RIS.5448
Energienota gemeente Emmen
november 2011
1
1
Inleiding
De gemeenteraad heeft in 2006 besloten te streven naar een klimaatneutraal Emmen in 2020. In het Milieuprogramma is aangegeven, dat de uitwerking van dit streven wordt toegelicht en gepresenteerd in een energienota. Met deze energienota presenteren we het kader voor het uit te voeren energie en klimaatbeleid gedurende deze collegeperiode. De Energienota bestaat uit twee delen. Deel 1 beschrijft in de hoofdstukken 1 t/m 6 de huidige energetische situatie en signaleert kansen en knelpunten. Hiertoe is de binnen de gemeente beschikbare informatie op het gebied van energie geactualiseerd. Relevante mondiale en lokale trends en ontwikkelingen zijn aangegeven. Ook wordt ingegaan op ontwikkelingen ten aanzien van beschikbaarheid en prijzen van brandstoffen, nieuwe energietechnieken en verbindingen tussen deze technieken. In deel 1 worden de keuzes beschreven die de gemeente Emmen maakt. Deze keuzes worden, na de dialoog met de partners in de samenleving, in deel 2 van de nota uitgewerkt. Deel 2 heeft het karakter van een uitvoeringsprogramma en beschrijft, waar mogelijk concrete, uit te voeren activiteiten. Hierbij wordt verschil gemaakt in korte en lange termijn acties. Voor de lange termijn wordt in een aantal scenario’s mogelijke ontwikkelingen aangegeven. Emmen kent een lange traditie als “energieregio”. De grootschalige verveningen en de olie- en gaswinning hebben hun stempel gedrukt op de ontwikkeling van Emmen. Ook de komende decennia zullen olie- en gaswinning nadrukkelijk aanwezig blijven in de regio. We erkennen de belangrijke rol die fossiele energiebronnen speelden en blijven spelen. Tegelijkertijd maakt Emmen zich op voor een duurzame toekomst waarin duurzame energie en efficiënt ketenbeheer een belangrijke plaats gaan innemen in de economische ontwikkeling van Emmen. Emmen wil de ombouw naar een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening versnellen. Met deze nota worden de lijnen voor de huidige collegeperiode uitgezet. Maar we weten ook dat dit een proces van lange adem is dat decennia zal vergen. Om de huidige keuzes in een goed perspectief te kunnen blijven zien en om vroegtijdig te kunnen anticiperen op nieuwe ontwikkelingen biedt deze energienota ook een doorkijk naar de langere termijn.
1.1
Opbouw van deel 1 van deze nota
In hoofdstuk 2 worden de doelstellingen van het energie en klimaatbeleid gepresenteerd. We laten zien wat de ambitie CO2 neutraal betekent en presenteren een reëel tijdpad om dat te realiseren. We koppelen deze ambitie nadrukkelijk aan lokale en regionale economische ontwikkeling. In hoofdstuk 3 presenteren we kort een aantal mondiale en nationale trends waarna in hoofdstuk 4 de ontwikkelingen in het energiebeleid in Emmen worden gepresenteerd. In hoofdstuk 5 trekken we een aantal conclusies en presenteren een belangrijke boodschap van deze nota: energie en klimaatbeleid als motor van Groene Groei in
2
Emmen. In hoofdstuk 6 worden de mogelijkheden om de energievoorziening in Emmen te verduurzamen besproken en worden de keuzes die passen bij de ambities voor Emmen gepresenteerd.
2
Doelstellingen 2011 en verder
2.1
Inleiding
Klimaatneutraal, energieneutraal, CO2-neutraal, er worden veel termen door elkaar gebruikt om de ambities van gemeenten te duiden. Dat komt de duidelijkheid niet ten goede. Omdat er verschillen bestaan tussen de diverse omschrijvingen en het bovendien belangrijk is om duidelijk te zijn over de ambities die worden nagestreefd beginnen we dit hoofdstuk met een korte toelichting op deze begrippen. Vervolgens bespreken we onze korte- en langere termijn doelen en positioneren we het energie- en klimaatbeleid als onderdeel van andere doelen die we ons als gemeente hebben gesteld en zoeken we naar wederzijdse versterking van die doelen door samenhang te zoeken en die te verbinden.
2.2
Energieneutraal, klimaatneutraal of CO2neutraal?
In een energie neutrale gemeente wordt evenveel duurzame energie opgewekt als er wordt gebruikt, waardoor de netto CO2-emissies op nul uitkomen. Een klimaat neutrale gemeente zorgt ervoor dat haar activiteiten en producten geen negatieve invloed hebben op het klimaat door te voorkomen dat broeikasgassen in de atmosfeer terechtkomen. Klimaatneutraal heeft dus betrekking op alle broeikasgassen. Het bekendste broeikasgas, CO2 komt voornamelijk vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen. Andere broeikasgassen zijn methaan, lachgas en cfk’s. Met deze energienota beperken we ons tot het belangrijkste, energie gerelateerde broeikasgas: CO2 omdat dit gas verreweg de grootste bijdrage aan klimaatverandering op lokaal niveau levert. De aanpak van andere broeikasgassen is terug te vinden in de Milieuagenda 2009-2012. Vanuit het energiebeleid spreken we dus over een CO2 neutraal Emmen. Dit betekent dat als de gemeente Emmen de status “CO2 neutraal” heeft, de binnen de gemeentegrenzen gebruikte energie afkomstig is van duurzame bronnen (wind, zon, geothermie, biomassa). Die duurzame opwekking kan zowel binnen als buiten de gemeente plaatsvinden. De resterende CO2 uitstoot dient te worden gecompenseerd door elders te investeren, bijvoorbeeld in duurzaam bosbeheer.
