Heuvel
De Heuvel is een aan vier zijden gesloten, gaaf en rustig plein dat stedebouwkundig gezien tot de mooiste in Noord-Brabant behoort, vooral ook door de karakteristieke boombeplanting. (gem Oosterhout)
De Heuvel, Oosterhout (tussen knooppunt 71 en 73) Eén van de fraaiste pleinen in Oosterhout. De welgestelden van vroeger vestigden zich hier graag. Vanwege de aanwezigheid van veel banken en verzekeringsmaatschappijen werd het ook wel de Oosterhoutse Waalstreet genoemd. Op huisnummer 16 staat het kleinste huis van Oosterhout. Huisnummer 15 werd gebouwd als Marechausseekazerne maar is nooit als zodanig in gebruik geweest. Wel deed het dienst als wachthuisje voor de tram die hier vroeger reed. Heuvel 13 is het het Vrijheidshuis waar Schout en Schepenen recht spraken. Het vonnis werd voltrokken midden op het plein voor de trappen.
Beschermde gezichten in Oosterhout In de gemeente Oosterhout heeft de rijksoverheid tot nu toe twee beschermde gezichten aangewezen. In 1967 is de kern Heuvel-Slotlaan-Ridderstraat aangewezen als beschermde stadsgezicht.
Pierre van Beek - Heemkunde-artikelen redactie: Ben van de Pol
Romantiek in Oud-Oosterhout Het Nieuwsblad van het Zuiden - zaterdag 5 augustus 1978 Een halve eeuw geleden voerde een journalist het stadje Oosterhout op als een "coquette vrouwtje". Merkwaardig! Dat is namelijk wel het allerlaatste, dat je ervan zeggen kunt. Inmiddels is dat Oosterhout tot heel wat stad uitgegroeid door nieuwbouw en industrie. Wanneer je dat alles nu eens even wegdenkt bij een wandeling door het oude hart van Oosterhout, met nog een beetje historie in je achterhoofd, eens een praatje maakt met deze en gene, dan komt dat beeld van het vrouwtje niet meer zo vreemd over. De Oosterhouters zijn een gemoedelijk volk met een hang naar gezelligheid, maar... ze hebben hun trots. We dachten zo, dat ze die voor een niet gering deel ontlenen aan hun band met Oranje, welk huis regelmatig, in geval van nood, als beschermer optrad. Oosterhout zag koningen, prinsen en allerlei hoge legerofficieren binnen zijn veste. En ze vonden het hier allemaal gezellig. Ook Willem III en onze koning Willem II. Oosterhout had "iets"! En het heeft 't waarachtig nog!
Voor wie, vanaf de weg Tilburg - Breda, Oosterhouts centrum binnenrijdt op een zonnige zomerdag, is de ontvangst zonder meer grandioos. De schaduwrijke Slotlaan vangt u op en draagt u als het ware op haar beide armen naar een van de oude centra in casu de Heuvel. Je hebt dan niet eens kans gekregen even te grinniken om de oude Abraham in steen, daar links voor het stadspark, die diepzinnig verkondigt: "Wijs is hij, die weet waar Abraham de mosterd haalt." Geen Oosterhouter zal u proberen wijs te maken, dat er op die Heuvel niets is veranderd. Zij die het weten kunnen, vertellen vol weemoed van het trammetje, dat via de Heuvel, langs een nu niet meer bestaande kiosk en blauwhardstenen pomp, vanonder de fraaie bomen, zijn draai naar de Arendstraat maakte. Stoomtrams, eens hoog geëerd, behoren nu tot de folklore en vormen voorwerp van goedaardige spot, maar tegelijkertijd stralen ze in een door de tijd voortdurend mooier wordend aureool. Dat is beschoren aan wat eens was en nooit zal wederkeren. Onze gevoelsverbondenheid met deze Heuvel en omgeving heeft een heel merkwaardige oorsprong. Zij zit namelijk vast aan... een koekjestrommel van de suikerbakker Smits uit de Arendstraat. Deze trommel vertoonde op haar vier wanden stadsgezichten van wat toen nog geen Oud-Oosterhout was. Heel romantische afbeeldingen van o.a. Heuvel, Slotjes, Ridderstraat. Het trommeltje is door ons hele leven gereisd om eindelijk, beschadigd en gedeukt maar met zijn leegte vol geestelijke waarden, in een vuilnisbak te belanden. We maken