gaat uit van acht thema’s. Elk thema pakt de oorzaak van klimaatverandering aan en sluit goed aan bij de uitvoeringspraktijk en verantwoordelijkheid van de gemeentelijke diensten en andere organisaties in de stad. Het is de bedoeling dat zij uiteindelijk de klimaataanpak inv te passen in hun reguliere werk. Voor elk thema zijn projectmanagers aangesteld. De projectmanagers begeleiden de verschillende projecten, beheren de budgetten en verbinden mensen en organisaties aan elkaar. Ze zijn de spin in het web voor een complete klimaataanpak.
Th e ma 1 : G e b i e d e n e n r u i mte l i j k e p ro c e s s e n Rotterdam wil de uitstoot van CO 2 met 50% verminderen
resultaat moet zijn dat in elk deel van de levenscyclus
gebouwde omgeving. Dat is niet eenvoudig en vergt een
gebruiksfase tot en met de sloop - aandacht is voor reductie
van een gebouw - van plan en ontwerp via bouw- en
in 2025 ten opzichte van 1990, dit geldt tevens voor de
van de CO2-uitstoot. Vanaf 2009 wordt zo een kwart van de
vergaande beïnvloeding van allerlei processen in de stad.
De stad moet als het ware opnieuw uitgevonden worden;
CO 2 -uitstoot bespaard en vanaf 2011 al de helft.
‘re-inventing Rotterdam’.
• De kern van de Rotterdamse Energie Aanpak (REAP) is
Met een optimaal gebruik van het warmtenet, warmte en
het benutten van afvalstromen van energie. Op veel
koude energie-uitwisseling, energie besparen in bestaande
plaatsen zoals zwembaden is behoefte aan warmte
bouw en investeren in energiezuinige nieuwbouw is veel
terwijl op andere plaatsen juist veel warmte verloren
winst te behalen voor CO 2 -reductie. Maar er is meer nodig.
gaat (zoals bij een ijsbaan of supermarkten). Vraag en
aanbod worden met deze aanpak binnen een gebied met
Bij ruimtelijke processen moeten klimaat en energie vanaf
elkaar verbonden. De methode is overal toe te passen en
het eerste moment hoog op de agenda staan.
modelmatig toegepast in het project ‘Hart van Zuid’. In
Bij energiebesparing gaat het niet alleen om minder CO 2 -
2010 wordt het in praktijk gebracht in de ontwikkeling
uitstoot maar ook om economische aspecten. Denk daarbij
van het Stadionpark en de Stadshavens, om zoveel
aan werkgelegenheid, betaalbaarheid en de zekerheid
mogelijk energie te besparen.
dat duurzame energie op de lange termijn daadwerkelijk
VIP-gebieden
geleverd kan worden. Daarnaast moet bij de inzet van
• Het Rotterdamse havengebied staat aan het begin van
duurzame energie en dan met name bij het gebruik van
een metamorfose. Zowel aan de rechter als de linker
biomassa, altijd rekening worden gehouden met de lokale
Maasoever gaan de havens de komende decennia
luchtkwaliteit. Rotterdam wil behalve een schone ook
drastisch veranderen tot een gebied waar wonen en
een economisch sterke stad zijn. Daarom benutten we de
werken samen gaan: Stadshavens. De havens die dicht
kansen die verduurzaming biedt.
bij de stad liggen worden ontwikkeld tot duurzame,
Het is belangrijk om aan te tonen dat duurzaam ont
innovatieve en moderne werk- en woonomgevingen.
wikkelen leidt tot meerwaarde voor de stad, het betref
In de Stadshavens worden tot 2040 onder meer zo’n
fende gebied, Rotterdammers en andere partijen. In de
13.000-klimaatbestendige woningen gebouwd, waarvan
Stadsvisie Rotterdam zijn VIP-gebieden aangewezen. Het
ca. 1.200 op het water. Bij de bouw worden duurzame
Programmabureau Klimaat helpt het ontwikkelingsproces
materialen gebruikt. De bedoeling is dat de Stadshavens
een duurzame richting op te gaan.
als geheel energieneutraal worden.
• Voor het nieuw te ontwikkelen Stadionpark zijn diverse
Zo doen we dat
thema’s benoemd die in de duurzame ontwikkeling
• In september 2010 worden de resultaten van het convenant Duurzaam Ontwikkelen uit 2008 opnieuw gemeten. Het
uitgewerkt worden. De prioriteit ligt bij energie, een
11
optimaal watersysteem en duurzame mobiliteit. Dit uit zich onder andere in energiezuinige maatregelen in gebouwen en woningen, een klimaatbestendig watersysteem, goed
openbaar vervoer en onderzoek naar de mogelijkheden voor elektrisch vervoer.
• Rotterdam Central District, het gebied rond het Centraal
Station, kenmerkt zich door duurzaam materiaalgebruik,
energieverbruik, restwarmte, koude- en warmteopslag en collectieve afvalinzameling en - transport.