2.3
Wanneer is Emmen CO2 neutraal?
De gemeenteraad heeft in 2006 aangegeven te streven naar een klimaatneutraal Emmen in 2020. Laten we maar zeggen waar het op staat: dat blijkt met de kennis van vandaag geen realistisch doel. Hiervoor zijn de volgende oorzaken te noemen. De Rijksoverheid heeft in het verleden een wisselend stimuleringsbeleid voor duurzame energie gevoerd. Hierdoor hebben diverse initiatiefnemers lopende het 3
ontwikkelingstraject van hun project moeten constateren dat hun plannen niet meer in aanmerking kwamen voor een bijdrage. Ook in Emmen zijn een aantal covergistingsinstallaties hierdoor (nog) niet gerealiseerd. Verder was het budget van de Rijksoverheid voor de nog de onrendabele top van zonne-energiesystemen zo klein dat de kans om een bijdrage te krijgen ongeveer 1 op 100 was. Een ander nog op te lossen probleem is dat de investerende partij niet altijd de voordelen heeft van de investering. Dit komt vooral voor wanneer de eigenaar van een gebouw of installatie een andere is dan de gebruiker. Voorbeelden hiervan zijn huurwoningen en scholen. Inmiddels komen tientallen grote en middelgrote gemeenten in Nederland met vergelijkbare ambities als Emmen tot de conclusie: alles uit de kast te moeten halen (financieel, juridisch, technisch, organisatorisch) om rond 2050 CO2 neutraal te kunnen zijn. Dit is te zien in onderstaande figuur.
Emmen is CO2 neutraal als de lijnen voor energiegebruik en duurzame energie elkaar kruisen. Natuurlijk is de echte wereld niet in rechte lijnen te vangen maar de figuur maakt wel duidelijk dat het tempo waarin energie kan worden bespaard en tegelijkertijd het aandeel duurzame energie in de energievoorziening groeit, bepalend is voor het moment waarop Emmen CO2 neutraal kan zijn. Dat is in onderstaande figuur op zijn vroegst in 2030 en in geval het huidige nationale beleid wordt doorgezet (14% duurzaam in 2020 en 2% energiebesparing per jaar), in 2050. De gemeente Emmen kan actief een bijdrage leveren en dat is ook onze boodschap. We zullen ons uiterste best doen om binnen een reële termijn CO2 neutraal te zijn, maar dat kunnen we niet alleen. Niet alleen heeft onze invloed op ontwikkelingen in de energiemarkt zijn beperkingen, ook zullen we de ambitie 4
samen met andere partijen moeten realiseren. Dus: we willen een CO2 neutraal Emmen maar we doen het wel samen met partners en kiezen een reëel tijdpad. Hiervoor doen we ook een beroep op de Rijksoverheid en de provincie om ons hierin te ondersteunen met de benodigde instrumenten en middelen. Immers, niet alleen zijn er grote inspanningen van vele partijen nodig om deze enorme opgave te realiseren, ook zal het versneld forceren van zo’n complexe opgave gepaard gaan met onrealistisch hoge maatschappelijke kosten. En dat is wat we niet willen. Wij stellen daarom voor om de CO2 uitstoot van activiteiten in de gemeente Emmen in 2025 te hebben teruggebracht tot 50% van de huidige uitstoot. Hierbij maken we een bijzondere uitzondering voor de activiteiten van de NAM voor de herontwikkeling van het olieveld Schoonebeek. De warmte-krachtcentrale van de NAM zorgt voor een toename van 700 kton CO2 emissie. De NAM is echter wettelijk verplicht deel te nemen aan de zogenoemde CO2 emissiehandel. Dit vanwege de grootte van het vermogen van de installatie ( “Besluit handel in emissierechten categorie 5.1.a: verbrandingseenheid groter dan 20 MW-thermisch”) Met deze rechten wordt de uitstoot van CO2 in projecten elders gecompenseerd.
Het realisme terugbrengen in onze doelen betekent niet dat we een laissez-faire houding kunnen aanhouden als gemeente. Ook de bijgestelde doelstelling zal nog grote inspanningen vereisen. Met deze energienota willen we laten zien dat wij ons maximaal zullen inspannen om een CO2-neutraal Emmen binnen een reëel tijdpad te realiseren waarbij we voortdurend zoeken naar synergie met andere ambities van Emmen: CO2 neutraal als instrument voor Groene Groei in Emmen!
3
Mondiale en landelijke trends in de energiewereld
Zonder energie staat alles stil. Onze wereld draait op energie. Het overgrote deel daarvan is fossiele energie (aardolie, aardgas, kolen). Fossiele energie komt uit uitputbare bronnen. Het Trendscenario van de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) gaat uit van een 75% toename van het wereldwijde energiegebruik in 2040. Er bestaat een reëel risico dat de steeds schaarser wordende fossiele energiebronnen niet kunnen voorzien in deze verwachte stijging van de vraag naar energie. Een ander probleem is dat door de uitstoot van broeikasgassen het klimaat verandert. Een groot deel van de productie van broeikasgassen wordt veroorzaakt door het gebruik van fossiele energiebronnen. Het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) raamt de wereldwijde temperatuurstijging aan het eind van deze eeuw ten opzichte van 1990 tussen de 1,8 en 4 graden Celsius. Let wel, dit is de gemiddelde wereldwijde temperatuurstijging. De regionale verschillen zijn groot. Zo is in Nederland de temperatuur sinds 1900 twee maal zo snel gestegen als de wereldgemiddelde temperatuur. Een ander voorbeeld van de grote regionale verschillen is dat 2010 wereldwijd een van de warmste jaren was die ooit is gemeten maar in Nederland 5
was het juist veel kouder dan we de laatste tientallen jaren gewend waren. Niet alleen de temperatuur verandert, ook de hoeveelheid neerslag neemt toe. Bovendien worden de extremen groter: meer hittegolven en intensieve neerslag, met alle gevolgen van dien. Zowel de toenemende afhankelijkheid van fossiele energie-exporterende landen, de stijgende prijzen en de negatieve klimaateffecten maken een actief energie- en klimaatbeleid belangrijker dan ooit. Juist lokaal en regionaal energiebeleid maken daarbij het verschil. Niet alleen omdat de ambities en bemoeienis van het Rijk zijn verminderd maar ook omdat gemeenten een belangrijke rol kunnen spelen als de vormgevers van een duurzame energievoorziening. Daar zijn haar burgers en bedrijven zeer bij gebaat. Onderstaande figuur laat zien dat tussen 2000 en 2007 de gasprijs voor kleinverbruikers is verdubbeld, terwijl de consumenten prijs index in dezelfde periode met ongeveer 20% steeg. Een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening is dus belangrijk voor zowel huishoudens als het bedrijfsleven.
