Reizen zonder paspoort Themaspeurtocht Basisonderwijs groep 6 – 8
Mijn naam is
Ik zit in klas
Sla de flap open: hier vind je de plattegrond
zaal 4
zaal 3
zaal 5
4
5
6
1
2
3
zaal 2
Reizen zonder paspoort
Een ontdekkingsreis door de 17de eeuw
zaal 1 Ingang
Uitgang
begane grond
7
8 zaal 8
zaal 9
zaal 11
zaal 10
zaal 6
Pas op! Wees voorzichtig! De schilderijen zijn kostbaar en kwetsbaar. Wijs er niet naar met je pen of potlood! De schilderijen en objecten waarover de vragen worden gesteld vind je op de plattegrond. Als het bij een schilderij of object te druk is kun je dat beter even overslaan. Probeer het later nog een keer.
Een reis naar het buitenland maken is altijd spannend, maar was in de 17de eeuw ook erg gevaarlijk. Denk maar eens aan struikrovers, bandieten en piraten op zee. Toch hadden de Nederlanders er veel voor over om geld te verdienen.
Veel plezier en succes!
zaal 7
9 zaal 12
zaal 14
zaal 13 Museumwinkel
· zaal 1
eerste verdieping
· zaal 1
5
1
C. Moesman Scheepsmodel William Rex, 1698
Scheepsmodel
Nu je het wapen gevonden hebt, zie je meteen het meest luxe gedeelte van het schip. Hier sliepen de kapitein en zijn officieren, met uitzicht op zee. Aan de zijkanten hangen uithangkamers, de ‘zijkastelen’. Deze kamers hebben een gat in de bodem. Wat zou men toch doen in deze ‘zijkastelen’?
Dit oorlogsschip is natuurlijk zwaar bewapend. Hoeveel kanonnen tel je? 36
62
74
88
Er gingen ongeveer vierhonderd mannen mee aan boord van een schip. Je had al acht mannen nodig om met één kanon te kunnen schieten! Dan had je nog de matrozen, de stuurman, de kapitein en niet te vergeten de koks. Wat ging er volgens jou nog meer mee aan boord en waarom? Of gingen sommige dingen niet mee?
Scheepsmodellen werden al gemaakt vanaf het moment dat de mensen konden varen, maar dit is wel een bijzonder groot model. Dit oorlogsschip stond in de vergaderkamer van de Admiraliteit van Zeeland. Daar bespraken de bazen van de schepen belangrijke zaken. Als men van dit model een écht schip zou maken, zou alles twaalf keer zo groot moeten zijn.
Water wel/niet omdat
Kippen wel/niet omdat
Honden wel/niet omdat
Bier wel/niet omdat
Katten wel/niet omdat
Zagen wel/niet omdat
Vrouwen wel/niet omdat Paarden wel/niet omdat
Dokters wel/niet omdat
Dit model is 3,5 meter lang. Hoe lang zou een echt schip moeten worden? 42 meter
52 meter
32 meter Wist je dat · Een stuurman bakt ze rechts
Het wapen van Zeeland wordt trots gedragen door het schip. Waar kun je het wapen vinden?
6
· zaal 1
Aan boord van een schip wordt scheepstaal gesproken: links = bakboord en rechts = stuurboord. Dat lijkt lastig, maar je kunt het als volgt onthouden: in bakboord zit de ‘k’ van links en in stuurboord zit de ‘r’ van rechts.
7
2 Spiegelversiering van het Engelse
oorlogsschip Royal Charles, 1650 – 1660
Royal Charles
Het paard had drie dingen op zijn hoofd, wat waren dat?
Hoe noem je zo’n paard?
Breng de spreuken met een pijl naar de juiste plaats van de spiegelversiering. · Honi soit qui mal y pense kwaad aan hen die er slecht over denken (de hoogste Engelse onderscheiding) · Dieu et mon droit God en mijn recht (de spreuk van de Engelse vorsten)
Hoe zou jouw eigen spreuk zijn? Wat je hier ziet, is een onderdeel van het Engelse schip Royal Charles. Tijdens een zeeoorlog met Engeland werd dit schip buitgemaakt door onze zeeheld Michiel de Ruyter. Hij sleepte het hele Engelse schip van Engeland mee naar Nederland. Later heeft men het schip afgebroken en dit stuk, de spiegelversiering, als herinnering bewaard. Van welk gedeelte van het schip is de spiegelversiering afkomstig? Wist je dat · Zo trots als een pauw
De leeuw heeft iets op zijn hoofd, wat is dat?
