Richtlijnen bibliotheekwerk voor mensen met dyslexie

Richtlijnen bibliotheekwerk voor mensen met dyslexie

Inhoudsopgave 4

Voorwoord

5

Wat is dyslexie

5 5 6 6

Het democratische aspect De Standaardregels van de Verenigde Naties unesco Manifest over de Openbare Bibliotheek Het Handvest voor de Lezer

Dyslexie of een specifiek leerprobleem is een

6 7 7

De noodzaak aan kennis over dyslexie bij bibliotheekpersoneel Bibliotheekopleidingen Bijscholing

ernstige handicap in een wereld van letters.

7

Bibliotheekwerk voor kinderen met dyslexie

7 8 8

Een warm welkom in de bibliotheek voor mensen met leesproblemen ‘Mijn vaste bibliothecaris’ Een aantrekkelijke omgeving

Aangezien dyslexie een onzichtbare handicap is, hebben veel mensen er moeite mee zich te realiseren wat de problemen van mensen met dyslexie zijn.

te herkennen en het kan daarom moeilijk zijn te

8 8 9 9 9 9 10 10

Materiaal voor mensen met leesproblemen Makkelijk Lezen Materiaal Gesproken boeken Kranten Tijdschriften Folders en brochures Voorlezen als dienstverlening Video met Makkelijk Lezen ondertitels

begrijpen dat hij of zij behoefte heeft aan een

10

Informatietechnologie

aangepaste dienstverlening van de bibliotheek.

10

Marketing en promotie

Bibliotheken hebben de plicht deze grote groep

12

Bijlage 1 Standaardregels van de Verenigde Naties

13

Bijlage 2 ifla/unesco Manifest over de Openbare Bibliotheek

15

Bijlage 3 Handvest voor de Lezer

17

Bijlage 4 Mensen met dyslexie en de bibliotheek

19

Bijlage 5 Vertaling Deense brochure ‘Har du svaert ved at laese?’

21

Bibliografie

22

Adressen van dyslexie verenigingen

Iemand met een visuele of een fysieke handicap is makkelijker te herkennen en roept eerder begrip

burgers te helpen toegang te krijgen tot informatie op gelijke basis als hun medeburgers.

ifla Professional Reports, Nr. 70

International Federation of Library Associations and Institutions

Gyda Skat Nielsen and Birgitta Irvall Onder auspiciën van ‘Section of Libraries Serving Disadvantaged Persons’

op. Iemand met dyslexie is niet zo gemakkelijk

3

Voorwoord

Wat is dyslexie

De afgelopen tien jaar is er in veel landen een groeiende belangstelling voor dyslexie – of specifieke leermoeilijkheden – ontstaan. Niet alleen bij wetenschappers en andere professioneel betrokkenen, maar ook in een breder maatschappelijk veld. Hoewel sommige mensen met lees- en schrijfproblemen nog steeds terughoudend zijn om voor hun handicap uit te komen, vertellen velen inmiddels openlijk over de problemen waar zij in een wereld vol letters tegen aan lopen. Deze openheid heeft gezorgd voor een diepgaander begrip voor dyslexie en de problemen die gepaard gaan met deze onzichtbare handicap waar 8% van de wereldbevolking aan lijdt. Tijdens de ifla Conferentie van 1997 in Kopenhagen werd door de ifla Section of Libraries Serving Disadvantaged Persons (lsdp), de Deense Werkgroep voor doelgroepgericht bibliotheekwerk en de European Dyslexia Association (eda) een workshop georganiseerd: “Toegang tot informatie: diensten voor mensen met dyslexie”. De workshop werd aangevuld met een poster presentatie over dyslexie. Op de ifla conferentie van 1999 in Bangkok verzorgden lsdp en eda wederom een poster presentatie over dyslexie: “Dyslexie is overal. Wat doet uw bibliotheek?”

De grote belangstelling en de vele vragen die tijdens deze conferenties werden gesteld, geven duidelijk aan dat er bij bibliothecarissen wereldwijd een groeiende belangstelling bestaat voor dyslexie en dat er behoefte is aan informatie over de dienstverlening die bibliothecarissen aan deze grote groep van leesgehandicapten kunnen bieden. De Section of Libraries Serving Disadvantaged Persons wil met deze “Richtlijnen bibliotheekwerk voor mensen met dyslexie” een vervolg bieden op de initiatieven van 1997 en 1999. De informatie in dit document kan tot op zekere hoogte ook handig zijn voor bibliotheken die te maken hebben met andere groepen gebruikers met leesproblemen. De lsdp Section spreekt de hoop uit dat deze Richtlijnen bibliotheken zullen inspireren om mensen met dyslexie te helpen toegang te verkrijgen tot informatie en cultuur op gelijke basis met de rest van de maatschappij. Birgitta Irvall & Gyda Skat Nielsen

“Dyslexie is een complexe aangeboren neurologische aandoening. De symptomen kunnen het leervermogen en het functioneren op vele onderdelen beïnvloeden en kunnen meer specifiek beschreven worden als een probleem op het gebied van lezen, spellen en geschreven taal. Problemen kunnen zich voordoen op één of meerdere van deze gebieden.” (British Dyslexia Association) “Dyslexie is een medische term; specifiek leerprobleem is educatief jargon. Beide worden gebruikt om een aandoening te beschrijven die aangeboren van aard is en naar de mening van vele onderzoekers, een genetisch bepaalde afwijking is in het spraakcentrum van de hersenen. Het wordt niet veroorzaakt door een verstandelijke handicap, een zintuigstoornis, psychische oorzaak of culturele achterstand. Er worden verschillende oorzaken verantwoordelijk geacht, maar in recent onderzoek is één bepaald gen als mogelijke oorzaak geïdentificeerd. Dit probleem kan veelal worden getraceerd naar een afwijking in de hersenen die erfelijk bepaald is. Op dit moment is er geen geneesmiddel voor dyslexie, waardoor iemand met dyslexie dus levenslang dyslectisch blijft en genoodzaakt is strategieën te ontwikkelen om met zijn of haar specifieke problemen om te gaan. Dyslexie komt over de hele wereld voor, onafhankelijk van cultuur of taal en treft ongeveer 8% van de bevolking op een niveau dat hen belemmert in hun leerprocessen; ongeveer 2-4% van de bevolking ondervindt ernstige gevolgen van dyslexie. Mensen met dyslexie hebben problemen met het verwerken van taal, zowel tekst als gesproken woord. Behalve problemen met leren lezen, schrijven en spellen, raken velen in de war met richting, volgorde, werkwoord betekenissen en letters, en woorden en getallen die op elkaar lijken of hetzelfde klinken. Ondanks hun intelligentie en motivatie leren dyslectische kinderen zonder erkenning van hun handicap minder makkelijk als hun leeftijdsgenoten. Maar, na vaststelling van de diagnose, kunnen dyslectici geholpen worden met speciaal onderwijs, dat een heldere systematische structuur biedt en gericht is op succes. Bovendien hebben zij behoefte aan veel steun en aanmoediging. Dyslexie is geen gebrek aan intelligentie en vele dyslectici hebben, nadat zij passende hulp hebben gekregen op school of via privé les, een academische opleiding afgerond.” (European Dyslexia Association)