De gemeente wil en kan hier een belangrijke rol in spelen. Daarbij geldt overigens wel dat er grenzen zijn aan de beïnvloedingsfeer en de reikwijdte van handelen van de gemeente. Er zijn trends in de samenleving die de mogelijkheden om de energievoorziening te verduurzamen beïnvloeden. We noemen bijvoorbeeld de groeiende automobiliteit, de investeringen in nieuwe elektriciteitscentrales, de bestaande gasinfrastructuur of het besluit om de oliewinning in Schoonebeek te heropenen. Deze omstandigheden beïnvloeden het CO2 profiel van de gemeente. De mogelijkheden om als lokale overheid hier een grote rol in te spelen zijn beperkt en kosten tijd. Samenwerking met partners is daarom de sleutel tot een succesvol energie en klimaatbeleid. Het bedrijfsleven ziet economische kansen door het ontwikkelen van een cluster van bedrijven en instellingen rond energietechnologie. Educohof vervult hierbij een rol door een podium te bieden aan het bedrijfsleven 6
om duurzame activiteiten onderling te delen en bekend te maken aan Emmenaren. De samenwerking wordt op verschillende wijzen vorm gegeven. Afhankelijk van onze rol nemen wij deel aan intentie overeenkomsten of concrete contracten. Wij zijn er van doordrongen dat het realiseren van deze ambitie niet alleen van belang is voor het klimaat. De gemeente Emmen ziet ook grote kansen om via een proactief energie en klimaatbeleid samen met partners zoals private partijen, ambitieuze woningcorporaties, kennisinstellingen, Energy Valley en de provincie Drenthe op deze manier kansen te creëren voor meer werkgelegenheid en versterking van de lokale economie. Een voorbeeld hiervoor is de industrie rond windmolens in Duitsland, die met ca. 100.000 werknemers in 2008 een zeer grote werkgever is geworden. Wij zien lokaal kansen voor participatie in zowel bouw als onderhoud. Met deze energienota willen wij laten zien dat werken aan het versneld realiseren van een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening hand in hand gaat met lokale en duurzame regionale economische ontwikkeling. GROENE GROEI noemen we dat, en dat schrijven we niet voor niets met hoofdletters.
7
4.
Ontwikkelingen energiebeleid Emmen
4.1
Oorspronkelijke doelen
In 2006 is, door de gemeenteraad, voor de periode 2006 – 2010 het Energie- en klimaatbeleidsplan vastgesteld. Dit plan stond in het teken van de veranderingen van het klimaat door het gebruik van de fossiele brandstoffen olie, gas en steenkool en het oplopen van de prijs die bedrijven en consumenten voor deze brandstoffen moeten betalen. Onze inzet is betaalbare energie voor bewoners en bedrijven. Waarbij de aandacht uitgaat naar energiebesparing, efficiënter gebruik van energie en de toepassing van duurzame energie. Het beleid was gericht op: • •
4.2
Vermindering van de emissie van CO2 in 2010 met 6% ten opzichte van 2000. 10% van de gebruikte energie in de gemeente Emmen is in 2020 afkomstig van duurzame vormen van energie als zon, wind, water, enz.