8
· zaal 1
Als je een belangrijke wedstrijd hebt gewonnen, krijg je soms een medaille of een beker. Michiel de Ruyter kreeg beide. Op het schilderij in de volgende zaal zie je dat hij zijn medaille vol trots draagt. Zo zie je maar: er is nog niet zoveel veranderd...
9
3 C.C. van Wieringen
Het ontploffen van het Spaanse admiraalsschip, ca. 1621
Slag bij Gibraltar 6
Kun jij op deze kaart aankruisen waar Gibraltar ligt?
Londen Amsterdam Parijs
Rond 1600 hadden de Nederlanders en Spanjaarden ruzie. Ze voerden oorlog met elkaar, op land maar ook op zee. In 1607 kwam het tot een grote zeeslag. Op het schilderij zie je dat op het Spaanse admiraalsschip een enorme ontploffing plaatsvindt. Mensen en scheepsonderdelen worden in de lucht geslingerd. De chaos is enorm. Zet de nummers op de juiste plek in het schilderij: 1 help, hier verdrinkt iemand! 2 Maria op de Spaanse vlag 3 brand aan boord 4 blote billen van een monnik 5 veilig in een sloep 10
· zaal 1
6 7 8 9 10
hoge nood Nederlandse vlag nieuwsgierige Spanjaarden spartelende benen wegwezen!
Madrid Tanger
Wist je dat · Sterven in het harnas Dit was de eerste grote overwinning van de Neder landers op zee. Toch was het ook een groot verlies. De nationale held Jacob van Heemskerck, die van 1596 tot 1597 het barre verblijf op Nova Zembla had over leefd, stierf hier in het harnas. Kun je vertellen welk been van van Heemskerck werd verbrijzeld door de dodelijke Spaanse kogel?
11
4 Hendrik van Schuylenburgh
VOC-factorij Hougly in Bengalen, 1665
De factorij te Hougly
Textiel is voor het maken van de Nederlandse vlag
slaapmutsen
kimono’s
Vreemde landen, vreemde gewoonten. Voor de Nederlanders was veel in Azië anders dan thuis. Kijk maar goed en vul vier vreemde vervoermiddelen in: 1
3
2
4
Toch hielden de Nederlanders zich ook graag aan hun eigen traditie. In de ommuurde handelspost leefden ze zoals thuis. Waaraan kun je dat zien? en Buiten de factorij moesten de Nederlanders zich aanpassen aan de lokale tradities en gewoonten. Zet een pijl bij:
Trots wappert de Nederlandse vlag op het hoofdkantoor van de voc in Hougly. Hougly ligt aan de rivier de Ganges in India. Dat is ver van huis en dus een lange reis over woeste zeeën en rivieren, wel 26.000 kilometer van Nederland! De Nederlandse kooplieden reisden in de 17de eeuw naar Azië om daar handel te drijven en zo (stinkend) rijk te worden. Ze reisden samen als Verenigde Oostindische Compagnie (voc) want dat was veel veiliger. Vanuit Hougly handelden de kooplieden in salpeter, opium en textiel.
1. de Nederlanders die hun schoenen uit moesten doen bij een bezoek aan de vorst 2. de draagstoel waarin de Nederlanders zich lieten verplaatsen
Salpeter is voor het maken van zwart-op-wit drop
buskruit
een pittige maaltijd Wist je dat · Een verkwikkend bad
Opium gebruik je voor het maken van parfum
12
· zaal 2
een medicijn
een genotsmiddel
In India gaan paarden en olifanten ook in bad. Niet alleen omdat ze vies zijn, maar ook om lekker af te koelen.
13
5 Cornelis de Man
Traankokerijen op Spitsbergen, 1639
Traankokerijen 1
Waarom werd er zoveel pijp gerookt tijdens het werk?