Het democratische aspect Het democratisch recht op toegang tot cultuur, literatuur en informatie geldt voor iedereen, inclusief diegenen die in verschillende mate leesproblemen ondervinden. Het is van vitaal belang dat elke burger in staat is informatie te verkrijgen over wat in de maatschappij aan de orde is. Om zijn democratische rechten uit te kunnen oefenen en controle te houden over zijn eigen leven moet elke burger goed geïnformeerd zijn. Ook de kwaliteit van het leven is een belangrijke factor. Kunnen lezen geeft mensen een geweldig gevoel van zelfvertrouwen. Het stelt hen in staat hun blik op de wereld te verruimen en hun eigen leven aan te sturen. Door te lezen kunnen mensen ideeën, gedachten en ervaringen delen en groeien in hun menszijn. Het belang van leesbevordering wordt onderschreven door de Standaardregels betreffende mensen met een handicap van de Verenigde Naties, door het unesco Manifest over de Openbare Bibliotheek en het Handvest voor de Lezer. De Standaardregels van de Verenigde Naties In 1993 aanvaardde de VN een document met de titel Standaardregels betreffende het bieden van gelijke kansen voor gehandicapten (zie bijlage 1). De Standaardregels 4

5

r i chtl i j n en b i b l i oth eek wer k vo o r m en s en m e t dys l e xi e

zijn niet verplichtend, maar als een groot aantal landen deze regels implementeert zal dit als goed gebruik gaan gelden. Regel 5 stelt dat landen beleid dienen te ontwikkelen om informatie en documentatie toegankelijk te maken voor iedereen met een handicap en dat de media, met name tv, radio en kranten aangemoedigd moeten worden hun diensten toegankelijk te maken. In Regel 10 wordt gezegd dat mensen met een handicap op voet van gelijkheid moeten kunnen participeren in culturele activiteiten en dat landen een aanzet dienen te geven tot de ontwikkeling en toepassing van voorzieningen om literatuur, film en theater toegankelijk te maken voor mensen met een handicap. unesco Manifest over de Openbare Bibliotheek In november 1994, publiceerde unesco het Manifest over de Openbare Bibliotheek (zie bijlage 2). Dit sleuteldocument beschrijft de visie van unesco op de openbare bibliotheek als de stuwende kracht voor educatie, cultuur en informatie en als een essentiële factor ter versterking van de vrede en het geestelijk welzijn van mannen en vrouwen. “De diensten die de openbare bibliotheek aanbiedt, zijn voor iedereen in gelijke mate toegankelijk, ongeacht leeftijd, geslacht, godsdienst, nationaliteit, taal of maatschappelijke status. Voor gebruikers die, om welke reden dan ook de reguliere diensten en materialen niet kunnen gebruiken moeten speciale diensten en materialen beschikbaar zijn; bijvoorbeeld voor mensen die een minderheidstaal spreken, mensen met een handicap en mensen in ziekenhuizen of gevangenissen.” Het Handvest voor de Lezer De International Publishers Association en het International Book Committee stelden in 1992 gezamenlijk Het Handvest voor de Lezer (zie bijlage 3) vast. Het handvest stelt dat lezen de sleutel is tot ons culturele en wetenschappelijke erfgoed en dat het internationaal begrip bevordert. Democratie is een zaak van goed geïnformeerde mensen. Het gedrukte woord is een essentiële voorwaarde voor de persoonlijke ontwikkeling van een individu en zijn of haar kijk op de wereld en andere mensen. Er is behoefte aan informatie over lezen. De enige manier om lezen voor iedereen mogelijk te maken is als uitgevers, bibliotheken en andere informatieleveranciers enerzijds en culturele, educatieve en maatschappelijke organisaties anderzijds zich gezamenlijk inzetten voor leesbevordering. Zo’n alliantie van publieks- en bedrijfsbelangen biedt de beste kans om aan de universele leesbehoeften te voldoen.

De noodzaak aan kennis over dyslexie bij bibliotheekpersoneel Veel mensen met specifieke leerproblemen hebben het gevoel dat bibliotheken hen niets te bieden hebben. “Ik ga niet naar de bibliotheek omdat ik geen behoefte heb aan nog meer teleurstellingen”, aldus een dyslectische jongeman. (zie bijlage 4). Voor bibliothecarissen is het misschien heel moeilijk om te begrijpen dat veel mensen een hoge drempel ervaren om de bibliotheek binnen te gaan. Het is daarom de verantwoordelijkheid van alle bibliotheekmedewerkers om te zorgen dat zwakke lezers zorgvuldige aandacht krijgen als ze de bibliotheek bezoeken. Mensen met dyslexie hebben vaak weinig zelfvertrouwen. Tijdens hun schooltijd hebben zij regelmatig een gevoel gehad te falen, wat hen zeer kwetsbaar heeft gemaakt. Extra inspanningen zijn noodzakelijk om deze grote groep die niet gewend is aan de bibliotheek het gevoel te geven welkom te zijn. Dit kan betekenen dat medewerkers hun gedrag moeten veranderen en de juiste manieren moeten aanleren om met dyslectische klanten om te gaan en te helpen. Sommige bibliothecarissen denken misschien dat klanten met leerproblemen 6

‘lastiger’ en minder ‘interessant’ zijn. Deze houding komt wellicht voort uit onvoldoende training tijdens de opleiding en gebrek aan kennis over de diverse handicaps. Bibliotheekopleidingen Het is van belang dat bibliotheekopleidingen in hun onderwijsprogramma’s aandacht besteden aan dyslexie. Idealiter zouden studenten een breed inzicht moeten verwerven over de verschillende leeshandicaps en de behoeften van mensen die ermee te maken hebben. Het kan nuttig zijn om iemand met dyslexie uit te nodigen om bibliotheekstudenten te vertellen wat hij of zij zou willen dat de bibliotheek zou leveren aan diensten en materiaal. Zo’n persoonlijk contact is vaak de beste manier om tot een diepgaander begrip te komen van een specifieke aandoening of probleem. Bijscholing Workshops, seminars en andere vormen van bijscholing die zich richten op bibliotheekdiensten voor mensen met leesproblemen kunnen bijdragen aan een breder samenhangend begrip van dyslexie. Deze bijscholing kan worden georganiseerd door bibliotheekopleidingen, de landelijke bibliotheekvereniging of beroepsverenigingen en bij voorkeur in samenwerking met bestaande dyslexie organisaties. Medewerkers op alle niveaus, werkzaam in openbare bibliotheken en schoolbibliotheken zouden aan deze bijscholing en trainingsactiviteiten deel moeten nemen. Ten behoeve van het dagelijkse werk in de bibliotheek en voor een beter begrip van deze handicap kan het heel nuttig zijn om af en toe, één of meer mensen met dyslexie uit te nodigen voor een stafvergadering en te laten vertellen over hun problemen en behoeften.