Gerealiseerde maatregelen
Op 28 juni 2007 heeft de gemeenteraad een motie aangenomen gericht op een klimaatneutrale gemeente Emmen in 2020. In het verlengde van deze motie hebben wij het Klimaatakkoord tussen VNG en Rijk en het Energieakkoord NoordNederland mede ondertekend. Bovendien hebben wij, in het verband van de 32 grote gemeenten, het Rijk aangeboden om werk te maken van een duurzaam gebouwde omgeving. Met deze ondertekening onderstrepen wij nog eens de wil, zoals ook neergelegd in het bestuursprogramma, om werk te maken van het energie en klimaatbeleid. Energiebewust en duurzaam bouwen zijn onderwerpen waarop wij nadrukkelijk op inzetten. In 2009 is in de Milieuagenda 2009 – 2012 opgenomen dat het project Atalanta een landelijk voorbeeld wordt voor het ontwikkelen van een duurzame samenleving. Eco-efficiëncy en een dialoog met alle betrokkenen zijn hierbij vanzelfsprekend aspecten. Wij hebben bijeenkomsten georganiseerd voor experts op het gebied van energie, water, materialen en recreatie en toerisme. Met lokale bedrijven zijn studies uitgevoerd naar slimme energiesystemen. Kansrijk lijkt het benutten van aardwarmte met droge gasputten. Maar ook de warmte, die vrijkomt bij het in de toekomst koelen van gewonnen drinkwater, kan worden ingezet. Verder zijn er mogelijkheden om met warmtepompen en opslag van warmte en koude in de bodem het energiesysteem te optimaliseren. Met ondersteuning van het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen is in 2010 Educohof gestart. Educohof is het actieve podium dat duurzaamheid wil bevorderen door voor de particulier, het bedrijfsleven en het onderwijs de plek te zijn die informatie 8
verzamelt, up to date houdt en vindbaar maakt, vraag en aanbod op het gebied van duurzaamheid bij elkaar brengt en activiteiten initieert en organiseert. Door het bezitten van een duidelijk gezicht in de samenleving is het een middel om mede uitvoering te geven aan het energiebeleid. Educohof organiseert onder andere voor bedrijven bijeenkomsten zoals Cradle to cradle en CO2 footprint. Onder het motto “Jong geleerd, oud gedaan” worden ook met en voor scholen activiteiten georganiseerd. Met de provincie Drenthe is in 2010 een klimaatcontract afgesloten. In dit contract is overeengekomen dat wij samen met de provincie werken aan het realiseren van de energie en klimaatdoelen. Zo hebben wij een verkenning uitgevoerd naar de effecten van mogelijke plaatsing van windmolens in de gemeente Emmen. Wij gaan nu vanuit een gebiedsontwikkeling onderzoeken of er 60 MW windenergie in Emmen kan worden gerealiseerd. Het gebruik van energie kan efficiënter. Wij zien goede mogelijkheden om energiestromen van bedrijven te koppelen. In samenwerking met de gemeente Coevorden en de provincie Drenthe hebben wij het Energiebureau Zuidoost Drenthe opgericht. Dit bureau ondersteunt initiatieven van glastuinbouwbedrijven op het gebied van aardwarmte, agrariërs met bio-energie (onder andere covergisting) en inventariseert de mogelijkheden voor bedrijven om beschikbare warmte uit te wisselen in aan te leggen warmtenetten. Wij hebben samen met de provincie van het ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie, opsporingsvergunning verkregen voor aardwarmte. Deze stellen wij, voor de gebieden Erica en Klazienaveen, ter beschikking van glastuinbouwbedrijven. Een achttal van deze bedrijven heeft met ons en de provincie een intentieovereenkomst voor het daadwerkelijk willen benutten van aardwarmte ondertekend. Naast het benutten van aardwarmte kan de bodem ook goed dienen als buffer voor de opslag van warmte en koude. Wij geven hiertoe inzicht in de plaatsen in de gemeente waar de bodem hiervoor geschikt is. In Emmen is een groot aantal bedrijven actief op het gebied van energie. De VPB (Vereniging Parkmanagement Bedrijventerreinen) heeft aangegeven positief te zijn over het inrichten van een Energietechnologie cluster. Wij faciliteren het oprichten van dit cluster in Bahco verband. Met de woningcorporaties hebben wij een in 2010 een akkoord gesloten waarin ook energie een onderdeel is. Zo streven wij samen naar energetisch 10% beter bouwen dan de norm uit het bouwbesluit. Samen ontwikkelen wij hiervoor projecten. Maar ook met makelaars en projectontwikkelaars werken wij samen aan het verbeteren van de energetische kwaliteit van woningen. Zo wordt in de Delftlanden een project ontwikkeld dat een voorbeeld is voor het bouwen met normen zoals die waarschijnlijk in 2020 gelden. Dat wil zeggen energieneutraal.
9
Voor de basisscholen in de gemeente hebben wij onderzocht of een gecombineerde verbetering van binnenklimaat en energiebesparing mogelijk is. Dit heeft geresulteerd in het ontwikkelen van een traject waarbij scholen inzicht krijgen in verbeter mogelijkheden. Mogelijkheden hiervoor zijn het toepassen van solatubes (daglichttoetreding door lichtkokers), energiedaken en optimaliseren van ventilatie. Voor de nieuw te bouwen school De Catamaran is, door gebruik te maken van het instrument “Netto contante waarde”, gebleken dat beter bouwen dan de energienormen uit het bouwbesluit op termijn lonend is. Wij hebben voor deze nieuwbouw besloten het toepassen van duurzame energie in de vorm van warmtepompen en warmte en koude opslag mogelijk te maken. Ook hebben wij de verbeter mogelijkheden voor onze eigen gemeentelijke voorzieningen onderzocht. Zo worden lantarenpalen bij vervanging uitgevoerd met energiezuinige LED lampen. Bij het ontwerpen van de nieuwbouw van de brandweerkazerne is, binnen het beschikbare budget, duurzaam bouwen toegepast. Voor de beoordeling en vergelijking van de verschillende maatregelen is gebruik gemaakt van het instrument GPR gebouw (Gemeentelijke praktijkrichtlijn duurzaam bouwen). En bij het nieuw te bouwen zwembad gaan wij voor Cradle to cradle.
4.3
Gerealiseerde doelen
In 2003 heeft de KEMA voor ons een prioriteitenstudie energiebeleid opgesteld. In deze studie is, aan de hand van kentallen, de CO2 emissie voor het jaar 2000 bepaald en zijn in samenspraak met het bedrijfsleven energieprojecten opgesteld. Het doel van deze projecten was 6% CO2 te verminderen in 2020 ten opzichte van 2000. Veranderende marktomstandigheden en een onzekere stimulering van de rijksoverheid maakten dat slechts een deel van deze projecten is gerealiseerd. Met de uitgevoerde projecten wordt, op basis van kentallen, ingeschat dat uiteindelijk in 2010 een vermindering van ongeveer 3% CO2 emissie bereikt. Het gaat daarbij om: het waterzijdig inregelen van verwarmingsinstallaties in scholen, de inkoop van groene stroom door de gemeente, energiebesparing bij huishoudens met een laag inkomen, de verbetering van de bestaande woningvoorraad door corporaties en een autonome verbetering van de energie-efficiency.
