REGISTER VOOR DE OSTEOPATEN VAN BELGIE - R.O.B. - DE OSTEOPAAT BEROEPSCOMPETENTIE PROFIEL

osteopathie_rob_bcp_versie_1_15062011

REGISTER VOOR DE OSTEOPATEN VAN BELGIE - R.O.B. “DE OSTEOPAAT” BEROEPSCOMPETENTIE PROFIEL

Secretariaat: Yzerhand 18, 9120 Beveren [email protected] ©Copyright door het Register voor de Osteopaten van België (ROB) © 2011. Niets uit deze opgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

1


BEROEPSCOMPETENTIE PROFIEL Inhoud

Voorwoord ................................................................................................................................. 4 1. Algemene beschouwingen ...................................................................................................... 5 1.1. Geschiedenis.................................................................................................................... 5 1.2. Algemene principes van de osteopathie .......................................................................... 5 1.3. Vijf modellen................................................................................................................... 7 1.3.1. Biomechanisch model .............................................................................................. 7 1.3.2. Neurologisch model ................................................................................................. 7 1.3.3. Ademhaling- en circulatie model ............................................................................. 7 1.3.4. Bio-psychosociaal model ......................................................................................... 7 1.3.5. Bio-energetisch model.............................................................................................. 7 2. Toepassing van de osteopathie ............................................................................................... 8 3. Osteopathische generieke behandelvaardigheden .................................................................. 9 3.1. Kennis van de osteopathische principes en filosofie ....................................................... 9 3.2. Diagnosestelling .............................................................................................................. 9 3.3. Behandeling ..................................................................................................................... 9 3.4. Advies.............................................................................................................................. 9 3.5. Evaluatie .......................................................................................................................... 9 4. Osteopathische klinische vaardigheden ............................................................................... 10 4.1. Anamnese en klinisch onderzoek .................................................................................. 10 4.2. Manipulaties .................................................................................................................. 10 4.3. Mobilisaties ................................................................................................................... 10 4.4. Muscle Energy Techniques (MET) ............................................................................... 11 4.5. Spontaneous Release Techniques (SRT) ....................................................................... 11 4.6. Viscerale technieken en drainages ................................................................................ 12 4.7. Craniosacrale technieken ............................................................................................... 12 4.8. Fasciale technieken ....................................................................................................... 12 5. Communicatie - samenwerking ............................................................................................ 13 5.1. Met de patiënt ................................................................................................................ 13 5.2. Met andere gezondheidswerkers ................................................................................... 13 6. Kennis en wetenschap .......................................................................................................... 14 6.1. Bij- en nascholing.......................................................................................................... 14 6.2. Bijdrage aan de wetenschap .......................................................................................... 14 6.3. Kritische beschouwingen van wetenschappelijk onderzoek ......................................... 14 7. Maatschappelijke competenties............................................................................................ 15 7.1. Maatschappelijke ontwikkeling in de gezondheidssector ............................................. 15 7.2. Volksgezondheid ........................................................................................................... 15 7.3. Verzekering ................................................................................................................... 15 8. Praktijkorganisatie ................................................................................................................ 16 8.1. management .................................................................................................................. 16 8.2. Patiëntengegevens ......................................................................................................... 16 8.3. Wettelijke verplichtingen .............................................................................................. 16 9. Professionaliteit en beroepsethiek ........................................................................................ 17 10. Beroepsverschillen met aanverwante beroepen en profilering........................................... 18 10.1. Kinesitherapie en manuele therapie ............................................................................ 18 10.2. Chiropraxie .................................................................................................................. 19 10.3. Klassieke (allopathische) geneeskunde ....................................................................... 19

2


11. Opleiding en training in België .......................................................................................... 20 12. Werkzaamheid van de osteopathie ..................................................................................... 21 12.1. Mobiliteit ..................................................................................................................... 21 12.2. Somatische disfunctie .................................................................................................. 21 12.3. Doorbloeding ............................................................................................................... 22 12.4. Zelfregulerende mechanismen .................................................................................... 22 12.4.1. Metabole toestand van de klachtenstructuur ........................................................ 22 12.4.2. Auto-immuunsysteem .......................................................................................... 22 12.4.3. Specifieke orgaansystemen: voorbeelden ............................................................ 22 12.5. Research ...................................................................................................................... 23 13. Veilige technieken .............................................................................................................. 24 14. Specifieke terminologie ...................................................................................................... 25 15. Referenties .......................................................................................................................... 27

3


Voorwoord Dit document beschrijft de competenties van de osteopaat. Na een inleiding over de definitie, de principes en de filosofie van de osteopathie beschrijft het document de generieke behandelvaardigheden, de klinische vaardigheden, de communicatiemogelijkheden met patiënten en andere medische beroepen, de bijdrage aan de wetenschap, de praktijkorganisatie, de professionaliteit en de beroepsethiek van de osteopaat. Ook de opleiding tot osteopaat en de werkzaamheid van de osteopathie wordt beschreven.

4


1. Algemene beschouwingen 1.1. Geschiedenis Osteopathie (ook osteopathische geneeskunde genoemd) is een manuele vorm van geneeskunde die ontwikkeld werd door Dr. Andrew Taylor Still, midden de jaren 1800 in de Verenigde Staten van Amerika. Still richtte de eerste school voor osteopathie op (1874) en de principes en filosofie van de osteopathie verspreidden zich snel over de wereld. (Ref.: Cole 1987, EAMT 1906, Still 1899, Still 1902) De osteopathie is geen iatrochemische maar wel een vitalistische en iatromechanische geneeskunde. Uit deze vitalistische en iatromechanische gedachten distilleerde Still zijn principes. In de Verenigde Staten van Amerika loopt de osteopathie opleiding parallel met de allopathische geneeskunde en de Amerikaanse osteopaten hebben dezelfde beroepsmogelijkheden als de Amerikaanse allopathische artsen. (Ref.: American Osteopathic Association: Fact Sheet 2006) Ze voegen de osteopathische principes en filosofie aan hun klassieke patiëntenbenadering toe. Buiten de Verenigde Staten van Amerika zijn osteopaten niet als arts opgeleid. Men spreekt van “osteopathic physicians” en van “osteopaths”. “Osteopathic physicians” (osteopathische artsen) en “osteopaths” (osteopaten) bezitten gemeenschappelijke competenties die hier worden besproken. Het beroepsprofiel beschrijft de competenties van de osteopaat, niet dat van de osteopathische arts.

1.2. Algemene principes van de osteopathie (Ref.: AOA 2008, Downing 1935, EAMT 1916, Kuchera & Kuchera 1994, Peeters & Lason 2005, Ward 2003) Osteopathie is een gezondheidssysteem waarbij de manuele patiëntenbenadering als doel heeft de gezondheid van de patiënt te optimaliseren en te onderhouden. Osteopathie baseert zich op het concept dat de mens als levend organisme een structurele (anatomie) en functionele (fysiologie) eenheid is. De focus van de osteopathie ligt op de benadering van de optimalisering van de gezondheid van de patiënt en niet op de behandeling van zijn ziekten. De volgende principes worden gehanteerd: 1. De mens is een dynamisch functionerende eenheid waarvan de gezondheidstoestand beïnvloed wordt door lichaam (structuur en functie) en geest. 2. De mens bezit zelfregulerende en zelfcorrigerende mechanismen die verzwakt kunnen zijn en die versterkt kunnen worden door een osteopathische behandeling. 3. Structuur (anatomie) en functie (fysiologie) beïnvloeden elkaar wederzijds op alle niveaus. 4. Rationele osteopathische behandelingen zijn gebaseerd op deze principes. Structuur en functie beïnvloeden elkaar wederzijds via hemodynamische, neurologische, lymfatische en biomechanische weg en dit zowel op het macroanatomisch niveau als op de microscopische, biochemische en cellulaire niveaus. 5


De osteopathiepraktijk combineert medische en wetenschappelijke kennis met deze osteopathische principes en filosofie. Wetenschappelijke en evidence-based kennis hebben een hoge prioriteit in de patiëntenbenadering, dit zowel op onderzoeks- als op behandelingsvlak. De filosofie van de osteopathie werd ontwikkeld als een omkadering van het herkennen en faciliteren van de zelfregulerende mechanismen in het lichaam door het manueel behandelen van bewegingsverliezen en disfuncties die het normale functioneren van de doorbloeding, de neurologische verzorging en de biomechanica belemmeren. In die zin zijn een structurele diagnose en mobilisaties en manipulaties (Osteopathic Manipulative Treatment, OMT – Dodd et al 2003) van het musculoskeletale, het viscerale en het craniosacrale systeem essentiële componenten van de osteopathie. De unieke manier waarop osteopathische manipulatie en mobiliserende technieken geïntegreerd worden in de patiëntenbenadering, de behandelduur, de behandelfrequentie en de techniekkeuze zijn zo specifiek dat de osteopathie zich hiermee onderscheidt van andere medische disciplines. De besproken manipulaties zijn niet beperkt tot het “kraken” van gewrichten in de wervelkolom. Meerdere vormen van osteopathische manuele technieken (van structureel tot functioneel) worden hieronder verstaan (Ref.: AOA OMT 2010). De osteopathische benadering is gebaseerd op 5 modellen van structuur-functie interactie en is niet gelimiteerd tot het behandelen van musculoskeletale klachten. Osteopathie is meer begaan met de wederzijdse invloed van de biomechanica in het musculoskeletale systeem en de ganse lichaamsfysiologie. Osteopathie erkent dat hoewel elke patiënt over dezelfde basiscomponenten beschikt, elk individu zijn eigen adaptaties ontwikkelt op fysische, chemische, emotionele en psychische belastingen. Als gevolg daarvan zal de osteopaat minder bekommerd zijn om de patiënt in een veralgemeend schema te brengen dan wel om de individuele interactie tussen structuur en functie te optimaliseren. “Osteopathy is an established recognized system of healthcare which relies on manual contact for diagnosis and treatment. It respects the relationship of body, mind and spirit in health and disease; it lays emphasis on the structural and functional integrity of the body and the body's intrinsic tendency for selfhealing. Osteopathic treatment is viewed as a facilitative influence to encourage this self regulatory process. Pain and disability experienced by patients are viewed as resulting from a reciprocal relationship between the musculoskeletal and visceral components of a disease or strain.” World Osteopathic Health Organization (WOHO)

