ja argang elf nummer twee
HERSTRUCTURERING
VERDAMPT 1 MILJARD OMGEVINGSWET BRENGT SFEER IN UW WERKGEBIED
Oprichter Seats2meet
RONALD VAN DEN HOFF
‘De virtuele laag bepaalt dee waarde van het werkgebied’ HENRY MEIJDAM
‘NATIONALE E GRONDBANK K? GRONDBANK? AL 10 JAAR TE LAAT’
colofon & redactioneel BEDRIJVENTERREIN #2 2015 Bedrijventerrein is een uitgave van Elba-Rec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt hoogwaardige kennis over economische gebiedsontwikkeling en vormt een naslagwerk voor bestuurders of ambtenaren bij overheden, vastgoedontwikkelaars en -beleggers, makelaars, adviesen ingenieursbureaus, parkmanagementorganisaties en ondernemersverenigingen. Uitgever Elba-Rec, Edgar van Eekelen CONTACTGEGEVENS Elba-Rec Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033-8700 100 www.bedrijventerrein.biz LinkedIn: bit.ly/bedrijventerrein Twitter: @VakbladBT Redactie:
[email protected] Advertenties:
[email protected] Abonnementen:
[email protected] REDACTIERAAD Jeroen Krijgsman (Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij), Theo Dohle (De Wijde Blik), Marc van Geene (Kadaster), Fred Eijsink (Kamer van Koophandel), Martin Rog (Menzis), Bart Pasmans (Nijmegen School of Management), Rikus Wolbers (Oost NV), Cees Brinkman (Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord), Kjell-Erik Bugge (Saxion), Maaike van der Ven (Gemeente Zaltbommel)
REDACTIE Jan Jager (hoofdredacteur), Rudi Engel (eindredacteur), Lisette van Beusekom, Jeroen Bruinenberg en Mieke Naus ART DIRECTION EN VORMGEVING Kilian Idsinga PRODUCTIE BDUprint, Barneveld ABONNEMENTEN Bedrijventerrein is een uitgave van Elba-Rec. Naast het uitgeven van vakbladen organiseert Elba-Rec congressen, netwerkbijeenkomsten, seminars en studiereizen voor haar doelgroeSHQ2PKLHUYDQ]RRSWLPDDOPRJHOLMNWHNXQQHQSURŵWHUHQ hebben we abonnementsvormen die alle vakbladen van Elba-Rec bevatten. Kijk voor alle informatie over de vakbladen en de vele evenementen op www.elba-rec.nl. IBAN: NL10FVLB0226315096 t.n.v. Elba Media in Amersfoort. © ELBA-REC BV, AMERSFOORT Bedrijventerrein verschijnt vier keer per jaar. Het bevat informatie die met de meeste zorgvuldigheid is samengesteld. Elba-Rec en de bij deze uitgave betrokken redactie en redactieraad ontvangen geen enkele aansprakelijkheid voor mogelijke gevolgen die zouden kunnen voortvloeien uit het gebruik van in deze uitgave opgenomen informatie.
redactioneel
Time for a change De Nederlandse reflex tijdens een vastgoedcrisis is doorgaans ‘schaarstecreatie’. De meters die ooit in de markt zijn gezet moeten eruit, of er mag niet meer worden gebouwd. Dit alles om een kunstmatig tekort te creëren, waardoor vraag en aanbod meer met elkaar in evenwicht zijn en prijzen kunnen herstellen. Ook in de wereld van bedrijventerrein(her)ontwikkeling wordt schaarstecreatie vaak als panacee gezien. Als je meters uit de markt haalt, wordt er beter voor bestaande meters gezorgd en worden de andere meters meer waard. Het is de logica van een grondboer en de economie van de ruimte. Maar de reële economie helpen we hier niet mee vooruit. In april waren we op studiereis in Dublin. We werden ontvangen door de National Asset Management Agency (NAMA). Vanaf 2009 verloste deze bad bank de Ierse financiële sector van hun slechte vastgoedleningen. Daarmee was een bedrag van 80 miljard euro gemoeid. NAMA werd in één klap de grootste onroerendgoedbezitter van Ierland en is dat nog steeds. In plaats van verdere expansie van de vastgoedvoorraad een halt toe te roepen of het uit de markt nemen van overtollige meters, bouwt NAMA bij. Niet in eerste plaats om geld te verdienen, maar om samen met de stad vestigingsmilieus te maken die nieuwe economische sectoren verlangen. Want de markt wil wat te kiezen hebben. Daar past schaarste niet bij. Ik ben het daarmee eens. Je moet de markt wat te bieden hebben. Met de Dublin Docklands, waarin NAMA ondanks de leegstand elders in de stad investeert, bewijst Ierland succesvol te zijn. Grote Amerikaanse internetgiganten als Google, LinkenIn, Facebook, Paypal en AirBnB vestigden zich in het gebied. De economie is niet gebaat bij schaarste. Schaarstecreatie is een verzinsel van de vastgoedmarkt. Het is een vorm van door de overheid gefaciliteerde kartelvorming rondom bestaande vastgoedbelangen. Als jij mag bouwen wil je niet dat je buurman ook mag bouwen, want dan zakt de prijs, zo is de redenatie. Terwijl aanbieders zouden moeten concurreren op kwaliteit. Je gaat ook niet de productie van Duitse auto’s beperken om de Franse industrie te redden. Frankrijk moet betere auto’s maken. In het Paradijs was overvloed, totdat Eva van de verboden vrucht at en zij en Adam werden verbannen naar een wereld van permanente schaarste. In mijn paradijs is er grond in overvloed waarop de economie kan wortelschieten en nieuwe bedrijvigheid kan floreren. In plaats daarvan is grond een economie op zichzelf geworden. It’s time for a change.