• Rotterdam werkt aan de wijk Hoboken. De wijk wordt
aantrekkelijk voor jonge wetenschappers en kunstenaars maar is bovenal duurzaam. Dat betekent duurzame
architectuur, een groene buitenruimte met parken en onder meer 12.500 m 2 groen dak op het Erasmus MC. In 2030 is
Hoboken de buitenplaats in de binnenstad van Rotterdam. • Om duurzaamheid breed op te pakken en ook toe te
passen in de binnenstad is een regiegroep duurzame
binnenstad opgericht. Dit is een samenwerking tussen verschillende gemeentelijke organisaties. Inzet is een uitvoeringsprogramma voor de binnenstad. Zo wordt
gewaarborgd dat elementen als duurzame mobiliteit en
elektriciteit, het opwekken van duurzame energie en een
groene leefomgeving, ook daadwerkelijk worden toegepast.
12
T h e m a 2 D u u rz a m e w o o n - e n w e r k g e b o u w e n Woningen in Rotterdam verbruiken in vergelijking met andere grote steden relatief weinig elektriciteit en gas. Dit komt
Zo doen we dat: • We ontwikkelen een informatiefolder voor VvE’s. Hierin
onder meer omdat in Rotterdam naar verhouding veel kleine
staan energiebesparende maatregelen voor het uitvoeren
appartementen zijn. Dit is echter geen reden om achterover
te leunen want bestaande woningen gebruiken in vergelijking met nieuwbouw, twee tot zes keer zoveel energie.
van een meerjaren onderhoudsplan.
• We maken een aanpak waarbij huiseigenaren van
oudere huizen (’80 en ouder) worden aangesproken op
Belangrijk voor de aanpak is het gegeven dat de helft van de
energiebesparende maatregelen. De energierekening van
bestaande woningen in eigendom is van woningcorporaties
bewoners van dit soort huizen kan aanzienlijk omlaag.
en één vijfde ervan een Vereniging van Eigenaren heeft.
• We maken verdere afspraken met woningcorporaties
Daarnaast blijkt dat 5% eengezinswoningen zijn waar
zoals Woonbron, Com . wonen en Vestia, over vergaande
van een groot deel zich kenmerkt door een erg hoog energieverbruik.
CO 2 -vermindering.
• We ontwikkelen een gezamenlijk energietransitie
Dit wetende, wordt voor bestaande gebouwen dan ook
platform. Dit biedt de mogelijkheid voor uitwisseling van
ingezet op Woningcorporaties, Verenigingen van Eigenaren en bewoners en maatschappelijke organisaties.
kennis en ervaring met betrekking tot energie besparen. Dit platform is bedoeld voor alle woningcorporaties,
De aanpak van energiebesparing in commercieel vastgoed is
zowel grote als kleine.
opgenomen in het programma Duurzaam Ontwikkelen en het
MKB-programma. Het laatste wordt uitgevoerd door de DCMR
• We geven zoveel mogelijk online informatie over
energiebesparing via www.rotterdam.nl/klimaatstad
Milieudienst Rijnmond, één van de vier partners van RCI.
D e S l e e p h e l l i n g s t r a at Op initiatief van
woningcorporatie Woonstad Rotterdam en BAM Woningbouw Rotterdam is een aantal historische panden omgebouwd
tot zeer energiezuinige woningen. Er is gekozen voor een renovatie volgens het ‘doos-in-woning’ principe met zeer
goede isolatie en ventilatie. Deze renovatiemethode toont aan dat zeer energiezuinig renoveren in allerlei situaties mogelijk is.
Deze zogenaamde ‘passiefhuis principes’ worden in
Duitsland al enige tijd succesvol toegepast. Ook in Nederland neemt de aandacht voor passief bouwen sterk toe, maar is nog nauwelijks toegepast bij renovatieprojecten. De
Sleephellingstraat is, voor zover bekend, het eerste project in Nederland waarbij passief renoveren daadwerkelijk in
de praktijk wordt toegepast. Zeven historische panden zijn zeer energiezuinig gerenoveerd tot veertien comfortabele woningen. De aard van de panden – de voorgevels zijn
beschermd stadsgezicht – en de mooie locatie vergen een
aanpak die het unieke karakter van de panden waarborgt. Duurzame maatregelen die toegepast zijn: zeer hoog
waardige isolatie, driedubbele beglazing, luchtdicht bouwen, goede zonwering, ventilatie en warmteterugwinning,
zonneboiler en energiezuinige huishoudelijke apparatuur.
Het renovatieproject heeft de PassiefBouwen Award 2009
gewonnen. Het was dat jaar voor het eerst dat deze Award werd uitgereikt. 13
Th ema 3 Optim ale en ergi e-i n fr astructuu r Slim omgaan met energie is noodzakelijk voor een beter
We doen onderzoek naar de haalbaarheid van de toepassing
ervoor dat de beschikbare energie op de meeste efficiënte
logistieke proces.
klimaat in de stad. Een optimale energie-infrastructuur zorgt manier wordt gebruikt én hergebruikt.
Gebouwen en bedrijven gebruiken en/of produceren energie, warmte en koude. Een groot deel van de energie blijft on
benut, dit zijn reststromen. De strategie om optimaal gebruik te maken van die reststromen door de energie/warmte er uit
in een productieomgeving, de stedelijke omgeving en het Energie van Rotterdamse bodem
• Om geen energie verloren te laten gaan, is opslag onder de grond mogelijk. Dat kan zowel met warmte als koude. De
bodem van een verstedelijkt gebied is echter niet geschikt
om per woning of gebouw een dergelijk systeem apart aan
te leggen. Het kan alleen als meerdere woningen of kantoren
te halen en te gebruiken, draagt bij aan een duurzame stad. Voor Rotterdam is bijvoorbeeld het stadsverwarmingsnet in
dit opzicht belangrijk. Het net wordt gevoed met restwarmte uit de industrie.