ons sterk, dat er nog wel zo'n trommeltje in Oosterhout hier of daar zit! Sfeer op "de Heuvel" Hinderlijk voor de Heuvel is wel, dat hij als parkeerplaats moet worden gebruikt. Ge dient die blikken beesten weg te denken en dan met enige verbeelding de sfeer af te tasten. Zet aan het eind van het plein, nabij het postkantoor, óók nog een hardstenen pomp neer... Dan hebt ge hulpmiddelen genoeg bij de hand. De oude lindebomen staan er nog, al is een aantal daarvan zwaar gehavend. Van de dikke lindeboom wiens stam door zes volwassen mensen niet kon omspannen worden, spreekt alleen nog de geschiedenis. Deze stond in de 17de eeuw vóór het speelse Vrijheidshuis, dat we nu nauwelijks of niet in het oude gemeentehuis terugvinden. Hier zetelt thuis de Sociale Dienst maar de voormalige magistratuur spreekt nog fier uit de hoge pui met hardstenen trappen aan weerskanten en dito balustrade. Een gevelsteen in de brandweerkazerne verkondigt, dat de "eerste schroefbout" aan de stoomtram bevestigd werd door burgemeester Geschek op 3-9-1880. Daarnaast stuit ge op een fors in Lodewijk XVI-stijl opgetrokken gebouw, dat o.a. aandacht trekt door het naar voren springend middentravee met Ionische zuilen aan weerskanten. Eens Ambachtsschool, nu tehuis van een tweetal Stichtingen. Daarnaast vond ge weleer een fraai barokpoortje in Rubensstijl. Afkomstig uit Breda. We vinden het nu gaaf terug als hoofdingang van het Rabobankgebouw aan een zijkant van het plein. Enkele oude herenhuizen met stoepen en stenen paaltjes zijn medebepalend voor de sfeer van het plein. Heel sterk geldt dit ook voor de klinkerstoepen met een batterij van een
twintigtal stenen paaltjes langs de zijde van het oude raadhuis. In de hoek van het plein, waar de Arendstraat begint, zien we een mooie afgrenzing, volledig in harmonie met de Heuvel, in het brede front van een herenhuis, het "Oude Klooster". Dit wordt bewoond door bekende oud-Tilburgers t.w. het echtpaar Han Janssen en Mariette van Kemenade. Uit liefde voor het schone stellen zij hun huis regelmatig open voor door hen georganiseerde tentoonstellingen van werk van belangrijke beeldende kunstenaars. Daarmee trekken zij veel belangstellenden uit Oosterhout en verre omgeving, bewijs, dat deze cultuurmanifestaties gewaardeerd worden. De gevel van de voormalige H. Hartkerk, die ook al in de Arendstraat staat, completeert het totaalbeeld van het Heuveldecor. Die kerk zelf is sinds kort onder de slopershamer gevallen maar men heeft wijselijk het portiek met de voorgevel laten staan, louter terwille van het stadsbeeld. De verdwijning daarvan zou inderdaad een onverantwoorde aantasting hebben betekend.
Nummer Beschrijving + bron 1 Dwarshuis met zadeldak, nu bewoond door mevrouw Truus Vermeer, dochter van bakker Vermeer uit de Gasthuisstraat. Daarvoor het woonhuis van oud- onderwijzer W. van Asch, die eind 1907 overleed.
7 9
Restaurant Flora van L Olislagers en later van Jos van Bekhoven Woning en boerenleenbank (Schoenmakers was directeur) Dit pand is hoek Heuvel,richting stadsparken. In 1910 was het bewoond door advocaat Mr. A.J.M. Smits. Hij liet het 17 Eeuws z.g. Antwerpspoortje plaatsen, dat hij te Breda had gekocht. Later was dit het woonhuis van notaris Lemaire. Het linkse park hoorde bij het huis en was niet voor het publiek toegankelijk. Uit monumentenlijst: Herenhuis uit het derde kwart van de 19e eeuw, met grijsgepleisterde gevels en segmentvormig overtoogde vensters Enkele panden op de Heuvel vallen op zoals het pand Heuvel 9 met een in Rubensstijl gebouwd, hardstenen poortje in de zuid-
Foto
oosthoek
Heuvel 9 uit 1857 is later diverse keren verbouwd, onder meer in 1907 toen een uit Breda afkomstig hardstenen Rubenspoortje (omstreeks 1630) werd geplaatst.
