RESTITUTIE NA VERNIETIGING OF ONTBINDING

RESTITUTIE NA VERNIETIGING OF ONTBINDING VAN OVEREENKOMSTEN

RESTITUTIE NA VERNIETIGING OF ONTBINDING VAN OVEREENKOMSTEN

Joke Baeck

Antwerpen – Cambridge

Restitutie na vernietiging of ontbinding van overeenkomsten Joke Baeck

© 2012 Intersentia Antwerpen – Cambridge www.intersentia.be Omslagbeeld: © Alexander Claeys

ISBN 978-94-000-0274-6 D/2012/7849/16 NUR 822

Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

Voor Alexander en Julie

VOORWOORD De vernietiging en de ontbinding van een overeenkomst hebben tot gevolg dat de betrokken partijen in principe alle prestaties teruggeven die ze in uitvoering van de vernietigde of ontbonden overeenkomst hebben ontvangen. De vermogensverschuivingen worden geneutraliseerd. De vernietiging en de ontbinding brengen de partijen terug in de toestand van vóór de overeenkomst. Achter dit op het eerste gezicht eenvoudige principe gaat evenwel een uiterst moeilijk juridisch vraagstuk schuil. Immers, wanneer de concrete uitwerking en draagwijdte van restitutieverbintenissen aan de orde komen, heerst grote onzekerheid en inconsequentie. Een sluitende theorie daaromtrent was tot op heden nog niet doorgedacht. Het is op dit terrein van de juridische wetenschap dat Joke Baeck met dit doctoraal proefschrift werkelijk bakens heeft verzet. Op overtuigende wijze toont ze aan dat een klassiek teruggrijpen naar het leerstuk van de ongerechtvaardigde verrijking en de onverschuldigde betaling om de draagwijdte van restitutieverbintenissen te bepalen, tot tal van onlogische en ongewenste resultaten leidt, zodat de regels van het verrijkingsrecht eigenlijk ongeschikt zijn om de restitutie na vernietiging en ontbinding te beheersen. Joke Baeck werkt in dit proefschrift een sui generis-benadering uit van wat restitutie na vernietiging en ontbinding juridisch zou moeten betekenen. Haar theorie is vernieuwend (daarbij sneuvelt het heilig huisje van de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding) en bijzonder consequent onderbouwd. Meteen wordt geargumenteerd waarom in bepaalde gevallen na vernietiging of ontbinding geen of geen volkomen restitutie zal plaatsvinden. Ook het uiterst moeilijk te kaderen raakvlak van restitutie en schadevergoeding gaat Joke Baeck niet uit de weg. Dit proefschrift zal ongetwijfeld een houvast kunnen bieden in tal van procedures waarbij de vermogensrechtelijke aanspraken van de partijen na de vernietiging of de ontbinding van een overeenkomst geregeld dienen te worden. De restitutietheorie van Joke Baeck laat toe op consequente wijze uit te klaren welke prestatie precies op welke wijze moet worden gerestitueerd, en of daarenboven van enige vergoeding van schade sprake kan zijn. Haar theorie kan een aanzet zijn om meer consistent om te gaan met de postcontractuele verhouding tussen de partijen.

Intersentia

vii

Restitutie na vernietiging of ontbinding van overeenkomsten

Het was een boeiende en intellectueel bijzonder uitdagende taak om Joke Baeck bij het schrijven van dit proefschrift te begeleiden. Terecht werd een artikel dat ze in de marge van dit proefschrift schreef (“Ontbinding en derden: niet storen a.u.b.”, TPR 2009, 689 e.v.), bekroond met de TPR-prijs 2009. Met bewondering hebben wij – Hubert Bocken van bij het begin; Annelies Wylleman samen met hem na zijn emeritaat, bij de aanvang van de schrijffase – de doctoranda zien omgaan met de grote techniciteit van het onderwerp, waarvan zij na speuren en vorsen, denken en herdenken, een consequent geheel heeft gemaakt. De vele discussies die we samen voerden over de bijwijlen controversiële standpunten die Joke durfde in te nemen, waren een verrijking voor ons allen. Die verrijking is in onze ogen niet ongerechtvaardigd, en dus hoeven we niets van die onvergetelijke momenten waarop we ons weer echte wetenschappers gevoeld hebben, te restitueren. Hubert Bocken en Annelies Wylleman

