No. 7-8 / juli-aug 2010
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
‘Rood staan is geen schuld’ Geldproblemen bij jongeren
Hans Achterhuis over de markt van welzijn en geluk en de neoliberalen Hoe seniorenhoofdstad Chemnitz zich voorbereid op de grijze golf De subtiele regie van alledaags jongerenwerk
www.socialevraagstukken.nl
‘Rood staan is geen Hoe professionals geldproblemen bij jongeren kunnen voorkomen
Jongeren komen steeds vaker
Een satéprikker
in geldproblemen. Dat is te
De afgelopen jaren zijn er in Neder-
voorkomen. Jongeren kúnnen en
land vele artikelen en boeken
willen daarbij geholpen worden, liefst door de professionals die
‘dat vind ik moeilijk om uit te
schulden bij jongeren (KBU 2007;
leggen’
CentiQ 2008; Noorda en Pehlivan 2009; Nibud 2008, 2009, 2010). Van de
preventie lukt, is dat ook in het
werkende jongeren heeft 40 procent
belang van de professionals. Een
een schuld van gemiddeld 900 euro.
richten op het werk waarvoor ik eigenlijk heb gekozen.’
een ROC-student zich af,
geschreven over de toename van
ze iedere dag tegenkomen. En als
leraar Engels: ‘Ik kan me nu meer
‘Wat rood staan is?’ vraagt
Een derde van de jongeren die nog bij hun ouders wonen, heeft een schuld
natie van problemen, maar vaak
van 750 euro.
ook met schulden, bijvoorbeeld door
Uit ons eigen onderzoek blijkt dat
boetes. Bij studenten gaat het vooral
professionals in hun dagelijks werk
om schulden bij de Dienst Uitvoe-
‘Twee jaar geleden was ik mentor van
regelmatig te maken krijgen met
ring Onderwijs (DUO), de voorma-
een meisje. Ik was dat maar heel kort.
jongeren met schulden. Wel is de
lige IB-groep.2 Op het ROC vonden
Dat meisje is gestopt met haar studie
diversiteit groot: op het vmbo maken
we dat een derde van de jongeren
om een halfjaar de tijd te nemen
leerlingen schulden door mobiele
een vergroot risico loopt om in de
haar schulden af te lossen. Ik heb
telefoons en games op internet, maar
problemen te komen; 5 procent heeft
haar daarna niet meer teruggezien.’
zijn de bedragen nog niet zo fors.
al met problematische schulden te
Het is een van de citaten uit de vele
Risicojongeren bij het Veiligheidshuis
maken. Leerlingen komen bijvoor-
interviews die we hielden met profes-
kampen weliswaar met een combi-
beeld in de problemen doordat ze de
sionals die met jongeren werken. De afgelopen drie jaar brachten we
8
de financiële situatie van jongeren
Onderzoek én activiteiten
in kaart. Door een combinatie van
De afgelopen drie jaar deden wij in Utrecht een grootschalig praktijkgericht onderzoek
kwantitatief en kwalitatief onderzoek
naar het financieel bewustzijn van jongeren. Daarnaast voerden we activiteiten uit die
én met interventies gericht op finan-
jongeren een gezonde kijk op geldzaken moesten helpen geven.
ciële bewustwording, probeerden we
Het onderzoek vond plaats onder een brede groep jongeren: middelbare scholieren, ROC-
inzicht te krijgen in hoe jongeren zich
leerlingen, hogeschoolstudenten, jongeren met een verstandelijke beperking en risicojon-
financieel gezond kunnen gedragen
geren die in aanraking zijn gekomen met het Veiligheidshuis, een samenwerkingsverband
(zie kader).
van organisaties in de justitie- en zorgketen. Ook interviewden we professionals die met
De belangrijkste uitkomst is dat
de jongeren werken, zoals docenten, schoolmaatschappelijk werkers, loopbaanbegelei-
jongeren vaak over onvoldoende
ders, zorgverleners, jeugdreclasseringsmedewerkers en casemanagers. 1
financieel bewustzijn beschikken
Daarnaast ontplooiden we schuldpreventieactiviteiten bij vijf instellingen in de provincie
én dat zij bij het verkrijgen van dat
Utrecht: het ROC Midden-Nederland, de Kredietbank Utrecht, de verstandelijkgehandicap-
bewustzijn ondersteuning wensen.
tenorganisatie Abrona, de Hogeschool Utrecht, het Veiligheidshuis Utrecht en bij een
Daarbij kijken ze nadrukkelijk naar de
aantal gerechtsdeurwaarders en vmbo-scholen in de regio. Zo organiseerden we financiële
professionals die ze in hun dagelijks
educatie voor vmbo-studenten, een financieel spreekuur voor ROC-studenten, adviezen
leven toch al tegenkomen. Dan gaat
aan medewerkers van het Veiligheidshuis en trainingen voor professionals die werken met
het dus niet zozeer om de financieel
jongeren met een verstandelijke beperking.
onderlegde hulpverleners van de
De bedoeling van het combineren van onderzoek met activiteiten is om resultaten en
kredietbank, maar juist om docenten,
succesfactoren van schuldpreventie zichtbaar te maken, om zo de kwaliteit van de schuld-
woonbegeleiders en cliëntmanagers.
preventie (verder) te verbeteren.