Het programma voor een optimale energie-infrastructuur richt
zich op het optimaliseren van het Rotterdamse (rest)warmtenet, optimaal gebruik maken van de energiemogelijkheden van
zich tegelijk aansluiten op hetzelfde systeem. Er wordt een strategie ontwikkeld om op deze grotere schaal gebruik te kunnen maken van koude- en warmteopslag.
• Het aantal restwarmtebronnen voor het warmtenet neemt op de lange termijn af. Bijvoorbeeld omdat de industrie
verduurzaamd is en dus minder restwarmte produceert. Het warmtenet is daarom flexibel. Nieuwe warmtebronnen zijn
Rotterdamse bodem en onderzoek naar de mogelijkheden om
eenvoudig aan te sluiten op het net. Er wordt gekeken naar
het elektriciteitsnet zo efficiënt mogelijk in te zetten om een
andere duurzame warmtebronnen dan enkel restwarmte.
forse CO 2 -reductie te realiseren, de zogenaamde smartgrids.
Denk daarbij bijvoorbeeld aan het gebruik van aardwarmte
Er is niet alleen behoefte aan warmte. Door de klimaat
(geothermie). Uit onderzoek blijkt dat de Rotterdamse
verandering hebben we te kampen met steeds warmere
zomers. Er is daarom meer vraag naar koeling van gebouwen. Ook de industrie ondervindt veel hinder van de toenemende
warmte. Net als voor warmte is ook voor koeling een optimale energie-infrastructuur belangrijk.
omgeving geschikt is voor het benutten van geothermische energie. We brengen nu de ondergrond van Rotterdam
gedetailleerd in kaart om te kijken wat de potentie van aardwarmte is.
Slimme infrastructuur
• Het elektriciteitsnet kan bijdragen aan CO 2 -reductie door
Zo doen we dat:
het toepassen van zogenaamde ‘smart grids’. Dit zijn
Verwarmen en koelen
intelligente netwerken waar energie aan teruggeleverd kan
• Het uitbreiden van het aantal warmteaansluitingen
worden én die het verschil tussen vraag en aanbod kunnen
van woningen en andere gebouwen op het bestaande
opvangen. Decentrale duurzame energieopwekking is
stadsverwarmingnet dat gevoed wordt door restwarmte
essentieel in het betaalbaar en betrouwbaar verduurzamen
uit de industrie. Zo gaat er geen restwarmte verloren en
van onze energievoorziening. Zonder een smart grid,
worden meer woningen en andere gebouwen verwarmd
inclusief smart meters, is het bijna onmogelijk om decentrale
door het restwarmtenet van het Warmtebedrijf.
energieopwekking te realiseren. Smart meters zijn gericht op
• Op de Maasvlakte wordt een terminal gerealiseerd voor de
opslag van vloeibaar aardgas. Het gebruik van restkoude dat
vrijkomt bij het omzetten van vloeibaar gas (Liquid Natural
Gas) naar bruikbaar aardgas biedt mogelijk uitkomst om de
het online informeren van bewoners over hun energiegebruik.
Smart grid is nodig voor decentrale energie voorziening (zowel
vraag als aanbod) door zon, wind en HRe-ketels. Een smart grid kan niet alleen voor elektriciteit worden ontwikkeld maar ook
stad en bepaalde industrie, te koelen in de steeds warmere
zomers. Hierdoor is minder elektriciteit nodig voor de koeling.
voor warmte. We doen onderzoek naar de haalbaarheid van de toepassing van een smart grid in Rotterdam.
Wa r m t e b e d r i j f Met het Warmtebedrijf gaat Rotterdam op grote schaal gebouwen en woningen verwarmen met industriële restwarmte. In de Rotterdamse haven komt een grote hoeveelheid warmte vrij door de industrie. Deze warmte verdwijnt in de atmosfeer
of wordt geloosd in het water. Een groot gedeelte van deze warmte is direct bruikbaar voor het verwarmen van gebouwen in de stad. Hiervoor moeten gebouwen in de stad worden aangesloten op restwarmteaansluitingen in plaats van op gasketels. Dit bespaart op het
gebruik van aardgas en zorgt daarmee voor een afname van CO 2 -uitstoot. Bovendien leidt dit
tot een verbetering van de luchtkwaliteit. Het Warmtebedrijf kan restwarmte ook omzetten in elektriciteit. Naar verwachting levert het Warmtebedrijf in 2012 de eerste warmte. Het nieuwe Maasstad ziekenhuis in Rotterdam-Zuid is dan één van de eerste afnemers. 14
T h e m a 4 D u u rz a m e b u i t e n r u i m t e Het totale gemeentelijke elektriciteitsverbruik is circa
115 miljoen kWh. Oftewel een energierekening van circa 30 miljoen euro per jaar. De buitenruimte in de stad
verbruikt 40% van dat totaal. Het gaat om energie voor rioolgemalen, verkeerslichten, openbare verlichting, bruggen, tunnels, parkeergarages etc. De gemeente
heeft een voorbeeldfunctie en moet dus ook in de eigen bedrijfsvoering de CO 2 -uitstoot halveren.