viii

Intersentia

DANKWOORD In de lente van 2002 stuurde ik vanuit Parijs, waar ik voor een Erasmusuitwisseling verbleef, een – achteraf bekeken misschien wat ongebruikelijke – e-mail naar Prof. Bocken met de vraag of ik bij hem assistent kon worden. Ik schreef er ook bij dat ik een assistentschap graag met advocatuur wilde combineren. En zo geschiedde. Ik werd deeltijds praktijkassistent in de vakgebieden verbintenissenen onrechtmatige daadsrecht en begon tegelijk aan mijn advocatenstage aan de balie te Gent. Toen het einde van deze stage naderde, bood zich de kans aan om voltijds naar de universiteit over te stappen om mij aan een doctoraatsonderzoek te wijden. En zo geschiedde opnieuw. Alleen besefte ik toen nog niet welke beproeving het schrijven van een proefschrift zou worden. Ik ben dan ook grote dank verschuldigd aan allen die mij door deze beproeving heen hebben geholpen. Op de eerste plaats kan ik de beide promotoren van mijn proefschrift, Prof. Bocken, en later ook Prof. Wylleman, niet genoeg bedanken voor het vertrouwen en de vrijheid die zij mij hebben geschonken. Waar Prof. Bocken me tijdens mijn rechtenstudies vaak deed denken aan de GVR (de Grote Vriendelijke Reus uit het gelijknamige jeugdboek van Roald Dahl), ontpopte hij zich tijdens mijn doctoraatsonderzoek als een GVKR: een Grote Vriendelijke, maar ook Kritische Reus. Onze uitdagende discussies – tot in de laatste weken voor de neerlegging! – zetten me er telkens weer toe aan mijn stellingen beter te motiveren of bij te stellen. Dit heeft op vele plaatsen voor verbeteringen gezorgd. Toen Prof. Bocken op emeritaat ging, was Prof. Wylleman zo vriendelijk om mij voor de laatste twee jaar van mijn doctoraatsonderzoek te ‘adopteren’. Het werd echter geen vrijblijvende adoptie. Met grote belangstelling las ze mijn ontwerpteksten op verbluffend korte tijd na; en op de lastige momenten wist ze me met haar enthousiasme steeds opnieuw op te beuren. Verder ben ik erg trots op mijn doctoraatsjury, die, naast mijn promotoren, bestond uit Prof. van Gerven, Prof. Dirix, Prof. Van Oevelen, Prof. De Bondt, Prof. Steennot en Prof. Taelman. Ik dank hen allen voor hun waardevolle opmerkingen en voor de tijd die zij tijdens de zomervakantie hebben willen vrijmaken voor de lectuur van mijn proefschrift (dat nochtans bezwaarlijk onder de noemer ‘vakantielectuur’ kan worden gebracht). Ik ben ook dank verschuldigd aan het Fonds voor Wetenschappelijk OnderzoekVlaanderen, dat mijn doctoraatsproject heeft gefinancierd. Voor de logistieke Intersentia