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
No. 7-8 / juli-aug 2010
Foto: John Schaffer / HH
Stijn Verhagen, Pim van Heijst, Kitty Jurrius, Pauline Calkoen en Eelco Koot
schuld’
telefoonrekening of de zorgverzeke-
prikker door alle leerlingenproblema-
dat jongeren in financiële problemen
ring niet betalen, onterecht studiefi-
tiek heen.’
raken. Net als kinderen leren om hun
nanciering ontvangen en rood staan. ‘Heel veel jongeren die op kamers
tanden te poetsen, moeten ze ook Weinig bewustzijn
leren gezond met geld om te gaan.
wonen, sluiten een lening af omdat
Schuldhulpverlening staat hoog op
Neem het voorbeeld van ROC-
ze anders gewoon niet rondkomen.
de beleidsagenda. Vorige maand
jongeren. Maar liefst 56 procent van
Ze hebben de verzekering, de huur,
nog werd er een wetsvoorstel naar
hen geeft van zichzelf aan soms of
het schoolgeld (…)’, aldus een ROC-
de Tweede Kamer gestuurd dat
vaker niet goed met geld om te gaan;
leerling.
gemeenten verplicht om mensen met
18 procent van deze groep zegt nooit
Wat vooral opvalt, is dat financiële
schulden voortaan sneller, uiterlijk
goed met geld te kunnen omgaan.
problemen zich zelden alleen mani-
binnen vier weken, te helpen daaruit
Veel jongeren blijken zelfs niet te
festeren. Ze hangen vaak samen met
te komen. Het versneld oplossen van
weten wat ‘rood staan’ en ‘schulden
problemen op school, met gezondheid
de schulden van jongeren (en ook van
hebben’ betekent. ‘Wat rood staan
en gedrag. In de woorden van een
volwassenen trouwens) is volgens ons
is?’ vraagt een ROC-student zich af,
ROC-directeur: ‘De omgang van de
echter niet de belangrijkste uitdaging.
‘dat vind ik moeilijk om uit te leggen
jongeren met geld zit als een saté-
Belangrijker is het om te voorkomen
(…). Geen benul hebben van wat
No. 7-8 / juli-aug 2010
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
9
je uitgeeft. En op het eind van de
Een autoriteit
heeft het thema ‘financiën’ een plek
maand op je rekening kijken en dan
Wat kunnen professionals dan doen?
gekregen in het interne zorgoverleg.
100 euro in de min staan. Of zoiets.’
De eerste stap is dat ze erkennen dat
Ook bij het Veiligheidshuis, Abrona,
Andere ROC-jongeren zien rood staan
ze niet langer de financiële situatie
Hogeschool Utrecht en de vmbo’s zijn
expliciet niet als het aangaan van een
van jongeren kunnen veronacht-
de professionals met schuldpreven-
schuld: ‘Ik zie rood staan niet als een
zamen, ook al is de financiële hulp
tieactiviteiten gestart, toegespitst op
lening’, zegt een van de studenten.
misschien niet hun eerste taak. Geld
de behoeften en leefwereld van de
‘Maar openstaande rekeningen of
speelt een belangrijke rol in het leven
jongeren in de eigen organisaties.
ongeopende post, dat soort dingen,
van jongeren. Jongeren van nu geven
ja, dat wel.’ Hierbij past het beeld dat
meer uit dan jongeren vroeger deden,
het hebben van schulden de jongeren
en ze willen dat ook graag doen. Ze
Wat levert het onderzoek op voor
doorgaans geen kopzorgen geeft – 85
willen echter óók worden begeleid
professionals die met jongeren
procent van de ROC-jongeren zit er
bij het (leren) nemen van financiële
werken? Om te beginnen hebben zij,
niet over in.
verantwoordelijkheid. Anders dan
anders dan ze vaak denken, geen
vaak wordt gedacht, is hun docent of
nieuwe financiële competenties nodig.
begeleider voor hen een autoriteit van
Het is net als met kinderen leren
wie ze op financieel vlak kunnen en
tanden poetsen: dat kan ook zonder
willen leren:
extra kennis. Wel zijn agogische
Wat doen professionals?