10
4.4
Verwachte ontwikkelingen.
Het financiële rendement van duurzame energievoorzieningen als geothermie, wind en zon is nog afhankelijk van subsidies. De rijksoverheid heeft de subsidies op duurzame energie echter aanmerkelijk teruggebracht. Desondanks zien wij mogelijkheden om met ondersteuning van het (lokale) bedrijfsleven en de provincie slimme koppelingen te maken waardoor duurzame energieprojecten toch financieel renderen. Dit vraagt van ons en onze partners om kwaliteit gericht te investeren. Hiertoe dagen wij onze partners in aanbestedingen uit te komen met innovatieve oplossingen voor energiebesparing en duurzame energie.
11
5
Energiebeleid als motor van Groene Groei
5.1
Tussenconclusies
Op basis van het voorgaande trekken we een aantal tussenconclusies: •
• •
•
Een snel groeiende wereldwijde energievraag, toenemende afhankelijkheid van fossiele energie en instabiele regio’s die fossiele energie leveren, stijgende energieprijzen en het klimaatvraagstuk vragen om een duurzame energievoorziening; Europese en landelijke doelstellingen zijn ambitieus, het realisatietempo blijft echter ver achter bij de ambities; Emmen vormt daarop geen uitzondering: we hebben stevige ambities en hebben de afgelopen jaren een stevige basis gelegd onder ons energiebeleid. De resultaten blijven echter achter. Om hier verandering in aan te brengen kiezen we voor een energiebeleid dat ondersteunend is aan lokale en regionale economische ontwikkelingen. Dit doen we samen met onze partners in de samenleving. Hiervoor is het noodzakelijk dat partijen gebruik maken van elkaars kennis en mogelijkheden. Wij gaan onze contacten met kennisinstituten en andere overheden inzetten. Ook gaan wij marktontwikkelingen stimuleren, door in voorbeeldprojecten te beginnen met het toepassen van innovatie. Dit in de wetenschap dat innovatieve ontwikkelingen meer aandacht vragen dan standaardtechnieken. Een duurzame energievoorziening is geen doel op zich. Emmen kiest voor een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening als motor achter groene groei voor Emmen.
De mogelijke ontwikkeling van de CO2 emissie van de gemeente Emmen wordt in de figuur gepresenteerd. De blauwe lijn volgt de ontwikkeling in het (groeiende) 12
energiegebruik en de daarmee gepaard gaande emissie van CO2. De oranje lijn volgt het huidige tempo van de CO2 emissie reductie in de gemeente Emmen, terwijl het landelijk beleid wordt gepresenteerd door de rode lijn. De oorspronkelijke ambitie van Emmen was het streven naar en klimaat neutrale gemeente in 2020. De discrepantie tussen de resultaten tot nu toe en de ambitie is groot. Wat dat betekent voor het beleid dat we in deze energienota voorstellen bespreken we in het vervolg van deze nota.
5.2
Energiebeleid als motor van de groene groei in Emmen
Een CO2neutraal Emmen is geen doel op zich. Het is een volstrekt logisch, onmisbaar en vanzelfsprekend onderdeel van de toekomst van Emmen en dient daarom een integraal onderdeel te zijn van planvorming en beleidsontwikkeling in de gemeente. Het streven om te komen tot een CO2neutrale gemeente willen we laten samen gaan met de andere ambities van Emmen om zich door te ontwikkelen zoals Atalanta, de herstructurering van woonwijken en bedrijventerreinen (BAHCO), de ontwikkeling van nieuwe woongebieden en de ontwikkeling van de buitengebieden, zoals behoud en doorontwikkeling van toekomstbestendige glastuinbouw in het Rundedal. Werken aan een CO2 neutraal Emmen is synoniem voor alles waar de gemeente met haar ambities voor staat en volledig passend in het collegeprogramma. Emmen handelt volgens het meest recente SER advies, “Meer werken aan duurzame groei” (juni 2010): “duurzaamheid moet een topprioriteit zijn. Business as usual is geen optie, de gehele economie zal structureel moeten verduurzamen”, aldus de SER. Duurzaamheid en een CO2 neutraal Emmen is niet zozeer een keuze. Het is een absolute must, het enig begaanbare pad naar een versnelde economische regionale doorontwikkeling. Met het combineren van de CO2 doelen en economische doorontwikkeling kiest Emmen voor Groene Groei. Dat gaat echter niet vanzelf. Om deze ambitie te verwezenlijken is versnelling en intensivering nodig. Op zeer korte termijn, dient gericht en programmatisch te worden gewerkt aan deze ambitie. Daarbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij lopende activiteiten en al ingezet beleid. Daarbij is duidelijk dat vanuit een breed gedragen gevoel van urgentie, concrete resultaten dienen te worden gerealiseerd.
13
14
6
Ambities van Emmen
6.1
Inleiding
In dit hoofdstuk bespreken we de verschillende opties die er zijn om de ambities te realiseren. Bij het beschrijven van de opties worden nadrukkelijk de effecten die zij hebben op het realiseren van Groene Groei voor Emmen meegenomen. Er zijn veel mogelijkheden om de energievoorziening in Emmen te verduurzamen. Het benutten van kansen hangt samen met specifieke mogelijkheden voor Emmen maar wordt ook bepaald door externe factoren. Die externe factoren worden sterk beïnvloed door een paar belangrijke trends in de energiewereld. Om die opties voor Emmen goed te positioneren in het krachtenveld dat de komende jaren de energiewereld zal beïnvloeden, beginnen we dit hoofdstuk met een beschrijving van de belangrijkste trends die we zien en de positionering van de opties daarin. Daarna bespreken we in 6.3 de mogelijke opties en de criteria die we gebruiken om de specifieke mogelijkheden voor Emmen te selecteren. De inzet van Emmen voor een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening presenteren we in 6.4.