Jan Jager HOOFDREDACTEUR
nummer twee tBEDR IJV ENTER R EIN tjaargang elf
inhoudsopgave
F
ELBA-REC EVENEMENTEN
FEATURE 10 jaar bedrijventerreinbeleid
10 jaar lang hebben we bedrijventerreinen geherstructureerd. Schoon, heel en veilig was het devies, maar uit onderzoek van 3 promovendi blijkt dat er ‘geen meetbaar economisch effect’ is. Wat nu?
p.10
DONDERDAG 25 JUNI
Kenniscafé Slotevent Westas www.kennislabvoorurbanisme.nl
I
C
INTERVIEW ‘De lifecycle wordt veel korter’
Hoe kom je in contact met die ene persoon die jou verder brengt? Ronald van den Hoff, oprichter van Seats2meet, ontwikkelde de serendipity machine en brengt via een virtuele laag toevallige ontmoetingen tot stand.
VRIJDAG 26 JUNI
p.18
Kenniscafé Wonen & Zorg Slotevent Amersfoort www.kennislabvoorurbanisme.nl
CIRCULAIRE ECONOMIE Zo bouw je samen aan een
1-4 JULI
circulaire economie
Meuse Studiereis
Hoe transformeer je een lineaire economie naar een circulaire? Met het manifest ‘Westas, daar draait het om’ nemen publieke en private partijen in de Amsterdamse Westas het heft in eigen handen voor deze broodp.22 nodige en uitdagende transitie.
Glasgow www.meusefoundation.eu 6-8 JULI
Summerschool extreme urbanism Maasvlakte Rotterdam www.kennislabvoorurbanisme.nl SEPTEMBER
Meuse Studiereis Glasgow www.meusefoundation.eu 14 OKTOBER
Nationaal Bedrijventerrein Congres
T
A
O
TECHNOLOGIE ‘Niets mis met nieuwbouw’
Tilburg www.btcongres.nl
De Rli bracht begin dit jaar de ‘Verkenning technologische innovaties in de leefomgeving’ naar buiten. Voorzitter Henry Meijdam vertelt over panden volgepakt met robotica, interactieve lichtwanden en modulaire bouweenheden, maar hij doet ook een bijzondere oproep voor het Nederlandse p.26 grondbeleid.
ACCOUNTBEHEER ‘Goed accountbeheer is keihard werken’
Iedere gemeente is bezig met de verkoop van nieuwe kavels, maar zijn de zittende de ondernemers niet veel belangrijker. Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord en gemeente Heerhugowaard zijn daarvan p.30 overtuigd. Door een klantgerichte aanpak en provinciale subsidie bleef ‘de Azijnfabriek’ behouden.