Professionals die met jongeren met schulden te maken hebben, blijken nauwelijks aandacht te besteden aan
• 93 procent van de ROC-studenten
Herhalen, oefenen, doen
vaardigheden vereist, maar daarover
financiële bewustwording (Verhagen
zegt er behoefte aan te hebben dat
beschikken de professionals al. Zo
2008). Ook de professionals waarmee
docenten en ouders meer aandacht
vonden wij dat professionals in de
wij in ons eigen onderzoek optrokken,
besteden aan het leren omgaan met
gehandicaptenzorg de financiële
deden dat in de beginfase (nog)
geld;
bewustwording van jongeren kunnen
nauwelijks. Sommigen wijzen op de
• 73 procent van de hbo-studenten
vergroten met de agogische vaardig-
verantwoordelijkheid van de ouders;
stelt dat de hogeschool onvoldoende
heden die ze bij hun andere werk-
anderen voelen zich onzeker over hun
doet om het financieel bewustzijn van
zaamheden mede inzetten: ‘herhalen,
eigen financiële vaardigheden en dus
studenten te vergroten;
oefenen, doen’.
over hun competenties de jongeren
• jongeren met een verstandelijke
Verder is het belangrijk om adequaat
gezond financieel gedrag aan te
beperking geven aan dat zij hun
aan te sluiten bij de leefwereld van de
leren.
begeleider zien als de belangrijkste
doelgroep. Dit betekent dat finan-
Het verweer van professionals om
persoon bij financiële vraagstukken;
ciële educatie meestal beter niet kan
zich niet met de financiële problemen
• 76 procent van de vmbo-jongeren wil
van jongeren te bemoeien, is meestal
meer hulp bij de voorbereidingen op
‘verstandig omgaan met geld’, maar
dat hun primaire taak ligt op het
hun financiële toekomst.
over thema’s waarmee jongeren
gebied van onderwijs, welzijn of zorg.
gaan over ‘sparen’, ‘zuinigheid’ en
dagelijks te maken hebben. ‘Over
‘Ik ben docent en geen financieel
De tweede stap is dat professionals
scooters, prada’s, mobieltjes, werken
specialist’, is een stelling die nogal
nadenken over hoe ze het beste vorm
en boetes dus’, weet een jongeren-
wat leerkrachten delen. Ook profes-
kunnen geven aan schuldpreventie. Bij
werker. Aansluiten bij de leefwereld
sionals die werken met risicojongeren
de Utrechtse instellingen is sinds twee
van jongeren impliceert bovendien
of met jongeren met een verstande-
jaar een groot aantal schuldpreven-
andere didactische keuzes. Op dit
lijke beperking zien financiën niet
tieactiviteiten geïntroduceerd. Bij het
moment is financiële educatie meestal
als onderdeel van hun primaire taak.
ROC Midden-Nederland bijvoorbeeld
gericht op financiële kennisvergro-
Ze verwijzen jongeren die schulden
hebben docenten in hun reguliere
ting over sparen, lenen, financiële
hebben weliswaar soms door naar de
lessen en bij de loopbaanbegeleiding
producten of de werking van de
schuldhulpverlening, maar in het voor-
aandacht besteed aan financiële
economie en de financiële markt.
komen daarvan zien zij voor zichzelf
issues, zijn er ‘geldweken’ georgani-
Wij vonden echter dat vaardigheids-
geen rol weggelegd.
seerd, is er een financieel spreekuur
cursussen, weerbaarheidssessies of
ingesteld voor (risico)studenten en
motivatietrainingen vaak beter werken
10
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
No. 7-8 / juli-aug 2010
dan informatieoverdracht. Voor zover
Ik kwam hier toch werken om Engels
Heijst, P. van, en S. Verhagen (red.),
informatieoverdracht wél zinvol is,
te geven? Het afgelopen jaar heb
Geld rolt. De rol van professionals
is het beter herkenbare voorbeelden
ik echter gemerkt dat het instellen
bij financiële bewustwording van
te kiezen waarmee jongeren zich
van een financieel spreekuur en het
jongeren. Amsterdam: SWP, 2010
kunnen identificeren: Hoe zeg je nee
bespreken van geldzaken in de klas
tegen een abonnement? Wat kost een
mij ook ruimte biedt. Ik kan me nu
scooter rijden eigenlijk? Wat verdien je
meer richten op het werk waarvoor ik
Literatuur
als je je mbo hebt afgerond?