Bibliotheekwerk voor kinderen met dyslexie Jeugdbibliothecarissen zouden moeten beschikken over een solide kennis met betrekking tot leesproblemen en materialen die voor de diverse leesniveaus geschikt zijn. Rijmpjes en versjes, Makkelijk Lezen boeken, boeken met veel illustraties en gesproken boeken moeten deel uit maken van een jeugdcollectie. Speciale gesproken boeken met tekst die op 2 á 3 verschillende snelheden gelezen wordt, zijn handig voor kinderen die de begeleidende tekst langzaam moeten meelezen. Alle kinderen met leesproblemen zouden de kans moeten hebben te ervaren hoe plezierig lezen is door naar gesproken boeken te luisteren. Een kind dat heeft ervaren dat lezen leuk is zal harder werken om zijn of haar leesvaardigheden te verbeteren. De bibliotheek kan samenwerken met kinderdagverblijven door boeken met rijmpjes en versjes aan te bieden die vooral voor dyslectische kinderen een nuttige voorschoolse training zijn. Ook kan de bibliotheek scholen en ouders voorzien van materiaal voor het leesonderwijs, bijvoorbeeld boeken gecombineerd met gesproken boeken, Makkelijk Lezen boeken, zorgvuldig uitgekozen teksten op het juiste leesniveau of educatieve software. Nauwe samenwerking tussen scholen, bibliotheken en ouders is essentieel voor kinderen met leesproblemen. Hierbij moet echter wel rekening gehouden worden met het feit dat veel ouders van dyslectische kinderen zelf ook dyslectisch zijn en hun kinderen niet kunnen voorlezen of helpen met leren. Maar zelfs dan, kunnen de meeste kinderen met de juiste begeleiding op school leren lezen en schrijven.

Een warm welkom in de bibliotheek voor mensen met leesproblemen Een medewerker met de juiste training en een positieve opstelling ten opzichte van mensen met speciale behoeften, weet dat iemand met dyslexie die voor het eerst in de bibliotheek komt zonder extra hulp niet zal kunnen vinden wat hij 7


zoekt. Uiteraard is er geen ‘invalidenpasje’ verplicht, om beleefd en correct geholpen te worden . ‘Mijn vaste bibliothecaris’ Iemand met dyslexie zal het prettig vinden om zijn eigen vaste aanspreekpunt te hebben; een medewerker die zowel bekend is met leesproblemen als met geschikte materialen voor deze lezersgroep. Deze bibliothecaris moet ook antwoord kunnen geven op praktische vragen die met de handicap te maken hebben, bijvoorbeeld “waar kan ik naar toe om mijn leesvaardigheid te verbeteren?” of “is er een dyslexie vereniging bij mij in de buurt?” De ‘dyslexie bibliothecaris’ moet integraal deel uit maken van een breed ondersteuningsnetwerk waar ook scholen, overheidsinstellingen en organisaties voor gehandicapten deel van uit maken. Een nuttig resultaat van deze samenwerking zou een folder kunnen zijn met informatie over dyslexie, en spreekuren voor leraren en ouders over bibliotheekmaterialen en diensten voor mensen met leesproblemen. De service van de bibliotheek voor ouders met dyslectische kinderen en volwassen dyslectici zou ook de mogelijkheid moeten bieden om vertegenwoordigers van de plaatselijke dyslexie vereniging of het onderwijs te ontmoeten. In de bibliotheek zou daarvoor een aparte ruimte beschikbaar moeten zijn. Voor volwassenen met dyslexie en ouders met dyslectische kinderen is de bibliotheek neutrale grond. Uit ervaring is gebleken dat mensen die deze spreekuren bezoeken er met zinvolle informatie vandaan komen. Ook vinden zij het plezierig mensen te ontmoeten met vergelijkbare problemen. Een aantrekkelijke omgeving Het is van groot belang dat het materiaal voor mensen met leesproblemen op een centrale plek staat opgesteld, zodat het gezien wordt door mensen die de bibliotheek binnenkomen. Mensen die niet gewend zijn aan de bibliotheek moeten ‘hun’ materialen zelf kunnen vinden, zonder te hoeven vragen en daarmee hun handicap te moeten prijsgeven. Zoals op alle plekken in de bibliotheek moet de bewegwijzering duidelijk zijn. Het gebruik van pictogrammen is aan te bevelen; ook voor het algemene publiek. Een gekleurde lijn op de grond die naar de relevante materialen leidt is handig, zowel voor mensen met leesproblemen als mensen met een visuele handicap. De ruimte voor zwakke lezers moet aantrekkelijk worden vormgegeven en ingericht. Er moeten zitplaatsen aanwezig zijn. Voor het uitkiezen van gesproken boeken moet een cassette- of cd-speler beschikbaar zijn. Ook de pc’s en andere technische hulpmiddelen moeten in deze ruimte beschikbaar zijn. Dit ontwerp-model kan zowel in grote als kleine bibliotheken worden toegepast. Het hoeft niet veel te kosten om voor de zwakke lezers in de bibliotheek een ‘oase’ te creëren. De belangrijkste factor is een goede instelling!

Materiaal voor mensen met leesproblemen Makkelijk Lezen Materiaal Makkelijk Lezen materiaal is beschreven in de ifla publicatie ‘Richtlijnen voor Makkelijk Lezen materiaal (1977)’. Er zijn twee typen Makkelijk Lezen boeken: 1 Aangepaste versies van bestaande boeken 2 Speciaal voor mensen met leesproblemen geschreven boeken Sommige Makkelijk Lezen boeken worden uitgegeven samen met een gesproken versie. De lezer luistert naar het bandje/cd en volgt de tekst in het gedrukte boek. Dit is een goede methode voor verbetering van het begrijpend lezen. Mensen met dyslexie kunnen baat hebben bij Makkelijk Lezen boeken. 8