De ketens ‘water’ en ‘groen’ mogen niet ontbreken bij het realiseren van een duurzame stad. De zuivering van rioolwater kost veel energie. Oplossingen zoals het maken van gescheiden riolen en het verplicht
hergebruiken van regenwater hebben een positief effect op het klimaat. Meer groen in de stad, bijvoorbeeld door groene daken, zorgt voor koelte in de stad en maakt (extra) airco’s overbodig.
10
20
30
• Wij streven ernaar 3% minder energie te gebruiken in de
buitenruimte met als einddoel een halvering in 2025 t.o.v. 1990.
• In 2010 zijn alle verkeerslichten in Rotterdam voorzien van LED-verlichting.
• 6000 lampen op doorgaande wegen maken plaats
voor energiezuinige lampen. We maken afspraken met de deelgemeenten om openbare verlichting verder te verduurzamen.
• Met de dienst Gemeentewerken worden afspraken gemaakt om rioolgemalen te verduurzamen.
• Aanscherping van de Toolbox Groen en Klimaat op praktische hanteerbaarheid. We bekijken ook hoe de toolbox een plaats krijgt in het reguliere groenbeleid. De toolbox bevat 45
praktische instrumenten om op diverse ontwerpniveaus (stad,
wijk en straat) groen zo te benutten dat de stad beter bestand
Energieverbruik in miljoen kWh 0
Zo doen we dat:
40
is tegen hitte en fijnstof.
1995 2005 2008 2009
86.040 lampen, gemiddeld 85,7 W
D u u rz a m e v e r l i c h t i n g In 2010 zijn
90.742 lampen, gemiddeld 74,7W
worden nog eens 6000 duurzame lampen gemonteerd
93.281 lampen, gemiddeld 71,2W
verbruik van de verlichting is daardoor elk jaar lager.
alle straatlantaarns voorzien van LED-verlichting en
in lantaarnpalen langs openbare wegen. Het energie 15
Stro om sto ot
Steeds vaker duiken in het
Rotterdamse straatbeeld elektrische fietsen, scooters, auto’s, bestelwagens en zelfs busjes op. Dankzij het
programma Stroomstoot zal dat de komende jaren nog
veel vaker het geval zijn. Omdat elektrisch vervoer schoon, stil én zuinig is, wil Rotterdam deze vervoervorm flink versnellen.
In Rotterdam rijden elektrische veegmachines, scooters
en zelfs een elektrische vuilniswagen van de Roteb rond, hebben bij de Kralingse Zoom en op de Wilhelminapier elektrische shuttles hun intrede gedaan, heeft de
Hogeschool Rotterdam een elektrische deelauto en maken politie en Stadstoezicht gebruik van Segways. Elektrisch vervoer heeft de toekomst. Helemáál vanzelf gaat een
snelle introductie niet. Zo zijn er oplaadpunten nodig om
een elektrisch voertuig van - uiteraard groene - energie te voorzien. Ook moet het voor particulieren en organisaties financieel aantrekkelijker zijn om een elektrisch voertuig aan te schaffen.
Hoe snel de ontwikkeling gaat, bepaalt vooral de markt
van vraag en aanbod. Het programma Stroomstoot schept
de juiste voorwaarden om deze marktontwikkeling zo goed mogelijk te ondersteunen en te versnellen. Bijvoorbeeld door te zorgen voor voldoende oplaadpunten en door innovaties te stimuleren. 16
T h e m a 5 D u u rz a m e m o b i l i t e i t Rotterdam kent vele vormen van mobiliteit binnen en buiten
• Het programma Stroomstoot is er om de introductie van
strategie voor een duurzaam bereikbare stad. Ook wordt het
versnellen. Rotterdam is en blijft koploper in elektrisch
de stad. Het programma Duurzame Mobiliteit ontwikkelt een gebruik van schone, stille en zuinige voertuigen gestimuleerd met een groot aantal pilot projecten.
elektrische voertuigen in het Rotterdamse straatbeeld te vervoer. De binnenstad van Rotterdam is bij uitstek
geschikt voor de inzet van elektrische voertuigen. In 2010 worden in nauwe samenwerking met de ‘Rotterdamse
Om een duurzaam bereikbare stad te realiseren wordt
Aanpak Luchtkwaliteit’ aanzienlijk meer oplaadpunten
eerst gewerkt aan een zo efficiënt mogelijk ingerichte
geplaatst om elektrische vervoermiddelen op te laden.
mobiliteitsstructuur. Dit betekent een ‘slimme’ ruimtelijke
• Bij de Grand Départ van de Tour de France krijgt
ordening, het stimuleren van minder autogebruik en het
duurzame mobiliteit zoals bijvoorbeeld de (elektrische)
bieden van alternatieven voor de auto. De mobiliteitsvraag
fiets een prominente plek. Onder de noemer New Energy
die dan nog overblijft wordt zo duurzaam mogelijk
wordt op allerlei manieren de aandacht gevestigd op
ingevuld. Ook hier speelt de ‘Trias Energetica’ een rol. Voor
vormen van duurzaam vervoer.
duurzame mobiliteit is deze als volgt:
• In de zomer van 2010 gaat een pilot van start met twee
1. Clean use: schoon gebruik van verkeer, vervoer, en
elektrisch aangedreven stadsbussen bij de RET. De
logistiek door ruimtelijke planning, kilometerreductie en gedragsbeïnvloeding. ‘Beperk de vraag’
bussen zijn uniek omdat de elektromotor in het wiel
voertuigen. ‘Een verstandig gebruik van bronnen’
beweging waardoor er bijna geen energie verloren gaat.
