Reisverslag Tanzania november – december 2013 Fred van Doorn
Inhoud Samenvatting Inleiding Mikumi Nationaal Park Privé safari Noord-Tanzania Zanzibar Bijlagen -
Geologie Ngorongoro Conservation Area Wieg van de mensheid De mooiste (natuur)foto’s
1
Samenvatting Na een eerdere kennismaking met de spectaculaire landschappen en uitbundige natuur van Oost-Afrika, had ik een wensenlijstje voor mijn tweede reis. Ik wilde meer contact met de locale bevolking, onder anderen met de Masai, en ik wilde graag de archeologische site Oldupai Gorge bezoeken. En uiteraard een aantal nationale parken bewonderen. Dit geheel is door Gerard op professionele wijze in een privé safari omgevormd. Wat mij vooral zo aanspreekt in deze regio, is dat Oost-Afrika door geologische processen langzaam wordt losgetrokken van de rest van het vasteland van Afrika en over miljoenen jaren zal eindigen als een groot eiland zoals Madagaskar. De Grote Slenk, op sommige plaatsen ruim 100 km breed, is een bewijs van de scheuring van de aardkorst. Je ziet het resultaat van dit proces pas goed met Google Earth, maar het gebied waarin ik rondtrok ligt midden in een toekomstige oceaanbodem. Dat geeft Figuur 1 Grote Slenk (bron Google) mij een duizelig gevoel van nederigheid. Deze geologische processen hebben voor de mooiste en meest spectaculaire landschappen gezorgd waar Tayari Safari ons van kan laten genieten. Na een bezoek aan Mikumi Nationaal Park waar we een leeuwenjacht meemaakten deden we vanuit het plaatsje Same Mkomazi Nationaal park aan, een park dat doorloopt tot in Kenia. In dit park heb ik met een gewapende ranger (met militaire achtergrond, mede aangesteld om het stropen tegen te gaan), en aantal uren rondgezworven in het landschap. We hebben zeldzame opnames gemaakt onder andere van de Dikdik, een kleine antilope, en van de zeer schuwe Gerenoeks of giraffe gazelle. Toevallig stuitten we ook nog op een paar jagende cheeta’s. Vervolgens zijn we doorgereden naar Lake Manyara waar we een aantal dagen verbleven in het plaatsje Mto wa Mbu (“rivier van muggen” in Swahili), een authentiek Masai dorp bezochten en een mountainbike tocht langs het meer maakten. Het water van Lake Manyara is zout en dat betekent dat het meer oud is (of sterk ingedampt). Zout wordt immers door water opgelost uit de mineralen van de bodem en normaal gesproken afgevoerd naar de oceaan. Dit meer heeft echter weinig afvoermogelijkheden; het is ingesloten door bergketens. Dit zijn interessante gebieden voor grote groepen flamingo’s, die hun roze kleur krijgen van een speciaal dieet uit zoutwatermeren. 2
De meeste flamingo’s kwamen we echter tegen in Nationaal park Arusha. De centrale berg in dit gebied, Mount Meru, is ca. 8000 jaar geleden zijwaarts geëxplodeerd. De oostwaarts gerichte brokstukken hebben een uniek landschap opgeleverd met veel meren. Een ideaal flamingo-gebied. Het hele gebied is niet savanne-achtig maar juist meer een tropisch regenwoud, waar we dan ook franjeapen aantroffen. Totaal anders dan de overige bezochte parken. Van een andere grote krater in dit gebied konden we de kraterrand met de auto en lopend grotendeels volgen. In Nationaal park Tarangire leven veel olifanten. Ook zijn er veel monumentale Baobab of apenbroodbomen te bewonderen, waarvan de stammen zeer omvangrijk kunnen worden. In dit park troffen we de hamerkop aan, een vogel met de kop in de vorm van een hamer. Deze naam wordt ook gebruikt in het Engels en stamt waarschijnlijk af uit de Zuid-Afrikaanse taal, die van origine een dochtertaal is van het Nederlands uit de zeventiende eeuw. Persoonlijk hoogtepunt voor mij was een bezoek aan het museum opgedragen aan Mary Leakey. Zij en haar man vonden in de vijftiger jaren van de vorige eeuw bij toeval de tot nu toe oudste menselijke resten in de Oldupai Gorge, een kloof in het grensgebied tussen de Serengeti en het Ngorongoro nationaal park. Een gids van het museum bracht mij al klimmend naar de site waar de menselijke resten opgegraven zijn (door sommige aanhangers van de “out of Africa”-theorie de “wieg van de mensheid” genoemd). Het museum is de moeite waard! Ik ben 12 dagen op pad geweest met George als mijn chauffeur, gids en vriend. De reis is een unieke beleving geworden, die mij nog meer verliefd heeft gemaakt op Oost-Afrika en de lokale bevolking. Tenslotte bezocht ik Zanzibar waar ik het historische centrum “Stone town” bewonderde, een bezoek bracht aan Prison Eiland en een specerijen boerderij.
3
Inleiding Nadat ik begin oktober thuis kwam na mijn reis naar Kenia, Tanzania en de beklimming van de Kilimanjaro, bleef ik heimwee houden naar de uitbundige natuur van Oost-Afrika. Aangezien er weinig werk was in mijn bedrijf, besloot ik toe te geven aan het verlangen naar dit gebied en opnieuw een ticket te boeken. Dit keer wilde ik geen georganiseerde reis, maar ik wilde het land op eigen gelegenheid doorkruisen. Mijn eerdere avonturen in Afrika zijn beschreven in het reisverslag dat ik in de winter van 2013-2014 maakte. Hiervan is ook een Engelstalige versie verschenen. De verslagen zijn vooral voor mijzelf bedoeld, om mijn herinneringen te bewaren. Maar ik wil de verslagen ook delen met geïnteresseerden. Wellicht is er ook belangstelling voor bij reisbureaus. Deze reis, de tweede naar Oost-Afrika, stond in het teken van het ontwikkelen van meer geologisch inzicht in de structuur van het landschap. Ook wilde ik de opgravingen van miljoenen jaren oude menselijke resten door Mary Leakey bekijken in de Oldupai kloof in het grensgebied van het Serengeti Nationaal Park en de Ngorongoro Conservation Area. Tenslotte leek het mij interessant het eiland Zanzibar kort te bezoeken. Nadat ik eerst enkele dagen in een hotelletje in Dar es Salaam heb doorgebracht en wat kennissen heb bezocht, ben ik ingetrokken in “Backpackerslodge & Camping Ndege Beach ten noorden van Dar. Dit adres had ik in Nederland al via internet gevonden. Deze lodge is eigendom van Gerard Groot, een gepensioneerde “duizendpoot”. Niet alleen is hij een uitmuntende kok, ook is hij een groot deel van zijn leven chauffeur en reisleider geweest van safari’s in Afrika. Ik was dus op het juiste adres beland. Zijn reisbureau, Tayari-safari, verzorgt op kleinschalige en eenvoudige wijze de mooiste trektochten in Oost-Afrika en (op verzoek) daarbuiten. Gerard heeft mijn persoonlijke wensen op een uitstekende wijze vertaald naar een drietal tochten, waarvan de middelste, een 12-daagse privésafari, met chauffeur en gids George, echt super was. Ik beschouw Gerard en George, zijn Tanzaniaanse zwager, na deze geweldige tijd als mijn persoonlijke vrienden en ik ben vastbesloten om ze in het voorjaar van 2014 weer te bezoeken. Gewapend met mijn nieuwste compact camera, een Sony DSC-HX50 met 30x optische zoom en 20x digitale zoom (dus op het scherm zelf), kon ik zelfs de meest schuwe dieren in beeld krijgen.