Gesproken boeken Luisteren naar een goed opgenomen boek is uitermate plezierig voor iemand met dyslexie. ‘Luisterlezen’ geeft toegang tot dezelfde literatuur als iemand die gewoon leest. Gesproken boeken op banden, cassettes en nieuwere digitale media worden zowel door commerciële uitgevers als blindenbibliotheken uitgegeven. Auteursrecht met betrekking tot de productie van gesproken boeken verschilt sterk van land tot land. Het is van groot belang dat de wetgeving dyslectici toegang geeft tot gesproken boeken die primair voor visueel gehandicapten worden geproduceerd. Openbare bibliotheken in alle landen moeten op dat vlak samenwerken met de blindenbibliotheken om te zorgen dat gesproken boeken toegankelijk zijn voor een ieder die ze nodig heeft. De nieuwe digitale gesproken boeken de oude boeken op cassettes vervangen, hebben betere zoekmogelijkheden die het mogelijk maken een hoofdstuk of pagina direct terug te vinden en te markeren. Deze technologie maakt studeren met behulp van gesproken boeken gemakkelijker. Een speciaal type gesproken boek heeft 2 à 3 verschillende leessnelheden; het is vooral geschikt voor verbetering van de leesvaardigheid en het begrijpend lezen. De lezer volgt de tekst in het gedrukte boek en luistert mee op de meest geschikte snelheid. Deze boeken worden zowel voor kinderen als volwassenen uitgegeven. Gesproken boeken worden tegenwoordig in vele scholen voor het leesonderwijs toegepast. In de Scandinavische landen werken scholen en bibliotheken samen in programma’s waar gesproken boeken gecombineerd worden met gedrukte exemplaren. Kranten In een democratische samenleving zijn kranten essentiële bronnen van informatie. In sommige landen worden landelijke en regionale kranten uitgegeven op cassette, voornamelijk voor mensen met een visuele handicap. In Zweden en in Nederland is van sommige dagbladen een elektronische versie beschikbaar die via een pc gelezen kan worden met behulp van grote letters of spraaksoftware. Het auteursrecht kan een obstakel zijn als is vastgelegd dat het gebruik van deze media beperkt is tot mensen met een visuele handicap. Het is belangrijk dat bibliotheken voor iedereen met een leeshandicap het recht bepleiten op toegang tot kranten in audio- of digitale vorm. In sommige landen bestaan ook Makkelijk Lezen edities van kranten die voor een brede groep van lezers bruikbaar zijn. Tijdschriften Mensen met leesproblemen hebben ook behoefte aan toegang tot andere informatiebronnen dan boeken, bijvoorbeeld gesproken tijdschriften. Deze bladen bevatten actuele informatie over gebeurtenissen in de wereld, wetenschap, medicijnen, kunst en allerlei consumenteninformatie. Via de blindenbibliotheken zijn vaak gesproken tijdschriften beschikbaar. Medewerkers in de bibliotheek moeten mensen met dyslexie op deze bronnen attenderen en hen informeren over de manier waarop ze verkregen kunnen worden. Folders en brochures Folders en brochures, bijvoorbeeld van de overheid of andere instanties, zouden ook in audio vorm beschikbaar moeten zijn. Hierdoor krijgen mensen met leesproblemen op gelijke basis toegang tot informatie die een belangrijk effect kan hebben op hun leven.

9


Voorlezen als dienstverlening Voor iemand met leesproblemen kan het lezen van persoonlijke brieven en andere schriftelijke communicatie een groot probleem zijn. De bibliotheek zou wellicht een voorlees service kunnen bieden aan haar dyslectische klanten die hun materiaal naar de bibliotheek opsturen of brengen om er een geluidsopname van te laten maken. Het is ook denkbaar dat de bibliotheek voor een klant teksten scant die vervolgens met behulp van spraaksoftware gelezen kunnen worden. Video met Makkelijk Lezen ondertitels Video’s zijn heel bruikbaar voor mensen met leesproblemen. Echter, in landen waar films niet gesynchroniseerd worden maar van ondertitels voorzien, hebben mensen met leesproblemen vaak problemen om het verhaal te volgen vanwege de complexiteit van de gesproken taal. In Denemarken zijn verschillende speelfilms uitgebracht in versies met Makkelijk Lezen ondertitels, die desondanks de film voor de kijker niet minder interessant maken.

Informatietechnologie Het gebruik van multimedia pc’s met beeld, geluid en tekst is voor mensen met leesproblemen een nieuwe en boeiende manier om te leren. Maar als de correcte spelling is vereist om informatie te vinden levert werken met de computer ook grote problemen op. Tegenwoordig is er veel spelling- en grammatica software op de markt specifiek gericht op mensen met dyslexie. De bibliotheek zou deze programma’s kunnen aanschaffen om de toepassingsmogelijkheden aan ouders, leerlingen en leraren te demonstreren. Vanwege de privacy moet de pc op een rustige plek in de bibliotheek staan. Bibliotheekpersoneel moet kunnen helpen als daarom gevraagd wordt. Om op gelijke basis toegang tot internet en online databases te verschaffen, is het van belang dat de bibliotheek sommige pc’s voorziet van spraaksoftware en de mogelijkheid de tekst uit te vergroten. Als tekstverwerkingsfaciliteiten beschikbaar worden gesteld aan alle bibliotheekklanten, moeten er versies met spraakherkenning beschikbaar zijn voor mensen die moeite hebben met lezen en spellen. De website van de bibliotheek moet gemakkelijk te lezen zijn met een simpele en heldere lay-out die voor alle klantengroepen toegankelijk is. Nauwe samenwerking met scholen en centra voor volwasseneneducatie is belangrijk als de bibliotheek computers uitrust met programma’s voor gebruikers met lees- en spellingsproblemen. Vanwege de snelle ontwikkeling in ondersteunende technologie en software voor doelgroepen is te verwachten dat op korte termijn veel meer mogelijkheden voor mensen met leesproblemen beschikbaar komen.

Goede contacten met de lokale krant zijn heel belangrijk, evenals met de plaatselijke radio en tv zenders. In samenwerking met de landelijke of plaatselijke dyslexie vereniging en andere organisaties die met dyslexie te maken hebben kan er in de bibliotheek een Dyslexie Campagne georganiseerd worden. Onderwijsmensen van alle niveaus, vakbonden, arbeidsbureaus enz. kunnen bij de planning betrokken worden. Tijdens de campagne kunnen bijvoorbeeld lezingen over dyslexie georganiseerd worden, een informatiemarkt met folders opgezet, demonstraties gegeven worden van computerprogramma’s voor mensen met leesproblemen enz. Een dyslexie campagne heeft ook het voordeel dat politici bewust gemaakt worden van de vele problemen die met dyslexie gepaard gaan. De bibliotheek zelf verwerft steun en goodwill vanwege haar inspanningen om in de maatschappij begrip te kweken voor dyslexie. Het is absoluut een feit dat forse inspanningen nodig zijn om over de hele wereld mensen met dyslexie op gelijke basis toegang te geven tot informatie en cultuur. Eveneens is zonder twijfel duidelijk dat meer vooruitgang geboekt kan worden door samenwerking tussen officiële dienstenleveranciers en de mensen met een leeshandicap zelf. Van mensen met een leeshandicap zelfverzekerde bibliotheekgebruikers maken gebeurt niet van de ene dag op de andere. Daar moet flink aan gewerkt worden; maar het is de moeite waard.

Marketing en promotie Als de medewerkers goed op de hoogte zijn van dyslexie en er is een collectie voor mensen met leesproblemen volgt de vraag: Hoe vertellen we onze doelgroep over onze diensten? Iemand met leesproblemen leest waarschijnlijk geen plaatselijke kranten, maar familie en vrienden doen dat wel en kunnen informatie over de diensten van de bibliotheek doorgeven. Artikelen en aankondigingen in de plaatselijke kranten moeten aangevuld worden met een folder over de dienstverlening die de bibliotheek voor mensen met leesproblemen heeft. Het is belangrijk dat deze folder, evenals alle gedrukte informatie van de bibliotheek, is geschreven in een eenvoudig te lezen stijl en taal. De folder moet niet alleen in de bibliotheek beschikbaar zijn, maar ook op andere openbare plekken zoals het gemeentehuis, scholen, gezondheidscentra, en plaatselijke winkels. (zie bijlage 5) 10

11


Standaardregels van de Verenigde Naties

Bijlage 1

Bijlage 2

ifla/unesco Manifest over de openbare bibliotheek

Resolutie 48/96 aangenomen door de Algemene Vergadering. Standaardregels betreffende het bieden van gelijke kansen voor mensen met een handicap.