zit. Op die manier wordt veel meer energie omgezet in
2. Clean Vehicles: het stimuleren van zuinige en efficiënte 3. Clean Fuels: Het stimuleren van het gebruik van
• In 2010 meten we de effecten van het biodiesel B30 project.
biobrandstoffen en groene stroom voor elektrisch
Het aantal vrachtwagens dat op B30 rijdt neemt toe en we
vervoer. ‘Gebruik van hernieuwbare bronnen’
leren van het gebruik van biodiesel en onderzoeken onder meer het effect op de CO 2 -uitstoot en de luchtkwaliteit.
Zo doen we dat:
• De trends en ontwikkelingen die landelijke koplopers en
• EVA (Electric Vehicles for Advanced cities): een uniek
andere sleutelfiguren uit het duurzame mobiliteitsveld
samenwerkingsverband op Europees niveau bestaande
verwachten, worden in kaart gebracht en gebundeld in het
uit 19 steden, 17 autobouwers, 12 energiebedrijven en
zogenaamde ‘Wenkend perspectief duurzame mobiliteit’.
enkele vooraanstaande organisaties op het gebied van
Het perspectief is de verzameling van denkbeelden en ken-
ICT en research, hebben een projectvoorstel gedaan aan
nis van marktpartijen en kennisinstellingen en kan dienen
de Europese Commissie. Dit voorstel, gecoördineerd door
als inspiratiestuk voor een duurzaam bereikbare stad.
de gemeente Rotterdam, is gericht op het stimuleren van elektrisch vervoer in Europa.
17
d i e r g a a r d e B l i j d o r p De Rotterdamse dierentuin Blijdorp heeft duurzaamheid hoog
op de agenda staan. De gemeente Rotterdam werkt samen met deze koploper. Verschillende
duurzame toepassingen plaveien de weg naar een CO 2 -neutrale dierentuin. De krokodillen zitten er warmpjes bij door verwarming met een houtsnipperkachel. Dat is veel milieuvriendelijker
dan het gebruik van fossiele brandstoffen. Het dak van het Oceanium is bedekt met circa 3.400 zonnepanelen waarmee het complex wordt verwarmd. Het nieuwe Savannehuis is duurzaam
gebouwd. Er is gewerkt met duurzame materialen zoals onbehandeld hout met FSC keurmerk
en grassen als riet en geperst bamboe. Het 400 m3 grote verblijf wordt afhankelijk van het weer
gedeeltelijk verwarmd in plaats van de hele ruimte. De giraffen kunnen zelf de warmte opzoeken bij ‘knuffelwanden’. De houtsnipperkachel, die ook de Krokodillenrivier verwarmt, levert hiervoor de energie. Het regenwater dat op het dak van het giraffenhuis valt, wordt opgevangen en
gebruikt voor het bewateren van de tropische planten in de aangrenzende Krokodillenrivier. Er zijn plannen voor een windmolen om energie mee op te wekken. 18
T h e m a 6 D u u rz a m e e n e r g i e e n d e s ta d • Naast het inzetten van windenergie op grote schaal,
Een belangrijk deel van de CO 2 -reductie is te behalen
werken verschillende partijen in Rotterdam samen aan
door het produceren van duurzame energie. De grootste
projecten voor kleinschalige windenergie. RCI, DonQi,
mogelijkheid hiervoor ligt in het havengebied. Hier wordt
politie Rotterdam-Rijnmond en woningcorporatie
veel gebruik gemaakt van windenergie en de inzet van
Woonbron hebben gezamenlijk een Europese subsidie
biomassa. Voor het stedelijk gebied zijn de mogelijkheden
aangevraagd om dit te realiseren.
minder grootschalig maar ook hier is een slag te slaan. Met name het gebruik van zonne-energie is geschikt
Zon
voor de stad. Windenergie en energie uit biomassa zijn
• De gemeente Rotterdam onderzoekt de mogelijkheden
eveneens realistische alternatieve energiebronnen.
van zonne-energie voor gemeentelijke gebouwen. Als
duidelijk is welke gebouwen geschikt zijn, worden daar
Zo doen we dat: Wind
zonnepanelen geplaatst. Bij de bouw van het nieuwe
• Rotterdam maakt regionale bestuurlijke afspraken over
Centraal Station worden al zonnecellen toegepast. Zie
het plaatsen van windmolens. Alle gemeenten binnen de
ook Rotterdam Central District op pagina 10.
stadsregio moeten zich aan de afspraken houden.
Biomassa
• We ontwikkelen een strategie om windenergie ook in het
• RCI werkt samen met Diergaarde Blijdorp, de Hogeschool
stedelijk gebied toe te passen.
Rotterdam, stadsregio Rotterdam en de provincie
• De Rotterdamse dierentuin Diergaarde Blijdorp is
Zuid-Holland aan energie-slimme oplossingen voor het gebruik van biomassa in de stad. Denk hierbij
koploper op het gebied van duurzame toepassingen. We
bijvoorbeeld aan het benutten van snoeiafval.
onderzoeken de mogelijkheden voor een windmolen die de dierentuin van energie zal voorzien.
