E
en van de beroemdste schilders aller tijden, Rembrandt Harmenszoon van Rijn, is over de hele wereld bekend om zijn meesterschap met het penseel en de pen: van zulke beroemde stukken als De Nachtwacht tot zijn talrijke zelfportretten en de vele verfijnde etsen en gravures van de mensen die hij om zich heen zag, heeft zijn nalatenschap generaties bewonderaars geboeid en versteld doen staan. De schatten van Rembrandt biedt een gezaghebbend en intiem verslag van zijn leven en werk. Het vertelt niet alleen hoe een molenaarszoon uit Leiden roem en fortuin vond in Amsterdam en dat ook allemaal weer zag verdwijnen, maar het onderzoekt ook zijn technieken en de vele prachtige kunstwerken die hij maakte, zowel in opdracht als voor eigen plezier. Dit fraai vormgegeven boek met prachtige llustraties is als een museum in een doos. Het brengt Rembrandt de kunstenaar, de echtgenoot, vader en minnaar tot leven als nooit tevoren, mede dankzij meer dan dertig ingevoegde memorabilia uit archieven van over de hele wereld. Enkele hiervan zijn nooit eerder gepubliceerd, zoals dagboeknotities, persoonlijke schetsen, geboorte-, trouw- en begrafenisregistraties, verkoopaffiches en notariële akten. De schatten van Rembrandt roept een van de meest welvarende tijdperken in de Nederlandse geschiedenis op en geeft een uniek inzicht in de allergrootste Nederlandse meester.
Dr. Michiel Roscam Abbing publiceert al meer dan twintig jaar over Rembrandt. Hij is redacteur van Essays about Rembrandt, waaraan vijftien vooraanstaande Rembrandt-kenners meewerkten. Hij heeft talloze artikelen over Rembrandt geschreven en is de samensteller van New Rembrandt Documents.
Foto voorzijde: © National Gallery, Londen, Zelfportret in de leeftijd van 34 (NG6722607). Foto achterzijde: © Rijks museum, Amsterdam, Landschap met een stenen brug, ca. 1638-1640.Voorzijde boek: Bridgeman Art Library, Christus in de storm op het meer van Genesareth, 1633 (olieverf op doek) 161,7 x 129,8 cm, © Isabella Stewart Gardner Museum, Boston, MA. Achterzijde boek: © Rijksmuseum, Amsterdam, De profeet Jeremia treurend over de verwoesting van Jeruzalem, 1630. Olieverf op hout, 55 x 46 cm. Auteursfoto: Lia Denekamp
Rembrandt Trs_slipcase_28mm.indd 1
30-05-15 15:30
To my mother, Erna van Hoogstraten THIS IS AN ANDRE DEUTSCH BOOK First published in 2006 This edition published by André Deutsch in 2014 A Division of the Carlton Publishing Group 20 Mortimer Street, London. W1T 3JW Design copyright © Carlton Publishing Group 2006, 2014 Text copyright © Michiel Roscam Abbing 2006 This book is sold subject to the condition that it shall not, by way of trade or otherwise, be lent, resold, hired out or otherwise circulated without the publisher’s prior written consent in any form of cover or binding other than that in which it is published and without a similar condition including this condition being imposed upon the subsequent purchaser. Printed in China All rights reserved A CIP catalogue entry is available from the British Library ISBN 978-0-233-00428-0
001-064 Rembrandt_EX.indb 2
Inhoud Inleiding De Hollandse Gouden Eeuw Jeugd en familie Onderricht Rembrandts rivaal en compagnon Jan Lievens De ruwe en gladde manier Naar Amsterdam Mythen De Passiereeks Leerlingen Saskia Uylenburgh Zelfportretten De Nachtwacht Dienstmaagden Exotische dieren Landschappen
3 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32
Rembrandt in het buitenland 34 Verstopte stelletjes en het ontbrekende mutsje 36 Het Rembrandthuis 38 Tekeningen 40 Clement de Jonghe 42 De techniek van het etsen 44 Bijbelse voorstellingen 46 Rembrandts verzameling 48 Latere opdrachten 50 Raadsels 52 Titus 54 Rembrandts laatste jaren 56 Overlijden en erfenis 58 Hertalingen 60 Register 62 Beknopte bibliografie 63 Verantwoording 64
30-05-15 15:14
O
Inleiding