“Vrijheid, welvaart en de ontplooiing van samenleving en individu zijn fundamentele menselijke waarden. Deze kunnen alleen worden gerealiseerd door goed geïnformeerde burgers, die in staat zijn hun democratische rechten uit te oefenen en een actieve rol te spelen in de samenleving. Constructief deelnemen aan het maatschappelijk leven en meewerken aan het vormgeven van de democratie zijn afhankelijk van voldoende opleiding en van vrije onbeperkte toegang tot kennis, wetenschap, cultuur en informatie. De openbare bibliotheek, de plaatselijke toegangspoort tot kennis, schept een essentiële voorwaarde voor een levenlang leren, onafhankelijke besluitvorming en de culturele ontwikkeling van individuen en maatschappelijke groeperingen. Met dit manifest verklaren de ifla en unesco dat zij de openbare bibliotheek beschouwen als een stuwende kracht voor educatie, cultuur en informatie en als een essentiële factor ter versterking van de vrede en het geestelijk welzijn van mannen en vrouwen. ifla en unesco bevelen daarom nationale en lokale overheden aan om de uitbouw van openbare bibliotheken te ondersteunen en zich er actief voor in te zetten. De openbare bibliotheek is het lokale centrum voor informatie, dat ervoor zorgt dat allerlei vormen van kennis en informatie gemakkelijk beschikbaar zijn voor de gebruikers. De diensten die de openbare bibliotheek aanbiedt, zijn voor iedereen in gelijke mate toegankelijk, ongeacht leeftijd, ras, geslacht, godsdienst, nationaliteit of sociale status. Voor gebruikers die om wat voor reden dan ook niet kunnen profiteren van de reguliere diensten en materialen, moeten speciale diensten en materialen ter beschikking staan. Bijvoorbeeld voor mensen uit taalkundige minderheden, mensen met een handicap of mensen in ziekenhuizen of penitentiaire inrichtingen. Mensen van alle leeftijden moeten materiaal kunnen vinden dat aan hun behoeften beantwoordt. In de collecties en diensten moeten alle soorten geschikte media, moderne technologie en traditionele hulpmiddelen zijn vertegenwoordigd. Goede kwaliteit en afstemming op de lokale situatie en de lokale behoeften zijn van wezenlijk belang. De collectie moet een afspiegeling zijn van actuele trends en ontwikkelingen in de maatschappij, maar ook van wat mensen ooit hebben bedacht en tot stand gebracht. Collecties en diensten mogen niet onderworpen zijn aan enige vorm van ideologische, politieke of godsdienstige censuur of onder druk staan van commerciële belangen. Er dient een duidelijk beleid te worden geformuleerd, waarin doelen, prioriteiten en diensten worden vastgelegd in relatie tot de behoeften van de lokale gemeenschap. De openbare bibliotheek moet op effectieve wijze worden georganiseerd en zij dient professionele normen te hanteren voor haar dienstverlening. Samenwerking met relevante partners, bijvoorbeeld gebruikersgroepen en functionarissen uit andere disciplines op plaatselijk, regionaal, landelijk en internationaal niveau is een voorwaarde. De diensten van de openbare bibliotheek moeten fysiek toegankelijk zijn voor alle leden van de plaatselijke gemeenschap. Dat vereist bibliotheekgebouwen die op een gunstige plaats zijn gesitueerd, goede lees- en studiefaciliteiten, het gebruik van geschikte technologische hulpmiddelen, en openingstijden die zijn afgestemd op de wensen van de gebruikers. Het betekent ook andersoortige dienstverlening voor diegenen die niet in staat zijn de bibliotheek te bezoeken. De dienstverlening moet worden aangepast aan de uiteenlopende behoeften

II Speerpunten voor gelijkwaardige deelneming Regel 5 Toegankelijkheid “De staten dienen te erkennen dat bij het bieden van gelijke kansen op alle deelterreinen van het maatschappelijk leven toegankelijkheid van het allerhoogste belang is. De staten dienen ten behoeve van alle gehandicapten a actieprogramma’s op touw te zetten om de fysieke leefomgeving toegankelijk te maken, en b maatregelen te nemen om toegang te geven tot informatie en communicatie.” (b) Toegang tot informatie en communicatie 6 “De staten dienen strategieën te ontwikkelen om informatiediensten en documentatie toegankelijk te maken voor mensen met diverse soorten beperkingen. Braille, geluidsbanden, grote-letterdruk en andere geschikte technieken dienen te worden gebruikt om schriftelijke informatie en documentatie toegankelijk te maken voor visueel gehandicapten. Evenzo dienen geschikte technologieën te worden toegepast om gesproken informatie toegankelijk te maken voor mensen met gehoorstoornissen of een beperkt begripsvermogen.” 8 “Tevens dient aandacht te worden besteed aan de behoeften van mensen met andere communicatiestoornissen.” 9 De staten dienen de media, met name radio, televisie en kranten, aan te moedigen om hun diensten toegankelijk te maken. 10 De staten dienen ervoor te zorgen dat nieuwe geautomatiseerde informatiesystemen en dienstverlenende systemen die beschikbaar zijn voor het publiek, van meet af aan toegankelijk worden gemaakt of kunnen worden gemaakt voor mensen met een handicap. 11 Gehandicaptenorganisaties dienen te worden geraadpleegd bij het treffen van maatregelen om informatiediensten toegankelijk te maken.

12

13


van de bevolking in plattelands- en in stedelijke gebieden. De bibliothecaris is een actief bemiddelaar tussen de gebruikers en de informatiebronnen. Om een adequate dienstverlening te garanderen is een beroepsopleiding en permanente bijscholing onontbeerlijk. Er moeten stimulerings- en instructieprogramma’s worden aangeboden om de gebruikers ten volle te laten profiteren van de beschikbare informatie.

Handvest voor de lezer

Bijlage 3

Tijdens het 23ste congres van de International Publishers Association, januari 1992 in New Delhi stemde het International Committee in met de volgende tekst die later door unesco werd onderschreven. Artikel 1 Artikel 2 Artikel 3 Artikel 4 Artikel 5

Het recht op lezen Gelegenheid tot lezen Steun en stimulans voor het lezen Informatie en samenwerking met betrekking tot lezen Slotsom

Artikel 1 Het recht op lezen Wij zijn ervan overtuigd dat boeken bij uitstek effectief zijn voor het overdragen van kennis en het uitdragen van ideeën; lezen zet aan tot de optimale ontplooiing van het menselijk denken en tot deelname van de burger aan de maatschappij. En Omdat ook wij ons zorgen maken over de kwaliteit van het onderwijs over de gehele wereld, en over het falen om het analfabetisme uit te bannen – hetgeen wereldwijd tot sociale achterstand leidt – benadrukken wij dat

lezen een universeel recht is Lezen beïnvloedt ons leven in vele opzichten: Cultureel en wetenschappelijk Lezen – niet alleen het lezen van boeken maar van alle gedrukte teksten – vormt de sleutel tot ons culturele en wetenschappelijke erfgoed en bevordert het internationale begrip en de belangstelling voor andere culturen. Sociaal Effectief kunnen lezen is een noodzakelijke voorwaarde voor volledige deelname aan de moderne maatschappij. Economisch De leesvaardigheid bepaalt in hoge mate iemands economisch succes. Industriële ondernemingen investeren grote bedragen in opleidingen om de communicatievaardigheden van hun personeel te vergroten, in het bijzonder op het gebied van lezen. Allerlei nieuwe technologieën stellen hogere eisen aan de taalvaardigheid van de gebruiker. Zonder taalvaardigheid wordt de mens ernstig belemmerd in zijn vooruitgang. Democratisch In een democratische maatschappij met een vrije informatie-uitwisseling is het gedrukte woord van essentieel belang voor het onderscheidingsvermogen van elk individu. Het is het meest doeltreffende middel om ervoor te zorgen dat in die samenleving pluralistische ideeën heersen. Democratie is een zaak van goed geïnformeerde mensen.