4
Mikumi Nationaal Park Na een dagje acclimatiseren in de lodge, sloot ik aan bij een klein groepje om een driedaagse trip naar Mikumi Nationaal Park te maken. Dit park is enorm uitgestrekt; we hebben alleen de noordelijke uitloper bezocht. De autorit naar het park was niet echt interessant. Wat mij wel opviel was dat het gebied industrie kent. Zo zag ik langs de hoofdweg van Dar naar het park cementfabrieken met hun karakteristieke vormgeving. Cement wordt gewonnen in dagbouw door afgravingen. De aanwezigheid van deze lagen heeft een geologische oorsprong. Meestal was in het geologische verleden zo’n gebied een ondiepe zee, waarbij de skeletjes van de schaaldieren zich op de bodem verzamelden en langzamerhand een kalkrijke laag vormden. Opmerkelijk was ook de wijze waarop daken van huizen gebouwd worden. Vroeger werd een soort riet gebruikt waarmee een houten constructie min of meer waterdicht werd afgedekt. Hierbij werden karakteristieke vormen gebruikt. Tegenwoordig wordt golfplaat gebruikt. Dit kan eenvoudige verzinkte plaat zijn, of tamelijk moderne platen, die vanuit de fabriek met een multi coating van “aluzink” en een gemoffelde verflaag, in elke gewenste kleur per rol worden aangeleverd en ter plaatse op maat worden geknipt en van een ingewalst profiel worden voorzien. Echter de op deze moderne wijze vervaardigde daken hebben nog steeds de traditionele vorm, inclusief ventilatie openingen. Na een lunch onderweg kwamen we in de loop van de middag aan bij de ingang annex bezoekerscentrum van Mikumi. Vervolgens reden we het park binnen op weg naar de kampeerplaats. Meteen al zagen we een aantal mooie dieren, die ons nieuwsgierig en met een intelligente blik aankeken.
5
Nadat we ons kamp hadden ingericht, werd ter plaatse door een jonge Tanzaniaanse kok een warme maaltijd bereid met behulp van de meegebrachte veldkeuken. Die nacht sliepen wij ongestoord in koepeltentjes.
We kampeerden op een veldje zonder bescherming. Maar evenals mijn vorige ervaringen met kamperen in Oost-Afrikaanse wildparken bleek het veilig, ondanks de wilde dieren die ’s nachts het kamp komen bezoeken. Uiteraard moet je geen etenswaren in je tent bewaren! Bij het kampeerterrein stond een oude Baobab boom, met aan de voet een kampvuurplaats. Van deze bomen wordt in oude legenden gezegd dat ze betoverd zijn en omgekeerd groeien; de takken in de grond en de wortels in de lucht. Aan de dikke stam en takken te zien is deze gedachte zo gek nog niet.
De nacht verandert altijd het perspectief; het lijkt wel of een giraffe zich opwarmt bij het kampvuur!
6
De volgende dag maakten wij vroeg in de ochtend en later in de middag prachtige game-drives. Midden op de dag, wanneer de zon hoog aan de hemel staat, is het in Afrika rusttijd voor mens en dier. De kans op een ontmoeting met groot wild is dan niet zo groot. De grootste kans op succes is bij drinkplaatsen. Daarom reden wij naar de “hippo pool”, een kunstmatige uitgraving waar een groep nijlpaarden verblijft. Nijlpaarden hebben een gevoelige huid; ze zijn vatbaar voor zonnebrand. De gewoonlijk grijze huid kleurt roze, als de huid te lang blootgesteld wordt aan de zon. Mede daardoor, maar ook vanwege de veiligheid, blijven ze meestal overdag in het water en komen ze pas na zonsondergang het land op om te grazen. Nijlpaarden kunnen ’s nachts tientallen kilometers lopen, en komen soms pas tegen zonsopkomst terug in het water. Overdag slapen ze veel.
Net als olifanten worden nijlpaarden meestal met rust gelaten door roofdieren. Toch overlijden ze, net als alle dieren. Door de natuur, in dit geval aasetende maraboes, wordt alles netjes opgeruimd. Natuurkenners zeggen dat aasetende vogels als maraboes en gieren, vaak een lange kale nek hebben, om hun verendek schoon te houden als ze met hun koppen diep in de karkassen graven. Het is niet altijd een prettig gezicht, als een groep aasetende vogels zich tegoed doet aan een karkas. Door de felheid waarmee ze in buik- en borstholte graven, lijkt het soms of het karkas nog leeft door de heftige bewegingen van de prooidieren. Mikumi Nationaal Park is niet echt druk bezocht. Mede daardoor is de natuur rijk vertegenwoordigd. Toch zijn de dieren niet echt schuw. We hebben grote kuddes olifanten gezien, veel zebra’s, giraffen en diverse soorten gazellen.
7
Ook de leeuwen lieten zich niet onbetuigd. Zo merkten we al eerder enkele jagende leeuwinnen op. Mannetjes leeuwen die in een groep leven jagen niet; dat is werk voor de dames. De mannetjes mogen wel als eerste eten. Emancipatie is nog niet overal doorgedrongen in de dierenwereld. Enige tijd later vonden we het verse karkas van een net gedode gnoe, met twee leeuwinnen ernaast die uitrustten van de intensieve jacht. Jagen is voor leeuwen niet vrij van risico’s. Een van de leeuwinnen had een verse hoofdwond, waarschijnlijk van een schop van de hoef van de gnoe.