p 2 oktober 1652 werd in Haarlem de inventaris van een inboedel opgemaakt. De notaris noteerde bij een van de schilderijen: van Rembrandt van Leiden, vermaard schilder. Het komt niet vaak voor dat lovende woorden gebruikt worden in een zakelijk document als een notariële boedelinventaris. Het vrijwel onbekende archiefstuk, dat niet lang geleden gevonden werd, is om nog een andere reden interessant. Het huis waarin de notaris rondliep was dat van de vlak daarvoor overleden Theodorus Schrevelius, van 1625 tot 1642 rector van de Latijnse school in Leiden, de school die Rembrandt vanaf ongeveer 1613 had bezocht. In 1628 kreeg dezelfde Schrevelius in Leiden bezoek van een Utrechtse jurist die geïnteresseerd was in kunst. Uit zijn mond tekende deze jurist de vroegst bekende mededeling op over Rembrandt als schilder; op een notitieblaadje staat: ‘Verder wordt er van een Leidse molenaarszoon veel verwacht, maar dat is wel voorbarig.’ Rembrandt, de molenaarszoon, was op dat moment nog een beginnend schilder, maar zijn ster steeg snel en op een gegeven moment kocht dus ook Schrevelius een schilderij van hem. Uit deze voorvallen blijkt wel het belang van informatie uit documenten uit de zeventiende eeuw over Rembrandt van Rijn Links Etsstudies van Saskia en anderen die Rembrandt in 1636 maakte; © AKG-Images
001-064 Rembrandt_EX.indb 3
(1606-1669), Nederlands beroemdste schilder uit de Gouden Eeuw en misschien wel de grootste schilder aller tijden. Ze vertellen iets over zijn leven, zijn reputatie, de prijs die hij voor zijn schilderijen kreeg, of de mensen aan wie hij werk verkocht. Dankzij al deze mededelingen kunnen wij een beter inzicht verkrijgen in Rembrandt als persoon, in de kunstwerken die hij maakte en in de roem die hij oogstte. In dit boek heb ik getracht een evenwichtig en actueel beeld te schetsen van Rembrandts werk en leven aan de hand van een aantal heel verschillende thema’s. Zijn verbluffende vakmanschap en talent komen tot uitdrukking in de afgebeelde schilderijen, tekeningen en etsen. Rembrandts kunst staat niet op zichzelf. Zijn relatie met illustere voorgangers en eigen leerlingen komt aan bod, en er is veel aandacht voor documenten. Documenten en de hier ingevoegde memorabilia bieden in zekere zin toegang tot de wereld waarin Rembrandt leefde. Ze laten zien hoe er geadministreerd werd, hoe een brief of een krant er toen uitzag. Wie dergelijke stukken in zijn handen houdt, kan de ervaring krijgen even terug te kijken in de tijd. Daarom is het uniek dat, te midden van tientallen Rembrandt-uitgaven, er nu een boek beschikbaar is waarin enkele van die zaken in facsimile gedrukt zijn en los in de hand gehouden kunnen worden. Ze brengen Rembrandt en zijn tijd dichterbij. Dit boek is ook de vrucht van het jarenlange onderzoek dat ik naar Rembrandt verrichtte. In 1999 verdedigde ik aan de Universiteit van Amsterdam mijn dissertatie over Rembrandt-documenten. Niet lang geleden heb ik het initiatief genomen voor het samenstellen van een overzichtswerk van niet of nauwelijks bekende archiefstukken die op Rembrandt betrekking hebben. Deze bron van informatie kon ik voor dit boek goed benutten.
Michiel Roscam Abbing
30-05-15 15:14
De Hollandse Gouden Eeuw
D
e Republiek der Zeven Verenigde Provinciën, waarvan de provincie Holland de grootste en machtigste was, beleefde in de zeventiende eeuw een ongekende bloei. Deze bloeiperiode, de Gouden Eeuw, begon aan het einde van de zestiende eeuw. De noordelijke protestantse provincies hadden zich voorgoed vrijgevochten van de katholieke Spaanse overheersing. Vooral nadat de Spanjaarden in 1585 Antwerpen hadden veroverd, kwam een grote immigrantenstroom vanuit Vlaanderen op gang. Het economisch zwaartepunt in de Nederlanden verschoof daarmee van Antwerpen naar Amsterdam. In 1588 werd door de noordelijke provincies van de Nederlanden de Republiek opgericht. Pas in 1648, met de Vrede van Munster, werd de Republiek door Spanje erkend als onafhankelijk land. De Republiek was in de eerste plaats een koopmans natie. Met onder andere het kapitaal van de Antwerpse
immigranten werden vanaf het einde van de zestiende eeuw handelsexpedities gefinancierd. Steeds betere schepen werden gebouwd die nieuwe vaarroutes en nieuwe handelsmogelijkheden zochten en vonden. In 1602 werd de Verenigde OostIndische Compagnie (de VOC) opgericht, die het monopolie op de Oost-Indische handel bezat en zeer succesvol werd. Al snel nam de Republiek de hegemonie van Portugal op de handel in de Oost over en werd ook een West-Indische Compagnie opgericht. In Azië, Afrika en Amerika werden Nederlandse koloniën gesticht. De Compagnieën vervoerden alles waarmee geld te verdienen was, zoals specerijen, slaven en porselein. Amsterdam beschikte over een gunstig gelegen haven en werd al spoedig de belangrijkste handelsstad ter wereld. De politieke macht lag in de Republiek niet bij een vorstenhuis, zoals in andere landen, maar bij rijke kooplieden en regenten.