6


1.3. Vijf modellen (Ref.: WHO 2010)

1.3.1. Biomechanisch model Dit model ziet het lichaam als de integratie van somatische componenten die lichaamshouding en lichaamsbalans coördineren. Onevenwichten in dit model kunnen leiden tot energieverlies, wijziging in de proprioceptie, wijzigingen in de gewrichtsstructuren en wijzigingen in de neurovasculaire functies en metabolisme. Therapeutisch gebruikt dit model OMT om de lichaamshouding, lichaamsmobiliteit en lichaamsbalans te herstellen. (Ref.: Gilliss et al 2010, Sucher et al 2005)

1.3.2. Neurologisch model Dit model beschouwt de effecten van spinale facilitatie, proprioceptieve functies en de invloed van het autonome zenuwstelsel en de nociceptie op het functioneren van het neuroendocriene systeem. Van belang is hier duidelijk de interactie tussen het musculoskeletale en het viscerale systeem via het autonome zenuwstelsel. Therapeutisch wordt hier OMT toegepast om de mechanische stress en neurologische input te reduceren.

1.3.3. Ademhaling- en circulatie model Dit model bekommert zich om het onderhouden van een goede kwaliteit van het inter- en intracellulaire niveau vooral wat betreft de zuurstofvoorziening (O2 – CO2 uitwisseling) en het afvoeren van afvalstoffen. Elke stress, rek of retractie op weefsel kan de circulatie remmen en aldus de gezondheid van het weefsel schaden. Therapeutisch wordt “Osteopathic Manipulative Treatment – OMT” gebruikt om disfuncties van het ademhalingssysteem en van de hemodynamica te herstellen.

1.3.4. Bio-psychosociaal model Dit model bekommert zich om de reactie van het lichaam sociaaleconomische, culturele, psychische of fysiologische stress.

op

omgevings-,

1.3.5. Bio-energetisch model Het lichaam tracht een balans te behouden tussen energieproductie, energieverdeling en energieverbruik. OMT wordt aangewend om somatische disfuncties te behandelen die het potentieel hebben om deze energiebalans te verstoren.

7


2. Toepassing van de osteopathie Osteopathie wordt toegepast als complement of alternatief van de allopathische geneeskunde. Afhankelijk van de klachten en aandoening zal één of meerdere van de beschreven modellen gebruikt worden. Factoren die de techniekkeuze bepalen zijn: de aandoening, de algemene gezondheidstoestand van de patiënt, zijn voorgeschiedenis en de in het onderzoek gevonden letsels. Elk behandelplan is specifiek voor de patiënt. Er zijn bewijzen voorhanden dat osteopathie werkzaam is bij de behandeling van verschillende aandoeningen waaronder lage rugpijn, fibromyalgie, carpal tunnel syndroom, bepaalde ademhalingsdisfuncties, otitis media, constipatie, etc. Sommige studies tonen aan dat de kost van een osteopathiebehandeling lager ligt dan een allopathische behandeling. Het risico op complicaties is gering. (Alvizatos 2006, Andersson et al 1999, Bledsoe 2004, Brugman et al 2010, Crow & Gorodinsky 2009, Degenhart & Kuchera 2006, Fischer 2009, Fryer et al 2005, Gibson et al 1985, Hallas et al 2009, Hoehler et al 1981, Howard & Drysdale 2006, King et al 2003, Kirk et al 2005, Licciardone 2001, Licciardone et al 2003, Licciardone 2004, Licciardone et al 2005, Licciardone et al 2005, Licciardone 2007, Licciardone et al 2010, Nemett et al 2007, Overberger et al 2009, McReynolds & Sheridan 2005, Norton 2009, Sandhouse et al 2010, Schabert & Crow 2009) Osteopaten werken als onafhankelijke practici en voeren een eigen osteopathische onderzoeks- en behandelingsstrategie. Osteopaten behandelen niet met farmacologie, chirurgie, injectietherapie en naalden. Ze gebruiken geen toestellen en voeren geen bevallingen uit. Steeds bericht de osteopaat de behandelende huisarts over zijn/haar behandeling van de patiënt. Osteopaten werken samen met andere gezondheidswerkers waarvan ze geen concurrenten zijn.

8


3. Osteopathische generieke behandelvaardigheden 3.1. Kennis van de osteopathische principes en filosofie De osteopaat kent de osteopathische principes en filosofie en kan deze in alle onderzoeks- en behandelsituaties toepassen.

3.2. Diagnosestelling De osteopaat is in staat om op basis van zijn kennis van het vakgebied der osteopathie een functionele osteopathische diagnose te stellen die aansluit bij de klacht van de patiënt. Tevens is hij in staat tot het overwegen van andere behandelingen dan osteopathie en er naar te verwijzen. Functionele osteopathische diagnostiek onderscheidt zich van de allopathische diagnostiek. Osteopathische diagnostiek betreft het manueel opsporen van somatische disfuncties die de gezondheidstoestand van de patiënt verstoren en wijzigen en die zelfregulerende mechanismen in het lichaam remmen. (Ref.: Stochkendahl et al 2006) Allopathische diagnostiek is het met alle mogelijke middelen opsporen van aanwezige ziekten bij de patiënt. Hiertoe is de osteopaat niet bevoegd. De osteopaat kan relevante klinische testen waaronder radiografisch onderzoek en labo testen interpreteren in functie van de veiligheid van de patiënt, in functie van het eventueel doorverwijzen van de patiënt en in functie van de osteopathische principes en filosofie. De osteopaat is in staat een uitsluitingdiagnostiek uit te voeren om te bepalen of de patiënt moet doorverwezen worden en of de patiënt gebaat is met een osteopathische behandeling of niet.

3.3. Behandeling Aansluitend op de gestelde diagnose is de osteopaat in staat om een passende osteopathische behandeling aan de patiënt aan te bieden en veilig uit te voeren.

3.4. Advies Aansluitend op de diagnosestelling en de behandeling is de osteopaat in staat om de patiënt voedings- en gedragsadviezen te geven die tot een algehele verbetering van de gezondheidsen welzijnssituatie van de patiënt leiden.

3.5. Evaluatie De osteopaat is in staat zijn behandelingsresultaten te evalueren op een zo objectief mogelijke manier.

9


4. Osteopathische klinische vaardigheden 4.1. Anamnese en klinisch onderzoek De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het afnemen van een grondige anamnese tot het opsporen van de klachtenveroorzakende structu(u)r(en). In deze grondige anamnese is inbegrepen het opsporen van aandoeningen die niet tot de osteopathische behandelcompetenties behoren; het betreft het opsporen van contra-indicaties tot osteopathische behandeling of technieken. De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van manuele onderzoekstechnieken (Ref.: Bush & Vorro 2009) tot het opsporen van somatische disfuncties op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hiertoe wordt gebruik gemaakt van palpatie van alle mogelijke lichaamsstructuren met het oog op het vinden van weefselveranderingen. De gevonden weefselveranderingen worden in verband gebracht met de gevonden somatische disfuncties. Naast de palpatie wordt gebruik gemaakt van manueel mobiliteitsonderzoek van alle mogelijke lichaamsstructuren, voornamelijk van maar niet beperkt tot musculoskeletale gewrichten. De osteopaat beschikt onderzoeksvaardigheden.

dan

ook

over

doorgedreven

palpatoire

en

mechanische

De osteopaat is in staat een uitsluitingdiagnostiek uit te voeren om te bepalen of de patiënt moet doorverwezen worden en of de patiënt gebaat is met een osteopathische behandeling of niet.

4.2. Manipulaties De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van manipulatietechnieken op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hij/zij bezit de vaardigheden manipulatietechnieken toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van de manipulatie. Manipulaties worden toegepast in alle mogelijke musculoskeletale lichaamsgebieden en kunnen met korte of lange hefboom gebruikt worden met als doel bewegingsmechanica te herstellen, lokale doorbloeding en homeostase te verbeteren of via neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren. Manipulaties kunnen eveneens houdings- en balansstoornissen beïnvloeden en zo de energiebalans van de patiënt harmoniseren. (Bronfort et al 2001, Bronfort et al 2004, Bronfort et al 2008, Bronfort et al 2010, Cecchi et al 2010, de Almeida et al 2010, Du et al 2010, Gross et al 2010, Liu et al 2010, Passmore et al 2010, Taylor & Murphy 2010)

4.3. Mobilisaties De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van mobilisatietechnieken op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau.