ix


ondersteuning heeft de Rechtsfaculteit van de Universiteit Gent gezorgd. Ik ben de collega’s van de faculteit dankbaar voor de aangename en stimulerende werkomgeving: niet alleen de professoren en medewerkers van de Vakgroep Burgerlijk Recht, maar ook collega’s van andere vakgroepen en van de facultaire logistieke diensten. Bijzondere dank gaat naar de collega’s van het Centrum voor Verbintenissenrecht, voor de boeiende discussies over aspecten van mijn onderzoek waar ik moeilijk uit geraakte. Mijn collega’s-buren, Sophie, Michaël en Thijs, bedank ik omdat zij ‘te elfder ure’ bereid waren mijn teksten op taal- en tikfouten na te lezen. Ik dank ook mijn compagnons de route Fran, Ilse en Bruno, aan wie ik veel steun heb gehad. Verder heeft de praktijkervaring die ik tijdens mijn advocatenstage heb mogen opdoen, ervoor gezorgd dat ik de praktische relevantie van mijn onderzoek nooit uit het oog verloor. Ik ben mijn Patron, Mr. Storme, dank verschuldigd voor de degelijke opleiding die hij mij heeft gegeven en voor zijn begrip toen ik het kantoor voor de universiteit ruilde. Het voorbereiden en schrijven van een proefschrift was vaak een eenzame bezigheid. Ik had echter het geluk dat ik daarnaast kon terugvallen op mijn familie, schoonouders en vrienden. Het heeft mij trouwens veel plezier gedaan dat zij zo talrijk op mijn doctoraatsverdediging aanwezig waren. Een speciaal woord van dank gaat naar mijn grootouders en in het bijzonder naar mijn grootouders van moederszijde, bij wie ik destijds veel ben gaan studeren omdat het daar zo goed toeven (en bovendien heerlijk stil) was. Daarnaast dank ik ook mijn broers, Pieter-Jan en Frederik, die steeds even enthousiast naar mijn doctoraatswerkzaamheden bleven informeren en die voor de planning van de familiefeesten hun agenda’s gewillig aan deze werkzaamheden aanpasten. Woorden schieten tekort om mijn lieve ouders te bedanken voor al wat zij voor mij hebben gedaan en nog steeds doen. Van kindsbeen af hebben zij mij gestimuleerd brede interesses te ontwikkelen, terwijl ik ook steeds op hun warme, onvoorwaardelijke steun kon rekenen. Daarnaast hebben ze me ook doorzettingsvermogen en zelfvertrouwen bijgebracht, welke eigenschappen bij het schrijven van mijn proefschrift van onschatbare waarde zijn gebleken. Last but not least gaat mijn dank naar mijn lieve echtgenoot Ignace: mijn grootste criticus, maar tegelijk ook mijn trouwste supporter. Mijn rots in de branding. Zonder zijn aanmoedigingen en liefde zou dit boek hier vandaag niet liggen. Hij zal het me vergeven dat ik dit boek opdraag aan onze twee schatten van kinderen, Alexander en Julie. Met hun lieve gezichtjes slaagden ze er telkens weer in me de doctoraatszorgen even te doen vergeten. Gent, 16 september 2011

x

Intersentia

INHOUD Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii Dankwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1. 2. 3.

Bestaande situatie: onzekerheid in viervoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Doel van het onderzoek: naar een theorie over de restitutie na vernietiging of ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Hoofdstuk 1. De traditionele verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie . . . . . . . . . . 11 1.1. Analyse van de verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie . . . . . 1.1.1. Noodzakelijke voorwaarde: het toekennen van terugwerkende kracht aan de vernietiging en ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.2. Omvang van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.2.1. Ontvangen prestatie bestond uit een geven: vordering uit onverschuldigde betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Onderliggende beginselen van de vordering uit onverschuldigde betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Omvang van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Goed ontvangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Ontvanger te goeder trouw . . . . . . . . . . . . . . i) Goed is nog in natura aanwezig bij ontvanger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii) Goed is niet meer in natura aanwezig bij ontvanger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Ontvanger te kwader trouw . . . . . . . . . . . . . 2) Geldsom ontvangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Ontvanger te goeder trouw . . . . . . . . . . . . . . b) Ontvanger te kwader trouw . . . . . . . . . . . . . 1.1.2.2. Ontvangen prestatie bestond uit een doen of nietdoen: vordering uit ongerechtvaardigde verrijking . . . . . A. Toetsing van de toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking . . . .

12

28

Intersentia

xi

13 15 16 17 21 21 21 21 23 25 26 26 27 27


1) Verrijking van de partij die de prestatie heeft ontvangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Verarming van de partij die de prestatie heeft verstrekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Verband tussen verrijking en verarming . . . . . . 4) Gebrek aan juridische rechtvaardiging voor de verrijking en verarming . . . . . . . . . . . . . B. Omvang van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.3. Niet steeds een verrijkingsrechtelijke vordering beschikbaar . . . . 1.1.4. Soms zowel verrijkingsrechtelijke vordering als revindicatievordering beschikbaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Kritiek op de verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie . . . . . . . 1.2.1. Illustratie van de tekortkomingen van de verrijkingsrechtelijke benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2. Verklaring voor het ontoereikend karakter van de verrijkingsrechtelijke benadering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2.1. Verrijkingsrecht: berust op een welbepaald evenwicht tussen drie beginselen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2.2. Bij restitutie na vernietiging of ontbinding: evenwicht tussen deze drie beginselen behoort anders te zijn . . . . . A. Verrijkingsverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Vertrouwensbeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Overeenkomst onder bezwarende titel . . . . . . . . 2) Overeenkomst om niet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Autonomiebeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Ook in andere rechtsstelsels: tendens om de klassieke verrijkingsrechtelijke benadering van de restitutie te verlaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1. Structuur van het verrijkingsrecht in de onderzochte rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2. Duitsland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.3. Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.4. Frankrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.5. Engeland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28 30 30 30 31 34 37 39 39 42 43 46 47 49 50 51 51 52 53 55 59 61 62 64

Hoofdstuk 2. De moderne sui generis-benadering van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 2.1. Uitwerking van de bestaande sui generis-benadering van de restitutie . . 66 2.1.1. Behoud van de terugwerkende kracht van de vernietiging en de ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2.1.1.1. Belang voor het tijdstip van het ontstaan van de restitutieverbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 xii

Intersentia

Inhoud

2.1.1.2. Zakenrechtelijke gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2. Omvang van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2.1. Goed ontvangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Goed nog in natura en in precies dezelfde toestand aanwezig bij ontvanger . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Goed niet meer in natura aanwezig bij ontvanger . . C. Goed nog in natura, maar niet meer in dezelfde toestand aanwezig bij ontvanger . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Lot van de vruchten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2.2. Geldsom ontvangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2.3. Prestatie ontvangen die uit een doen of niet-doen bestond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Kritiek op de bestaande sui generis-benadering van de restitutie . . . . . . . 2.2.1. Verrijkingsverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1.1. Voorbeelden waarin het verrijkingsverbod wordt geschonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1.2. Verklaring voor de schending van het verrijkingsverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Risico voor waardeschommelingen van de ontvangen prestatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Monetair nominalisme opzijschuiven? . . . . . . . . 2) Theorie van de waardeschulden opzijschuiven? B. Risico voor toevallig tenietgaan van de ontvangen prestatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Vertrouwensbeginsel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Autonomiebeginsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68 69 70 71 71 74 76 77 79 80 80 80 84 85 86 89 91 94 94 95

Hoofdstuk 3. Voorstel voor een nieuwe sui generis-benadering van de restitutie (met afschaffing van de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding) . 97 3.1. Voorstel om de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding af te schaffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 3.1.1. Restitutie ≠ terugwerkende kracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.1.2. In een sui generis-benadering van de restitutie is terugwerkende kracht van vernietiging of ontbinding overbodig . . . . . . . . . . . . . . 99 3.1.3. Andere argumenten voor de afschaffing van de terugwerkende kracht van de vernietiging of ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 3.1.3.1. Storende gevolgen voor derden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 A. Storende gevolgen voor derde-verkrijgers . . . . . . . . 101 1) Gevolgen voor derde-verkrijgers zijn storend . 101 2) Bestaande bescherming van derde-verkrijgers 102 Intersentia