De VOC De in 1602 opgerichte Verenigde Oost.Indische Compagnie (VOC) bezat het monopolie op de handel met de Oost. De vloot had een omvang van ruim honderd schepen. Op de vaarroutes verrezen handelsvestigingen met kantoren, pakhuizen en werven. De VOC had ook het recht om grond te bezitten, verdragen met andere landen te sluiten en oorlogen te voeren. In 1798 werd de VOC, die heeft bijgedragen aan de grote welvaart en economische macht van Hollandse steden, wegens schulden, corruptie en concurrentie ontbonden.
boven Detail van slagschepen voor de kust van de Filippijnen uit Mercators Atlas van 1619. Bridgeman Art Library: © British Library, Londen links Zonder schepen is de Gouden Eeuw ondenkbaar. Dit schilderij van Willem van de Velde de Jonge (1633-1707) geeft een goede indruk van een Hollandse vloot. Bridgeman Art Library: Calm: Dutch Ships coming to Anchor, ca. 1665, © Wallace Collection, Londen rechts De Haarlemse schilder Hendrick Goltzius maakte tussen 1611 en 1613 drie meer dan levensgrote schilderijen op doek. Mercurius houdt schilderspenselen en een palet in zijn hand. Mercurius (1611), 214 x 120 cm, inv.nr. os I-96, Frans Hals Museum
4 001-064 Rembrandt_EX.indb 4
30-05-15 15:14
Gezicht op Delft Een van de bekendste schilderijen uit de Hollandse Gouden Eeuw is het Gezicht op Delft van Johannes Vermeer. Het is een schilderij dat ons als het ware uitnodigt zo de Gouden Eeuw binnen te stappen. Het profiel van de stad Delft is op zeer precieze en realistische wijze weergegeven. Doordat sommige daken met zonlicht worden beschenen en andere niet is het alsof Vermeer een momentopname maakte, te vergelijken met een foto. Het schilderij is omstreeks 1660 gemaakt. De economische voorspoed ging hand in hand met een culturele en wetenschappelijke opleving. Grote koopmanshuizen werden luxueus ingericht en velen legden kunstverzamelingen aan. De Hollandse Gouden Eeuw geniet tegenwoordig vooral bekendheid vanwege de schilderkunst. Schilders als Frans Hals, Johannes Vermeer, Hendrick Goltzius en Rembrandt van Rijn zijn over de hele wereld vermaard. Hendrick Goltzius was op negentienjarige leeftijd naar Haarlem gekomen vlak nadat de stad in januari 1577 bevrijd was. Hij is een van vele schilders die geprofiteerd hebben van de economische opleving die volgde op de beëindiging van de Spaanse bezetting. Goltzius staat onder meer bekend om zijn grote schilderijen in de zogeheten maniëristische stijl. Een andere bekende Haarlemse schilder was Frans Hals, wiens ouders
Frans Hals’ dubbelportret stelt mogelijk de rijke koopman Isaac Massa voor, die in 1622 huwde met Beatrix van der Laan. Het dubbelportret zou dan ter gelegenheid van hun huwelijk gemaakt zijn; © Corbis, Rijksmuseum, Amsterdam onder De cartograaf en globemaker Willem Jansz. Blaeu (1571-1638) gaf verschillende kaarten uit, waaronder in 1608 de kaart van ‘’t Graefschap Hollandt’; Topfoto: © The British Library
boven
Gezicht op Delft van Johannes Vermeer (1632-1675). Olieverf, 98,5 x 117,5 cm; © AKG-Images, Mauritshuis, Den Haag
links
uit Antwerpen kwamen. Het dubbelportret dat hij van een echtpaar maakte is haast symbolisch voor Hollands welvaren in deze tijd. Rembrandt werd in het begin van de zeventiende eeuw in Leiden geboren. Deze stad was bijna een jaar belegerd geweest door Spaanse troepen, tot de spectaculaire bevrijding in 1574. Eenderde van de bevolking was omgekomen van de honger of door de pest. Na de bevrijding schonk prins Willem van Oranje een universiteit aan Leiden, als dank voor het feit dat de stad zijn zijde had gekozen in de strijd tegen Spanje. Wetenschap en handel, vooral in textiel, bloeiden er op. Ook Leiden groeide als kool en ging een periode van grote economische bloei tegemoet. Voor talentvolle ambachtslieden als beeldhouwers en schilders was er veel werk. Rembrandt kwam wat dat betreft op het juiste moment ter wereld.