10


Hij/zij bezit de vaardigheden mobilisatietechnieken toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van de mobilisatie. Mobilisaties worden toegepast in alle mogelijke lichaamsgebieden en kunnen met korte of lange hefboom gebruikt worden met als doel bewegingsmechanica te herstellen, lokale doorbloeding en homeostase te verbeteren of via neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren. Mobilisaties kunnen eveneens houdings- en balansstoornissen beïnvloeden en zo de energiebalans van de patiënt harmoniseren. (Ref.: Gross et al 2010)

4.4. Muscle Energy Techniques (MET) (Mitchel et al 1997) De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van MET op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hij/zij bezit de vaardigheden MET toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van MET. MET worden toegepast in alle mogelijke musculaire lichaamsgebieden en kunnen zowel spierversterkend, spierrekkend als spierontspannend worden toegepast. Ze herstellen tonus- en trofische wijzigingen alsook de spierbalans met als doel posturologische correcties door te voeren. Het doel van MET kan ook zijn om bewegingsmechanica te herstellen, lokale doorbloeding en homeostase te verbeteren of via neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren. (Ref.: Burns & Wells 2006)

4.5. Spontaneous Release Techniques (SRT) (Ref.: Jones 2004) De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van SRT op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hij/zij bezit de vaardigheden SRT toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van SRT. SRT zijn technieken die werden ontwikkeld door L. Jones, osteopaat en bestaan erin om via monitoring van pijnpunten en het voor de patiënt passief doorvoeren en aanhouden van gewrichtsposities deze pijnpunten te laten verdwijnen. De juiste neurofysiologische achtergrond van deze technieken berust op het spierspoelmechanisme. Het doel van SRT is om bewegingsmechanica te herstellen, lokale doorbloeding en homeostase te verbeteren en via neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren. Ze hebben tevens een lokale invloed op pijnpunten.

11


4.6. Viscerale technieken en drainages De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van viscerale- en drainagetechnieken op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hij/zij bezit de vaardigheden viscerale- en drainagetechnieken toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van drainagetechnieken. Viscerale technieken zijn zachte handgrepen, direct of via hefboom met als doel mobiliteit, weefselcongestie, doorbloeding en homeostase gunstig te beïnvloeden en via neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren. Drainagetechnieken omvatten musculoskeletale en viscerale zachte handgrepen, direct of via hefboom met als doel weefselcongestie, doorbloeding en homeostase gunstig te beïnvloeden en via neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren. Ze omvatten manuele technieken op het diafragma om dezelfde doelen te bereiken.

4.7. Craniosacrale technieken (Ref.: Becker 2001, Bering 1962, Enzman 1991, Ferguson 1991, Ferre 1991, Greenman 1995, Greitz 1992 & 1993, Heisev 1993, Hubbart 1971, Jaslow 1992, Kimmer 1961, Magoun 1979, Moskalenko et al 1980 & 2003, Nelson 2001 & 2002, Retzlav 1975, Sergueef 2001 & 2002, Sutherland 1939, Upledger 1971) De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van craniosacrale technieken op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hij/zij bezit de vaardigheden craniosacrale technieken toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van craniosacrale technieken. Craniosacrale technieken werden ontwikkeld door W.G.Sutherland, osteopaat. Het zijn uiterst zachte en in amplitudo minimale mobilisatietechnieken van schedelstructuren (suturen, temporomandibulaire gewrichten en hoog cervicale gewrichten) met als doel de vascularisatie van schedel en inhoud vooral drainerend te beïnvloeden alsook een balancerende invloed te hebben op de algemene neurovegetatieve toestand van de patiënt.

4.8. Fasciale technieken De osteopaat bezit de professionele vaardigheden betreffende het in algemene en specifieke zin kunnen toepassen van fasciale technieken op een veilig, manueel-technisch en functioneel hoogstaand niveau. Hij/zij bezit de vaardigheden fasciale technieken toe te passen, aangepast aan leeftijd, geslacht, aandoening en huidige toestand van de patiënt. De osteopaat herkent eveneens contra-indicaties voor het toepassen van fasciale technieken. Fasciale technieken zijn technieken op alle mogelijke lichaamsfasciën. Het zijn initieel fasciale rektechnieken die als doel hebben om via mechanische, neurologische of vasculaire weg somatische disfuncties en letselketens te corrigeren.

12


5. Communicatie - samenwerking 5.1. Met de patiënt De osteopaat bezit de professionele vaardigheden om een goede verstandhouding met de patiënt op te bouwen, waarbij hij/zij op heldere wijze het osteopathisch onderzoek en behandelen uitlegt. Hierbij toont de osteopaat respect, begrip, betrokkenheid en vertrouwen naar de patiënt toe. De osteopaat houdt rekening met de taalachtergrond van de patiënt (met inachtneming van de oorspronkelijke taal van de patiënt, zijn sociaaleconomische status en het daarmee gepaard gaande woordgebruik). De osteopaat kan relevante vragen stellen. Inleidende vragen, vervolgvragen, reflectievragen, open en gesloten vragen. Hij/zij kan belangrijke informatie uit gesprekken opnemen. De osteopaat gaat met de verkregen patiëntengegevens vertrouwelijk om.

5.2. Met andere gezondheidswerkers De osteopaat kan de anamnese, het onderzoek en de keuzes in de behandelwijze mondeling en schriftelijk weergeven en verantwoorden, met inachtneming van medisch taalgebruik. De osteopaat streeft overleg en samenwerking met andere disciplines uit de gezondheidszorg na en is zich bewust van de plaats die de osteopathie in het bredere veld van de gezondheidszorg inneemt. Hij/zij toont zich daarbij bewust van de grenzen van samenwerking en de grenzen van het eigen vak. Hij/zij kan de patiënt informeren over wat andere disciplines in de gezondheidszorg kunnen bijdragen en/of kunnen aanvullen. Hij/zij kan netwerken met andere professionals opbouwen en onderhouden. Hij/zij is betrouwbaar, houdt zich aan afspraken en behandelt verkregen informatie met uiterste zorg en vertrouwelijkheid (conform de daarvoor vastgestelde beroepscode). De osteopaat beschikt over inzicht in wat de consequenties van het eigen handelen kunnen hebben voor de overige beroepsmensen binnen een (multidisciplinair) team en kan met dien verstande adequaat functioneren in teamverband. Hij/zij kan de eigen werkzaamheden afstemmen op die van anderen, is hulpvaardig en collegiaal en stelt zich open op. De osteopaat houdt zich aan de grenzen van de eigen deskundigheid en die van de osteopathie door doelgericht, adequaat en tijdig te verwijzen. De osteopaat draagt zowel vertrouwelijke als niet-vertrouwelijke informatie over patiënten zorgvuldig over aan beroepsgenoten en derden (indien nodig), daarbij altijd strikt rekening houdend met de codes rondom het beroepsgeheim. Hij/zij handelt daarbij tevens conform de algemene richtlijn van de beroepscode der osteopathie.

13


6. Kennis en wetenschap 6.1. Bij- en nascholing De osteopaat is verantwoordelijk voor het ontwikkelen en onderhouden van een persoonlijk bij- en nascholingsplan. Hij/zij voldoet aan de eisen voor nascholing zoals door de beroepsgroep gesteld. De osteopaat erkent het “lifelong learning” aspect van het beroep.

6.2. Bijdrage aan de wetenschap De osteopaat werkt mee aan effectiviteit- en kwaliteitsonderzoek. Hij/zij is in dit geval in staat een afweging te maken van de noodzaak, relevantie en te verwachten resultaten van voornoemd onderzoek. Hij/zij is bereid stagiaires te begeleiden in de praktijk. De osteopaat is in staat zelfstandig en in teamverband een onderzoeksprotocol op te stellen, hypothesen te formuleren, wetenschappelijke vragen te formuleren en een wetenschappelijk onderzoek door te voeren en te publiceren.

6.3. Kritische beschouwingen van wetenschappelijk onderzoek De osteopaat beschikt over inzicht in de principes van statistische en cijfermatige vaardigheden. Hij/zij is in staat om onderzoeksresultaten betreffende de osteopathie en de geneeskunde afdoende te analyseren en te interpreteren en kan relevante onderzoeksresultaten en wetenschappelijke informatie inpassen in het eigen osteopathisch denken en handelen.

14


7. Maatschappelijke competenties 7.1. Maatschappelijke ontwikkeling in de gezondheidssector De osteopaat informeert zich via relevante vakliteratuur en via de media inzake actuele ontwikkeling op het gebied van de gezondheidszorg. Hij/zij is lid van de beroepsvereniging.

7.2. Volksgezondheid De osteopaat weet in de eigen praktijk situaties te herkennen die relevant zijn voor de gehele volksgezondheid. Hij/zij kent ook de instanties waar eventuele bedreigingen voor de volksgezondheid moeten gerapporteerd worden.