6.2
Trends in de energie wereld
Ontwikkelingen in de energiewereld zijn deels autonoom; grote externe krachten, waar in het verleden al keuzes in zijn gemaakt, bepalen mede de ontwikkelingsrichting van de energievoorziening. Gemeentelijk beleid heeft maar heel beperkt invloed hierop. Aan de andere kant zien we ook ontwikkelingen waarin overheden met gericht beleid een belangrijke rol kunnen spelen. Die verschillende ontwikkelingen zijn goed terug te zien in Energy Valley. Omdat Emmen en ZuidoostDrenthe een belangrijke rol spelen in de Noord-Nederlandse Energy Valley regio is het goed om deze ontwikkelingen te duiden en daar waar mogelijk, te benutten. We bespreken kort twee belangrijke trends die we zien in Noord-Nederland en die mede de ontwikkelingen in de toekomstige energievoorziening van Emmen zullen bepalen. Trend 1: Centraal – decentraal
Allereerst zien we de doorontwikkeling van de huidige energievoorziening die centraal is ingericht: grote elektriciteitscentrales leveren elektriciteit aan huishoudens en bedrijven. Ook onze gasvoorziening is centraal ingericht. Door de ingezette trend van liberalisering zien we grootschalige investeringen in het energiesysteem die het nationale niveau ontstijgen. Grote nieuwe elektriciteitscentrales in de Eemshaven bedienen de Noordwest-Europese markt en de in Noord-Nederland voorziene gasrotonde gaat niet alleen Nederlands aardgas leveren maar distribueert gas uit Rusland en Scandinavië naar de rest van Europa. Ook de heropening van de aardolieproductie in Schoonebeek is zo’n grootschalige investering die mede is ingegeven door stijgende olieprijzen op de wereldmarkt en de inschatting dat die prijsstijging een langdurige trend zal zijn. Aan de andere kant zien we steeds meer decentrale opwekking van energie. Lokaal wordt op veel verschillende manieren 15
energie geproduceerd waarbij zoveel mogelijk wordt aangesloten bij lokale mogelijkheden. Energieproductie en -vraag zijn niet meer, zoals in het centrale systeem, van elkaar gescheiden maar worden steeds meer bij elkaar gebracht. Voorbeelden van decentrale systemen zijn de warmtekracht koppelingen in de glastuinbouw en micro warmtekrachtkoppelingen in woningen. Trend 2: Monofunctioneel – multifunctioneel
De traditionele elektriciteits- en gasnetwerken hebben als voordeel overal onbeperkt energie te kunnen aanbieden. Tegelijkertijd zijn ze monofunctioneel: ze leveren alleen elektriciteit en aardgas van de producent naar de consument. De bestaande netwerken zijn centraal ingericht met een beperkt aantal spelers, bestaan uit zeer grote en kapitaalintensieve netwerken en blijken daarom moeilijk in staat om in te spelen op nieuwe ontwikkelingen. Met het werken aan een duurzame energievoorziening ontstaat steeds meer diversiteit. Op verschillende manieren komen verschillende soorten energie beschikbaar: windenergie en PV cellen leveren elektriciteit. Zonne-energie levert ook warmte, bijvoorbeeld via zonneboilers. Daarnaast ontstaan in de markt nieuwe vormen van energieopwekking. Daarbij kan het gaan om de nuttige besteding van energie die we nu nog ‘weggooien’ zoals warmte, maar ook het gebruik van biomassa of geothermie voor de winning van hoogwaardige warmte uit de diepe ondergrond of de productie van elektriciteit. Daarnaast zal er in het transport van energie ook het nodige veranderen. Daar waar er nu nog sprake is van eenrichtingsverkeer wordt nu geëxperimenteerd met ‘slimme netten’ waarop ook de lokaal geproduceerde duurzame energie kan worden terug geleverd aan het net. In onderstaande figuur zijn de verschillende ‘soorten’ energievoorziening die op basis van deze twee trends kunnen ontstaan terug te vinden. In de praktijk zal er de komende decennia een mix ontstaan van verschillende typen: de centrale energievoorziening zal voorlopig blijven bestaan, er wordt nu nog immers flink in geïnvesteerd en de gemiddelde levensduur van een elektriciteitscentrale is 40 jaar. Daarnaast ontstaan er steeds meer systemen voor duurzame energieopwekking. Dit zijn vaak decentrale systemen die op lokaal niveau functioneren. De basis van deze toekomstige energiehuishouding is ENERGIEBESPARING. We schrijven het maar even met hoofdletters want zonder forse energiebesparing is inzetten op de productie van duurzame energie dweilen met de spreekwoordelijke (olie en gas) kraan open!