5 001-064 Rembrandt_EX.indb 5
30-05-15 15:14
Jeugd
O
m de hoogte van de belasting te bepalen werd in Leiden in oktober 1622 een soort volkstelling gehouden. Van elk huis werd genoteerd wie er woonden. Ook Rembrandt komen we tegen. Hij woonde in de Weddesteeg, een klein straatje in de Leidse wijk Noord-Rapenburg. Rembrandt was het negende kind van molenaar Harmen Gerritsz. van Rijn en zijn vrouw Neeltgen Willemsdr. van Zuydtbrouck. Het gezin was redelijk welgesteld.
en familie
Vlak bij het huis stond de molen, die op de kaart van Pieter Bast uit 1660 zichtbaar is. Rembrandts vader was mede- eigenaar van die molen. Er werd mout gemalen ten behoeve van de bierbrouwerijen in de stad. Bier was de voornaamste volksdrank in de zeventiende eeuw. De molen van de familie van Rembrandts vader stond oorspronkelijk buiten de stadsmuren en was in brand gestoken door de Spaanse troepen tijdens het beleg van de stad. Kort na de bevrijding in 1574 mocht de familie een nieuwe molen bouwen op de stadswallen.
De voornaam Rembrandt komt weinig voor in Holland. Meestal werden kinderen naar familieleden vernoemd, maar naar wie Rembrandt dan vernoemd zou kunnen zijn, is nooit achterhaald. De uitzonderlijke naam gaf Rembrandt de mogelijkheid later zijn werk met slechts zijn voornaam te signeren, zonder kans op grote verwarring. Ook de oorsprong van de familienaam Van Rijn is onduidelijk. Er zijn geen aanwijzingen, zoals wel verondersteld is, dat de molen zo heette en dat de familie zich naar de molen noemde. Wel stroomt er een
Leiden De naam Leiden is vermoedelijk afgeleid van Lugdunum Batavorum, een legerplaats uit de Romeinse tijd. In de zeventiende eeuw was Leiden na Amsterdam de grootste stad van Holland. In 1581 woonden er ruim 12.000 mensen in Leiden. Bij de telling van 1622 waren dat er 45.000. Er kwamen veel protestantse immigranten uit de zuidelijke Nederlanden. Leiden kende een bloeiende lakenindustrie. De stad werd herhaaldelijk uitgebreid. Om de stad te kunnen verdedigen werden aarden wallen met bolwerken aangelegd. In die bolwerken gaven stadspoorten toegang tot de stad. De molen van Rembrandts familie stond op zo’n aarden wal.
links Algemeen wordt aangenomen dat de vrouw in de stoel Rembrandts moeder is. Rembrandt heeft haar met een oosterse hoofdtooi afgebeeld. Ets ca. 1631; © Corbis/Archive
boven Het enige portret waarvan vaststaat dat het Rembrandts vader voorstelt. Mogelijk tekende Rembrandt zijn vader vlak na diens overlijden in april 1630; © Ashmolean Museum, Oxford
6 001-064 Rembrandt_EX.indb 6
30-05-15 15:14
1606 – 1614 tak van de rivier de Rijn door Leiden; misschien woonden Rembrandts voorouders aan de rivier. Rembrandt is in Leiden geboren, maar het is niet bekend wanneer precies. Doopregisters ontbreken voor deze periode. De enige bron voor zijn precieze geboortedag is de biografie in het boek over Leiden van de Leidse burgemeester Jan Jansz. Orlers. In dat boek, in 1641 gedrukt, staat dat Rembrandt geboren werd op 15 juli 1606. Deze datum wordt algemeen aangehouden, maar is niet geheel onomstreden: volgens andere bronnen zou Rembrandt vóór of juist na die datum geboren zijn. Dankzij de biografie van Orlers weten we dat Rembrandt de Latijnse school heeft bezocht. Daar werden leerlingen voorbereid op een studie aan de universiteit, met Latijnse gramma tica en christelijke geloofsleer als dagelijks onderricht. Ook
retorica (welsprekendheid) en het lezen van klassieke teksten stonden op het programma. Ook werd er les gegeven in tekenen. Het is bekend dat in 1613 ene Henricus Rieverlinck leraar schilderkunst was aan deze school. Zou hij het geweest zijn die Rembrandt ertoe bracht zich toe te leggen op de schilderkunst? In mei 1620 werd Rembrandt ingeschreven aan de universiteit in Leiden. Het is de oudst bekende vermelding van Rembrandts naam. Hij woonde op dat moment bij zijn ouders. Of hij echter ook werkelijk aan de universiteit gestudeerd heeft, is onduidelijk. Orlers zegt namelijk dat Rembrandt zich na de Latijnse school op de schilderkunst ging toeleggen. Het kan ook zijn dat deze inschrijving ingegeven was door de belastingvoordelen die studenten – en hun families – destijds konden krijgen. Er zijn uit deze tijd geen werken van Rembrandt bewaard gebleven.