7.3. Verzekering De osteopaat is op de hoogte van de wetten op de ziekteverzekering. Hij/zij weet hoe hij toegang tot polisgegevens van zorgverzekeraars kan krijgen en kan deze gegevens interpreteren voor wat de vergoeding voor osteopathische behandelingen betreft. De osteopaat is adequaat verzekerd tegen mogelijke beroepsfouten.

15


8. Praktijkorganisatie 8.1. management De osteopaat organiseert mensen, middelen en informatie binnen de eigen praktijk op dusdanige wijze, dat op efficiënte en effectieve wijze continue zorg geboden kan worden.

8.2. Patiëntengegevens De osteopaat draagt zorg voor de privacybescherming van de patiënt. Hij/zij registreert op systematische, zorgvuldige en vertrouwelijke wijze de relevante gegevens van de patiënt in het (eventueel digitale) patiëntendossier.

8.3. Wettelijke verplichtingen De osteopaat evalueert planmatig en met regelmaat de eigen praktijkvoering en staat toe dat de eigen praktijk regelmatig geëvalueerd wordt door het beroepsregister. De osteopaat handelt conform de wet inzake het uitvoeren van de boekhouding en verplichtingen ten opzichte van de fiscus. De reglementering van de door de raad van state bekrachtigde beroepsvereniging betreffende de praktijkvoering wordt gerespecteerd.

16


9. Professionaliteit en beroepsethiek De osteopaat is in staat tot het leveren van een onafhankelijke en specifieke gezondheidszorg die bijdraagt tot de verbetering van de kwaliteit van leven en daarmee het algemene welbevinden van de patiënt. Hij/zij werkt patiëntgericht en stelt de individuele patiënt centraal. Hij/zij is zich bewust van zijn verantwoordelijkheden ten opzichte van patiënten, collegae, het osteopathische beroep en de gezondheidszorg in het algemeen. De osteopaat is volledig zelfstandig in zijn beroepsuitoefening en tevens in staat om het beroep van osteopaat daadwerkelijk in de praktijk uit te oefenen en te evalueren. Hij/zij beschikt over een kritisch inzicht in de eigen mogelijkheden en beperkingen. In deze context is de osteopaat tevens opgeleid tot het opzoeken en interpreteren van wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot zijn vak. Nieuwe inzichten en wetenschappelijke bewijzen worden geïmplementeerd in de osteopathiepraktijk en in het osteopathieonderwijs. De osteopaat handelt doelgericht, oplossingsgericht en onafhankelijk. De osteopaat is bekend met de actuele wetgeving en ethische overwegingen met betrekking tot het handelen in de praktijk. Hieronder vallen zaken als zwijgplicht, gedragscode, beroepscode.

17


10. Beroepsverschillen met aanverwante beroepen en profilering 10.1. Kinesitherapie en manuele therapie De osteopathie verschilt van de kinesitherapie en manuele therapie op verschillende vlakken:  De osteopathie hanteert de osteopathische principes en filosofie zoals in dit document beschreven. Dit is eigen aan de osteopathie, niet aan de kinesitherapie of aan de manuele therapie.  De osteopathie behandelt geen ziekten maar optimaliseert de gezondheidstoestand van de patiënt met het oog op het stimuleren van diens zelfregulerende krachten (immuniteit, herstelvermogen). De kinesitherapie richt zich op revalidatie, oefentherapie en op ondersteuning van het allopatische concept. Manuele therapie richt zich op specifieke musculoskeletale klachten en onderzoekt en behandelt lokale stress in gewrichten en weke delen.  De osteopathie hanteert de somatische disfunctie als mogelijke oorzaak van klachten in alle mogelijke structuren en streeft er naar de somatische disfuncties op te heffen.  De osteopathie voert geen revalidatie, massage of oefentherapie uit. Revalidatie, massage en oefentherapie zijn specifieke vakgebieden van de kinesitherapie.  De osteopathie maakt geen gebruik van toestellen, noch elektrisch, noch mechanisch. Toestellen worden frequent in de kinesitherapie gebruikt.  De behandelfrequentie van de osteopathie is maximaal 1 maal per week, dit om het lichaam de mogelijkheid te geven zijn zelfregulerende en zelfcorrigerende mechanismen optimaal te benutten. In de kinesitherapie en manuele therapie wordt frequenter behandeld.  Mobiliteitsprincipes worden in de kinesitherapie en manuele therapie gebaseerd op bewegingsamplitudo, in de osteopathie op het juiste gebruik van bewegingsassen en biomechanica.  Osteopathie beschouwt de ganse patiënt (holisme) om de invloeden van somatische disfuncties, verklevingen, retracties en bewegingsverliezen in andere regio’s op het klachtengebied op te lossen. Kinesitherapie en manuele therapie beschouwen de klachtenregio als essentieel in de behandeling.  Kinesitherapie en manuele therapie beperken zich tot het musculoskeletale systeem en osteopathie beschouwt de interactie tussen het musculoskeletale, het viscerale en het craniosacrale systeem als essentieel voor het behoud van gezondheid en het eigen regeneratievermogen.  Osteopathie beschouwt preventie als uiterst belangrijk. Regelmatig een osteopaat bezoeken, ook als er geen klachten zijn, betekent dat aanwezige somatische disfuncties, bewegingsbeperkingen en verklevingen minder kans krijgen om een klachtenpatroon te ontwikkelen. Kinesitherapie ziet preventie als het geven van bewegingsadviezen, niet als behandeling.  Osteokiné praktijken worden niet als osteopathiepraktijken beschouwd. De kinesitherapeuten die tevens “osteopathische technieken” aanbieden gaan er van uit dat deze “osteopathische technieken” complementair zijn aan de kinesitherapietechnieken. Ze vergeten echter dat osteopathie een totaalconcept is (en geen verzameling van technieken) met voor het onderzoek en behandeling specifieke principes.

18




De kinesitherapie en manuele therapie hebben voor elke aandoening een behandelingsrecept. Osteopathie beschouwt elke patiënt als uniek en elke klacht specifiek gebonden aan individuele letselpatronen.

10.2. Chiropraxie De osteopathie verschilt van de chiropraxie op verschillende vlakken:  De osteopathie hanteert de somatische disfunctie als mogelijke oorzaak van klachten in alle mogelijke structuren en streeft er naar de somatische disfuncties op te heffen. Dit gebeurt in de osteopathie niet enkel via manipulatie van de wervelkolom of extremiteiten maar via meer uitgebreide OMT alsook via viscerale, craniosacrale en fasciale technieken. Chiropraxie gebruikt enkel manipulatie als behandeltechniek.  De behandelfrequentie van de osteopathie is maximaal 1 maal per week, dit om het lichaam de mogelijkheid te geven zijn zelfregulerende mechanismen optimaal te benutten. Chiropraxie behandelt frequenter.  Een osteopathische behandeling heeft een minimumduur van 30 minuten. Chiropraxie heeft een veel kortere behandeltijd.

10.3. Klassieke (allopathische) geneeskunde De osteopathie verschilt van de allopathische geneeskunde op verschillende vlakken:  De osteopathie hanteert de somatische disfunctie als mogelijke oorzaak van klachten in alle mogelijke structuren en streeft er naar de somatische disfuncties op te heffen. In de klassieke geneeskunde kent men de somatische disfunctie vooral als deel van de diagnostiek maar wordt ze niet gebruikt als therapeutische mogelijkheid.  De osteopathie heeft een specifieke osteopathische diagnostiek, gebaseerd op het zoeken naar somatische disfuncties en stelt geen medische diagnostiek als zijnde het bepalen van de ziekte. Allopatische geneeskunde zoekt vooral de ziekte op.  De osteopathie gebruikt enkel manuele technieken (OMT) in onderzoek en behandeling.  De osteopaat ziet de huisarts als centrale figuur in de gezondheidszorg van de patiënt. Hoewel de osteopaat onafhankelijk onderzoekt en behandelt, licht hij/zij de huisarts in over zijn/haar bevindingen en specifieke osteopathische behandeling.  De osteopathie is niet in concurrentie of competitie met de allopathische geneeskunde.  Zuiver functionele klachten kunnen via osteopathie behandeld worden. Bij echte structurele klachten (erfelijke aandoeningen, fracturen, kanker, echte, aangetoonde ziekten) kan in sommige gevallen de osteopathie complementair zijn; in andere gevallen niet aangewezen.  Osteopathie werkt niet levensreddend zoals de allopathische geneeskunde.

19


11. Opleiding en training in België Osteopaten hebben een brede basis nodig van basismedische wetenschappen en klinische kennis. Een sterke wetenschappelijke achtergrond is noodzakelijk om de 5 modellen onafhankelijk, veilig en efficiënt in de praktijk om te zetten. Uitsluitingsdiagnostiek neemt een belangrijke plaats in in het opleidingsprogramma. Het ROB streeft naar een academisch niveau MSc.Ost. voor alle osteopaten. Enkel op die manier kan het beroep osteopaat ernstig genomen worden door andere medische beroepsgroepen en kan de osteopathie beschouwd worden als een wetenschappelijk gefundeerde wetenschap, onafhankelijk van kinesitherapie, chiropraxie, manuele therapie en de klassieke geneeskunde. De toelatingsvoorwaarden tot het volgen van een opleiding tot osteopaat moeten gelijk zijn aan de toelatingsvoorwaarden om universitaire studies aan te vatten. Het opleidingscurriculum moet voldoen aan de vereisten van het Bologna proces (BAMA structuur) met een minimum leerbelasting (na Algemeen Secundair Onderwijs – ASO) van 300 ECTS credits en een academische graad MSc.Ost. die verder toelating verleent tot doctoraats- of PhD studies. De leerdoelen in een opleidingscurriculum voor osteopaten moeten de beroepscompetenties zoals beschreven in dit beroepscompetentie profiel nastreven en opleiden tot academisch gevormde osteopaten. Er moet regelmatig samenspraak zijn tussen enerzijds de beroepsvereniging en anderzijds de opleidingsinstituten om er voor te zorgen dat de coherenties tussen opleidingsdoelen en beroepseisen blijft bestaan.