xiii


a) Verkrijgende verjaring . . . . . . . . . . . . . . . . . i) Onderscheid naargelang de derdeverkrijger al dan niet te goeder trouw was . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii) Onderscheid naargelang de aard van het goed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Artikel 28 Hyp.W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Persoonlijke vorderingsmogelijkheden bij uitwinning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Storende gevolgen voor derde-schuldeisers . . . . . . . 1) Gevolgen voor derde-schuldeisers zijn storend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) Bestaande bescherming van derde-schuldeisers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Bescherming bij ontbinding van een verkoop van een roerend goed . . . . . . . . . . b) Bescherming bij ontbinding van een verkoop van een onroerend goed . . . . . . . . 3) Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3.2. Hinderpaal voor de erkenning van een veralgemeend recht op eenzijdige ontbinding. . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3.3. Verjaringsproblemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.4. Geen wettelijke bezwaren tegen de afschaffing van de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding . . . . . . 3.1.4.1. Vernietiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.4.2. Ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.4.3. Bestaande uitzonderingen op de terugwerkende kracht van de vernietiging en ontbinding . . . . . . . . . . . . 3.1.5. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Voorstel voor een nieuwe sui generis-benadering van de restitutie . . . . . 3.2.1. Uitgangspunt: respect voor het verrijkingsverbod . . . . . . . . . . . . . 3.2.1.1. Omvang van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Uitgangspunt: waarde van de ontvangen prestatie bij ontvangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Invulling van het waardebegrip . . . . . . . . . . . . . . . . C. Beoordeling in concreto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1.2. Voorwerp van de restitutieverbintenissen . . . . . . . . . . . A. Teruggave in natura is mogelijk. . . . . . . . . . . . . . . . . B. Teruggave in natura is niet (meer) mogelijk . . . . . . 3.2.1.3. Neutraal karakter van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . .

xiv

102

103 104 105 106 108 108 109 110 110 115 116 117 118 119 119 120 124 125 126 126 128 128 130 136 137 137 142 143

Intersentia

Inhoud

A. Neutraal karakter ten aanzien van de eventuele fout van partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 B. Neutraal karakter ten aanzien van gebeurtenissen die zich na de ontvangst van de prestatie hebben voorgedaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 1) Omvang van de restitutie wordt niet beïnvloed door de reden van het gebeurlijk tenietgaan van de ontvangen prestatie . . . . . . . 145 2) Restitutie omvat geen vergoeding voor genot . 146 3) Restitutie strekt zich niet uit tot de vruchten . 147 4) Omvang van de restitutie wordt niet beïnvloed door de gebeurlijke overdracht van de ontvangen prestatie aan een derde . . . . . . . . . . 149 3.2.2. Afwijkingen op grond van het vertrouwensbeginsel . . . . . . . . . . . 150 3.2.2.1. Overeenkomst onder bezwarende titel . . . . . . . . . . . . . . 151 3.2.2.2. Overeenkomst om niet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 3.2.3. Afwijkingen op grond van het autonomiebeginsel . . . . . . . . . . . . 154 3.2.3.1. Ontvangen prestatie bestond uit een geven . . . . . . . . . . 155 3.2.3.2. Ontvangen prestatie bestond uit een doen of niet-doen 156 A. Overeenkomst onder bezwarende titel . . . . . . . . . . . 157 1) Prestatie was niet in overeenstemming met de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 2) Toestemming ontvanger was aangetast door een wilsgebrek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 B. Overeenkomst om niet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 3.3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Hoofdstuk 4. Uitzonderingen op de restitutieplicht na vernietiging of ontbinding . . . . . . . . 167 4.1. Traditionele uitzonderingen op de restitutieplicht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1. De adagia in pari causa en nemo auditur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1.1. In pari causa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Draagwijdte van in pari causa . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Voorstel om afstand te nemen van in pari causa. . . 4.1.1.2. Nemo auditur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Draagwijdte van nemo auditur . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Voorstel om afstand te nemen van nemo auditur . . 4.1.2. Ontbinding van duurovereenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.1. Analyse van de cassatierechtspraak over de ontbinding van duurovereenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2.2. Kritiek op de cassatierechtspraak over de ontbinding van duurovereenkomsten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intersentia