14

15


Individuele creativiteit Lezen is van het grootste belang voor de persoonlijke groei van het individu en zijn of haar kijk op de wereld en op andere mensen. Lezen is ook een goede vrijetijdsbesteding: het houdt de geest en de verbeelding actief. Indien nodig biedt lezen de gelegenheid aan de dagelijkse beslommeringen te ontsnappen, het innerlijke leven te ontwikkelen en te verfijnen en de horizon te blijven verbreden. De rol die boeken vanaf de prilste jeugd spelen in de ontwikkeling van de verbeeldingskracht kan moeilijk worden overschat.

Mensen met dyslexie en de bibliotheek

Bijlage 4

Uit het boek van Staffan Ekegren, Det var ju inte dum jag var. 13 dyslektiker begär ordet (Ik was helemaal niet dom. Dertien dyslectici willen hun verhaal kwijt). Gepubliceerd in 1996 door de bibliotheken van Eskiltuna, Falun, Gävle en Örebro, Zweden. Tijdens de Nationale Dyslexie Campagne in 1996-97 in Zweden, produceerden vier bibliotheken een boek over de manier waarop de bibliotheek met de behoeften van mensen met dyslexie omgaat. Mensen met lees- en schrijfproblemen komen zelden in de bibliotheek. De enkeling die dat durft, vraagt bijna nooit om hulp. Het woordje ‘dom’ lijkt van jongs af aan op hun voorhoofd gebrand te staan. De bibliotheek blijkt één van die plekken te zijn waar het voor dyslectici moeilijk is hun handicap te verbergen. Flaptekst: “Dit zijn dertien mensen die zich dom voelen, maar dat niet zijn. Ze hebben dyslexie, de onzichtbare handicap waarvoor duizenden mensen zich diep schamen. Maar het is de bibliotheek die zich zou moeten schamen. Als mystery guests bezochten dertien dyslectici de bibliotheek. Deze bezoeken waren niet alleen een confrontatie met hun eigen diepste angsten, maar ook met een maatschappij die hen vijandig gezind is.”

Samenwerking Boeken kunnen alleen dan voor iedereen, in wat voor situatie dan ook, toegankelijk worden als uitgevers, boekverkopers en bibliotheken de handen ineenslaan en zonodig aansluiting zoeken bij diverse culturele, educatieve en maatschappelijke organisaties die zich inzetten voor de bevordering van het lezen. Deze ‘alliantie’ van particuliere en publieke belangen biedt de beste kans de universele leesbehoefte te vervullen. In elke samenleving en op alle niveaus van de maatschappij moet een geschikt leesklimaat worden geschapen, te beginnen bij de peutertijd en zich voortzettend in een levenslange leerschool. Alle soorten lezers moeten er deel van uitmaken, ook zij die op latere leeftijd leerden lezen, mensen uit kleine taalgroepen, immigranten, moeilijk lezenden en visueel gehandicapten.

Angelica, 21, student (p. 97-99) “Ik kon niet zien op welke regel ik zou moeten zijn, ik kon het gewoon niet lezen. Zonder iets te zeggen draaide de bibliothecaris het beeldscherm naar me toe. Verwachtte hij dat ik er naar zou kijken? Waarom eigenlijk? Ging het over de boeken waar ik naar gevraagd had? Kijk maar en schrijf op welke boeken je wilt, zei de bibliothecaris. Boeken? Net zoals toen ik klein was en niet kon klokkijken en moest vragen hoe laat het was. Dan haalden ze de klok van de muur en moest ik het zelf maar ontdekken. Maar nu zag ik alleen maar letters, een scherm vol letters. Hoe kon ik die ooit lezen? Als ik alleen voor zo’n scherm zit, kijk ik meestal naar de eerste letter van een achternaam en zoek vervolgens naar titels, voornamen, uitgevers, jaar van uitgave en zulke dingen. Als ik alles moet lezen duurt dat uren. Maar met dit scherm kon ik niet zien op welke regel ik zou moeten zijn. Ik kon het niet lezen. Ik wilde het zelfs niet proberen, omdat ik dan alleen maar van slag zou raken. Ik voelde me toch al dom. Terwijl hij het beeldscherm naar me toegedraaid hield, begon hij te praten en te praten en te wijzen naar boeken van Boris Lindkvist. De laatste was van 1988, zei hij. Ik gaf aan dat ik het begreep door te kijken en te knikken in de richting die hij aanwees. Als je ergens niets van begrijpt kan je op zo’n manier net doen alsof. Zeg maar welk boek je wilt lenen, zei hij rustig. Het is prettig als iemand dingen rustig doet; iemand die geen gespannen en gestresste situatie oproept, geen crisis creëert. “Ja”, zei ik. Hij bleef kalm en vriendelijk. Toen las hij vijf titels op waar ik uit kon kiezen, maar er schenen er meer te zijn. De eerste en de laatste kon ik onthouden. Welke zou ik kiezen? Misschien was de lijst wel chronologisch en ik wilde natuurlijk wel het laatste boek van Lindkvist. Ik vroeg hem om de titel op een briefje te schrijven. Ik keek ernaar en vroeg waar ik dat boek kon vinden. Hij nam het briefje terug en schreef ‘plank B’. Ik vraag me nu nog steeds af hoe die er uit ziet”

Slotsom Boeken zijn de geestelijke krachtcentrale van de mensheid – de energiebron die de mensheid in staat stelt de toekomst vol vertrouwen tegemoet te zien. Boeken verdienen een ieders interesse en steun.