8
Opmerkelijk is hoe wrattenzwijnen wroeten en grazen. Meestal op vier pootjes, maar soms lijkt het alsof ze zich op hun ellebogen voortbewegen, net als schapen in de Nederlandse weilanden soms doen. Of dit handiger is, of alleen luiheid om niet op te willen staan weet ik niet. Het is in ieder geval niet zonder risico; bij dreigend gevaar duurt het langer voordat ze kunnen wegrennen. Kennelijk voelen ze zich veilig op hun ellebogen. In de buurt van de hippo pool zagen we ook een aantal giraffen. Twee jonge mannetjes waren samen aan het knabbelen van de acaciabomen, tot ze plotseling een schijngevecht hielden. Met hun lange nekken halen ze uit naar de tegenstander in de hoop met de hoorntjes op hun kop een klap uit te delen. Even plotseling eindigde de onbesliste strijd en aten ze rustig verder. Met veel moeite is het mij gelukt een mestkever te fotograferen die een bolletje mest naar haar nest rolde om daarin eitjes te leggen. De larfjes hebben dan meteen voedsel als ze uit de eitjes komen. Wat bewoog moeder kever snel! Bijna op haar kop staand en ook nog eens achterstevoren duwde zij het bolletje voort zonder te kunnen zien waarheen. Soms liep het bolletje vast op bijvoorbeeld een takje. Dan breekt paniek uit en wordt van alle kanten geduwd tot het mestbolletje weer verder kan rollen. Hilarisch! Na de tweede nacht ongestoord gekampeerd te hebben, maakten we een lange gamedrive in de richting van de noordelijke uitgang van Mikumi National Park en we reden terug naar de lodge in Dar, een prachtige ervaring rijker. Mikumi is een aanrader!!
9
Privé safari Noord-Tanzania Het hoogtepunt van deze drieweekse reis was een privé safari. Ik wilde meer kennis maken met de plaatselijke bevolking en dat doe je niet vanuit drie-sterren hotels. Samen met George, mijn chauffeur, gids en vooral vriend maakte ik een 12-daagse tour door het noorden van Tanzania, waarbij we overnachtten in lokale hotelletjes en aten in lokale restaurantjes. We deden gewoon mee met de bewoners. Zo’n niet georganiseerde reis betekent improviseren, dat hoort er nu eenmaal bij. Nog geen twee kilometer vanaf de lodge begon het al, een probleem met de remmen. Snel een monteur laten komen en we konden weer verder, op weg naar Same. Daar sliepen we in een leuk klein hotelletje, niet helemaal schoon maar met een goed bed. De volgende dag gingen we Mkomazi National Park in, een mooi natuurgebied dat doorloopt tot in Kenia. Vrijwel meteen na de ingang zagen we twee jagende cheeta’s. Deze schuwe dieren laten zich niet graag zien. Als deze supersnelle jagers een prooi bemachtigen dan moeten zij die snel opeten, anders wordt deze afgepakt door leeuwen, luipaarden of zelfs hyena’s. In het park troffen we diverse gazellen aan waarvan de kleine dik-dik mijn favoriet is geworden. Ook de zeer schuwe gerenoek, met een girafachtige hals, konden we waarnemen. Niet alleen als metalen wegwijzer maar ook in het echt.
Hartenbeest
Dik dik
Gerenoek
wegwijzer in het park 10
In Mkomazi National Park heb ik van een wandelsafari genoten met een gewapende ranger. Deze man heeft een militaire achtergrond en heeft niet alleen een educatieve taak, maar hij moet ook het wild beschermen tegen stropers. Hij droeg een geweer bij zich, waar hij naar eigen zeggen goed mee om kon gaan. Ironisch genoeg hebben we tijdens de drie uur durende zwerftocht nog geen konijn gezien. Maar wel prachtige landschappen. George had geen zin om mee te lopen. Als gids heeft hij natuurlijk al veel moois gezien. Of is een wandelsafari meer iets voor blanke toeristen? Hij gaf er de voorkeur aan de auto op een herkenbaar punt te parkeren en daar uit te rusten.
Mkomazi maakt deel uit van de oostelijke uitlopers van het riftsysteem, dat uitvoerig beschreven wordt in mijn reisverslag van Kenia, Tanzania en de Kilimanjaro. De landschapsvorming in dit park heeft een vulkanische oorsprong. De uitzichten zijn vaak adembenemend.
Nadat we de volgende ochtend een accu probleem hadden opgelost, zijn we vanuit Same doorgereden naar het dorpje Mto wa Mbu, (rivier van muggen” in Swahili) waar we drie nachten verbleven in een eenvoudige lodge annex camping. Google maps laat zien dat het dorp ligt in een kleine vruchtbare rivierdelta die uitmondt in Lake Manyara. Deze lodge was zó eenvoudig, dat er zelfs geen koffie in huis was. En ik heb toch echt een paar kopjes nodig ’s morgens…. De koffie in Tanzania is normaal gesproken oploskoffie in
11
een blikje. Best lekker. Als je er melk in wilt dan gebruik je oplosmelk. Een plakkerig goedje, dat, aangemaakt met water, ook zo drinkbaar is. Tanzanianen geven de voorkeur aan thee in de morgen, op de Britse manier, met veel suiker en melk. Dus we gingen een aantal lokale eethuisjes af, tot we er eentje vonden die nog ergens een blikje koffie had staan. Daarna begon mijn dag pas echt.
Gevlochten dakconstructie In de loop van de dag gingen we met de mountainbike naar een nabij gelegen Masai vestiging. Dit dorp leek redelijk authentiek, de hutjes werden echt bewoond en er liep ook vee rond. Toch moet dit nomadenvolk het vooral hebben van de verkoop van zelfgemaakte sieraden, voorzien van veel kleine kleurige kraaltjes. De hutjes zijn gevlochten van takken en dichtgesmeerd met een mengsel van leem en koeienpoep. Vroeger werden de hutjes meegenomen tijdens de migratie van dit volk. Tegenwoordig zijn er stukken land aan hen toegewezen en trekken ze niet veel meer met hun kudden koeien. De rijkdom van het volk laat zich aanzien door het aantal koeien. Deze dieren worden zelden geslacht, maar dienen veelal als ruilmiddel, bijvoorbeeld bij huwelijken. Een mooie Masai bruid kan zomaar vijftig koeien opbrengen heb ik mij laten vertellen. En sommige Masai hoofdmannen hebben niet altijd genoeg aan “slechts” één vrouw, dus de koeien moeten productief zijn. Niet alleen in termen van melk, maar ook met kalfjes. Traditioneel Masai voedsel is een mengsel van melk en afgetapt koeienbloed, dat in een uitgeholde kalebas door de herders werd meegenomen tijdens de dagelijkse tochten. Tegenwoordig wordt dit gebruik alleen nog maar toegepast bij ceremonies. De volgende dag namen we de mountainbike om Lake Manyara te verkennen. Dit zoutwatermeer heeft geen afvoermogelijkheden. Het is ingesloten door bergketens. De uit de bodem opgeloste mineralen hopen zich op in het water en vooral in het droge seizoen kan de zoutconcentratie hoog zijn. Toch is het geen giftig sodameer, waar alleen flamingo’s zich thuis voelen. Er 12
wordt volop gevist in Lake Manyara. De oevers waren zeer modderig. Spoedig liepen de geprofileerde banden van de mountainbikes vol. Afstappen was geen optie, de kleverige modder vormde een dikke laag onder mijn sandalen. Ook de vliegen en de muggen lieten zich niet onbetuigd. Dan maar snel door naar een lokaal dorp, waar ik een lesje kreeg in bananenleer. Er zijn kennelijk drie soorten; de groene bakbanaan, de gele handbanaan en de rode banaan, waar een locaal drankje van wordt gebrouwen dat men “bananenbier” noemt. Uiteraard heb ik het geproefd, maar ik vond het niet geweldig. Je moest het bijna met een lepel naar binnen werken, zoveel bezinksel zat er in. Maar de plaatselijke bevolking is er gek op…. Ook hebben we een rijstplantage bezocht en een werkplaats waar prachtig houtsnijwerk werd geproduceerd door locale vaklieden. ’s Middags zijn we met de auto Manyara National Park binnengereden voor een gamedrive. In dit niet al te grote park hebben we toch een aantal prachtige dieren kunnen bewonderen. Veel bavianen bijvoorbeeld, die tot dicht bij de auto kwamen. Maar voor het eerst ook wilde schildpadden! Deze kwetsbare dieren staken op hun trage manier onbezorgd de weg over, wellicht denkend dat hun schild hen zal beschermen tegen autobanden… Vanuit een hoog uitzichtpunt keken we over Lake Manyara uit. Op de modderige oevers liepen veel buffels te zoeken naar voedsel. Of misschien namen ze een modderbad om van de hinderlijke insecten af te komen.