16
6.3
Opties voor Emmen
In hoofdstuk 5 hebben we aangegeven dat Emmen streeft naar een duurzame energievoorziening, die bijdraagt en onderdeel uitmaakt van de Groene Groei van Emmen. In deze paragraaf bespreken we de verschillende opties. We nemen steeds de onderstaande 3 stappen als vertrekpunt voor een duurzame energievoorziening. De eerste stap is energiebesparing. De belangrijkste besparingsopties voor Emmen zijn: het besparen op het warmte verlies in woningen (isolatie), het zuiniger omgaan met elektriciteit (besparing op elektrische apparaten) en het gebruik van het grondwater als tijdelijk opslagmedium voor warmte en koude (WKO). In het Lokaal Akkoord 2010 – 2014 met de corporaties zijn afspraken gemaakt om prioriteit te geven aan de energetische verbetering van woningen. Vanuit de gemeente wordt dit ook nagestreefd bij de particuliere bouwers. De tweede stap is de productie van duurzame (CO2-vrije) energie. Voor Emmen zijn de belangrijkste opties: het plaatsen van grote windmolens in het buitengebied, het plaatsen van zonnecollectoren op daken van gebouwen en woningen, het benutten van organische reststromen (vergistbare en houtige materialen), het winnen van aardwarmte en het benutten van restwarmte. De derde stap is de verbetering van de efficiency waarmee energie wordt gebruikt. In Emmen is veel restwarmte beschikbaar die op een nuttige manier kan worden gebruikt, met name voor ruimteverwarming. Op die manier kan een aanzienlijke hoeveelheid aardgas worden bespaard. Hiervoor is een warmtenet nodig. Op een warmtenet kunnen meerdere bronnen (industriële restwarmte, aardwarmte) worden aangesloten. 17
Zoals eerder in 5.2 aangegeven dient een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening voor Emmen tevens bij te dragen aan: • • • • • • •
Behoud en groei van lokale werkgelegenheid Het versterken van lokale/regionale industriële ontwikkeling De versterking van Atalanta De versterking van de land- en tuinbouw in de regio Kennisontwikkeling en de toepassing daarvan Wijkverbetering en kwaliteit van leven voor haar inwoners Het behoud en verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van het landelijk gebied1
In het vervolg van deze paragraaf bespreken we de hier boven genoemde doelen. We beginnen met betrouwbaarheid. Betrouwbaarheid:
Zonder energie staat alles stil. Een grote leveringszekerheid in tijd en plaats is daarom gewenst. Bronnen die in de loop der tijd sterk aan fluctuatie onderhevig kunnen zijn (bv. als gevolg van economische recessies) zijn daardoor minder gewenst. Ook een enkelvoudige bron met een zeer groot verzorgingsgebied is relatief kwetsbaar indien door wat voor calamiteit dan ook de voorziening (tijdelijk) uitvalt. Energiebronnen die juist gebruik maken van altijd aanwezige energiestromen en die op meerdere plaatsen kunnen worden gewonnen lijken het minst kwetsbaar. Gebouwisolatie, en de winning van wind en zonne-energie lijken in de toekomst de hoogste zekerheid te hebben; een warmtenet is, wanneer de warmte afkomstig is van bedrijven waarvan het voortbestaan in de toekomst niet gegarandeerd is, relatief kwetsbaar. Indien meerdere bronnen aan het warmtenet worden gekoppeld, zoals geothermie, kan dit probleem worden opgelost. Werkgelegenheid:
Het is belangrijk voldoende werkgelegenheid in de regio te houden. De lokale energievoorziening kan daar een belangrijke bijdrage aan leveren, zowel in de aanlegfase als bij het beheer. Met name bij opties waar op gebouwniveau maatregelen moeten worden genomen (isolatie, zonnepanelen en aansluiten op warmtenet) mag bij de installatie meer werkgelegenheid worden verwacht. De energieopties die voortdurend moeten worden gevoed (biomassa) of beheerd (windmolen, warmtenet) zullen juist in de beheerfase meer werkgelegenheid opleveren. Wij zijn met (lokale) bedrijven in overleg om slimme energie koppelingen te maken. Voorbeeld hiervan zijn energiedaken voor de opwekking van elektriciteit en het benutten van houtsnippers voor verwarming van gebouwen. In de dialoog met deze partners willen wij meer inzicht krijgen in de omvang van deze mogelijke versterking van de werkgelegenheid. 1 Op dit moment wordt gewerkt aan een kwalitatieve analyse waarin de verschillende opties worden gescoord via de genoemde criteria. De resultaten daarvan zijn begin mei beschikbaar.