20


12. Werkzaamheid van de osteopathie Osteopathie steunt op de klassieke basismedische wetenschappen: anatomie, fysiologie, neurologie, biochemie, biomechanica, pathologie. Deze basismedische wetenschappen worden functioneel toegepast in anamnese, onderzoek en behandeling. Relaties tussen de behandelde lichaamsregio en het klachtengebied worden verklaard aan de hand van in de allopathische geneeskunde gekende samenhangen: neurologisch, vasculair, en mechanisch. Osteopathie volgt enkele typische basisprincipes die reeds beschreven werden in hoofdstuk 1.2. Verder bespreken we de toepassingen ervan.

12.1. Mobiliteit Osteopathie gaat er van uit dat een gestoorde mobiliteit in afzonderlijke gewrichten weke delen zoals spieren, kapsels en ligamenten onder stress (rek, retractie of trofische stoornissen, slechte doorbloeding) kan brengen. Een gestoorde mobiliteit betekent in de osteopathie dat de normale (biomechanische) bewegingsassen van een gewricht niet gevolgd worden. Hierdoor ontstaan mogelijks:  overrek van weke delen die tot klachten kan leiden,  slechte doorbloeding in retractieve weke delen die tot klachten kan leiden,  cartilagineuze (kraakbenige) vervormingen door asveranderingen in het gewricht die leiden tot artrose, degeneratie en klachten. De gestoorde biomechanica in een gewricht vindt vaak zijn oorsprong in disfuncties (bewegingsstoornissen) van verder afgelegen gewrichten. Zo kan een slecht beweeglijke voet met blokkade na een inversietrauma het gangpatroon veranderen en mechanisch de lage rug beïnvloeden waardoor beschadiging van cartillago, discus en eventueel nerveuze structuren kunnen ontstaan. (Ref.: Fairbank et al 1984, Häkkinen 2005, Schulte et al 2005) Een gestoorde mobiliteit mag niet enkel gezien worden als een disfunctie in het musculoskeletale systeem. Ook verklevingen of littekenweefsel in het viscerale systeem, na ontsteking, infectie, chirurgie of trauma zorgt voor disfunctie van de getroffen organen. Onder andere hun mobiliteit onder invloed van het ademhalingsdiafragma kan gestoord worden waardoor dit diafragma slecht functioneert en de ademhaling belemmert zodat er disfuncties in het O2-CO2 mechanisme kunnen ontstaan.

12.2. Somatische disfunctie Een somatische disfunctie is een gestoorde of gewijzigde functie van somatisch gerelateerde componenten (skelet, gewrichten en myofasciale structuren) en hun vasculaire, lymfatische en neurologische elementen. Een somatische disfunctie kan worden opgespoord met manuele methoden omdat de gewijzigde spierstructuur, kapsel en ligamentaire structuren en verhoogde periostale sensibiliteit palpeerbaar is. De neurologische relatie tussen sclerotoom, dermatoom, myotoom,

21


angiotoom en viscerotoom is reeds lang aangetoond en wordt dagdagelijks in de klassieke geneeskunde gebruikt, vaak onder de noemer “referred pain”. Deze interactie is in de klassieke geneeskunde te differentiëren als viscerosomatische, somatoviscerale, visceroviscerale en somatosomatische relaties. In een eenvoudige taal uitgedrukt betekent dit dat de oorzaak van een klacht zich niet steeds bevindt in de klachtenregio maar zich tevens kan bevinden in een neurologisch, vasculair of mechanisch gerelateerde structuur. Dit is de reden waarom de osteopaat vaak lichaamsstructuren controleert (palpatie van weefselkwaliteit, mobiliteit en pijn) die ver af liggen van de klachtenstructuur maar er een neurologische, vasculaire, mechanische of metabole relatie mee hebben. Als in deze eerder afgelegen structuur de mobiliteit, neurologische en vasculaire toestand kan verbeterd worden, ziet men dat ook de klachtenstructuur verbetert.

12.3. Doorbloeding In de klassieke geneeskunde wordt een doorbloedingprobleem ook gezien als een veroorzaker van klachten. Ischemische pijn, migraine en vele andere aandoeningen worden veroorzaakt door doorbloedingsstoornissen. Als de osteopaat via invloed op de betreffende segmenten of op mogelijke entrapmentplaatsen de diameter van de arteriën, venen en lymphevaten positief kan beïnvloeden zal de klachtenstructuur verbeteren en zullen bijvoorbeeld chronische klachtenhaarden gunstig beïnvloedt worden. In de klassieke geneeskunde worden dezelfde principes gebruikt maar de therapeutische invloeden komen dan via de pharmacologie. (Ref.: Karason & Drysdale 2003, Knott et al 2005)

12.4. Zelfregulerende mechanismen Onder zelfregulerende mechanismen worden verstaan:

12.4.1. Metabole toestand van de klachtenstructuur Als de osteopaat erin slaagt om de mechanische, vasculaire en neurologische kwaliteiten van de klachtenstructuur te optimaliseren zal het metabolisme ter plaatse verbeteren wat meer kansen biedt op genezing.

12.4.2. Auto-immuunsysteem Witte bloedcellen en in het bloed circulerende enzymen: de kwaliteit van deze stoffen hangen af van de kwaliteit (vasculaire, mechanische, neurologische en metabole) van de producerende organen (bijvoorbeeld beenmerg) en van de kwaliteit van het circulatiesysteem om de betreffende producten of cellen ter plaatste te brengen. Uiteraard heeft de osteopathie geen directe invloed op de aangeboren immuniteitssystemen. De osteopathie heeft wel een invloed op de aspecifieke immuniteit maar niet op de specifieke.

12.4.3. Specifieke orgaansystemen: voorbeelden 12.4.3.1. Bijnieren Het optimaal functioneren van deze organen vereist een goed functionerend segment, een goede doorbloeding, een goede voeding (vetten) om de nodige basisstoffen aan te leveren om bijvoorbeeld cortisol aan te maken. 12.4.3.2. Darmen De weerstand tegen externe agressie (vanuit de voeding) van het verteringssysteem wordt vooral bepaald door de kwaliteit van de “Peyers patches”, lymfesystemen in de wand van het darmstelsel. Een goede lymfatische afvoer, een goede darmmobiliteit, een goede darmelasticiteit, een goed functionerende bezenuwing door het intrinsieke systeem en door het neurovegetatieve systeem worden door de osteopaat beïnvloedt via mobilisaties,

22


rekkingen, segmentale behandeling, drainages van het veneuze en lymfatische systeem en via voedingsadviezen. 12.4.3.3. Het neurovegetatieve systeem (para-orthosympathisch, intrinsieke systemen) Een optimale verhouding in het functioneren van het neurovegetatieve zenuwstelsel is noodzakelijk om zowel metabool als psychisch optimaal te kunnen functioneren. De ortho- en parasympathische segmenten worden door de osteopaat mobiel gehouden, de doorbloeding wordt geoptimaliseerd, zowel arterieel, veneus als lymfatisch. Bij een verstoorde neurovegetatieve balans worden meer klachten ervaren en verlaagt de pijndrempel. 12.4.3.4. Bloedvormende organen (bijvoorbeeld beenmerg, milt, lymphoïde weefsels) Goede mobiliteit, normale tracties van weke delen aan botstructuren en een algemeen goede doorbloeding dragen bij tot het optimaal functioneren van het beenmerg. Een goede lymfatische doorstroming draagt bij tot een betere afweer. Een optimale segmentale werking van de milt en een goede levenshygiëne dragen bij tot een goede bloedvorming.

12.5. Research De Amerikaanse beroepsvereniging American Osteopathic Association (AOA) hanteert een research handboek (Ref. AOA Research Handbook 2007). De effectiviteit van een osteopathische behandeling wordt onder andere aangetoond door Alvizatos 2006, Andersson et al 1999, Bledsoe 2004, Brugman et al 2010, Crow & Gorodinsky 2009, Degenhart & Kuchera 2006, Fischer 2009, Fryer et al 2005, Gibson et al 1985, Hallas et al 2009, Hoehler et al 1981, Howard & Drysdale 2006, King et al 2003, Kirk et al 2005, Licciardone 2001, Licciardone et al 2003, Licciardone 2004, Licciardone et al 2005, Licciardone et al 2005, Licciardone 2007, Licciardone et al 2010, Nemett et al 2007, Overberger et al 2009, McReynolds & Sheridan 2005, Norton 2009, Sandhouse et al 2010, Schabert & Crow 2009.