5 11
Pand onder schilddak Dwarshuis onder schilddak, met zesdelige schuiframen, omlijste ingang
De panden Heuvel 11 tot en met 19 behoren tot de belangrijkste historische gebouwen van Oosterhout. Nu restaurant De Vrijheid Vroeger Politie Nota Van 1901 – 1907 verbleven hier de twee Benedictijnen Dom Assemaine en Dom Pierre Butruille, die belast waren met de zielzorg van de Benedictenessen. In 1907 vond ook Pater Dom Paul Bellot, bouwmeester van het Benedictijnenklooster hier onderdak.
27
Dit pand stond aan de zuidzijde van de Heuvel en is tot 1918 bewoond geweest door de familie van Wee l- van Oldeneel tot Oldenzeel. Daarna diverse bestemmingen, zoals Bankgebouw en tijdens de tweede Wereld Oorlog distributie kantoor. Toen woonde daar ook de gemeentesecretaris. Net na de oorlog hebben er ook nog een paar meisjesbasisschoolklassen in gezeten. In 1956 is het pand afgebroken en is hier in de zelfde stijl, onder directie van Rijksgebouwen dienst een nieuw pand gebouwd met als bestemming Postkantoor. Wat inmiddels ook weer voorbij is en nu heeft MEEUS er zijn intrek in genomen.
13
Vrijheidshuis Op 5 mei 1617 kocht schout Michiel van Ryen een stede met huis en hof groot ½ lopenzaadlands, oost grenzend aan ’s heren straat en noord aan de Heuvel. Op dat stuk grond werd vervolgens het raadhuis van het dorp en de vrijheid Oosterhout gebouwd Daarop. Daarvoor gebruikte men onder andere stenen die uit het kasteel van Strijen gesloopt waren. Aan de parkzijde kun je die nog goed zien zitten. In 1619 werd de oude vierschaar, de openlucht-schepenbank, afgebroken. Het bouwsel was van baksteen,
De afbeelding is uit ± 1620 van het toen net gebouwde Vrijheidshuis op de Heuvel.
grote stenen van het formaat Slotbosse Toren. Volgens Van Goor had het vrijheidshuis een toren. Het Vrijheidshuis werd in 1839 sterk verbouwd. Het diende tot 1942 als gemeentehuis. Het pand Heuvel 13 kreeg in 1840 zijn huidige vorm. Het werd omstreeks 1620 gebouwd als Vrijheidshuis. Van 1810 tot 1942 deed het dienst als stadhuis. In dit Vrijheidshuis werd eeuwenlang recht gesproken, eerst door de schepenen, daarna door de vrederechter en van 1838 tot 1933 tenslotte door de kantonrechter. Lange tijd heeft het dienst gedaan als kantoor van de Woningbouwstichting Oosterhout.
Vrijheidshuis Omstreeks 1620 kreeg Oosterhout tijdens het Twaalfjarige Bestand (wapenstilstand tijdens de Tachtigjarige Oorlog) de gelegenheid om een nieuw bestuursgebouw en gevangenis te bouwen. Dit was nodig omdat het Huis ten Strijen, dat oorspronkelijk deze functies vervulde, zwaar was beschadigd bij de schermutselingen tijdens de oorlog. De Heer van Oosterhout gaf toestemming om de benodigde materialen uit de ruïne van zijn kasteel te halen.
Het nieuwe bestuursgebouw kwam op de Heuvel en werd het Vrijheidshuis genoemd, omdat Oosterhout toen een zelfstandige Heerlijkheid (oftewel Vrijheid) was. In 1809 ontstond de gemeente Oosterhout en kreeg het de functie van gemeentehuis. Dit bleef zo tot 1942. Toen nam het Slotje Huize Limburg deze functie over.
Het Vrijheidshuis (Heuvel 13) verrees in 1620 en heeft tot de Franse tijd gediend als bestuurlijk centrum van de Vrijheid van Oosterhout; het was tot 1940 raadhuis van de stad. Het gebouw heeft een L-vormige plattegrond; de westvleugel is waarschijnlijk in de 18de eeuw toegevoegd. Huis op L-vormige plattegrond, onder schilddaken en met gekoepelde dakruiter. In de achtergevel een venster met ontlastende boog en traptoren. 18e eeuw.