13
De volgende ochtend reden we verder naar Nationaal Park Tarangire. Dit park staat bekend om zijn olifanten. Ondanks dat ze aan mensen en auto’s gewend zijn blijft het oppassen. Zowel met agressieve mannetjes als met vrouwtjes met kleintjes. Aanvallen doen ze zelden, maar olifanten hebben een heel repertoire om zich op imponerende wijze te verdedigen. Bijvoorbeeld door de oren wijd te spreiden en dreigend een stap dichterbij te komen. Dan weet je dat het tijd is voor de laatste foto en dan snel wegwezen! Ook komen in het park veel giraffen voor. Deze dieren lijken vredelievend en kwetsbaar, maar de leeuwen weten wel beter. Ze gaan er met een grote boog omheen. De laaggelegen moerasachtige plaatsen zijn altijd drukbezocht. Dieren moeten tenslotte drinken, al is het maar één keer in de paar dagen. Roofdieren weten dit, en houden de wacht. Ook zijn in het park veel vogels te bewonderen.
14
De uitzichten over de vlaktes zijn vaak indrukwekkend. Uiteindelijk begon het te schemeren, en was het tijd om het park te verlaten. Het is niet toegestaan na zonsondergang in het park te verblijven, tenzij je kampeert. Maar dan volgt eerst een uitgebreide registratie. Kamperen in Tanzaniaanse natuurgebieden is beslist niet goedkoop, voor het geld kan je beter een hotel zoeken. Het is wel heel avontuurlijk om ’s nachts te slapen tussen de wilde dieren. De volgende dag hadden we een lekke band. Snel langs de weg het reservewiel eronder en maar hopen dat het bij één lek zou blijven. Vervolgens op weg naar Nationaal Park Arusha. Dit park ligt ten noorden van de vrij grote plaats Arusha.
Onderweg kwamen we een reusachtige termietenheuvel tegen. Termieten zijn sociale insecten en als zodanig familie van mieren. Het bovengrondse deel van het nest heeft de functie van een “airconditioning”. Door de specifieke bouw en de openingen blaast lucht in de ondergrondse delen, die soms meer dan 10 meter diep kunnen zijn. In deze ondergrondse gangen en ruimtes verblijft de koningin, die alleen maar eitjes legt, en haar werksters, die voortdurend druk zijn met bouwen, onderhoud en de zorg van de eitjes en larven. En uiteraard met de voedselproductie in de ondergrondse schimmeltuinen. Soldaten houden de wacht en beschermen de heuvel tegen invallen van andere dieren met hun sterke (soms giftige) kaken.
15
Het onderweg repareren van een lekke band gaat in Tanzania primitief maar het doel wordt wel bereikt! Met een breekijzer wordt de buitenband losgemaakt en handmatig geplakt met een propje in het rubber. Het handmatig terugplaatsen van de band in de velg kost veel kracht.
Uiteindelijk bleek een tweede reparatie nodig te zijn omdat de prop niet bleef zitten. Maar dat hoort er allemaal bij als je kiest voor een avontuurlijke reis. Arusha Nationaal Park is speciaal. De natuur is heel anders dan in de andere parken waar ik was. Centraal in het park ligt een vulkaan, mount Meru, een actieve stratovulkaan die thans nog 4566 meter hoog is. Een stratovulkaan is een type vulkaan, die steile hellingen heeft en is opgebouwd uit lagen lava. De uitbarstingen kunnen tamelijk explosief zijn. Dat in tegenstelling tot bijvoorbeeld plattere schildvulkanen zoals Hawaï, waar de lava rustig uitstroomt. Mount Meru kent een heftige historie; ongeveer 8000 jaar geleden is de berg in oostelijke richting geëxplodeerd. In de “schoot” van de krater bouwt intussen een nieuwe askegel op. De hellingen van de vulkaan zijn bedekt met tropisch oerwoud, waar we franje-apen 16
tegenkwamen. De oostelijke helft van het park heeft een meer open karakter. Door de vulkaanuitbarsting is hier een landschap ontstaan van licht zoute meren, waarin flamingo’s zich goed thuisvoelen. Dit park is zo mooi, dat we er de volgende dag terugkwamen. Echter pas, nadat we eerst Nationaal Park Kilimanjaro verkend hadden vanuit Moshi, waar we overnachtten. Ik had gelezen, dat bij de Kilimanjaro bosolifanten leven. Het park viel echter tegen. Eigenlijk is alles daar ingesteld op het beklimmen van de vulkaan. Dat had ik al gedaan, dus we gingen weer snel terug naar Arusha. Bij de ingang van Nationaal Park Arusha was men bezig een beeld van een olifant te maken. Met draadgaas werd een mal gemaakt waarin later beton gegoten zou worden. In het park staan prachtige bomen. De topper is wel een vijgenboom, zó groot, dat je er met een auto doorheen kan rijden. We konden het niet laten, en als kleine jongentjes moesten we er persé doorheen rijden en een foto maken. Het park is populair, er zijn prachtige lodges gebouwd in de traditionele bouwstijl met rieten daken. Met een adembenemend uitzicht over de rose gekleurde meren, gevuld met duizenden flamingo’s. Het park is ook kwetsbaar, slechts honderd jaar geleden heeft nog een kleine uitbarsting van Mount Meru plaatsgevonden. De nieuw gevormde askegel zal in de toekomst uitgroeien tot een volwassen vulkaan en op een goed moment wellicht opnieuw exploderen. Arusha National Park is absoluut een aanrader!