23


13. Veilige technieken De osteopaat gebruikt technieken die aangepast zijn aan het gevonden letsel of bewegingsbeperking en aan de leeftijd, conditie en geslacht van de patiënt. De veiligheid van de osteopathische technieken wordt onder andere aangetoond door Cramer 2010.

24


14. Specifieke terminologie Anatomie: is de tak van biologie die de structuur en de organisatie van organismen behandelt. Allopathische geneeskunde: klassieke geneeskunde. Auto-immuunsysteem: eigen lichaamssysteem dat dient om externe agressie (bv bacteriën) te bestrijden. Beroepsprofiel: is een omschrijving van deskundigheden van een beroepsgroep. Het schept duidelijkheid rondom taken en verantwoordelijkheden bij de beroepsuitoefening en beschermt de patiënt tegen ondeskundig en onzorgvuldig handelen van een beroepsbeoefenaar. Een beroepsprofiel draagt bij tot de professionalisering van het beroep. Biomechanica: bestaat uit het toepassen van de natuurkundige mechanica bij het bestuderen van bewegingen van levende wezens. Craniosacraal systeem: het geheel van schedelbotten en heiligbeen samen met de verbindende fasciale vliezen. Decongestie: het door middel van manuele technieken minder congestief maken van een orgaan of lichaamsregio. Drainage: door gebruik te maken van herhaalde manuele compressiebewegingen verbetert men de veneuze en lymfatische afvoer van de behandelde organen. Carpal tunnel syndroom: klachtenpatroon ter hoogte van de hand waarbij een zenuw ingeklemd wordt. Congestie: opzwelling, slechte doorbloeding. Cortisol: is een hormoon dat in het lichaam in de bijnierschors ( kleine klieren aangrenzend aan de nieren) wordt geproduceerd. Cortisol speelt een rol in vele processen in het lichaam, waaronder in de vertering van voedsel, het immuunsysteem en het slaap-waakritme. Evidence based medicine: is het expliciet, oordeelkundig en consciëntieus gebruikmaken van het beste beschikbare bewijs bij het maken van een keuze voor de behandeling van een patiënt. Dit alles gegeven de stand van de (medische) wetenschap van dat moment. Fascia: vliezen die alle organen en andere lichaamsstructuren omringen. Facilitatie: speciaal met betrekking tot de geleiding van prikkels door zenuwweefsel, waarbij de weerstand in de zenuw of baan in het centrale zenuwstelsel (CZS) wordt verminderd, zodat een volgende prikkel gemakkelijker een reactie veroorzaakt. Fibromyalgie: is een ziektetoestand die zich manifesteert in het bewegingsapparaat (spieren en pezen), en die gekenmerkt wordt door chronische, verspreid voorkomende pijnen en spierstijfheid over het hele lichaam, maar vooral in de nek- en schoudergordel, lage rug en bekkengordel en de ledematen. Fysiologie: is de wetenschap die de levensverrichtingen (zoals de stofwisseling, de werking van het zenuwstelsel) van organismen bestudeert. Glossary: om alle in de osteopathie gebruikte terminologie te vinden: http://www.osteopathic.org/pdf/sir_collegegloss.pdf (Ref.: Glossary of Osteopathic Terminology 2006) Haemodynamiek: is de leer van de eigenschappen en de omloop van het bloed. Letsel: een letsel is een functioneel bewegingsverlies. Dit bewegingsverlies kan gevonden worden met manuele testen en kan optreden tussen alle mogelijke lichaamsstructuren. De term « letsel » heeft in de osteopathie een andere betekenis dan in de klassieke geneeskunde waar het een structurele schade betreft van een menselijke structuur. Letselketen: de verbinding tussen de lichaamsregio waar de oorzaak van de klacht ligt en de klachtenregio. Deze verbinding kan mechanisch, neurologisch, vasculair of neurologisch zijn. Lymfatisch: met betrekking tot de productie of uitscheiding van lymfe.

25


Lymfe: is een kleurloze lichaamsvloeistof die door een apart vatenstelsel stroomt: “het lymfatisch stelsel”. De lymfe wordt door lymfeklieren gefilterd en is daarom een belangrijk onderdeel van het afweersysteem van het lichaam. Lymfe is vrijwel overal in ons lichaam te vinden. Metabolisme: stofwisseling. Musculoskeletaal systeem: het geheel van beenderen, gewrichten, ligamenten en spieren. Neuro-endocrien systeem: het zenuwen hormonale stelsel. Neurologie: is de wetenschap die zich bezighoudt met het complexe samenspel tussen hersenen, zenuwen, ruggemerg en spieren. Nociceptie: of pijnzin is het vermogen van een organisme om weefselbeschadiging of dreigende weefselbeschadiging waar te nemen. OMT (AOA OMT 2010): “Osteopathic Manipulative Treatment” de therapeutische toepassing van manuele handgrepen door een osteopaat die de fysiologische functies verbeteren die gewijzigd werden door somatische disfuncties. OMT bestaat uit een variëteit van technische benaderingen die niet beperkt zijn tot de klassieke wervelzuilmanipulaties. In OMT zijn alle technische handgrepen vervat die door de osteopaat gebruikt worden. Osteopaat: een persoon die voldoet aan de nationale en internationale erkende criteria (WHO) om onafhankelijk acute, chronische en preventieve gezondheidszorg te verstrekken door gebruikt te maken van onderzoek en behandeling die gebaseerd zijn op de principes van de osteopathische filosofie. Otitis media is een ontsteking van het slijmvlies van het middenoor. Proprioceptie: of positiezin is het vermogen van een organisme om de positie van het eigen lichaam en lichaamsdelen waar te nemen. Revalidatie: herstellen na operatie, trauma of aandoening en alle mogelijke middelen om dit herstel te versnellen. Somatische disfunctie: gestoorde of gewijzigde functie van somatisch gerelateerde componenten (skelet, gewrichten en myofasciale structuren) en hun vasculaire, lymfatische en neurologische elementen. Somatische disfuncties worden gevonden via het axiale systeem (wervelkolom) en zijn regio’s waar periostale gevoeligheid, weefselverandering en bewegingsverlies tezamen optreden. Ze worden manueel teruggevonden. Somatische disfuncties zijn behandelbaar via OMT. (Ref.: Glossary 2006, Licciardone et al 2005, Lucas & Moran 2005, McKay-Hart et al 1992, Nansel & Szlazak 1995, Ward 2003) Spierspoelen: zijn te vinden in de spieren en zenden vooral informatie naar het centraal zenuwstelsel betreffende spierlengteveranderingen en de snelheid van spierlengteveranderingen. Uitsluitingsdiagnostiek: het geheel van vraagstelling en onderzoeken om uit te maken of er een aandoening aanwezig is die niet door de osteopaat kan/mag behandeld worden. Visceraal letsel: een visceraal letsel is een verstoorde mobiliteit of motiliteit van het viscerale systeem en haar gerelateerde fasciale, neurologische, vasculaire, skeletale en lymfatische elementen. Visceraal systeem: het organenstelsel. Viscerale technieken: manuele technieken om de verstoorde mobiliteit of motiliteit van organen op te heffen. Deze technieken behandelen geen orgaanziekten. Zwijgplicht: de zwijgplicht geldt voor alle medische beroepsbeoefenaren ten opzichte van iedereen. Het is onderdeel van het medische beroepsgeheim.

26


15. Referenties 1. Alvizatos J., Lamaro J. & fryer G. 2006 The effect of osteopathic treatment on people with sub-chronic and chronic neck pain: A pilot study. IJOM Volume 9 Issue 1 page 27. 2. American Osteopathic Association: Fact Sheet. Chicago 2006 http://www.osteopathic.org/pdf/ost_factsheet00.pdf. 3. Andersson G.B., Lucente T., Davis A.M., Kappler R.E., Lipton J.A. & Leurgans S: A comparison of osteopathic spinal manipulation with standard care for patients with low back pain. New Engl. J. Med.1999, 341: 1426-1431. 4. AOA Research Handbook revision 2/2007. 5. AOA principles of Osteopathy. 2008. http://www.osteopathic.org/index.cfm?PageID=ost_tenet. 6. AOA OMT 2010: http://www.osteopathic.org/index.cfm?PageID=ost_omt. 7. Becker Rollin E.: 2001 Life in Motion. Portland: Stillness Press. 8. Bering, R.A.: 1962 Circulation of the cerebrospinal fluid, demonstration of the choroid plexuses as the generator of the force of flow of fluid and ventricular enlargement Journal of Neurosurgery vol.19 pp. 405-413. 9. Bledsoe B.R.: The elephant in the room: does OMT have proved benefit? J. Am. Osteopathic Association 2004, 104: 405-406. 10. Bronfort G., Haas M., Evans R., Leininger B. & Triano J. 2010 Effectiveness of manual therapies: the UK evidence report. Chiropractic Osteopathy 2010 Feb 25; 18:23. 11. Bronfort G., Haas M., Evans R., Kawchuk G. & Dagenais S. 2008 Evidence-informed management of chronic low back pain with spinal manipulation and mobilization. Spine J. 2008 Jan-Feb; 8(1):213-225. 12. Bronfort G., Assendelft W.J., Evans R., Haas M. & Bouter L. 2001 Efficacy of spinal manipulation for chronic headache: a systematic review. J Manipulative Physiol Ther. 2001 Sep;24(7):457-466. 13. Bronfort G., Haas M., Evans R.L. & Bouter L.M. 2004 Efficacy of spinal manipulation and mobilization for low back pain and neck pain: a systematic review and best evidence synthesis. Spine J. 2004 May-Jun;4(3):335-356. 14. Brugman R., Fitzgerald K. & Fryer G. 2010 The effect of OsteopathicTreatment on Chronic Constipation – A Pilot Study. IJOM Volume 13, Issue 1,Pages 17-23 (March 2010). 15. Burns D.K. & Wells M.R. 2006 Gross Range of Motion in the Cervical Spine: The Effects of Osteopathic Muscle Energy Technique in Asymptomatic Subjects. JAOA • Vol 106 • No 3 • March 2006 • 137-142. 16. Bush T.R. & Vorro J. 2009 Kinematic Measures to Objectify Head and Neck Motions in Palpatory Diagnosis: A Pilot Study. JAOA • Vol 108 • No 2 • February 2008 • 55-62. 17. Cecchi F., Molino-Lova R., Chiti M., Pasquini G., Paperini A., Conti A.A. & Macchi C. 2010 Spinal manipulation compared with back school and with individually delivered physiotherapy for the treatment of chronic low back pain: a randomized trial with oneyear follow-up. Clin Rehabil. 2010 Jan; 24(1): 26-36. 18. Cole W.V.: Historical basis for osteopathic theory and practice. In Osteopathic Research: Growth and Development. Edited by: Northup G.W. Chicago: American Osteopathic Association; 1987: 5-25. 19. Cramer, D., Miulli D.E., Valcore J.C., Taveau J.W., Do N., Hutton D.S., Sonti G., Wogu E., Boorman C.F. & Panchal R.R. 2010 Effect of Pedal Pump and Thoracic Pump Techniques on Intracranial Pressure in Patients With Traumatic Brain Injuries. JAOA • Vol 110 • No 4 • April 2010 • 232-238. 27