1606
Rembrandt wordt in Leiden geboren.
1607
Slag bij Gibraltar. In de haven van Cádiz overvallen Nederlandse oorlogsschepen de Spaanse schepen.
1609
1609
1610
1610
De universiteit van Leiden Na de bevrijding van Leiden van het Spaanse beleg werd op 8 februari 1575 de universiteit van Leiden gesticht door Willem van Oranje. Ze kreeg als motto Praesidium Libertatis, wat ‘bolwerk van de vrijheid’ betekent. Beroemde professoren werden aangetrokken. In de eerste 25 jaar van haar bestaan waren er bijna 3000 ingeschreven studenten, in de tweede 25 jaar was dat aantal al meer dan verdubbeld. Veel studenten kwamen uit het buitenland. Er werd gedoceerd in theologie, rechten, medicijnen en de ‘vrije kunsten’.
1611
Een gravure van de snijzaal in de Universiteit van Leiden door Willem Swanenburgh (1581/82-1612) in 1610 naar een tekening van Johannes Cornelisz. van ’t Woudt, Woudanus genoemd (ca. 1570-1615). De kleur is later toegevoegd; © AKG-Images
boven
In Frankrijk begint het regentschap van Maria de’ Medici na de moord op koning Hendrik IV. Rembrandts vader, molenaar van beroep, koopt een moestuin buiten de stad Leiden. In Engeland verschijnt de op last van koning Jacobus I gemaakte vertaling van de Bijbel, de King James Version. Het eerste van de grote Noord-Hollandse meren wordt drooggemalen en ingepolderd.
1612
Saskia Uylenburgh wordt in Leeuwarden geboren, haar vader is burgemeester van die stad.
1614
Rembrandts zelfportretje met opengesperde ogen uit 1630 is een van de kleine zelfportretjes waaruit blijkt dat Rembrandt in deze tijd veel oefende met het tekenen en etsen van gezichtsuitdrukkingen. Ets, 5,1 x 4,5 cm; © AKG-Images
De Italiaan Galilei maakt een verrekijker en ziet als eerste de ring van Saturnus en de manen van Jupiter.
1612
1613
boven
Begin van het Twaalfjarig Bestand tussen de Nederlanden en Spanje (tot 1621).
Rembrandt bezoekt vanaf dit jaar de Latijnse school. Stichting van de kolonie Nieuw-Nederland, met Nieuw Amsterdam (het huidige New York) als hoofdstad.