T h e m a 7 D u u rz a m e e c o n o m i e e n i n n o vat i e actieprogramma voor het MKB ligt in handen van de DCMR
Dit thema is opgesplitst in twee sporen. Het ene spoor is
Milieudienst Rijnmond, één van de vier partners van RCI.
gericht op innovatie en het andere richt zich specifiek op bestaande bedrijvigheid.
Zo doen we dat: Innovatie
Innovatie
• We creëren én tonen inspirerende projecten. Op deze
Een duurzamere innovatieve economie is beter voor
manier komen mensen bij elkaar, raken geïnspireerd en
het klimaat én levert geld op. Hier is dubbele winst te
wisselen hun kennis en ervaring uit. Voorbeelden van
behalen! Het doel is dan ook om de bestaande economie
inspirerende projecten in Rotterdam zijn: de Sustainable
te begeleiden naar een nieuwe duurzame economie. De
Dance Club in WATT, de windturbines van DonQi maar
sleutel hiervoor is duurzame innovatie. Dit versterkt de
ook energievliegers van Laddermillship.
Rotterdamse economie én biedt alternatieven voor de op
• Om tot innovatie te komen, is kennis nodig. Er wordt
fossiele brandstof gebaseerde industrie. Bovendien creëert
samengewerkt met kennisinstellingen (TU Delft, de
deze inzet werkgelegenheid voor de hoger opgeleide
Erasmus Universiteit en de Hogeschool Rotterdam) om
werknemer.
hun curriculum te verduurzamen. Daarnaast zijn diverse
Om dit waar te maken moet Rotterdam een aantrekkelijke
initiatieven gestart om tot kennisdeling te komen tussen
vestigingsstad zijn voor innovatieve bedrijven. Ook het
de overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven. Zo is
delen van zoveel mogelijk relevante kennis en verankering
het programma AIDA gericht op het bijeenbrengen van
van de bekende drie-eenheid ‘People-Planet-Profit’ in
studenten en opdrachtgevers om tot onderzoek rond
financiële producten is een noodzaak.
duurzame onderwerpen te komen. Het regionetwerk KISSZ is van start gegaan en het al eerder actieve
Bedrijvigheid
kennisnetwerk de Kennisalliantie richt zich nu ook op
De aanpak voor bedrijven in Rotterdam is gericht
een makelaarsfunctie tussen kennis en bedrijfsleven
op gedragsverandering zodat de bedrijfsvoering
op het gebied van klimaat. In de komende periode
verduurzaamt. Een duurzamere bedrijvigheid biedt ook
wordt ingezet op het nog sterker betrekken van het
economische kansen. Duurzaamheid krijgt dan ook een
bedrijfsleven bij deze samenwerkingsstructuren.
vaste plek in het economisch beleid van de stad. Het
19
Bedrijf
• Vanaf 2008 is Rotterdam Pioneers gestart. Dit is een
• Voor het MKB is een speciaal actieprogramma ontwikkeld.
netwerk van duurzame innovatieve koplopers die op
Het MKB-programma stimuleert bedrijven in Rotterdam om
reguliere basis bijeenkomsten houden voor een breder
hun energieverbruik te verminderen, waardoor CO 2 -uitstoot
publiek. Ondernemers, beleidsmakers, besluitvormers van verschillende overheden maar ook wetenschappers en
vermindert en kosten worden bespaard. De projecten in
De bijeenkomsten zijn altijd goed bezocht en worden zeer
Rotterdamse bedrijven en instellingen. Zo worden bij winke
maatschappelijke organisaties behoren tot het publiek. goed gewaardeerd. Ook in 2010 zijn er bijeenkomsten.
het programma reflecteren de enorme verscheidenheid bij liers aan de Nieuwe Binnenweg energiescans uitgevoerd, waardoor ze zicht krijgen op de mogelijke besparingen.
• Eind 2009 is de innovatieketen van start gegaan. De
keten bestaat uit ‘incubator’ Dnamo, voor de start van een bedrijf en ‘accelerator’ Rotterdam Innovation Centre, voor de groei van het bedrijf. Duurzame ondernemers met een
Hotels en conferentiecentra gaan in heel Rotterdam voor het milieukeurmerk Green Key. Bedrijven en instellingen worden
ondersteund met bijeenkomsten en workshops wanneer ze te maken krijgen met milieuwetgeving op energiegebied. Daar-
innovatief idee kunnen bij deze twee partijen terecht. Zij
naast is voor ieder Rotterdams bedrijf een gratis startlicentie
helpen met advies, een werklokatie, een eerste klant of
van de ‘milieubarometer’ beschikbaar, een handig instrument
financiering.
om inzicht te krijgen in het eigen energieverbruik.