20. Crow W.T. & Gorodinsky L. 2009 Does osteopathic manipulative treatment (OMT) improves outcomes in patients who develop postoperative ileus: A retrospective chart review. IJOM Volume 12 Issue 1 pages 32-37. 21. de Almeida B.S., Sabatino J.H. & Giraldo P.C. 2010 Effects of high-velocity, lowamplitude spinal manipulation on strength and the basal tonus of female pelvic floor muscles. J Manipulative Physiol Ther. 2010 Feb; 33(2):109-116. 22. Degenhardt B.F. & Kuchera M.L. 2006 Osteopathic evaluation and manipulative treatment in reducing the morbidity of otitis media: a pilot study. J Am Osteopath Assoc. 2006;106:327–334. 23. Dodd J.G., Good M.M., Nguyen T.L., Grigg A.I., Batia L.M. & Standley P.R. 2006 In Vitro Biophysical Strain Model for Understanding Mechanisms of Osteopathic Manipulative Treatment, J.Am.Osteopath.Assoc., 2006, 106 (3): 157-166. 24. Downing C.H.: Osteopathic principles in diseases, Ricardo J., Orozco. 1935. 25. Du H.G., Wei H., Huang M.Z., Jiang Z., Ye S.L., Song H.Q., Yu J.W. & Ning X.T. 2010 Randomized controlled trial on manipulation for the treatment of cervical vertigo of high flow velocity type. Zhongguo Gu Shang. 2010 Mar; 23(3): 212-215. 26. EAMT Early American Manual Therapy – History of osteopathy – 1906. http://www.meridianinstitute.com/eamt/files/booth/contents.htm. 27. EAMT Early American Manual Therapy – Principles of osteopathy – 1916. 28. Enzman, D.R.: 1991 Normal flow patterns of the intracranial and spinal cerebrospinal fluid defined with phase-contrast cine MR imaging. Radiology vol. 178 pp. 467-474. 29. Fairbank J., Punsent P., Van Poortvliet J. & Phillips H. 1984 Influence of Anthropometric Factors and Joint Laxity in the Incidence of Adolescent Back Pain. Spine Volume 9 Issue 5. 30. Ferguson A.: 1991 Cranial osteopathy: a new perspective. Academy of applied Osteopathy Journal 1(4). 31. Ferre J.C., Barbin J.Y. 1991 The osteopathic cranial concept: fact or fiction? Surgical and Radiologic Anatomy 13: 165-170. 32. Fisher J.F., Henderson A.T., Li T.S., & Bridges K.G. 2009 Changes in Salivary–Amylase After Osteopathic Manipulative Treatment. Department of Osteopathic Principles and Practice, West Virginia School of Osteopathic Medicine, Lewisburg, WV. 33. Fryer G., Alvizatos J. & Lamaro J. 2005 The effect of osteopathic treatment on people with chronic and sub-chronic neck pain: A pilot study. IJOM Volume 8 Issue 2 pages 4148. 34. Gibson T., Grahame R., Harkness J., Woo P., Blagrave P.& Hills R.: Controlled comparison of short-wave diathermy treatment with osteopathic treatment in non-specific low back pain. Lancet 1985, 1:1258-1261. 35. Gilliss A.C., Swanson R.L., Janora D. & Venkataraman, V. 2010 Use of Osteopathic Manipulative Treatment to Manage Compensated Trendelenburg Gait Caused by Sacroiliac Somatic Dysfunction JAOA • Vol 110 • No 2 • February 2010 • 81-86. 36. Glossary of Osteopathic Terminology; Prepared by the Educational Council on Osteopathic Principles (ECOP) of the American Association of Colleges of Osteopathic Medicine (AACOM).Revised July 2006. 37. Greenman P., McPartland J.: 1995 Cranial findings and iatrogenesis from cranial-sacral manipulation in patients with traumatic brain syndrome. Journal of the American Osteopathic Association 95(3): 182-192. 38. Greitz D.: 1992 Pulsatile brain movement and associated hydrodynamics studied by magnetic resonance phase imaging. Neuroradiology vol. 34 pp.320-338. 39. Greitz D., Franck A, Nordell B.: 1993 On the pulsatile nature of intracranial and spinal CSF-circulation demonstrated by MR imaging. Acta Radiology 34(4): 321-328.

28


40. Gross A., Miller J., D'Sylva J., Burnie S.J., Goldsmith C.H., Graham N., Haines T., Brønfort G. & Hoving J.L. 2010 Manipulation or mobilisation for neck pain. Cochrane Database Syst Rev. 2010 Jan 20;(1):CD004249. 41. Häkkinen A., Kautiainen H., Hannonen P., Ylinen J., Arkela-Kautiainen M. & Sokka T. 2005 Pain and joint mobility explain individual subdimensions of the health assessment questionnaire (HAQ) disability index in patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2005;64:59-63 doi:10.1136/ard.2003.019935 42. Hallas S.J., Seffinger M.A. & Hurwitz E.L. 2009 The Efficacy of OMT by Osteopathic Medical Students on Musculoskeletal Pain and Somatic Findings. Department of Neuromusculoskeletal Medicine/Osteopathic Manipulative Medicine, Western University of Health Sciences, Claremont, California, 2Department of Public Health Sciences, John A. Burns School of Medicine, University of Hawaii, Manoa, Honolulu. 43. Heisey, S.R., et al: 1993 Role of cranial mobility in cranial compliance. Neurosurgery vol. 33 pp. 869-876. 44. Hoehler F.K., Tobis J.S. & Buerger A.A.: Spinal manipulation for low back pain. JAMA 1981, 245: 1835-1838. 45. Howard J., and Drysdale I. P.: The temporal effect of a high velocity thrust technique to the lumbar spine on cutaneous blood flow in the lower limb in smokers and non-smokers. ICAOR 6, March 31st - April 2nd 2006, London. 46. Hubbard, R.P., et al: 1971 Flexure of cranial sutures. Journal of Biomechanics vol. 4 pp. 491-496. 47. Jaslow, C.R.: 1992 Mechanical properties of cranial sutures. Journal of Biomechanics vol. 23 pp. 313-321. 48. Jones L.: Strain en Counterstrain, The American Academy of Osteopathy. 2004. 49. Karason AB, Drysdale IP. Somatovisceral response following osteopathic HVLAT: a pilot study on the effect of unilateral lumbosacral high-velocity low-amplitude thrust technique on the cutaneous blood flow in the lower limb. J Manipulative Physiol Ther .2003; 26: 220 –225. 50. Kimmel D.: 1961 Innervation of the spinal dura mater and the dura mater of the posterior cranial fossa. Neurology 10: 800-809. 51. King H.H., Tettambel M.A., Lockwood M.D., Johnson K.H., Arsenault D.A. & Quist R. Osteopathic manipulative treatment in prenatal care: a retrospective case control design study. J Am Osteopath Assoc. 2003;103: 577–582. 52. Kirk L., Underwood M., Chapell L., Martins-Mendez M. & Thomas P.: The effect of naturopathic osteopathy in the treatment of chronic low back pain - a feasibility study. Journal Osteopathic Medicine (2005) 8, 5-11. 53. Knott E.M., Tune J.D., Stoll S.T. & Downey H.F. 2005 Increased Lymphatic Flow in the Thoracic Duct during Manipulative Intervention, J.Am.Osteopath.Assoc., 2005, 105 (10): 447-456. 54. Kuchera W. & Kuchera M.: Osteopathic Considerations in Systemic Dysfunction, Greyden PR. 1994. 55. Licciardone J.C., Stoll S.T., Fulda K.G., Russo D.P., Siu J., Winn W. & Swift J.: Osteopathic manipulative treatment for chronic low back pain: a randomized controlled trial. Spine 2003, 28: 1355-1362. 56. Licciardone J.C.: The unique role of osteopathic physicians in treating patients with low back pain. J. Am. Osteopath. Assoc. 2004, 104(11 Suppl 8): S13-18. 57. Licciardone J.C., Brimhall A.K.& King L.N.: Osteopathic manipulative treatment for low back pain: a systematic review and metaanalysis of randomized controlled trials. BMC Musculoskeletal Disorders 2005.