167 167 168 168 171 176 176 179 179 179 182 xv


4.1.2.3. Reactie van de rechtsleer: criterium van de (on)deelbaarheid van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . 4.2. Voorstel tot herdefiniëring van de uitzonderingen op de restitutieplicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Weigering van restitutie ter bescherming van de openbare orde of de goede zeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1.1. Verschil tussen artikel 6 BW en de adagia in pari causa en nemo auditur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1.2. Toepassingsgevallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Voorwerp van de restitutieverbintenis is strijdig met de openbare orde of de goede zeden . . . . . . . . . B. Geldelijke waardering van de te restitueren prestatie zou immoreel zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Toestaan van de restitutie zou gedrag in strijd met de openbare orde of de goede zeden aanmoedigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Strijdigheid met een wetsbepaling van openbare orde of goede zeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Weigering van restitutie ter bescherming van een grondrecht . . 4.2.3. Uitzondering op de restitutieplicht op grond van het wederkerigheidsbeginsel (bij ontbinding) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3.1. Invloed van het wederkerigheidsbeginsel op de restitutie na ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het wederkerigheidsbeginsel als verantwoording voor het principe van de restitutie na ontbinding . B. Het wederkerigheidsprincipe als richtsnoer om te bepalen of de ontbinding voor alle ontvangen prestaties een restitutieverbintenis doet ontstaan . 1) Ondeelbare overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . 2) Deelbare overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Nut dat beide partijen van de overeenkomst verwachten, wordt bij correcte wederzijdse uitvoering stelselmatig bereikt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Overeenkomst kan worden opgesplitst in twee of meer op zichzelf staande overeenkomsten (zonder dat dit afbreuk doet aan de bedoeling van partijen). . . . . . 4.2.3.2. Geen invloed van het wederkerigheidsbeginsel op de restitutie na vernietiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4. Wettelijke uitzonderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4.1. Wettelijke uitsluiting van het recht op restitutie . . . . . . 4.2.4.2. Wettelijke beperking van het recht op restitutie . . . . . . xvi

185 188 188 189 190 190 191

191 194 194 195 195 195

196 197 198

199

204 204 205 205 206

Intersentia

Inhoud

4.2.5. Afstand van het recht op restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 4.3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Hoofdstuk 5. Verdere inbedding van de restitutieverbintenissen in het gemeen verbintenissenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 5.1. Vooraf: enkele procesrechtelijke aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 5.2. Relativiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 5.2.1. Relativiteit van de vernietiging en de ontbinding . . . . . . . . . . . . . 214 5.2.2. Relativiteit van de restitutieverbintenissen na vernietiging of ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 5.2.2.1. Restitutieschuldeiser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 5.2.2.2. Restitutieschuldenaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 5.3. Zakelijke werking (van restitutieverbintenissen die een goed tot voorwerp hebben) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 5.3.1. Gevolgen voor partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 5.3.1.1. Risico voor toevallig verlies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 5.3.1.2. Vruchten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 5.3.2. Gevolgen voor derden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 5.3.2.1. Derden die een concurrerend zakelijk recht op het goed hebben verkregen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 A. Gevolgen voor derde-verkrijgers . . . . . . . . . . . . . . . . 223 1) Beperkte mogelijkheid tot revindicatie ten nadele van een derde-verkrijger . . . . . . . . . . . . . 223 a) Roerende goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 b) Onroerende goederen. . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 c) Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 2) Aansprakelijkheid van een derde-verkrijger wegens derde-medeplichtigheid aan schending van een restitutieverbintenis . . . . . . . . . . . . . . . 229 B. Gevolgen voor derde-schuldeisers . . . . . . . . . . . . . . 232 1) Roerende goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 2) Onroerende goederen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 3) Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 5.3.2.2. Derden die m.b.t. het goed een persoonlijke aanspraak op de restitutieschuldenaar hadden. . . . . . . . . . . 236 A. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 B. Uitzondering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 1) Verwerping van de theorie van het behoud van daden van beheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 2) Alternatief (bij afschaffing van de terugwerkende kracht): artikel 1743 BW . . . . . . . . . . 244 Intersentia