Het Vrijheidshuis (Heuvel 13) verrees in 1620 en heeft tot de Franse tijd gediend als bestuurlijk centrum van de Vrijheid van Oosterhout; het was tot 1940 raadhuis van de stad. Het gebouw heeft een L-vormige plattegrond; de westvleugel is waarschijnlijk in de 18de eeuw toegevoegd. Het Kanton 21 mei 2008
Het Kanton
OOSTERHOUT - Begin zeventiende eeuw droomt het bestuur van de Vrijheid Oosterhout van een representatief onderkomen op de Heuvel. Het dorp heeft ernstig geleden onder de zich alsmaar voortslepende Tachtigjarige Oorlog. Oosterhout is in 1573 voor een groot deel platgebrand en heeft veel last van rondzwervende Spaanse en Staatse huurlingen. Dan volgt verrassend een wapenstilstand, het Twaalfjarig Bestand (1609-1621). Het bestuur beseft dat het bestand kansen biedt om te gaan bouwen.Maar....er is geen geld! Dan alvast maar met 't cachot beginnen! In 1616 wordt dan ook besloten een cachot te bouwen voor 'delinquenten, vagabunden ende dieven'. De schout en twee schepenen gaan naar Breda om de Prins van Oranje persoonlijk te vragen of ze hout en vooral stenen van de ruïne van Huys ten Strijen mogen gebruiken. Filips Willem, sinds 1606 heer van Breda en Oosterhout, geeft toestemming om zoveel bouwmaterialen uit het kasteel te halen als nodig is. Bovendien schenkt de prins een aantal eikenbomen uit zijn domeinbossen. Na deze ruimhartige toezegging kan Oosterhout zelfs gaan denken aan het begeerde Vrijheidshuis! Maar wie draait op voor de overige kosten? De bestuurders in Breda en Den Haag weten het. Zij adviseren tijdelijk een plaatselijke accijns te heffen. Een belasting op bier en wijn! De opbrengst zal rechtstreeks aan de schout en schepenen betaald worden. Zo, dat is weer geregeld! Het nog bestaande Vrijheidshuis wordt in 1622 opgeleverd. Uitgevoerd in drie verschillende formaten en kleuren stenen. Maar een gegevenpaard....juist!
KAAIENSCHIJTERS I Toen het Vrijheidshuis op de Heuvel (het huis met de trapjes en het bordes, in de volksmond “het oude Gemeentehuis”) gebouwd moest worden, waren daar natuurlijk stenen voor nodig. Heel veel stenen. Die waren niet voldoende voorradig en de bevolking werd opgeroepen om – tegen een kleine vergoeding - zoveel mogelijk stenen bij elkaar te brengen en deze op de Heuvel te verzamelen. Binnen de kortste keren lag er een geweldige hoop op de Heuvel en de notabelen vroegen zich verbaasd af hoe de mensen dat in hemelsnaam in zo’n korte tijd voor elkaar gekregen hadden. “Het kan niet anders of die moeten ze gescheten hebben”, sprak een
omstander met kennis van zaken en zie; vanaf dat moment heten de inwoners van Oosterhout, Oosterhoutse Kaaienschijters. Het verhaal vertelt verder dat de meeste stenen die op de Heuvel lagen, afkomstig waren van de ruïne van Huis ten Strijen waarvan nu enkel de Slotbosse Toren nog rest.
In reactie op de revolutiepoging van Troelstra werden overal in Nederland Oranjemanifestaties georganiseerd. In Oosterhout begon de optocht om 14.00 uur; er deden 29 verenigingen mee. Vanaf de Leijsenhoek begaf de stoet zich naar de Heuvel. Daar had zich inmiddels in de raadszaal op het stadhuis een select gezelschap verzameld met generaal Van Terwisga en burgemeester De van der Schueren in de hoofdrollen. De kinderen van baron van Oldeneel tot Oldenzeel boden bloemen aan, de secretaris van het Oranje-Comité hield een toespraak. Vervolgens ging het gezelschap naar het bordes. Aurora zong het Wilhelmus, de stafmuziek van het 5e Regiment Infanterie speelde het Wien Neerlands Bloed en de harmonie uit Den Hout bracht het Oranje Trouw ten gehore. Daarna werd het defilé afgenomen. Op het bordes stond de burgemeester om de aubade af te nemen op Koninginnedag. Later hebben tandarts Zegge en Jansen nog bovenin hun praktijk gehad.