16

17


Roger, 42, WAO-er (p. 12-15) “Zou ik het maar laten zitten of toch naar binnen gaan? Ik was er vrij vlot, bij de bibliotheek, maar bleef in de auto zitten. Ik praatte tegen mezelf, zou ik het laten zitten of zou ik echt naar binnen gaan. Bibliotheken zijn oud, met benauwde ruimtes; het zijn duistere plekken met boeken van de vloer tot het plafond. Zoals de schoolbibliotheek met de leraar. Daarna ben ik nooit meer naar zo’n oord gegaan, nooit van m’n leven. Ik begin te stotteren, dacht ik, ik zal geen zinnig woord uit kunnen brengen. Een boek over bowling. Mensen gaan misschien naar me staan kijken. Ik kon niet bedenken wat ik tegen de bibliothecaris moest zeggen, maar dat was van minder belang als gewoon die stap naar binnen te doen. Toen verzamelde ik al mijn moed bij elkaar. Klampte me er aan vast. Het gebouw gaf een ruim gevoel. Niet zoveel boeken, de planken waren niet zo overvol en kleiner dan ik me uit mijn jeugd herinnerde. Ze kwamen niet op je af. En de ramen waren groot, waardoor er veel licht binnenkwam. Ik was een keer op een bijeenkomst waar iedereen zich aan de groep moest voorstellen. Je moest voor de groep gaan zitten waar iedereen je kon zien en over jezelf vertellen. Ik dacht dat ik dat niet zou kunnen. Dat ik er een rommeltje van zou maken. Maar toen stapte ik naar voren. Dit gaat fout, dacht ik, ik zal geen woord uit kunnen brengen. Toen verdween dat gevoel en het was zelfs heel gemakkelijk. Maar om naar de bibliothecaris te stappen en te zeggen: Ik ben een heel slechte lezer, ik zoek iets over bowling, kun je me helpen. Bekijk het maar! Eerst maar eens door de bibliotheek lopen, hoe ziet het eruit, hoe voelt het, beetje sfeer proeven. De meeste mensen die er waren, waren jong. Ik had niet het idee dat ze naar me keken toen ik naar de gesproken boeken liep. Zo’n rustig gevoel, midden in de bibliotheek te staan en naar de gesproken boeken te kijken. Zo makkelijk te vinden, niet verstopt in een donker hoekje. Want in een donker hoekje trek ik aandacht. Waarom staat hij daar in die hoek naar gesproken boeken te kijken; hij lijkt heel normaal dus waarom kijkt hij naar zulke boeken? Maar hier stond ik midden in de ruimte, net als iedereen. Ik viel niet op in de massa. Een blinde heeft zijn stok, een dove heeft zijn gehoorapparaat, maar mijn probleem is niet zichtbaar totdat ik schrijf, totdat ik probeer te lezen. Het wordt zo’n emotioneel iets, zo gespannen. Ze denken dat het al duidelijk is vanaf groep 3, of zelfs daarvoor al, zodat ze op kunnen scheppen over hun intelligente kinderen. Maar ik ben nu al een poosje in de bibliotheek en ben op mijn gemak, ik heb de eerste stap gezet. Het voelt open en goed en de gesproken boeken staan in het midden. De volgende stap is naar de bibliothecaris te gaan en mijn vraag te stellen.”

Vertaling Deense brochure ‘Har du svaert ved at laese?’

Bijlage 5

Voorblad Heb je moeite met lezen? Welkom in de bibliotheek Bibliotheek van Sollerod, Denemarken Pagina 2 Leen een Makkelijk Lezen boek... We hebben veel geschikte boeken voor mensen met dyslexie of mensen met andere leesproblemen. Voor kinderen en voor volwassenen. Sommige van deze boeken staan op geluidsbanden... Luister naar een gesproken boek. Luisteren naar een goed gesproken boek is erg leuk. In onze bibliotheek kunt u boeken lenen over allerlei onderwerpen – ook romans. Kom naar de bibliotheek en haal de folder. Gratis Pagina 3 Luister naar een gesproken tijdschrift... We hebben vast iets voor u U kunt geluidscassettes lenen over de natuur, techniek, geschiedenis, reizen en veel meer. We kunnen u helpen om gesproken tijdschriften te lenen van andere bibliotheken – of een gesproken brochure. Sommige folders en brochures staan op een geluidscassette U kunt ze lenen in de bibliotheek Als wij het gesproken boek dat u zoekt niet hebben, vragen we het aan bij een andere bibliotheek – ook van de Blindenbibliotheek Pagina 4 Leen kranten op geluidscassette... U kunt de plaatselijke krant op geluidscassette krijgen. Elke week maakt de bibliotheek een krant en stuurt deze naar u op. Het kost u niets. Kom naar de bibliotheek en luister hoe dat klinkt Wilt u iets voorgelezen hebben? Heeft u iets dat u niet zelf kan lezen? Een brief? Een handleiding? Een recept? Een artikel? ...Iets anders? Kom gewoon langs..! We zetten het voor u op een geluidscassette. Deze dienst is gratis. Pagina 5 Wij staan voor u klaar Wij weten dat lezen voor veel mensen moeilijk is.

18

19


En dat het voor sommigen bijna onmogelijk is. Wij hebben interessant materiaal Het kost u niets om het te gebruiken Kom langs en vertel ons wat u wilt Wij helpen u de boeken te vinden die u interessant vindt. In de Hoofdbibliotheek houden we een spreekuur. …..zie het achterblad. Pagina 6 Kom langs en maak met ons kennis Hoofdbibliotheek Holte Midtpunkt 23, 2e verdieping Dinsdag 14.00-16.00 uur - of op afspraak - u mag ook bellen 45566699 Tot ziens Gyda Skat Nielsen Anne Bodil Christensen Afdeling doelgroepen en activiteiten

Bibliografie Boeken

Tijdschriften

Cicci, Regina: What’s wrong with me? Learning Disabilities at Home and School. Timonium, York Press, 1995. (P.O. Box 504, Timonium, Maryland 21094 www.yorkpress.com)

Dyslexia. An International Journal of Research and Practice. Edited by T.R. Miles. Chichester, West Sussex, UK, John Wiley & Sons Ltd. 4 issues each year.

Developmental Dyslexia: Neural, Cognitive, and Genetic Mechanisms. Edited byChristopher H. Chase, Glenn D. Rosen and Gordon F. Sherman. Timonium, York Press, 1996. (see Cicci)

The Dyslexia Handbook. Edited by Ian Smythe. British Dyslexia Association. Yearly.

Hornsby, Beve: Overcoming Dyslexia. London, Heinemann, 1985.

Biezeman, Léon: Ruimte voor dyslexie. Haarlem: De Toorts, 1998. 117 p.

Hurford, Daphne: To Read or not to Read: Answers to All Your Questions about Dyslexia. New York, Lisa Drew Book from Scribner, 1998. (1230 Avenue of the Americas, New York, New York 10020 www.SimonSays.com) The International Book of Dyslexia. Edited by Robin Salter and Ian Smythe. European Dyslexia Association and World Dyslexia Network Foundation, 1997. Miles, T. R.: Dyslexia – a hundred years on. By T.R. Miles and E. Miles. 2th edition. oup, 1999. Nosek, Kathleen: Dyslexia in Adults: Taking Charge of Your Life. Dallas, Taylor Publishing Company, 1997. (1550 West Mockingbird Lane, Dallas, Texas 75235 www.taylorpub.com) Rawson, Margaret: The Many Faces of Dyslexia. (Monograph no. 5) Baltimore, The International Dyslexia Association, 1988. (8600 LaSalle Road, Baltimore, Maryland 21286 www.interdys.org) Specific Reading Disability: A view of the Spectrum. Edited by Bruce K. Shapiro, Pasquale J. Accardo, and Arnold J. Capute. Timonium, York Press, 1998. (see Cicci)

20

21

Aanvulling Nederlandse titels

Braams, Tom: Dyslexie : een complex taal-probleem. Amsterdam: Boom, 2002. 159 p. Haan, Willem J. de: Taalzwak en dyslexie. Amsterdam: Instituut De Haan, 2001. 121 p. Loonstra, Jan Hindrik en Frans Schalkwijk: Omgaan met dyslexie : sociale en emotionele aspecten. Apeldoorn: Garant, 1999. 178 p. Vos, Cora J. de: Dyslexie. Houten: Van Holkema & Warendorf, 2001. 100 p.