D e i n n o vat i e k e t e n De innovatieketen is gericht op het begeleiden van de duurzame ‘Willy Wortel’: van idee naar
bedrijf. Er zijn twee partijen die hierin helpen: Dnamo, de ‘incubator’ en het Rotterdam Innovation Centre als ‘accelerator’. De ‘incubator’ (letterlijk: broedplaats) Dnamo is dé plek in Rotterdam waar duurzame en innovatieve starters terecht kunnen voor ondersteuning bij de oprichting en ontwikkeling van hun bedrijf. Dnamo verzorgt strategisch advies,
duurzaamheidsadvies en persoonlijke coaching om de oprichting en ontwikkeling van ondernemingen te versnellen. De
geselecteerde pioniers werken onder meer aan een nieuwe aandrijfschroef voor de scheepvaart, een concept voor gezonde
kindervoeding en innovatieve waterzuiveringtechnologie. Het platform biedt ook werkplaatsen op de RDM Campus voor
productontwikkeling, toegang tot faciliteiten van Hogeschool Rotterdam en de TU Delft en kantoorruimte in het Dokkantoor van RDM Campus. Verder hebben startende ondernemers de toegang tot zeer gunstige leningen voor de start van hun
bedrijf en kunnen zij putten uit een uitgebreid netwerk. Rotterdam Innovation Centre neemt als ‘accelerator’ het stokje van
Dnamo over in het vervolgtraject. Via hun CleanTech BusinessClub bieden zij ondersteuning bij de groei van de onderneming, het versterken van het netwerk, groeikapitaal en participatie, juridische zaken en ondersteuning bij internationalisatie. Zij werken hiervoor samen met ervaren ondernemers, start-ups, bedrijven, onderzoekers en investeerders. 20
T h e m a 8 D u u rz a m e b e d r i j f s v o e r i n g Het stimuleren van een duurzame bedrijfsvoering begint
Gebouwen’, groene theaters, kinderboerderijen renoveren
forse winst te behalen als het gaat om de reductie van
verlichting en het ontwikkelen van een meetsysteem om
volgens het Cradle to Cradle concept, energiezuinige
bij het verduurzamen van de gemeente zelf. Hiermee is
het energiegebruik in gebouwen goed te monitoren. In
CO 2 , kosten en energiebesparing.
nieuwe gemeentelijke gebouwen wordt duurzaamheid
Behalve het verduurzamen van de bedrijfsvoering wordt
direct meegenomen. Het Stadskantoor is hier een goed
ook ingezet op een verbetering van de samenwerking
voor duurzaamheid tussen de verschillende gemeentelijke diensten. Het Programmabureau Klimaat is de aanjager
voorbeeld van. Dit moet het duurzaamste kantoor van Nederland worden!
• De gemeente Rotterdam koopt duurzaam in.
hiervan. Het is de bedoeling dat een duurzame bedrijfs
voering straks vanzelfsprekend wordt toegepast binnen
• Ten derde doen we onderzoek naar de mobiliteit onder
de gemeente Rotterdam.
ambtenaren; welk vervoersmiddel wordt er gebruikt en hoe kan dit duurzamer.
Zo doen we dat:
• Naast bovenstaande projecten wordt een visie op
• We verduurzamen gemeentelijke gebouwen.
duurzame bedrijfsvoering ontwikkeld waarmee op de
Hiervoor bestaan meerdere pilot-projecten. Een
lange termijn gewerkt kan worden.
aantal voorbeelden hiervan zijn: ‘Rotterdamse Groene
R o t t e r d a m s e Gr o e n e G e b o u w e n In het programma Rotterdamse
Groene Gebouwen wordt de gemeentelijke vastgoedportefeuille per gebouwgroep
(zwembaden, scholen, theaters, kantoren) van energiebesparende maatregelen voorzien. Maatregelen zijn onder meer het aanbrengen van verbeterde isolatie, efficiëntere luchtbehandelingsystemen en nieuwe verwarmingsinstallaties.
De maatregelen worden uitgevoerd door gespecialiseerde marktpartijen. De gemeente sluit met deze bedrijven een contract waarmee de energiebesparing wordt ge
garandeerd. Deze bedrijven zijn verantwoordelijk voor het realiseren van de afgesproken energiebesparing en de benodigde investeringen. Een belangrijk voordeel van deze
aanpak voor de gemeente is dat het budgetneutraal wordt uitgevoerd. De bedrijven financieren de investering en verdienen die terug door de kostenbesparing op de energierekening. Zo zijn er géén extra investeringsbudgetten nodig.
Als eerste worden de zwembaden aangepakt omdat dit grootverbruikers zijn van
energie en water. De gemeente maakt gebruik van de procedure van zogenaamde
concurrentiegerichte dialoog, waardoor een resultaatgerichte samenwerking ontstaat die ruimte biedt voor creatieve ideeën uit de markt. De gemeente Rotterdam is de
eerste gemeente in Nederland die gebruik maakt van deze manier van publiek private samenwerking.
21
Meedoen?