OMGEVINGSWET ‘Er mag meer met de Omgevingswet’
Voormalig industrie- en distributiegebied Merwede staat al ruim tien jaar op de transformatieagenda. 23 ha, centraal gelegen in de stad. ‘Wat in het centrum niet meer kan, kan hier wel. Mixen met functies.’ Het transformatieproces verloopt echter moeizaam, mede door de aanwezigheid van milieuzoneringen. Kan de Omgevingswet zorgen voor een p.34 stroomversnelling?
nummer twee tBEDR IJV ENTER R EIN tjaargang elf
EN VERDER Pagina 06 Pagina 17 Pagina 39 Pagina 40 Pagina 42 Pagina 44
Kort Column Bert Cozijnsen Column Herman Timmermans Hoe gaat het met: Waarderpolder REmontabel bouwen is de toekomst Meer info
CIRCULAIRE ECONOMIE pagina 22
BT
tekst lisette van beusekom s beeld concrete communicatie bv
C Duurzame groei Amsterdam begint in de Westas
Zo bouw je samen aan een circulaire economie
nummer twee tBEDR tBEDR IJV ENTER R EIN tjaargang elf
DATA
WONINGEN
DISTRIBUTIE
WATER
GREENPORT
PER VLIEGTUIG
ELEKTRA
SCHIPHOL
PER AUTO
HAVEN
PER OV AFVAL
In 2040 wonen in Amsterdam naar schatting een miljoen meer mensen dan vandaag. En dat betekent nog meer consumptie, nog meer activiteiten en nog meer stromen in een stad die nu al uit zijn voegen barst. Om de metropoolregio leefbaar te houden, moet onze economie worden getransformeerd. Van lineair naar circulair. Met het manifest ‘Westas, daar draait het om’ nemen publiek en privaat samen het voortouw.
Geen keuze, een must De urgentie is duidelijk: grondstoffen worden schaarser, het inwonertal van onze hoofdstad groeit en met de huidige manier van produceren, vervoeren en consumeren is het onmogelijk de toppositie van de Metropoolregio Amsterdam (MRA) te behouden. ‘Een wegwerpmaatschappij’, zoals het manifest het benoemt, is niet meer van deze tijd. Iets wat we al langer weten dan vandaag. 38 jaar geleden werd in het 2e Milieu Actie Programma namelijk al gewezen op een strategie die verspilling van grondstoffen tegengaat en recycling vergemakkelijkt. Maar de overgang van circulair
nummer twee tBEDR num BEDR IJV ENTER R EIN tjaargang elf
BT pagina 23
Op 24 maart 2015 werd een belangrijke stap gezet. Bestuurders van de provincie Noord-Holland, de gemeente Amsterdam en gemeente Haarlemmermeer namen het manifest ‘Westas, daar draait het om’ in ontvangst tijdens de jaarlijkse Conferentie Logistiek. Het initiatief voor het opstellen van dit manifest lag in handen van SADC, het Amsterdams Havenbedrijf, Schiphol Group en Greenport Aalsmeer, in opdracht van de Amsterdam Logistics Board. Samen omarmen zij de gedachten van de circulaire economie die de ‘machinekamer van Amsterdam’ vitaal kan houden. Sterker nog, ze willen dat de gehele logistieke regio gaat functioneren als een circulair gebied waarin producten niet bij de consument eindigen, maar zoveel mogelijk worden teruggebracht naar de oorspronkelijke grondstof. Vanwaar een manifest? ‘Het is een goede zaak dat circulaire economie op de agenda komt van bestuurders van de regio. Er wordt al jarenlang over nagedacht, maar nu is het tijd voor de vervolgstap. Agenderen, agenderen, agenderen’, stelt Paul Jansen, commercieel directeur van gebiedsontwikkelaar SADC. En daarmee is het begin gemaakt van een bijzonder samenwerkingsverband.
CIRCULAIRE ECONOMIE
tekst lisette van beusekom s beeld concrete communicatie bv
C
denken naar circulair doen is geen eenvoudige. Het vergt een nieuwe inrichting van productie- en logistieke processen. In deze nieuwe economie bestaat afval niet meer, maar worden grondstoffen zoveel moge, DE ME D DIRECTEUR STRATEGIE EN INITIATI E- lijk teruggewonnen. Maar hoe zet je deze NEMERS EF- langetermijnvisie om in concreet handeINNOVATIE BIJ AMSTERDAMS HET WO A AN len op gebiedsniveau om daadwerkelijk als HAVENBEDRIJF ORD ‘Onze functie als haven blijft gelijk, maar de aard, het type goederen een circulaire regio te functioneren? Juist, en de daaraan gekoppelde activiteiten veranderen. We zien het belang daarvoor is medewerking nodig van zowel van hergebruik van grondstoffen toenemen. Dat is een van de redenen publieke als private partijen.