17
Voor mij was een bezoek aan de Oldupaikloof een hoogtepunt in deze reis. Deze kloof ligt in het oostelijk deel van de Serengeti en is een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen ter wereld. De eerste vondsten van menselijke resten zijn bij toeval gedaan in de 50-er jaren door Louis en Mary Leakey. Ook nu nog gaan de onderzoeken en afgravingen door. Dit gebied wordt wel de “wieg van de mensheid” genoemd, omdat hier destijds de oudste menselijke resten werden gevonden. Dat heeft geleid tot een theorie dat de mensheid door evolutie uit apen is ontstaan in Oost-Afrika en dat de mens zich van daaruit over de wereld heeft verspreid. In een bijlage ga ik verder in op deze theorie. Nu volstaat op te merken dat in latere jaren ook op andere plaatsen in Afrika en in de rest van de wereld oude menselijke resten zijn gevonden. Al klimmend door de kloof bracht een gids mij bij de plaats, waar de fossielen zijn gevonden. Ik heb begrepen, dat Figuur 2 cartoon over evolutie mens (bron Greenberg art) men eigenlijk op vlinderjacht was toen bij toeval na een steenlawine de restanten zichtbaar werden. Dat betekent dus dat er nog veel meer in de bodem gevonden kan worden. En niet alleen in de Serengeti! We weten onderhand meer van de planeet Mars dan van ons eigen verleden….. Toch vond ik het indrukwekkend om op deze plek geweest te zijn. Op de een of andere manier voelde ik mij er op mijn gemak, alsof ik hier ook mijn wortels heb….. Op de weg terug kwamen we plotseling dromedarissen tegen. Gehouden als toeristische attractie voor ritjes, maar ook voor de melk. Verder zagen we dat de Masai zich gereed maakten voor het regenseizoen. De traditionele hutten werden bedekt met fel blauw gekleurde zeilen, om inregenen te voorkomen.
18
Zanzabar Mijn laatste trip was naar Zanzibar. Dit eiland heeft een roerige geschiedenis achter de rug. Het is onderdeel van Arabië geweest, in Portugese handen gevallen, de residentie van de sultan geweest, Brits eigendom, heel even onafhankelijk en tenslotte in 1964 met Tanganyika samengevoegd tot Tanzania. Het eiland wordt in een uurtje varen over de Indische oceaan bereikt. In de haven van zowel Dar es Salaam als van Zanzibar is veel activiteit. Zowel scheepvaart als industrie. Per dag gaan er wel tien veerboten op en neer. Er wordt veel handel gedreven door zowel kleine als grote zakenmensen. De oude stad van Zanzibar, Stone town, is zeer de moeite waard.
Veel herinneringen uit de tijd van Oosterse- en Britse overheersers. Het is leuk om door de nauwe steegjes te lopen en de soms eeuwenoude deuren te bewonderen, die bol staan van houtsnijwerk met Oosterse symboliek.
19
En uiteraard even een foto gemaakt van het huis waar Freddie Mercury, voormalig zanger in de rockgroep Queen, geboren is.
Vanuit het strand hebben we een bootje genomen naar Changuu Island oftewel Prison Island. Dit eiland voor de westkust van Zanzibar deed vroeger dienst als gevangenis. Daarvoor werden in die tijd over de hele wereld vaak eilanden gebruikt, omdat die eenvoudig te bewaken zijn. Je laat het wel uit je hoofd om te ontsnappen en vervolgens door de haaien opgegeten te worden.
Het eiland heeft prachtige kleuren; witte zandstranden, blauwe luchten en fris groene vegetatie. Behalve een groot huis van de voormalige gouverneur is er een hotel op 20
het eiland. En een schildpaddenfarm. Er zaten grote joekels bij, die ruim 100 jaar oud waren. Hier kan je zo op wegrijden. De leeftijd kon je zien aan de rugnummers, die na elke verjaardag overgeschilderd moesten worden. Misschien een idee om het geboortejaar op de ruggen te schilderen?
De tweede dag op Zanzibar heb ik een kruidenboerderij bezocht. Zanzibar staat bekend om zijn specerijen. In een bestaande bossage zijn kruiden gepland, die zijn uitgegroeid tot grote struiken of zelfs tot bomen. Tijdens de rondleiding werden voortdurend producten aangeboden om te ruiken, te voelen en te proeven. Men deed erg zijn best om de toeristen te betrekken bij de locale gewoonten. Ook werd door een jongetje van allerlei takjes en bladeren vlechtwerk gemaakt, waarvan het de bedoeling was dat je deze kunstwerkjes gebruikte als decoratie op je lichaam. Hoogtepunt voor de gidsen was uiteraard het slot van de rondleiding, waarbij je langs een grote tafel werd geleid met allerlei locaal geproduceerde kruiden, die voor veel te veel geld te koop werden aangeboden. Toch maar wat gekocht uiteraard (koffie). Vanuit Zanzibar ben ik weer teruggevaren naar Dar, en na mijn laatste nacht in de lodge weer naar Nederland gevlogen. De tweede reis naar OostAfrika is meer dan geslaagd.
21
BIJLAGEN Geologie Ngorongoro Conservation Area In mijn verslag over de reis naar Kenia, Tanzania en de beklimming van de Kilimanjaro ben ik al ingegaan op de geologische geschiedenis van de Grote Slenk. Kort samengevat komt dit neer op het volgende. “Afrika is al miljarden jaren een stabiel continent. Soms als eiland, soms geclusterd met andere werelddelen tot een supercontinent. Maar deze stabiele fase nadert zijn eind! In Oost-Afrika zijn geologische krachten werkzaam die zullen leiden tot het opbreken van Afrika, waarbij het oostelijk deel net als Madagaskar als een eiland zal eindigen. De Grote Slenk, lopend van Libanon via de Rode Zee tot Mozambique, is daar het bewijs van. Uit onderzoek is gebleken, dat zich onder Oost-Afrika een zogenaamde “hot spot” bevindt. Hierbij bereikt een mantelpluim het aardoppervlak, zodat het hele landschap in de loop der tijd al meer dan een kilometer omhoog gedrukt is. De mantelpluim zorgt ervoor, dat aan weerszijden van de slenk, in de nóg verder omhoog gestuwde “riftschouders”, enorme scheuren in de bodem van Afrika ontstaan met veel vulkanisme tot gevolg. Door het omhoog drukken wordt de aardkorst dunner, omdat aan weerszijden de korst als het