Nederlandse schepen gingen niet alleen naar het warme Azië, maar reisden ook naar het koude noorden. Daar maakten de Nederlanders jacht op walvissen. Van het gekookte walvisvet werden zeep, lampolie en kaarsen gemaakt. Zet de nummers op de juiste plek in het schilderij: 1 2 3 4 5 6 7
de walvis wordt met handharpoenen gevangen de walvis wordt in repen gesneden de repen worden in mootjes gehakt een man stookt het vuur op om het vet goed uit te koken de walvistraan wordt overgeschept in een grote bak de traan wordt opgevangen in een ton de tonnen staan bij elkaar om verscheept te worden
14 · zaal 2
Wist je dat · Was ik maar bij moeder thuis gebleven Spitsbergen was akelig. Het was er stervenskoud. Er waren geen vrouwen of elektrische dekens om je te verwarmen. Alles stonk er verschrikkelijk naar walvis en ongewassen mannen. Door alle ellende en door vitaminegebrek kon je ziek worden. Je kreeg zwarte plekken op je huid en je tanden vielen uit je mond. Velen overleden dan ook ter plekke aan scheurbuik. Zo zie je maar: je moet er wat voor over hebben om je geld te verdienen!
15
6 Schommelwieg, eind 17de eeuw
Wiegje
Hoera, het is feest! Je bent pas geboren. Je bent nog klein en kwetsbaar, de bescherming van een wieg is welkom. Je wieg staat ergens in India of Sri Lanka. Dat is ver weg van het geboorteland van je ouders: Nederland. Je ouders hebben deze wieg voor je laten maken en kosten noch moeite gespaard. Vele fantastische figuren zijn uit het kostbare hout gesneden en ingelegd met ivoor. Wat is ivoor? een gepolijste schelp een slagtand van een olifant een steensoort
16 · zaal 2
De figuren lijken misschien eng, maar zijn dat niet. Zij bieden je zelfs bescherming. We zetten ze even voor je op een rijtje. Kun je de figuren met een pijl weer naar de juiste plek in het wiegje brengen?
Wist je dat · Wonderen zijn de wereld nog niet uit Waarom heeft de god Ganesha een olifantenhoofd? Dit hindoeïstische verhaal verklaart alles: De mooie godin Parvati nam vaak een bad. Haar man Shiva (een heel belangrijke god in het hindoeïsme) viel haar dan regelmatig lastig. Zij vond dit heel vervelend. Daarom zette zij een mooie jongen als bewaker voor haar badkamerdeur. Shiva was echter helemaal niet onder de indruk van deze bewaker en hakte zijn hoofd eraf. Hij stapte de badkamer binnen, maar Parvati was ontroostbaar nu haar bewaker geen hoofd meer had. Daarom beloofde Shiva om zo snel mogelijk een ander hoofd te zoeken. De eerste die hij tegenkwam, was een olifant. Toen heeft hij diens hoofd maar meegenomen. Zo kreeg de mooie jongen het hoofd van een olifant. Hij werd de god Ganesha.
17
7 Salomon Jacobsz van Ruysdael
Rivierlandschap met veerpont, 1649
Veerpont
Het gezicht van de vrouw in het rood is bedekt. Waarom zou dit zijn? Er staan twee goede antwoorden tussen. ze draagt een masker om niet herkend te worden haar muts is afgezakt ze wil haar gezicht beschermen tegen de kou ze is geblinddoekt Het grootste gedeelte van het schilderij is gewijd aan de Hollandse lucht. Toch is het onduidelijk wat voor weer het is. De veerpont en bomen vooraan weerspiegelen in het stille water, maar verderop bollen de zeilen van de schepen op door de wind. Ruysdael schilderde de zeilschepen in een schuine lijn. Volg die met je ogen. Waar voert de lijn naartoe? En zie je nog zo’n lijn?
Maak de zin kloppend: Vooraan bij de veerpont is het water donker/licht en daarachter is het donkerder/ lichter. Vooraan is meer/minder kleur gebruikt dan achter.
Het is druk op de rivier. Schepen varen af en aan. De veerpont brengt mens en dier naar de overkant. De schilder Salomon van Ruysdael legde deze scene uit het dagelijks leven voor ons vast.