Eduard de Visser
waarom wij circulaire economie omarmen. Als haven vraag je je daarnaast continu af: hoe kunnen wij met onze expertise, kennis, infrastructuur en voorzieningen inspelen op huidige ontwikkelingen? Een haven is meer dan een haven. Het is ook een industriegebied. Zo wordt hier frituurvet omgezet naar biodiesel, en liggen hier kansen met betrekking tot 3D-printen. In een haven komen goederenstromen en activiteiten samen. Door circulair te handelen benut je de volle waarde van het gebied en maak je jezelf minder afhankelijk van concurrenten en andere regio’s. Een van onze actiepunten is het opzetten van een slim energienetwerk dat vraag en aanbod van energie in de haven op elkaar afstemt en het mogelijk maakt om overtollige energie op te slaan. En daarnaast kijken we samen met Waternet hoe fosfaat kan worden teruggewonnen uit rioolwater. De techniek is vaak niet het probleem, want we kunnen heel veel. Het bij elkaar brengen van de juiste partijen is een uitdaging.’
pagina 24
BT
EDE MEDEFI T A I INI T A AN NE ME R S OR D O W HE T
Sander van Voorn PROGRAMMAMANAGER BIJ GREENPORT AALSMEER
‘Voor ons waren er twee belangrijke drijfveren om mee te werken aan de totstandkoming van dit manifest. In de eerste plaats het netwerk. We kenden elkaar al wel, maar echt samenwerken gebeurde nog niet. Een tweede reden is dat we zoeken naar nieuwe business. Bloemen en planten hoeven niet meer vanzelfsprekend allemaal naar de vaas te gaan, maar kunnen ook worden ingezet in de farmaceutische en mode-industrie. Het kan dan gaan om nieuwe toepassingen van werkende inhoudsstoffen van bloemen en planten, maar ook om de positieve effecten die ze hebben op onze leefomgeving. Waar deze nieuwe markt met name gericht is op duurzame lineaire ketens, werken we ook aan circulaire projecten. Zo streven we, samen met Schiphol, Afval Energiebedrijf en TATA, naar een warmtenetwerk dat CO2 afvangt en door een pijpleiding vervoert naar plekken waar het wel bruikbaar is, zoals op tuinders. Het netwerk dat wij middels het manifest opdoen helpt ons bij de uitvoering van deze langetermijndoelstellingen, het valoriseren van kennis en het LGHQWLŵFHUHQYDQNDQVULMNHPRJHOLMNKHGHQő
Een kleine terugblik. De initiatiefnemers van het manifest zijn allen partner van het Kennislab voor Urbanisme, dat sinds 2012 als een R&D-lab functioneert. Studenten werken hier samen met overheid, kennisinstellingen en marktpartijen aan innovatieve oplossingen voor een sterkere regio. Er ontstond een netwerk van partijen met een belangrijke economische en/of logistieke functie in de Westas. Sander van Voorn, programmamanager Greenport Aalsmeer was er vanaf de eerste minuut bij. ‘Een netwerk is een middel, geen doel. Het doel is om samen vooruit te komen met de regio, en als je daar samen over praat komen de gezamenlijke delers bovendrijven. Thema’s van de toekomst, waar je allemaal mee bezig bent. Circulaire economie bleek zo’n thema te zijn. Met dit manifest sorteren we voor op een nieuwe economie die eraan komt.’
Een nieuwe hype? Circulaire economie is niet het volgende buzzwoord, na duurzaamheid en cradleto-cradle. Circulair denken gaat verder. ‘Wat dit wezenlijk anders maakt, is dat we het thema duurzaamheid koppelen aan een ruimtelijke context en logistieke expertise. Op dit schaalniveau is dat nog nooit eerder neergezet’, stelt Eduard de Visser, directeur strategie en innovatie van het Amsterdams Havenbedrijf. ‘Een circulaire economie stelt nieuwe eisen aan een gebied. Het terugwinnen en recyclen van grondstoffen vraagt om een andere manier van bevoorrading en stedelijke distributie. Daarvoor heb je alle logistieke kennis en expertise nodig die hier aanwezig is, moet je logistieke processen opnieuw inrichten. Dat heeft gevolgen voor je infrastructuur en voor je ruimtelijke inrichting. Distributie, productie en recycling moeten aan elkaar worden geknoopt.’ Er wordt al volop geëxperimenteerd met circulaire initiatieven. Denk aan De Ceuvel, aan Green Deal Grassen en Gewassen, aan
nummer twee tBEDR IJV ENTER R EIN tjaargang elf
smart grids in de haven en een kenniscluster bij Schiphol waar recycling en biobasedmaterialen als grondstof worden gebruikt voor nieuwe producten. Mooi, maar op een groter schaalniveau moet ook iets gebeuren. ‘Het zijn allemaal tuintjes. Om het verschil te maken zijn koppelingen nodig tussen deze kleinschalige initiatieven, innovatieve startups, gevestigde private partijen en overheid. Alleen op die manier kun je werkelijk het verschil maken’, aldus Jansen.