Een ambachtsschool
In 1914 was subsidie aangevraagd voor de bouw van een ambachtsschool. Vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog konden in oktober 1917 de plannen pas weer opnieuw aangekaart worden. In 1918 bleek nieuwbouw financieel niet meer zo aantrekkelijk. Daarom werd het huis van dokter Sluijters aan de Heuvel (het huidige H19) aangekocht en ingericht. Eind december kon men daar van start gaan met twee opleidingen: timmeren en smeden-bankwerken. Per 1 januari 1920 werden vervolgens de gemeentelijke avondtekenscholen opgeheven.
Het pand Heuvel 7 is het voormalige woonhuis van de pottenbakkerij van de familie Crul. De resten van dit pottenbakkersterrein lagen op de Grote en Kleine Braak en zijn verdwenen in 1989 bij de nieuwbouw van een appartementencomplex op beide braken. Dit is, los van enkele amateurwaarnemingen, zonder archeologisch onderzoek gebeurd.
13
Huis op L-vormige plattegrond, onder schilddaken en met gekoepelde dakruiter
15
Overheidsgebouw Huisnummer 15 werd gebouwd als Marechausseekazerne maar is nooit als zodanig in gebruik geweest. Wel deed het dienst als wachthuisje voor de tram die hier vroeger reed
19
Herenhuis met gepleisterde, uit drie traveeën bestaande lijstgevel
Heuvel 19, een oud patriciërshuis met een gevel in Lodewijk XVI-stijl. Tot ongeveer 1918 was dit het woonhuis van Dokter Sluijters. Daarna Ambachtsschool. Want in 1914 was subsidie aangevraagd voor de bouw van een nieuwe ambachtsschool. Vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog konden de plannen pas in 1917 weer aangekaart worden. Nieuwbouw bleek niet meer zo aantrekkelijk en daarom werd het huis van Dokter Sluijters aangekocht. De panden Heuvel 11 tot en met 19 behoren tot de belangrijkste historische gebouwen van Oosterhout.
2
Huis onder zadeldak en met topgevel waarop toppilaster e
Het huis Heuvel 2 is een 17 eeuws pand dat een zadeldak heeft met een topgevel waaronder zich een toppilaster bevindt. Het was het woonhuis van Dokter Liebergen, die met zijn paard en koetsje de patiënten afreed. In de tuin stond een compleet miniatuur speelhuisje voor dochter Carla. (Compleet met meubels en gordijntjes)
4 6
In 1903 woonhuis van Dhr F TH van der Maden, later Algemene Bank Nederland Nu Apotheek Mediq, daarvoor apotheek Meulemeester en daarvoor woonhuis van gemeentesecretaris CP Barel, ook nog gebruikt door schoolarts Stibbe
8
Herenhuis met gebosseerd gepleisterde lijstgevel, woonhuis van architect oomen
10
Herenhuis met gebosseerd gepleisterde lijstgevel en omlijste ingang Woonhuis van Postdirecteur GFH Hellenberg Hubar
12 14
Woonhuis gebouwd door PC Fick. Later eigendom van Rector P Fick, die het pand gebruikte voor repetities van de Nachtegalen.
16
Het kleinste huisje van Oosterhout
Huis onder schilddak en met grijsgepleisterde lijstgevel Vroeger Pakhuis van wijnhandelaar AP Looijmans Gedurende de oorlog 1914-1918 waren hier militairen gelegerd. Later werd dit het woonhuis van Burgemeester F.M.A.J. Ridder de van der Schueren.
18
Huis, beneden geheel gemoderniseerd, boven witgepleisterde lijstgevel met vierdelige schuiframen Vroeger was dit bakkerij en woonhuis van Bakker Huijben. Daarvoor was dit het woonhuis van dominee Buijsing Darnste. Later van Martens de koperslager. Zijn vrouw had later een lampenzaak.
21 21
Woonhuis van de dames Vroeme Woonhuis kleermaker W. Laerbuch,. Op de foto staat hij met zijn zoon, de bekende Oosterhoutse schilder, Anthony Laerbuch. APC van de Corput kocht het huis en liet het huidige pand Heuvel 21 bouwen. . Mevr Schumacher vertelde het verhaal van Laerbuch die vanuit het zijraam in de Pastorie (Nu Loonen brillenmakers), de varkensmarkt tekende. Hiervan hebben we ook een ansichtkaart (via Nico Bekers). Op de ansichtkaart staat Toon Laerbuch met zijn vader. De Boerenleenbank zat eerst in Heuvel 7. Schoenmakers was directeur met de bank aan huis.