Rembrandt ging naar de Latijnse school. Het gebouw bestaat nog altijd; © Rita van Straten
rechts
7 001-064 Rembrandt_EX.indb 7
30-05-15 15:14
Register Cursieve paginacijfers verwijzen naar bijschriften A Abraham onthaalt de Heer en twee engelen 44, 45, 49 Abrahams offer 46, 46 Adam en Eva in het paradijs 30, 31 Aldegrever, Heinrich 48, 48 Amsterdam 4-5, 14, 15, 39 stadhuis van 50, 50 Anatomische les, De 14, 15 Ancrum, Lord 34, 35 Andromeda 16, 16 Aristoteles met een borstbeeld van Homerus 35, 35 Artemisia, koningin 17, 17 B Banninck Cocq, Frans 27 barok 54 Becker, Herman 51 Biddende oude vrouw 13, 13 Bijbelse voorstellingen 46-47 Bileam en de ezelin 8, 9 Blindmaking van Simson, De 46, 47 boekillustraties 45 Bruggetje van Jan Six, Het 32 C Cattenburgh, Dirck van 57 Christus in de storm op het meer van Genesareth 46, 46 clair-obscur 46, 47 Coppenol, Lieven Willemsz. van 51, 51 D Delfts blauw 31 Den Haag 18 dienstmaagden 28-29 dieren, exotische 30-31 Dircx, Geertje 28, 28 Dou, Gerard 10, 11, 20, 21 Drie boerenhuizen aan een weg 32, 33 Drie bomen, De 36, 37
Drie zangers (het gehoor), De 8, 9 droge naald 44-45, 44 E Engeland 52, 53 etsen 34-35, 37 staten, verschillende 37 techniek 44-45 F Fabritius, Carel 20, 20, 21 failliet, faillissement 38-39, 49, 51, 54 familieportret 56, 56 Flora 22, 23 Francen, Abraham 36, 37 Frederik Hendrik, stadhouder 10, 18, 30, 31 G Gelder, Arent de 20, 21 gevelstenen 27 Gezicht op Amsterdam 32, 33 giften 43 Goltzius, Hendrick 4, 5 goudleerbehang 52-53 Goudsmidje, Het 44, 45 Graflegging, De 19, 40, 40 H Hahn, Albert 59, 59 Hals, Frans 5, 5 historiestuk 8-9 Hollar, Wenceslaus 34, 34, 49 Honderdguldenprent 21, 46, 47 Hoogstraten, Samuel van 21, 21, 30-31, 30 huis van Rembrandt 38-39 Huis verscholen tussen bomen 44, 45 Huygens, Constantijn 10, 18, 19 I inktvraat 41 J Jonghe, Clement de 42-43, 42 Jordaens, Jacob 13, 13 Josephus, Flavius 46, 47 Jouderville, Isack 10
K Karel I van Engeland 34, 35 Kruisafname, De 18, 18, 19 kunstcollectie 48-49 L Lachende soldaat, De 12-13, 13 Landschap met een stenen brug 32, 33 landschappen 32-33 Lastman, Pieter 8, 8, 9, 9, 10 leerlingen van Rembrandt 20-21, 56 Leiden 5, 6-7, 14 Leonardo da Vinci 40, 41 Lievens, Jan 10-11, 10-11, 13 Linden, Jan van der 54-55, 55 Loflied van Simeon, Het 57, 57 Looten, Marten 14, 14 M Mariette, Pierre 42-43 Medici, Leopoldo de’ 35 Meisje in het venster 29, 29 Meisje met de bezem 29, 29 Menasseh ben Israel 45 modelbladen 40, 40, 41 Molen, De 32-33, 32 Mongoolse miniaturen 48, 49 Monnikje in het koren 48, 48 mythologische voorstellingen 16-17, 53 N naakt, naaktmodel 16, 41, 41 Nachtwacht, De 26, 27, 52 Nederland, de Nederlanden 4-5, 58 O olifanten 30, 31, 31 Omval, De 36-37, 36 onderschrift (gegraveerd) 43 Ontvoering van Europa 17, 17 Ontvoering van Ganymedes, De 17, 17, 41 Ontvoering van Proserpina, De 16, 17
Opaliński, Krzysztof 35, 35 opdrachten 50-51, 57 Orlers, Jan Jansz. 7, 8 Oude lezende vrouw 20, 21 Oude man, De 56, 56 Oude man met baard en muts 12, 12 Ovidius’ Metamorphosen 17 P papier, Japans papier 44, 45 Passiereeks, de 18-19, 18-19, 40, 40 pest 55 Piles, Roger de 29 polders 33 Portret van een bebaarde man in een rode jas 59 portretten 42-43, 42, 51, 55 Profeet Jeremia treurend over de verwoesting van Jeruzalem, De 47 R Rembrandt van Rijn Reynolds, Sir Joshua 58, 58 RHL (monogram) 12 Rijn, familie van 6-7 Rijn, Harmen van (vader) 6, 6 Rijn, Titia van 55 Rijn, Titus van 23, 54-55 portretten van 54, 54, 55 Rubens, Peter Paul 17, 18, 19 Ruffo, prins Antonio 35 Rupert, prins 10, 11 S Samenzwering van Claudius Civilis 50, 50 Sandrart, Joachim von 58 Saskia, zie Uylenburgh, S. Saskia in bed 38, 39 schelpen 49, 49 schilderstijl 12-13, 56 Schrevelius, Theodorus 3 speelreisjes 36-37 St.-Lucasgilde 15 Staalmeesters, De 51, 51