Adressen van dyslexie verenigingen Internationaal European Dyslexia Association (eda) Bodenweg 21 ch-8406 Winterthur Switzerland t +41 52 202 1707 f +41 52 202 1712 i www.bedford.ac.uk/eda/index.html e [email protected], [email protected] International Dyslexia Association (ida) 8600 LaSalle Road Chester Building/Suite 382, Baltimore, md 21286-2044, usa t (410) 296-0232 f (410) 321-5069 i www.interdys.org e [email protected] België apeda Belgium Av. Du Globe 6 bte 11 1190 Bruxelles, Belgium t +32 2 344 1013 Brazilië Associacao Brasileria de Dislexia Av. Angelica 2318, 12th floor, 001228200 Sao Paulo, Brasil t/f +55 11 258 75 68 i www.dislexia.org.br Canada Learning Disabilities Association of Quebec-Dame. aqeta (Association Quebecoise pour les Troubles d’Apprentissage) 284 Notre Dame St. West, Suite 300, Montreal H2Y IT7, Canada t +514 847 1324 f +514 281 5187 i www.aqeta.qc.ca e [email protected] Catalonië Associacio Catalana de Dislexia C/Canet num 4, 08017 Barcelona, Spain 22

t/f +34 93 203 03 46 i www.acd-dislexia.voluntariat.org/ [email protected] Cyprus Cyprus Dyslexia Association Limassol Avenue 146, Flat D3, 4th floor, 2015 Nicosia, Cyprus t +35 7 2 319411 f +35 7 2 318299 e [email protected] Denemarken Ordblinde/Dysleksiforeningen i Danmark Kløverprisvej 10 B, 2650 Hvidovre, Denmark t +45 36 75 10 88 f +45 36 38 85 84 e [email protected] Duitsland Bundesverband Legasthenie Königstrasse 32, 30175 Hannover, Germany t + 49 511 31 87 38 f + 49 511 31 87 39 e [email protected], [email protected] i www.legasthenie.net Filipijnen The Philippine Dyslexia Foundation 28 7th Street, New Manila, Quezon City, Philippines t +632 416 9285 f +632 724 3871 e phil_dyslexia_foundation @hotmail.com Finland hero Vilhelmsgatan 4 B 13, 00100 Helsingfors, Finland t +358 0 6869 3500 f +358 9 6869 3520 Frankrijk Union Nationale France Dyslexie & Dysphasie 28 Ave Arnold Netter, 75012 Paris, France t +33 1 73 64 10 f +33 1 73 60 61

Griekenland Greek Dyslexia Association Iraklidon Street 41, 16673 Voula, Athens, Greece t +30 1899 1817 f +30 1960 4100 Hongarije Dyslexias Gyermekekert Egyesulet 1114 Villanyi Ut 11-13, Budapest, Hungary t +361 178 2781 f +361 180 3795 Startdyslexia Eszék Utca 5 t +36 30 992 7764 f +36 14 66 505 e [email protected] Ierland Dyslexia Association of Ireland Suffolk Chambers 1 Suffolk Street, Dublin 2, Ireland t +35 31 6790276 f +35 31 6790273 i www.dyslexia.ie e [email protected] Israel International Dyslexia Association/Israel 24A Alexander Hagadol, Post Box 6304, Hod Hasharon, Israel 45241 t +972 974 09646 f +972 974 03160 e [email protected] Italië Associazone Italiana Dislessia aid Via Argenti, 8, 40124 Bologna, Italy t +39 51 380 924 f +39 51 6476 637 e [email protected] Kroatië hud Hrvatksa Kuslanova 59a, 41000 Zagreb, Croatia t +385 1 238 022 f +385 1 229 950

Luxemburg dyspel 33 Avenue Victor Hugo, L-1750 Luxembourg, G.D. Luxembourg 21 rue de Luxembourg, L-5364 Schrassig, Luxembourg t +352 2647 8505 i www.dyspel.org e [email protected] Malta The Dyslexia Association San Pawl Tat Targa, Naxxar, nxr 06, Malta t +356 41 33 05 f +356 41 36 74 Nederland Stichting Dyslexie Nederland Oudezijds Voorburgwal 153 1012 es Amsterdam The Netherlands t +3120 6272106 e [email protected] Noorwegen Dysleksiforbundet i Norge Box 8731 Youngstorget 0028 Oslo, Norway t +47 22 33 442 75 f +47 22 42 95 54 i www.dysleksiforbundet.no/ e [email protected] Oostenrijk Oesterreichischer Bundesverband Legasthenie Rosenthalgasse 13/11 A-1140 Vienna, Austria t +43 1 911 32 770 f +43 1 911 32 77 77 i www.legasthenie.org e [email protected] Polen Polski Towarzystwo Dysleksji Pomorska 68, 80 343 Gdansk, Poland t/f + 4858 554 5761 e [email protected] Schotland Scottish Dyslexia Associaiton Unit 3, Stirling Business Centre, Wellgreen, Stirling fk8 2dz, Scotland,

23


Zweden; en Suzanne Berschinger en Robin Salter, van de European Dyslexia Association.

UK t +44 1786 446650 f +44 1786 471235 e [email protected]

verantwoording Wij zijn veel dank verschuldigd aan de vele mensen die

colofon Vertaling van Guidelines for Library Services to Persons with Dyslexia, ifla, 2001 Vertaald door M.G. Smith-Haije Uitgave Vereniging van Openbare Bibliotheken, 2004

www.ifla.org www.debibliotheken.nl

geholpen hebben deze uitgave samen te stellen. Leden van de Standing Committee van de ifla Section of Libraries Serving Disadvantaged Persons (lsdp); Birgitta Ahlén, Uppsala Stads- och Länsbibliotek, Zweden; Margareta Norberg, Eskiltuna Stads- och Länsbibliotek,

Spanje Association de Padres de Ninos Con Dyslexia Plaza San Amaro 7, 28020 Madrid, Spain t/f +341 571 97 18 Tsjechië Czech Dyslexia Association Svatoslavova 17, Praha 4 Nusle 140 00, Czech Republic t +420 1 6913511 f +420 2 6913511 e [email protected] Verenigd Koninkrijk British Dyslexia Association 98 London Road, Reading, Berkshire rd1 5au, England t +44 118 966 2677 f +44 118 935 1927 i www.bda-dyslexia.org.uk/main/ home/index.asp e [email protected] Zweden fmls, Lindevägen 39, S-120 48 Enskede Gård, Sweden t +46 8 665 17 00 f +46 8 660 79 77 i www.fmls.nu/start.asp?sida=0 e [email protected] Zwitserland Verband Dyslexie Schweiz Alpenblick 17, 8311 Brütten Zwitserland t +41 52 3450461 f +41 52 3450461 i www.verband-dyslexie.ch/ e [email protected]

24

Richtlijnen bibliotheekwerk voor mensen met dyslexie

Recommend Documents