29


58. Licciardone J.C., Nelson K.E., Glonek T., Sleszynski S.L.& Cruser D.A.: Osteopathic manipulative treatment of somatic dysfunction among patients in the family practice clinic setting: a retrospective analysis. J. Am. Osteopath. Assoc. 2005, 105:537-544. 59. Licciardone J.C.: Osteopathic research: elephants, enigmas, and evidence. Osteopathic Medicine and Primary Care 2007, 1:7. 60. Licciardone J.C., King H.H., Hensel K.L. & Williams D.G. 2010 Osteopathic Health outcomes In Chronic low back pain: The OSTEOPATHIC Trial. The Osteopathic Research Center, University of North Texas Health Science Center-Texas College of Osteopathic Medicine, Fort Worth, TX 76107, USA. 61. Liu Y.S., Fan Y. & Guo W. 2010 Manipulation treatment for the thoracic postjoint disorder accompanied by symptoms of coronary artery disease. Zhongguo Gu Shang. 2010 Feb;23(2):95-7. 62. Lucas N. & Moran R.: What is the significance of somatic dysfunction in a multicausal model of aetiology. Int. J. Osteopath. Med. 2005, 8: 39-40. 63. Magoun H.I. 1979 Osteopathy in the cranial field. Ed.: Sutherland cranial teaching foundation. 64. McKay-Hart, Fields, Erickson R. Shore J. & Page R.D. 1992 Incidence of somatic dysfunction in the general population. JOAO Research Conference Abstracts 1992. 65. McReynolds T.M. & Sheridan B.J. 2005 Intramuscular ketorolac versus osteopathic manipulative treatment in the management of acute neck pain in the emergency department: a randomized clinical trial. J Am Osteopath Assoc. 2005;105:57–68. 66. Mills M.V., Henley C.E., Barnes L.L., Carreiro J.E. & Degenhardt B.F. 2003 The use of osteopathic manipulative treatment as adjuvant therapy in children with recurrent acute otitis media. Arch Pediatr Adolesc Med. 2003;157: 861–866. 67. Mitchel, Moran & Pruzzo: An evaluation & treatment manual of osteopathic muscle energy procedures part 1,2,3, 1997; Osteopathic supplies. 68. Moskalenko, Y.E.: 1980 biophysical aspects of cerebral circulation. England: Pergamon Press Oxford. 69. Moskalenko, Y, Frymann V., Kravchenko, T. Weinstein, G.: 2003 Physiological Background of the cranial rhythmic impulse and the primary respiratory mechanism (2003) the AAO Journal summer pg. 21-33. 70. Nansel D. & Szlazak M. 1995 Somatic dysfunction and the phenomenon of visceral disease simulation: a probable explanation for the apparent effectiveness of somatic therapy in patients presumed to be suffering from true visceral disease. J Manipulative Physiol Ther. 1995 Jul-Aug;18(6):379-97. 71. Nelson, K.E.: 2002 The primary respiratory mechanism. The AAO journal winter: 24-33. 72. Nelson K.E., Surgueef N., Lipinski C.M., Chapman A.R., Glonek T.: 2001 Cranial rhythmic impulse related to the Traube-Hering-Mayer oscillation: comparing laserDoppler flowmetry and palpation. JOAO vol. 101 no.3 165-173. 73. Nemett D.R., Fivush B.A., Mathews R., Camirand N., Eldridge M.A., Finney K. & Gerson A.C.: A randomized controlled trial of the effectiveness of osteopathy-based manual physical therapy in treating pediatric dysfunctional voiding. Journal of Pediatric Urology Company Published by Elsevier Ltd. 2007. 74. Norton J., Pilc, Saggio G. & Gilliar W. Department of Osteopathic Medicine, New York College of Osteopathic Medicine, Old Westbury NY. 2009 Salivary IgA Fluctuations in Response to Stress and Osteopathic Manipulative Treatment. 75. Overberger R., Hoyt J., Daghigh F., Bell M., Schoenfeldt B., Bailey J. & Kuchera M.L. 2009 Comparing Changes in Serum Nitric Oxide Levels and Heart Rate After Osteopathic Manipulative Treatment (OMT) Using the Dalrymple Pedal Pump to Changes Measured After Active Exercise. Human Performance and Biomechanics Laboratory of the Center

30


for Chronic Disorders of Aging, Philadelphia College of Osteopathic Medicine, Philadelphia, PA. 76. Passmore S.R., Burke J.R., Good C., Lyons J.L. & Dunn A.S. 2010 Spinal manipulation impacts cervical spine movement and fitts' task performance: a single-blind randomized before-after trial. J Manipulative Physiol Ther. 2010 Mar-Apr; 33(3):189-192. 77. Peeters L. & Lason G. Integratie en toegepaste principes van de osteopathie. Ed. Osteo 2000; 2005. 78. Retzlaff E.W., Michael D.K., Roppel R.M.: 1975 Cranial bone mobility. J. Am. Osteopath. Assoc. 74(9): 869-873. 79. Sandhouse M.E., Shechtman D., Sorkin R., Drowos J.L., Caban-Martinez A.J., III, Patterson M.M., Shallo-Hoffmann J., Hardigan P. & Snyder, A. 2010 Effect of Osteopathy in the Cranial Field on Visual Function—A Pilot Study. JAOA • Vol 110 • No 4 • April 2010 • 239-243. 80. Schabert E. & Crow W.T. 2009 Impact of Osteopathic Manipulative Treatment on Cost of Care for Patients With Migraine Headache: A Retrospective Review of Patient Records. JAOA • Vol 109 • No 8 • August 2009 • 403-407. 81. Schulte L., Roberts M.S., Zimmerman C., Ketler J. & Simon L.S. 2005 A quantitative assessment of limited joint mobility in patients with diabetes. Am. College of Rheumatology. Arthrits and Rheumatism Volume 36 Issue 10, Pages 1429 – 1443. 82. Sergueef N., Nelson K.E., Glonek, T.: 2001 Changes in the Traube-Hering wave following cranial manipulation. The AAO journal spring 2001: 17. 83. Sergueef N., Nelson K.E., Glonek T.: 2002 The effect of cranial manipulation on the Traube-Hering-Mayer oscillation as measured by laser-Doppler flowmetry. Alternative Therapies vol. 8 no. 6, 74-76. 84. Sonberg M., Mullinger B. & Rajendran D. 2010 Can osteopathy help women with a history of hypothyroidism and musculoskeletal complaints? Outcome of a preliminary, prospective, open investigation. IJOM, Volume 13 Issue 1 pages 11 – 16. 85. Still A.T.: The Philosophy of Osteopathy, The American Academy of Osteopathy.1899. 86. Still A.T.: The Philosophy en Mechanical Principles of Osteopathy, The American Academy of Osteopathy. 1902. 87. Stochkendahl M.J., Christensen H.W., Hartvigsen J., Vach W., Haas M., Hestbaek L., Adams A. & Bronfort G. 2006 Manual examination of the spine: a systematic critical literature review of reproducibility. J Manipulative Physiol Ther. 2006 Jul-Aug;29(6):47585, 485.e1-10. 88. Sutherland W.G.: The Cranial Bowl, Free press company. 1939. 89. Sucher B.M., Hinrichs R.N., Welcher R.L., Quiroz L.D., St. Laurent B.F. & Morrison B.J. 2005 Manipulative Treatment of Carpal Tunnel Syndrome: Biomechanical and Osteopathic Intervention to Increase the Length of the Transverse Carpal Ligament: Part 2. Effect of Sex Differences and Manipulative "Priming" J Am Osteopath Assoc, March 1, 2005; 105(3): 135 - 143. 90. Taylor H.H. & Murphy B. 2010 Altered central integration of dual somatosensory input after cervical spine manipulation. J Manipulative Physiol Ther. 2010 Mar-Apr;33(3):178188. 91. Upledger J., Karni Z.: 1979 Mechano-electric patterns during craniosacral osteopathic diagnosis and treatment. Journal of the American Osteopathic Association 78 (July): 782791. 92. Ward R.C.: Foundations for Osteopathic Medicine 2nd edition. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2003.

31


93. WHO: Benchmarks for Training in Osteopathy. http://www.who.int/medicines/areas/traditional/BenchmarksforTraininginOsteopathy.pdf World Health Organization. 2010.

32

REGISTER VOOR DE OSTEOPATEN VAN BELGIE - R.O.B. - DE OSTEOPAAT BEROEPSCOMPETENTIE PROFIEL

Recommend Documents