Bent u geïnspireerd geraakt en wilt u zich aansluiten? Neem dan contact op met het Programmabureau Klimaat: Programmabureau klimaat
World Trade Center - Beursplein 37 - 4 e etage, laagbouw (Coolsingelzijde) Postbus 70012 - 3000 KP Rotterdam
Telefoon: 010 – 267 26 90 - Email:
[email protected] Betrokken organsiaties: ABN-AMRO, AgentschapNL, Albeda College, Altran Technologies Netherlands B.V., 2012 Architecten, AM Wonen, Argos Groep B.V., Arup B.V., ASN Bank, Ballast Nedam, BAM Vastgoed,
Bestuursdienst Rotterdam, Bientôt, Bio-DSL, Blauwhoed B.V., Bokx Vastgoed Ontwikkeling B.V., Bouwfonds MAB,
Ontwikkeling CVG B.V., Bouwfonds Property Development B.V., BP Nederland, BPF, Broekman Group, Bureau Binnenstad,
CE Delft, Chief Marketing Office, Clingendael, Clinton Foundation, Cogen Nederland, Com . wonen, Croon, DC-Berkel, DCMR Milieudienst Rijnmond, De Hogeschool Rotterdam, De Stromen, De Wilgen Vastgoed B.V., Deelgemeenten,
Deloitte, Delta Projectontwikkeling, Deltalinqs, Den Hartogh, DGMR, DHV Ruimte en Mobiliteit BV,
Dienst Sport en Recreatie, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, Diergaarde Blijdorp, Doepel Strijkers Architects,
Döll - atelier voor bouwkunst, DonQi, DRIFT, dS+V, Duracar, Dura Vermeer Groep N.V., Dutch Green Building Council, DWA, E.ON, ECN Beleidsstudies, Ecofys B.V., Ecomobiel, Economic Development Board Rotterdam, Ecorys,
ENECO Energie, Enviu Foundation, Epyon, ERA Bouw, Erasmus Medisch Centrum, Erasmus Universiteit, Essent, Estrade Projecten, e-Traction, Evelop International, Evides, Ford Nederland B.V., Formula Zero, Gasunie Engineering B.V.,
Gemeente Amsterdam, Gemeente Delft, Gemeente Den Haag, Gemeentewerken, GeodisBM, Greenwheels Nederland, Grontmij, Groothandelsgebouw, Havenbedrijf Rotterdam N.V., HD Projectrealisatie B.V., Heijmans Vastgoed,
Hogeschool INHOLLAND Rotterdam, Hotels, Imtech, ING Real Estate, Irado N.V., Johan Matser Projectontwikkeling B.V.,
JOS, Kamer van Koophandel, Kema, Koninklijke Vopak N.V., Kuiper Compagnons, LedNed, Leene.txt,
LSI Project Investment N.V., Milieufederatie, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Financiën,
Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit, Ministerie van VROM, Ministerie Verkeer & Waterstaat,
Mitsubishi Motor Sales Nederland B.V., Multi Vastgoed bv, Nederlandse Gasunie N.V., Nederlandse Waterstofvereniging,
NICIS, Nissan International, NS Poort, Nuon, Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam, OV-fiets, OVG projectontwikkeling B.V., Peugeot Nederland, Politie Rotterdam-Rijnmond, Pon Holdings B.V., Pons Automobielhandel, Proper-Stok Groep B.V., Prorail, Provincie Zuid Holland, PWS Vastgoedontwikkeling B.V., PWS Woningcorporatie, Qurrent, Rabobank,
Redevco Nederland B.V., RET, ROGAM, Roteb, Rotterdams Milieu Centrum, Royal Haskoning, Saab Nederland,
SBR Stichting Bouwresearch, Scania, Servicedienst Rotterdam, Shell, Siemens, SNS Property Finance, SMD-Olie, Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Sparta, Stadion de Kuip, Stadshavens Rotterdam, Stadsregio Rotterdam,
Stadstoezicht, Stadswonen, Stedin, Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam, Stichting Woonstad Rotterdam, Stimular, Studentcar, Sunergy, Tamoil, Techniplan adviseurs B.V., Technische Universiteit Eindhoven, Theaters,
The Rail Factory, TNO, TNT, Toyota Nederland, Truckland Zuid-Holland, TU Delft, Unibail-Rodamco, Unica Installatiegroep, Unilever, Van der Looy Projektmanagement B.V., Van Gansewinkel, Van Maarssengroep, VCCR, Ventura,
Vesteda Project B.V., Vestia Groep, Volker Wessels Vastgoed B.V., Volvo Nederland, Vopak, Warmtebedrijf N.V., Woonbron, WTC, Zadkine, Zuid-Hollandse Milieufederatie, etcetera...
De brochure ‘Rotterdam Klimaatstad Actieprogramma Mitigatie 2010’ is opgesteld door:
Broer Duursma, Carien de Jonge, Fred Akerboom, Gabriëlle van Zoeren, Hendrik-Jan Bosch, Irma Arends, Lex Keijser,
Marieke Buijs, Nicolien Wirschell, Patricia Kromhout, Peter Verschoor, Robbert Schuijff, Tessa Vreeken, Wouter Verhoeven Fotografie: August Swietkowiak, BAM Woningbouw Rotterdam, Beelden van Edith, Daarzijn, Diergaarde Blijdorp, DonQi, DPI animation house, Gemeente Rotterdam, Hannah Anthonysz, Jan van der Ploeg, LSI project investment,
MAB Development Group, Marc Heeman, Max Dereta, Rick Keus, Rob Niemantsverdriet, Roteb, Van Gansewinkel Vormgeving: Antenna-Men / Druk: Thieme MediaCenter Rotterdam
22
23
Rotte rdam Clim at e In i t i at i v e Een beter klimaat voor mens, milieu en economie. Dat is de uitdaging voor initiatiefnemers Havenbedrijf Rotterdam NV, gemeente Rotterdam, ondernemersorganisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Het Rotterdam Climate Initiative creëert een beweging waar overheid, organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en inwoners samenwerken aan halvering van de CO 2 -uitstoot, aanpassen aan klimaatverandering en versterking van de Rotterdamse economie.
24 w w w. r o t t e r d a m c l i m a t e i n i t i a t i v e . n l