ware wegglijdt. Daardoor ontstaan lokaal zwakke plaatsen in de korst waardoorheen magma uitstroomt over het oppervlak en lavabedden, of zelfs vulkanen vormt zoals de Kilimanjaro. Door de enorme krachten van de mantelpluim wordt Oost-Afrika al zeker 25 miljoen jaar lang langzaam uiteengescheurd. In Noord-Afrika is de Figuur 3 stadia riftproces (bron Wikipedia) scheurvorming al in een vergevorderd stadium; door het uiteendrijven van de aardkorst is een depressie gevormd, Danakil in Ethiopië, die al meer dan 100 meter onder zeeniveau ligt. Wordt dit de toekomst voor Kenia en Tanzania? Waarschijnlijk wel, maar dat duurt nog even. Voorlopig ontstaan door deze geologische processen prachtige landschappen.” De Ngorongoro krater is een overblijfsel van een vulkaan. Zo’n 2-3 miljoen jaar geleden stond hier een vulkaan, bijna even groot als de Kilimanjaro. Nadat de vulkaan geëxplodeerd was bleef een caldera, een ingestorte krater, over. Wel de grootste ter wereld, de diameter is bijna 20 km. Er zijn meer caldera’s in dit gebied, maar kleiner. Op het kaartfragment is dit duidelijk te zien. Vaak vormt zich een meer in zo’n krater. Als de vulkaan niet helemaal uitgedoofd is, kunnen er nog gassen uit de kraterbodem opstijgen. Is het kratermeer erg diep, dan kunnen deze gassen 22
(bijvoorbeeld koolmonoxide, kooldioxide, methaan en waterstofsulfide) door de hoge waterdruk op de bodem van het kratermeer ingesloten worden. Door bijzondere omstandigheden kunnen deze gassen alsnog plotseling vrijkomen en zich verspreiden in de omgeving van de krater. Daar deze gassen zwaarder zijn dan lucht, blijven ze laag hangen en kunnen mensen en dieren vergiftigd worden. Dit is bijvoorbeeld gebeurd in Kameroen in 1986. Lake Nyos vergiftigde daar ruim 1700 mensen. Deze zogenaamde killer lakes zijn nog niet allemaal bekend; pas sinds eind vorige eeuw wordt er gericht onderzoek naar gedaan. De kratermeren in het Ngorongoro gebied zijn niet bedreigend, ze zijn ondiep. De Ngorongoro Conservation Area vormt onderdeel van het zogenaamde SerengetiNgorongoro-Masai Mara ecosysteem. De oostelijke grens wordt gevormd door de westelijke “flank” van de grote Rift Vallei, terwijl de westelijke grens raakt aan de Serengeti. Nog verder naar het westen ligt het Victoriameer. Het terrasvormige plateau van de Ngorongoro Conservation Area is in een aantal geologische stappen in een tijdbestek van ca. 25 miljoen jaar gevormd. Door het proces van riftvorming verzakt het centrum van de riftvallei, terwijl de schouders omhoog gedrukt worden en scheuren. Deze scheurvorming is te zien in het schema van figuur 3. De Ngorongoro krater ligt op de westelijke flank van de riftvallei. Dit gebied is dus onderhevig aan scheurvorming en de vorming van horsten en slenken. De oostelijke flank ligt voorbij de Kilimanjaro. Hier vormt Mkomazi de grens. Arusha ligt dus midden in de
Figuur 4 Ngorongoro Conservation Area (bron Google)
riftvallei. In figuur 4 is in het centrum de Ngorongoro krater te zien. Rechtsonder Lake Manyara, een zout water meer en linksonder Lake Eyasi, een sodameer. Rechtsboven is nog net de actieve vulkaan Oldonyo Lengai te zien. Verder vallen twee breuklijnen (horsten/slenken) op; één linksonder en een rechtsonder, beide lopen min of meer in noordoostelijke richting. Ik zal proberen dit landschap te verklaren, zoals zich dat in de loop der miljoenen jaren heeft gevormd. De eerste breuk vond 15 tot 20 miljoen jaar geleden plaats (zie afbeelding 5). De westelijke schouder verhief zich ten opzichte van de bodem van de riftvallei.
23
Figuur 5 Geologische ontwikkeling Ngorongoro gebied (bron Pickering 1993)
De restanten van de eerste horst zijn nog zichtbaar op de kaart in figuur 6. Deze klif vormt de thans de noordwestelijke begrenzing van Lake Eyasi.
Figuur 6 detail Ngorongoro gebied met eerste breuk bij Lake Eyasi (bron Jacanamaps)
24
De aardkorst werd dunner en zachter, waardoor gesmolten magma naar het oppervlak kwam en lavabedden vormde. Op de breuklijn trad vervolgens vulkanisme op, een periode waarin ook de Ngorongoro als vulkaan ontstond, samen met Olmoti, Oldeani, Empakaai en Loolmalasi. Er zullen geregeld vulkaanuitbarstingen zijn geweest, waarbij de wijde omgeving bedolven raakte onder lava, as en sediment. Uiteindelijk zijn de Ngorongoro, Olmoti en Empakaai geëxplodeerd en vervallen tot caldera’s. 1 tot 2 miljoen jaar geleden trad opnieuw breukvorming op, meer oostelijk, waarbij de Gregory rift ontstond. Daarna opnieuw een periode met erosie en het ontstaan van jongere vulkanen, waaronder Kerimasi en de thans nog actieve Ol Donyo Lengai. De restanten van deze tweede klif zijn nog duidelijk zichtbaar in het landschap. Deze klif vormt de westelijke begrenzing van Lake Manyana. De rivier waaraan Mto wa Mbu ligt vormt een delta onder de klif voordat hij uitmondt in Lake Manyara.
Deze jongste klif is duidelijk te zien op de foto die ik gemaakt heb in de modder bij Lake Manyara. Figuur 7 Detail Ngorongoro gebied met tweede breuk bij Lake Manyara (bron Jacanamaps)
Ik vind het persoonlijk leuk en ook heel bevredigend als ik in een mooie omgeving ben, waarvan ik het landschap en ook de geologische achtergrond begrijp. Voor mij is het gebied rond de Ngorongoro caldera nu een beetje duidelijker. Het landschap zal in de komende miljoenen jaren nog drastisch veranderen. Voordat Oost-Afrika het Afrikaanse continent als een nieuw eiland gaat verlaten, zullen nog meer breuklijken ontstaan, die als kliffen in het landschap achterblijven. Op deze breuklijnen zullen nieuwe vulkanen ontstaan, exploderen en vervagen. Totdat uiteindelijk de Grote Slenk oceaanbodem is geworden. 25
Wieg van de mensheid Op onderstaand kaartfragment is met een zwarte cirkel de plaats aangegeven, waar de Leakey’s de oudste menselijke resten vonden; de Oldupai kloof.