En nu…
Het belangrijkste doel, agenderen, is hiermee geslaagd. Het is nu zaak dat dit een vehikel op gang gaat brengen die de samenwerking rondom het thema kan bevorderen en gedeelde belangen koppelt. Er moet ken-
EDE MEDEFI T A INI T I A A N NE ME R S OR D HET WO
Paul Jansen
COMMERCIEEL DIRECTEUR BIJ SADC
‘Als regionale gebiedsontwikkelaar staan wij voor de uitdaging om grond te ontwikkelen en uit te geven. Daarbij vraag je je constant af hoe we bedrijventerreinen optimaal kunnen inrichten. Vanuit een logistiek oogpunt, maar ook als het gaat om multimodaliteit, hergebruik en duurzaamheid. Als een ijskast niet alleen van fabriek naar de klant gaat maar ook weer terugkomt, wat betekent dat dan voor je ruimtegebruik? Daarvoor moet je begrijpen wat de kern is van een circulaire economie, namelijk het denken van grondstof tot grondstof en het samenwerken door de ketens heen. Met dit manifest, maar ook door het opzetten van een incubator en het ontwikkelen van een Valley als hotbed voor circulaire economie op Schiphol Trade Park, dragen we daaraan bij.’
ŘStel een gemeente-overstijgende gebiedsvisie op ŘMaak een atlas van energie-, afval-, materialen- en goederenstromen, zodat kansen voor nieuwe circulaire projecten worden blootgelegd ŘKoppel gedeelde belangen ŘOmarm initiatieven die al lopen, vul ze aan en vertel ze door ŘAgendeer circulaire economie BT pagina 25
In het manifest zijn de eerste actiepunten benoemd. Er is behoefte aan een gezamenlijke ruimtelijke gebiedsvisie die gemeentegrenzen overstijgt en waarvan de input moet komen vanuit zowel de kleine als grote marktpartijen die nu al circulair bezig zijn. De eerste signalen voor het vervolg hiervan zijn positief. Arjan Spit, programmamanager Westas namens gemeente Amsterdam: ‘De Westas staat inmiddels op de Agenda Duurzaamheid van de gemeente Amsterdam, en wordt breed gedragen door de verschillende stadsdelen, gemeenten en provincies. De grote vraag is: hoe nu verder? Het manifest zal in ieder geval ook worden voorgelegd aan het college van B&W. Er moet worden nagedacht over de beste vorm om samen met de partijen de kansen die de Westasregio biedt uit te nutten. Daarover zijn we nu in gesprek.’
5 ACTIEPUNTEN OM TE KOMEN TOT EEN CIRCULAIRE ECONOMIE
nis met elkaar worden gedeeld. Kennis van bedrijven, instellingen, overheden en van start-ups. Van Voorn: ‘Hier ligt ook voor de Amsterdam Economic Board een belangrijke taak. Zij hebben als overkoepelend orgaan het vermogen om nieuwe verbindingen te leggen tussen sectoren die vooralsnog onbekend terrein voor elkaar waren. Vandaaruit ontstaat nieuwe business.’ Een hulpmiddel daarvoor is een stromenatlas, die er volgens Spit zeker gaat komen. Er wordt zelfs al door een aantal partijen aan gewerkt. Door in kaart te brengen hoe energie, afval, materiaal en goederenstromen door de regio lopen, kunnen vraag en aanbod beter op elkaar worden afgestemd en optimaal worden hergebruikt. Onder andere door deze interventies moet de langetermijnvisie door publieke en private partijen worden omgezet in handelen. En daar wordt direct mee gestart. ‘Zet in op laaghangend fruit, luidt het devies van Jos Nijhuis, CEO Schiphol Airport, op de Conferentie Logistiek. ‘Er liggen kansen genoeg voor het oprapen, pak ze op en kop ze in.’
nummer twee tBEDR IJV ENTER R EIN tjaargang elf