18
Atalanta
Atalanta is een belangrijk icoon-project voor de gemeente Emmen. De energievoorziening en energiebesparing leveren aan de uitstraling van dat project een grote bijdrage. Bij de meer futuristische en toekomstgerichte opties zal die uitstraling groter zijn dan bij de niet zichtbare en al meer operationele opties. Binnen Atalanta zijn hoge kwaliteitseisen geformuleerd rond duurzaamheid, innovatie en kennisuitwisseling. Naast energievoorziening en energiebesparing moet duurzaamheid zichtbaar terug te vinden zijn in duurzaam bouwen, watergebruik en toepassing van nieuwe (bouw) materialen. De geformuleerde energieambitie voor bouwprojecten binnen Atalanta is CO2 neutraal tijdens de exploitatie. De wijze waarop dit wordt gerealiseerd wordt op diverse manieren aan de bezoeker gepresenteerd. Markt en bedrijfsleven
Duurzame energie biedt goede kansen voor het bedrijfsleven. De beste kansen doen zich voor daar waar sprake is van productontwikkeling en daar waar de landelijke markt zich nog niet sterk ontwikkeld heeft; daarnaast is het van belang dat tevens de nodige omzet kan worden gerealiseerd. De ontwikkeling van zonnepanelen en de infrastructuur die samenhangt met een warmtenet bieden op dat vlak de beste kansen. Argumenten hiervoor zijn het steeds goedkoper worden van zonnepanelen. Daarnaast bieden nieuwe lokale organisatievormen tussen producent, de eigenaar van de zonnepanelen, en de gebruikers mogelijkheden renderend energie te leveren. Voorbeelden hiervan zijn de steeds groter wordende groep lokale energiebedrijven, die ook zonder deelname van de overheid, duurzame energieprojecten realiseren. De stijgende prijs voor aardgas maakt het financieel interessant om voor de verwarming van gebouwen gebruik te maken van restwarmte uit de industrie of van aardwarmtebronnen. Land- en tuinbouw
Een deel van de energievoorziening zal in de toekomst in het buitengebied worden gewonnen. Dit biedt kansen voor het versterken van de economische basis van de land- en tuinbouw. Dat geldt zeker voor die opties waarbij zij hun grond, dakoppervlak of afvalstromen kunnen benutten. Het inzetten op wind, zon en vergistbaar organisch materiaal kan leiden tot extra versterking van de landbouw. Ook het beschikbaar maken van een betrouwbare energiebron tegen marktconforme prijzen (geothermie) kan een belangrijke vestigingsfactor zijn. Het lopende geothermie initiatief in Erica biedt de glastuinbouwbedrijven, naast een marketingtechnisch interessante CO2 neutrale teelt, een kans op een stabiele energieprijs voor de komende 30 jaar. Onderwijs
De inzet op energiebesparing en de ontwikkeling van duurzame energie biedt ook kansen voor de kennisinfrastructuur vooral gericht op het MBO/HBO niveau in Emmen waarbij aansluiting kan worden gezocht met zowel het bedrijfsleven als andere kennisinstituten in de regio. De meeste kansen voor dit soort opleidingen vinden we dan bij relatief nieuwe technologisch hoogwaardige energieopties die 19
op grote schaal binnen de gemeente toegepast kunnen worden. De meet- en regeltechniek bij een warmtenet en een WKO en de plaatsing van zonnepanelen scoren dan het hoogst. Wijkontwikkeling
De meeste energieopties lijken weinig invloed te hebben op de ontwikkelingen in de wijk. Alleen indien het aanbrengen van isolatie gepaard gaat met andere wijk verbeterende maatregelen kan hiervan een stimulerende werking uitgaan. Ook zien we goede kansen om via wijkontwikkeling burgers actief te betrekken bij de realisatie van onze doelen. Daarbij zal het op peil houden van de maandelijkse woonlasten voor burgers een belangrijk aspect zijn. Ruimtelijk kwaliteit
Het winnen van duurzame energie heeft in verschillende gradaties invloed op het landschap. Windmolens bepalen het landschap over grote afstand; het aanbrengen van zonnepanelen heeft grote invloed op de architectuur van de stad. Een grote invloed is echter niet altijd negatief, zonnepanelen geven een hightech uitstraling, windmolens kunnen als landmark dienen of als rijen bakens het landschap markeren.
20
6.4
Naar een CO2 neutrale energievoorziening: de keuzes van Emmen
Wij maken een aantal duidelijke keuzes. De weg naar een duurzame energievoorziening zal gaan van de monofunctionele, centrale aardgas en elektriciteitsvoorziening naar een decentrale energievoorziening waarin een breder palet aan mogelijkheden, zowel mono- als multifunctioneel, beschikbaar zal zijn. Een deel van die mogelijkheden is juist in Emmen kansrijk vanwege de lokale of regionale ruimtelijke karakteristieken, de beschikbaarheid van grondstoffen of reststromen, de aanwezigheid van bedrijven met een bepaalde energievraag of omdat ze passen bij andere ambities van Emmen zoals een duurzaam Atalanta. Andere mogelijkheden hebben geen speciale relatie met Emmen en kunnen in principe overal worden gerealiseerd. Een voorbeeld hiervan is energiebesparing in de gebouwde omgeving; de omstandigheden in Emmen zijn niet erg verschillend met andere gebieden in (Noord)-Nederland. The Big Five: De inzet van Emmen voor een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening: • •
•
• •
Energiebesparing, vooral in de gebouwde omgeving en eigen gebouwen Verbetering van de energie-efficiency en slim ketenbeheer door betere benutting van de beschikbare restwarmte in Emmen door de ontwikkeling van warmtenetten. De ontwikkeling van 60 MW windenergie. De windenergieopgave maakt onderdeel uit van integrale gebiedsontwikkeling waarbij ook nadrukkelijk wordt gekeken naar nieuwe vormen van eigendom en beheer. Geothermie. De ondergrond biedt goede mogelijkheden. Bovendien is een koppeling met de glastuinbouw mogelijk. Het benutten van zonne-energie.
Daarnaast zijn er andere opties die wij oppakken maar die niet tot the Big Five behoren omdat de ingeschatte bijdrage aan het realiseren van een CO2-neutraal Emmen beperkt is of omdat deze al in ander beleidsterreinen als economie en landen tuinbouw het onderwerp al hebben opgepakt. Dit geldt bijvoorbeeld voor de benutting van biomassa. Emmen gelooft in de nieuwe bio-economie waarbij biogene grondstoffen een belangrijke rol spelen. Het genereren van toegevoegde waarde uit biomassaketens achten wij van groot belang en we zien grote kansen voor Emmen met een belangrijke agrarische sector. Wij zetten in op een zo goed en waardevol mogelijke benutting van biogene grondstoffen. De omzetting van biomassa tot energie behoort daartoe maar bevindt zich laag op de ladder van nuttige toepassing van biomassa. Nauw hiermee verbonden is de productie van Groen Gas uit biogas. Wij zien mogelijkheden voor grootschalige opwaardering van biogas tot groen gas dat in het huidige aardgasnet kan worden gebracht. Energy Valley zet inmiddels stevig op dit onderwerp. Daar waar kansrijk zal Emmen samen met Energy Valley de kansen voor Groen Gas proberen te verzilveren.
21