Figuur 8 Oldupai kloof in zwarte cirkel (bron Jacanamaps)
Deze resten zijn ca. 2,5 miljoen jaar oud. Dat betekent dus dat in dit gebied al mensen woonden ten tijde van de heftige vulkanische activiteiten, die in de vorige bijlage beschreven zijn. Het kan echter zo zijn, dat het er toen even rustig was als nu, want de vulkanische activiteiten zijn ook nu zeker niet voorbij. Ze spelen zich alleen af op een totaal andere tijdschaal dan die van een mensenleven. Deze ontdekking in de vijftiger jaren leidde tot de theorie dat de eerste mens in dit gebied is geëvolueerd uit de aap, een theorie die al een eeuw daarvoor door Charles Darwin was ontwikkeld. Maar nu de oudste menselijke resten waren gevonden, kon er een plaats worden aangewezen waar dit proces als eerste plaatsvond. Inderdaad is recentelijk door wereldwijd DNA-onderzoek duidelijk geworden, dat de evolutielijnen van de mens terugvoeren naar Afrika. De “out of Africa” theorie lijkt dus te kloppen. Echter inmiddels zijn meer plaatsen gevonden waar oude menselijke resten zijn gevonden. Eén daarvan is in Ethiopië, waar in de Afar depressie zowel “Lucy” als Selam, “Lucy’s dochter” zijn gevonden. Beiden leefden ruim 3 miljoen jaar geleden. Of de term “wieg van de mensheid” dus uitsluitend opgaat voor Oldupai, is de vraag. Om romantische redenen geef ik dit gebied het voordeel van de twijfel. Hulde aan Mary Leakey! 26
Wat is nu eigenlijk een fossiel? En hoe zit dat met de evolutie van de mens uit de aap? In de volgende tekst zal ik proberen antwoord te geven op deze vragen. Als levende organismen sterven, worden deze normaal gesproken afgebroken door biologische activiteit in de bodem, waarin ze terecht komen. Dit geldt voor zowel plantaardig als dierlijk weefsel. Allerlei organismen in de grond, zoals bodemdiertjes, insecten, bacteriën en schimmels, zijn voor hun voortbestaan afhankelijk van de afbraak van dode organismen. Onder bijzondere omstandigheden kunnen organismen echter in meer of mindere mate intact blijven, of fysisch/chemisch omgezet worden in andere materialen die soms meer duurzaam zijn. Zo is in de afgelopen miljoenen jaren veel plantaardig, maar ook dierlijk materiaal omgezet in Figuur 9 afdruk blad in steenkool bijvoorbeeld olie, gas en steenkool. Maar ook in (bron Google) bruinkool en veen. Soms zijn bijvoorbeeld in steenkool nog afdrukken van de oorspronkelijke vegetatie zichtbaar. Voor dierlijke (en dus ook voor menselijke) resten geldt in principe hetzelfde. Ook deze resten worden teruggebracht in de kringloop. De zachte weefsels eerst, maar uiteindelijk ook de botten. Heel af en toe gebeurt er echter iets bijzonders kort na het overlijden. Zo kan bijvoorbeeld een restant onder water verdwijnen en door de afwijkende chemische samenstelling van dat water langer geconserveerd worden (bijvoorbeeld in heel zuur, zout of zuurstofarm water), en vervolgens bedekt worden met sediment uit dat water. Of het stoffelijk overschot wordt korte tijd na het overlijden bedekt met een afsluitende laag modder of vulkanische as, zodat er geen zuurstof meer bij kan en het proces van biologische afbraak stopt. Dit is bijvoorbeeld gebeurd in Pompeii en Herculaneum in Italië, waar door de gevolgen van de uitbarsting van de vulkaan Vesuvius in het jaar 79 veel inwoners totaal verrast werden in hun slaap en vrijwel onmiddellijk bedolven werden onder meters as. Tijdens opgravingen bleken Figuur 10 slachtoffers Herculaneum (bron Google) veel slachtoffers nog vrijwel intact te zijn, min of meer gemummificeerd. Echt mummificeren daarentegen is een proces waarbij doelbewust een stoffelijk overschot wordt geconserveerd om het afbraakproces zo lang mogelijk uit te stellen. Hierbij worden bepaalde bederfelijke ingewanden verwijderd en chemicaliën toegevoegd. Dit is bijvoorbeeld veelvuldig gebeurd met farao’s uit Egypte. Maar mummificeren wordt ook in de 21ste eeuw nog steeds sporadisch toegepast voor mensen die zichzelf heel belangrijk vonden tijdens hun leven. 27
Als een stoffelijk overschot in de bodem verdwijnt en miljoenen jaren later wordt teruggevonden, kan het zijn dat de oorspronkelijke biologische componenten hebben plaatsgemaakt voor anorganische bestanddelen, bijvoorbeeld silicaten. De botten zijn dan “versteend” en er is alleen een afdruk van het oorspronkelijke bot over. Of er treedt een combinatie van beide processen op; anorganische bestanddelen dringen in de holtes van botten en verstevigen de structuur. In dat geval blijft veel van het oorspronkelijke botweefsel intact. Bij ouderdomsbepalingen van fossielen wordt er dus op gelet, dat men oorspronkelijk botweefsel onderzoekt. Lukt dat niet, dan kan men in plaats daarvan de ouderdom bepalen van de aardlaag, waarin een fossiel gevonden wordt. Soms zijn zelfs zachtere delen bewaard gebleven en kan ook daarop DNA-onderzoek plaatsvinden. Al met al is het dus een statistische kansberekening, of een overleden oermens gevonden wordt. Allereerst waren er nog niet zoveel. De meeste doden werden opgegeten door dieren en/of afgebroken door bodemprocessen. Een enkeling werd bedolven onder een afsluitende laag en deed er wat langer over om op te lossen in de bodem. Heel sporadisch waren de omstandigheden ideaal en bleven skeletresten bewaard. Maar waar? Bij toeval worden hier en daar resten gevonden, zoals in de Olduvai kloof. Of in Ethiopië. Of in China. Maar is dit dan de oudste mensachtige? Is dit fossiel representatief voor de evolutie van het menselijke ras? Het blijkt dat we het nog niet goed weten. Nog steeds worden menselijke resten opgegraven, waarbij de evolutietheorie van de mens soms moet worden bijgesteld. Het is een puzzel waarvan (letterlijk) nog veel stukjes ontbreken, en die nog lang niet opgelost is. Hoe ziet nu de menselijke stamboom eruit volgens de huidige inzichten? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moeten we allereerst bepalen wat een “mens” precies is. We zijn uiteraard heel goed in staat onszelf als mens te definiëren, maar waar ligt nu precies de overgang tussen aap (primaat) en mens? Want dat de mens van de aap afstamt, daarover is thans wel Figuur 11 Charles Darwin als karikatuur (bron Wikipedia) redelijke overeenstemming in de wetenschap. Over deze vraag hebben heel veel geleerden zich gebogen, nadat Charles Darwin deze discussie op wetenschappelijke wijze begon rond 1859. Hij heeft lang gewacht met de 28
Figuur 12 afsplitsing mens van primaat (bron Wikipedia)