eigenlijk heb gekozen.’ Kortom: een
• CentiQ, Financieel inzicht 8- tot 18-jarigen in
Juist niet-financieel gespecialiseerde
organisatie die aandacht besteedt
professionals zijn volgens ons in
aan financiële preventie kan wellicht
staat de juiste snaar bij jongeren te
grotere problemen voorkomen, geeft
raken. Docenten, woonbegeleiders en
jongeren de nodige rust, en daardoor
cliëntmanagers kennen hun jongeren
kan de organisatie zich weer beter op
voor studerenden, Kluwer, 14-08-2008, www.
van haver tot gort en weten beter dan
de kerntaken richten: doceren, bege-
studiefinanciering-info.nl/artikel/e438dd4b-
bijvoorbeeld schuldhulpverleners hoe
leiden, coachen, empoweren.
55ec-4f0f-a00f-46edfb39a846.aspx (bezocht op
met hen te werken. Bovendien zijn ze
Nederland. Den Haag: CentiQ, 2008 • KBU, Handboek ‘Jongeren en schulden’. Utrecht: Kredietbank Utrecht, 2007 • Kluwer, Studieschuld verdubbeld. Informatieserie
24-03-10)
in staat belangrijke verschillen tussen
• Nibud, Financieel gedrag van jongeren. Utrecht:
groepen en individuen te signaleren.
Nibud, 2008 • Nibud, Nibud scholierenonderzoek. Utrecht:
In plaats van over
De winst
Jongeren die hebben geleerd gezond
‘sparen’ en ‘zuinigheid’
met geld om te gaan, zullen minder
kan financiële educatie
snel in financiële problemen raken. Professionals die het bewustzijn van jongeren bevorderen, vergroten dus de kansen van jongeren op een gezonde
2010. Utrecht: Nibud/MOgroep, 2010 • Noorda, J. en T. Pehlivan, Kredietcrisis onder
beter gaan over scooters,
risicojongeren. Een andere kijk op schulden en
prada’s, mobieltjes,
huisvestingsproblemen. Den Haag: SDU, 2009
werken en boetes
ontwikkeling naar volwassenheid.
Nibud, 2009 • Nibud, Jongeren en schulden. Nieuwsbrief maart
Behalve jongeren te leren gezond
• Verhagen, S., Participatie en maatschappelijke ontwikkeling. Lectorale rede. Utrecht: Hogeschool Utrecht, 2008
met geld om te gaan, kunnen professionals ook vroegtijdig geldpro-
Noten
blemen zien aankomen. Als het lukt
1 We hielden vier grootschalige enquêtes onder
om te voorkomen dat jongeren in de
vmbo-jongeren (N=292), ROC-leerlingen
schulden raken, bespaart dit niet
Stijn Verhagen is lector participatie en
(N=826 (nulmeting); N=854 (tussenmeting) en
alleen persoonlijk leed – variërend
maatschappelijke ontwikkeling bij de
hbo-studenten (N=949). Per groep hielden we
van de pijn om af te lossen tot school-
Hogeschool Utrecht. Pim van Heijst,
bovendien ongeveer twintig interviews én twintig
uitval en carrières van (kleine) crimi-
Kitty Jurrius, Pauline Calkoen en Eelco
interviews met de professionals die met hen
naliteit – maar ook reparatiekosten
Koot zijn kenniskringlid bij dit lecto-
werken. Tot slot interviewden we jongeren met
achteraf. Het voorkomen van schulden
raat.
een verstandelijke beperking en hun profes-
levert de maatschappij en organisa-
sionals, alsmede professionals die werken met
ties uiteindelijk meer tijd en geld op
Het boek Geld rolt verschijnt op 25
jongeren die in aanraking zijn gekomen met het
dan het kost.
augustus bij uitgeverij SWP (en is
Veiligheidshuis (bijvoorbeeld jeugdreclasserings-
Professionals hebben er in hun werk
nu al te bestellen op www.swpbook.
zelfs direct baat bij. Jongeren met
com). Op deze dag vindt tevens de
schulden hebben doorgaans geen rust
gelijknamige conferentie plaats. Zie
goed. Toch kregen in 2007 75.000 ex-studenten
en dat heeft ook zijn weerslag op hun
voor informatie over het programma
een bezoek van een deurwaarder omdat zij niet
omgeving. Een docent zegt daarover:
en gratis inschrijving: www.socialein-
aan hun verplichtingen voldeden (Kluwer 2008).
‘Toen ik over het schuldpreventiepro-
novatie.onderzoek.hu.nl.
medewerkers). 2 Hun (arbeidsmarkt)perspectieven zijn doorgaans
ject hoorde, dacht ik aanvankelijk:
No. 7-8 / juli-aug 2010
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
11