standbeeld van Rembrandt 58, 59 Stilleven met twee dode pauwen en een meisje 28, 29 Stoffels, Hendrickje 28, 54 portretten 28, 29, 41 Stosskopff, Sebastiaan 35, 35 Swanenburgh, Jacob van 8, 8 T tekeningen 40-41 tronies 11 U universiteit 7 Uylenburgh, Aeltje 14, 15 Uylenburgh, Hendrick 14, 15, 19, 22, 53 Uylenburgh, Saskia (echtgenote) 14, 22-23, 28 portretten van 3, 22, 23 V Verenigde Oost-Indische Compagnie 4, 48 Vermeer, Jan 5 Vier oosterlingen gezeten onder een boom 49 Vlucht naar Egypte, De 47 voorstudie 40, 41 Vrouw bij een kachel 37 W watermerk 45 waterverf 41 Willem van Oranje 5, 7 windmolens 32, 33, 33 Windsor Castle 52 Wtenbogaert, Johannes 14-15, 14 Z zelfportretten 11, 24-25, 24, 25, 57, 57 als Zeuxis 57, 57 etsen 7, 22 Medici-verzameling 34, 35 overgeschilderd 53, 53 Zuydtbrouck, Neeltgen van (moeder) 6, 6, 21, 35
62 001-064 Rembrandt_EX.indb 62
30-05-15 15:14
Verantwoording De uitgever bedankt de volgende personen en instellingen voor hun waardevolle hulp bij het samenstellen van dit boek: American Pie Josephine Bacon Universiteit van Leiden Anneke Beekhof en J.D. Cramer The J. Paul Getty Museum Jacklyn Burns Los Angeles County Museum of Art Sonja Cendak Galerie Michael Henry Darst Koninlijke Bibliotheek, Den Haag Jan Maarten de Booij Stedelijk Museum de Lakenhal Jenny de Bruin National Gallery of Art, Washington Barbara Goldstein Wood Stichting Vrienden van het Mauritshuis Mariette Halkema Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz Ulla Harmsen Abaris Books A.S. Kaufmann Koninklijk Huisarchief, Den Haag Lara Maiklem en P.M.A. Langerak National Gallery of Ireland Louise Morgan Bridgeman Art Library Jenny Page The Pierpont Morgan Library, New York Marilyn Palmeri, Namrata Krishna en Eva Soo Museum of Fine Arts, Boston Jennifer C. Riley The British Museum Martin Royalton-Kisch en Jenny Ramkalawon
University of Dublin Marcella Senior Museum Het Rembrandthuis Bob van den Boogert en Jaap van der Veen Regionaal Archief Leiden Michiel van Halem Universiteit van Amsterdam W.J. van Stormbroek Secretaris van de Hoge Raad van Adel Egbert Wolleswinkel En speciale dank aan: Caroline Wittop Koning van het Rijksmuseum in Amsterdam, Ingrid B. Ottevanger voor haar hulp bij vertalingen en redactioneel werk, en Erik Schmitz van het Stadsarchief Amsterdam. Speciaal gemaakte kaart © Carlton Books Limited 2006 Ontwerp: Martin Brown Documenten Met dank aan: Stadsarchief Amsterdam: envelop 2, document 7 – kaart van Amsterdam door Claes Visscher; envelop 3, document 12 – verklaring van Jan Pietersz. Bronchorst, 1659; envelop 4, document 16 – koopakte van Rembrandts huis, 1639; envelop 4, document 18 – fragment uit de inventaris van Rembrandts bezittingen, 1656; envelop 4, document 20 – registratie van Rembrandts begrafenis, 1669 The Bodleian Library: envelop 3, document 15 – registratie van drie aan Rembrandt toegeschreven schilderijen in de collectie van koning Karel I The British Library: envelop 4, document 19 – aankondiging van de openbare verkoop van Rembrandts kunstcollectie, 1658 Koninklijk Huisarchief, Den Haag: envelop 2, document 9 – fragment uit de inventaris van Amalia van Solms, 1667 Kupferstichkabinett, Staatliche Museen Preussischer Kulturbestiz: envelop 2, document 10A – Portret van Saskia, 1633; document 10B – Twee Friese boerderijtjes en een landschap Regionaal Archief Leiden: envelop 1, document 1 – kaart van Leiden door Pieter Bast; document 2 –