presentatie van zijn onderzoek omdat hij veel kritiek verwachtte (en ook kreeg) zowel uit de wetenschap als uit religieuze kringen. Zijn conclusies werden, zeker in die tijd, gezien als een regelrechte aanval op de Kerk en het scheppingsverhaal. Hij werd daarom dan ook door sommigen neergezet als een karikatuur. Het is interessant om op het internet te zoeken naar de precieze definitie van wat nu mens is en wat net géén mens is. Daar wordt niet echt duidelijk antwoord op gegeven. Toch is de wetenschap in staat een onderscheid te maken, die in drie delen uiteenvalt; anatomische kenmerken, cultuur en DNA. Om met dat laatste te beginnen, DNA analyse is pas sinds een aantal jaren mogelijk en heeft tot opzienbarende ontdekkingen geleid. Een daarvan is dat mens en aap (bijvoorbeeld chimpansee) slechts 2% verschillen van elkaar. Cultuur is ook niet zo’n sterke discriminant. Uiterlijke kenmerken doen het nog steeds het best. We onderscheiden: Steeds grotere herseninhoud en (dus?) intelligenter (meer dan 700cc) Een minder uitstekende beenwal boven de ogen (gladder voorhoofd) Een wat fijnere kaak (minder zware kaakspieren) Langere benen (bekken en hiel gebouwd op rechtop lopen) Geen beweegbare grote (grijp) teen meer aan voet Kleinere hoektanden en smallere neusbeenderen Meer zijwaarts gerichte gewrichtsholte van schouder Vermogen om beweging van romp en hoofd van elkaar los te koppelen Uit onderzoek naar fossielen is gebleken, dat de evolutionaire veranderingen niet allemaal tegelijk optraden. Zo zijn er aanwijzingen, dat de evolutie “van onder naar boven” ging, met andere woorden: eerst paste het lichaam zich aan op rechtop lopen en daarna vergrootte de herseninhoud en de vorm van het aangezicht. Of herseninhoud zo’n belangrijke maat is weet ik niet. Uit recent hersenonderzoek is gebleken dat wij maar een relatief klein percentage van onze hersenen echt gebruiken. De rest lijkt inactief. Misschien dat onze voorouders wel veel efficiënter met hun kleinere hersenen omgingen. Figuur 113 relatie mensachtigen en schedelinhoud (bron Encyclopedia Britannica)
29
Het vermogen om rechtop te lopen wordt door sommigen gerelateerd aan de veranderende omstandigheden in Oost-Afrika een paar miljoen jaar geleden. Mede door vulkanische activiteit en toenmalige klimaatveranderingen zou de vegetatie aldaar zijn veranderd van oerwoud in savanne. Leefomstandigheden en jachttechnieken veranderden daardoor, en er waren minder bomen om zich in te verschuilen. Dat zou de aanpassing van schoudergewricht en meer onafhankelijke beweging van romp en hoofd kunnen verklaren. Deze mutaties zijn terug te voeren tot evolutionaire aanpassingen, nodig om onder nieuwe omstandigheden te kunnen overleven. Daarvoor hoef je “geen mens te worden”. Net als bij veranderingen in het aangezicht. Sommige wetenschappers merken op, dat door veranderingen van het dieet, de kaakspieren minder fors werden. Daardoor werden de aanhechtingspunten van de kaakspieren op de schedelkam eenvoudiger, zodat de schedelomvang en daarmee de herseninhoud kon toenemen. Dat lijkt mij wat kort door de bocht. Slimmer door een ander dieet? Er blijven nog genoeg vragen en dilemma’s over. Dat is goed voor de wetenschap. Er blijft werk aan de winkel. Toekomstige opgravingen zullen meer stukjes van de puzzel blootleggen en misschien de huidige theorieën radicaal omverwerpen. Misschien is er helemaal geen onderscheid tussen mensaap en mens en is de ene soort gewoon uit de andere soort geëvolueerd. Maar één ding zit mij toch dwars. Waarom is homo sapiens de enige overlevende mensachtige? Laten we op een rijtje zetten, wat we weten van sommige mensachtigen (homininen). Australopithecus Afarensis (gefossileerde voetstappen 3,5 mln jaar oud gevonden bij Laetoli in Tanzania)
Homo habilis (handyman)
Homo erectus (Stone tool man)
Neanderthaler (niet gevonden in Afrika)
Homo sapiens
Leefde tussen 4,3 tot 2 miljoen jaar geleden Liep op twee voeten zoals apen nu doen Leefde in bomen en was vegetariër Kleine herseninhoud, 400cc, fijngebouwd Lucy en dochter Leefde tussen 2,2 en 1,5 miljoen jaar geleden Leefde in bomen en was vegetariër Iets grotere herseninhoud, 700cc Gebruikte eenvoudige werktuigen Leefde tussen 1,9 en 0,4 miljoen jaar geleden Weer iets grotere herseninhoud, 1000cc Gebruikte werktuigen Verspreidde zich over de wereld (“out of Africa”) Leefde tussen 200.000 en 25.000 jaar geleden Herseninhoud en lichaamsgrootte als mens Begroef doden (cultuur, taal, ...) Gebruikte hoogwaardige werktuigen Beschikte over sociale vaardigheden Huidige mens, leeft vanaf 350.000 jaar geleden Was jager en verzamelaar Zeer goede hand-oog coördinatie (werpen speren) Herseninhoud 1400cc Beschikte over sociale vaardigheden 30
Deze gegevens zijn een samenvatting van wat we nu weten over een aantal van de belangrijkste mensachtigen, gebaseerd op opgravingen en interpretaties van fossielen en andere bodemvondsten zoals gebruiksvoorwerpen. Het overzicht is uiteraard (nog) niet compleet. Ook bevat het hiaten. Want wat gebeurde er bijvoorbeeld tussen het uitsterven van Homo habilis en H. erectus, en het moment dat H. sapiens op de proppen kwam? Leefden ze een tijdje zij aan zij? Een andere vraag is, of de mensachtige soorten zich onafhankelijk van elkaar ontwikkelden, of dat de ene soort uit de andere soort is voortgekomen. Er zijn veel aanwijzingen dat in ieder geval uit A. afarensis vervolgens H. habilis, H. erectus en H. sapiens zijn voortgekomen (zie figuur 14). Waarschijnlijk zaten andere experimenten uit de natuur op een dood spoor en zijn uitgestorven. Laten we teruggaan naar de Oldupai kloof. Wat is daar tot nu toe aangetroffen? Tijdens opgravingen in de diverse lagen in de bodem van de kloof zijn fossiele resten gevonden van drie mensachtigen, namelijk Australopithecus Boisei (de “nutcrackerman”), met een herseninhoud van 500cc, in de diepste en dus oudste lagen; daarboven Homo habilis (de “handyman”), 600cc en tenslotte H. erectus (“Stone tool man”), 950cc.
Figuur 12 evolutie mensachtigen (bron Scientific American)
Er zijn vage aanwijzingen dat er verwantschap bestaat, met andere woorden dat in dat gebied de soorten uit elkaar voortgekomen zijn.
Samenvattend kan gezegd worden dat er nog veel vragen overblijven over de evolutie van de mens tot nu toe. Waar we van af stammen is min of meer duidelijk. De overgang van mensaap naar mens nog niet. Wat was de aanleiding tot deze stap? Of was het geen overgang maar een logische genetische aanpassing? Of misschien toch een scheppingsdaad van de hand van God, zoals de creationisten beweren? Mary Leakey heeft de wereld een mooi cadeau gegeven. Haar opgravingen in de Oldupaikloof hebben de mensheid aan het denken gezet over de vraag waar we vandaan komen. Hopelijk stemt dat tot nederigheid, dat zou de wereld goed doen. 31
De mooiste (natuur)foto’s
32
33
34
35
36