Het effect hiervan noemen we diepte. Er zit enorm veel diepte in het schilderij. Die bereikte Ruysdael door de lijnen in het schilderij, maar ook door de verdeling van licht en donker. Tussen de bomen door zie je een kasteel. Daar wonen natuurlijk een kasteelheer en een dame.
Hij tekende Welke bijzondere gast woont er bij hen op het dak? vanuit een bootje
vanaf de wal
Wat voor mensen reizen er met de veerboot? Kijk eens goed, zijn ze rijk of arm?
En waaraan kun je dat zien?
18 · zaal 8
Wist je dat · Nep-landschap Dit landschap ziet er heel echt uit, maar is waarschijnlijk bedacht door Salomon van Ruysdael. Hij schilderde vaker veerponten met dorpen en kastelen op de achter grond. De schilder heeft er goed over nagedacht. Kijk maar eens goed: zouden de bomen in het echt ook precies dezelfde vorm hebben als de wolken?
19
8 Jan Both
Italiaans landschap met een tekenaar, ca. 1650
Italiaans landschap
Wat voel je? kou vocht warmte honger vermoeidheid Wat ruik je? mos pizza pijptabak kerosine geitenkaas Wat zie je? dennenbos loof bos reizigers gaan bergopwaarts reizigers gaan bergafwaarts een stoplicht vervoer van een rijke in een draagkoets muzikant tekenaar
Kruis aan wat je goed bij het schilderij vindt passen: Wat hoor je? kletteren van water tikken van een horloge ruisen van de wind nieuwsbericht op de radio smakken praten van mensen hinniken van paarden
20 · zaal 9
Wist je dat · Oefening baart kunst Jan Both en zijn schildersvrienden hebben de verre reis naar Italië gemaakt. Onderweg hebben ze veel getekend (een fototoestel bestond toen nog niet). Deze tekeningen heeft Jan Both gebruikt om onder meer dit prachtige olieverfschilderij te maken. Denk jij dat hij zichzelf en zijn vrienden hier ook heeft geschilderd?
21
9 Rembrandt Harmensz van Rijn
Het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als ‘De Nachtwacht’, 1642
De Nachtwacht
Wat houdt de kapitein in zijn rechterhand? en Naast de kapitein staat ook de luitenant in het licht. Toch is er nog iemand die het volle licht vangt, wie is dat?
De schutters hebben de taak om de stad te beschermen. Daarom dragen ze verschillende wapens: lansen, speren, een zwaard en zelfs geweren. Links vooraan laadt een schutter zijn geweer. Rechts van de luitenant blaast een oudere schutter het buskruit van zijn wapen. Maar er wordt ook een knallend schot gelost. Je ziet zelfs het vuur en de rook op het schilderij. Waar wordt het schot gelost?
In deze zaal hangt een kopie van dit beroemde schilderij geschilderd door een leerling van Rembrandt: Gerrit Lundens. Deze kopie is kleiner maar óók groter. Kleiner want Groter want Kun je nog een verschil noemen? Wat is het een kabaal op dit beroemde schilderij van Rembrandt! In deze drukte geeft de kapitein de opdracht aan zijn schutters om te gaan marcheren. Welke kleur heeft de sjerp van de kapitein? Wist je dat · De Dagwacht
Waaraan kun je zien dat hij een bevel geeft?
22 · zaal 12
‘Nachtwacht’ is een bijnaam, die ontstond toen het schilderij door vuil erg donker was geworden. Nu het schilderij weer schoon is, kun je zien dat de schutters in het daglicht staan. Misschien is ‘De Dagwacht’ dus wel een betere titel voor het schilderij! De echte titel is heel lang: ‘Het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburch, bekend als ‘De Nachtwacht’’. Dan is ‘De Nachtwacht’ toch een stuk makkelijker, hoewel die makkelijke titel dus niet echt klopt, want deze schutters draaien géén nachtdienst!
23
Colofon
In opdracht van de afdeling Publiek & Educatie van het Rijksmuseum door Petra Kana-Devilee en Robert Uterwijk 2011, derde herziene druk (eerste druk in 2004) Ontwerp Irma Boom Office Druk Kunstdrukkerij Mercurius Fotografie Afdeling Beeld van het Rijksmuseum Foto voorzijde Céline M. van Balen
25
26 · zaal 1