belastingregistratie van de bewoners van het huis van Rembrandts ouders, 1622; document 3 – biografie in Jan Jansz. Orlers’ Beschrijvinge der Stadt Leyden, 1641; document 5 – drie kwitanties voor het leerlinghonorarium voor Isack Jouderville The Pierpont Morgan Library, New York: envelop 4, document 17 – afdruk van de derde staat van Rembrandts portret van Clement de Jonghe Rijksmuseum, Amsterdam: envelop 3, document 13 – inscriptie en kopie van De Nachtwacht in het album van Frans Banninck Cocq; envelop 3, document 14 – reclameprent voor de olifant Hansken Universiteit van Leiden: envelop 2, document 6 – fragment uit het dagboek van Johannes Wtenbogaert, 1633 Vertaling documenten Hertaling van de volgende documenten gebaseerd op The Rembrandt Documents, onder redactie van W.L. Strauss en M. van der Meulen, met toestemming van Abaris Books, een onderdeel van OPAL Publishing Corporation, 64 Wall Street, Norwalk, CT 06850, VS, tel. 203 838 8402/8625, fax 203 857 0730, e-mail:
[email protected]: envelop 1, document 2, 3 & 5; envelop 2, document 8, 9 & 10; envelop 3, document 11 & 12; envelop 4, document 16, 18, 19 & 20. Tekst van de volgende documenten geleverd door de auteur: envelop 3, document 13 Tekst van de volgende documenten geleverd door dr. Ingrid B. Ottevanger, © Carlton Books Ltd: envelop 3, document 14; envelop 4, document 17 Uitgeversverantwoording Hoofdredacteur: Vanessa Daubney Tekstredacteur: Ingrid B. Ottevanger Hoofd ontwerp: Stefan Morris Ontwerp: Mercer Design Extra ontwerp: Russell Knowles en Drew McGovern Hoofd beeldresearch: Steve Behan Productie: Lisa French
64 001-064 Rembrandt_EX.indb 64
30-05-15 15:14
E
en van de beroemdste schilders aller tijden, Rembrandt Harmenszoon van Rijn, is over de hele wereld bekend om zijn meesterschap met het penseel en de pen: van zulke beroemde stukken als De Nachtwacht tot zijn talrijke zelfportretten en de vele verfijnde etsen en gravures van de mensen die hij om zich heen zag, heeft zijn nalatenschap generaties bewonderaars geboeid en versteld doen staan. De schatten van Rembrandt biedt een gezaghebbend en intiem verslag van zijn leven en werk. Het vertelt niet alleen hoe een molenaarszoon uit Leiden roem en fortuin vond in Amsterdam en dat ook allemaal weer zag verdwijnen, maar het onderzoekt ook zijn technieken en de vele prachtige kunstwerken die hij maakte, zowel in opdracht als voor eigen plezier. Dit fraai vormgegeven boek met prachtige llustraties is als een museum in een doos. Het brengt Rembrandt de kunstenaar, de echtgenoot, vader en minnaar tot leven als nooit tevoren, mede dankzij meer dan dertig ingevoegde memorabilia uit archieven van over de hele wereld. Enkele hiervan zijn nooit eerder gepubliceerd, zoals dagboeknotities, persoonlijke schetsen, geboorte-, trouw- en begrafenisregistraties, verkoopaffiches en notariële akten. De schatten van Rembrandt roept een van de meest welvarende tijdperken in de Nederlandse geschiedenis op en geeft een uniek inzicht in de allergrootste Nederlandse meester.
Dr. Michiel Roscam Abbing publiceert al meer dan twintig jaar over Rembrandt. Hij is redacteur van Essays about Rembrandt, waaraan vijftien vooraanstaande Rembrandt-kenners meewerkten. Hij heeft talloze artikelen over Rembrandt geschreven en is de samensteller van New Rembrandt Documents.
Foto voorzijde: © National Gallery, Londen, Zelfportret in de leeftijd van 34 (NG6722607). Foto achterzijde: © Rijks museum, Amsterdam, Landschap met een stenen brug, ca. 1638-1640.Voorzijde boek: Bridgeman Art Library, Christus in de storm op het meer van Genesareth, 1633 (olieverf op doek) 161,7 x 129,8 cm, © Isabella Stewart Gardner Museum, Boston, MA. Achterzijde boek: © Rijksmuseum, Amsterdam, De profeet Jeremia treurend over de verwoesting van Jeruzalem, 1630. Olieverf op hout, 55 x 46 cm. Auteursfoto: Lia Denekamp
Rembrandt Trs_slipcase_28mm.indd 1
30-05-15 15:30