xvii


5.4. Interesten (bij restitutieverbintenissen die een geldsom tot voorwerp hebben) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Exceptie van niet-uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6. Schuldvergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7. Plaats en kosten van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.1. Plaats van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2. Kosten van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8. Verjaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.9. Slotbeschouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

246 250 254 261 262 262 263 265

Hoofdstuk 6. Schadevergoeding als complement van de restitutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 6.1. Doel van de schadevergoeding bij vernietiging en ontbinding . . . . . . . . 6.1.1. Positief versus negatief contractbelang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2. Schadevergoeding bij vernietiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2.1. Vergelijkingsmaatstaf voor het vaststellen van de schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Juridische grondslag van de schadevergoeding geeft geen uitsluitsel over de te hanteren vergelijkingsmaatstaf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Vergelijkingsmaatstaf moet consistent zijn met de vernietiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Precisering van de omstandigheden waarin schadevergoeding bij vernietiging kan worden toegekend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2.2. Verschil met de werkelijke situatie van de schuldeiser . 6.1.3. Schadevergoeding bij ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.3.1. Vergelijkingsmaatstaf voor het vaststellen van de schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Juridische grondslag van de schadevergoeding geeft geen uitsluitsel over de te hanteren vergelijkingsmaatstaf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Vergelijkingsmaatstaf moet consistent zijn met de ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1) Rechtsvergelijkend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . 2) Bestaande situatie in België . . . . . . . . . . . . . . . . 3) Voorstel voor een onderscheid naargelang de schadevergoeding gepaard gaat met een klassieke ontbinding dan wel met een ontbinding met behoud van de ontvangen prestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

xviii

269 269 274 275

275 277

278 283 287 287

287 288 288 290

294

Intersentia

Inhoud

a) Klassieke ontbinding (zonder behoud van de ontvangen prestaties) . . . . . . . . . . . . 295 b) Ontbinding met behoud van de ontvangen prestaties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 6.1.3.2. Verschil met de werkelijke situatie van de schuldeiser . 299 6.1.4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 6.2. Concrete omvang van de schadevergoeding bij vernietiging en ontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 6.2.1. Enkele algemene principes voor de berekening van de schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 6.2.2. Schadevergoeding bij vernietiging of bij klassieke ontbinding (zonder behoud van de ontvangen prestaties) . . . . . . . . . . . . . . . . 304 6.2.2.1. Overzicht van de voornaamste schadeposten. . . . . . . . . 304 A. Kosten voor het sluiten van de overeenkomst . . . . . 305 B. Kosten voor de uitvoering van de overeenkomst . . 307 C. Kosten voor de vernietiging of ontbinding . . . . . . . 312 D. Kosten voor de uitvoering van de restitutieverbintenissen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 E. Gemiste opportuniteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 F. Genotsderving of improductiviteit . . . . . . . . . . . . . . 318 G. Gemiste waardevermeerdering van een overgedragen goed. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 H. Morele schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 I. Kosten voor schadebeperkende maatregelen . . . . . 322 J. Niet: gederfde winst uit de vernietigde of ontbonden overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 6.2.2.2. Voordeelstoerekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 6.2.3. Schadevergoeding bij ontbinding met behoud van ontvangen prestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 6.3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Algemeen besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Trefwoordenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

Intersentia

xix

RESTITUTIE NA VERNIETIGING OF ONTBINDING

Recommend Documents