RAR HANDBOEK ASIELZOEKERS

RAR HANDBOEK ASIELZOEKERS RAPID ASSESSMENT AND RESPONSE METHODE (RAR) VOOR PROBLEMATISCH MIDDELENGEBRUIK IN ASIELZOEKERSCENTRA

RICHARD BRAAM HANS VERBRAECK FRANZ TRAUTMANN

CVO Keulsekade 22 3531 JX Utrecht tel 030 2381495 fax 030 2381496 [email protected] Trimbos-instituut Da Costakade 45 Postbus 725 3500 AS Utrecht tel 030 2971100 fax 030 2971111 [email protected]

Dit handboek is tot stand gekomen met subsidie van ZonMw

 2005 CVO & Trimbos-instituut Deze uitgave mag uitsluitend voor non-profit en educatieve doeleinden worden gekopieerd op voorwaarde dat de bron wordt vermeld. De auteurs verzoeken de gebruiker van dit handboek hen van publicatie van (onderdelen van) dit handboek schriftelijk op de hoogte te stellen.

CVO & Trimbos-instituut 2005

2

Inhoud Voorwoord ...................................................................................................................... 5 I Rapid Assessment............................................................................................................. 7 1. De RAR methode........................................................................................................ 7 1.1 Het principe van RAR........................................................................................... 7 1.2. Kenmerken van RAR........................................................................................... 7 1.3 Methoden / stappen van RAR ............................................................................... 8 1.4 Toepassingsmogelijkheden van RAR ................................................................. 11 2. RAR en asielzoekers, methoden ............................................................................... 15 II Uitvoeren van een RAR ................................................................................................ 21 1. Het samenstellen van een RAR team........................................................................ 21 2. Informatie verzamelen en gegevens beheren............................................................ 24 2.1 Sleutelvragen....................................................................................................... 24 2.2 Informatie opslag ................................................................................................ 24 2.3 Informatie verwerken en analyseren................................................................... 26 3. Context informatie .................................................................................................... 28 4. Bestaande informatie verzamelen ............................................................................. 31 5. Toegang en steekproeftrekking................................................................................. 33 5.1 Introductie ........................................................................................................... 33 5.2 Toegang tot open settings ................................................................................... 33 5.3 Toegang tot gesloten settings.............................................................................. 33 5.4 Vertrouwen ......................................................................................................... 34 5.5 Het identificeren van sleutelinformanten............................................................ 35 6. Semi-gestructureerde interviews............................................................................... 36 6.1 Introductie ........................................................................................................... 36 6.2 Respondenten...................................................................................................... 36 6.3 De semi-gestructureerde vragenlijst ................................................................... 37 6.4 Inleiding van een interview................................................................................. 39 6.5 Een semi-gestructureerd interview afnemen....................................................... 40 6.6 Gegevens analyseren........................................................................................... 42 6.6.1 RASTER A SGI G1 Respondenten ................................................................. 43 6.6.2 RASTER B SGI G1 Gemeenschap.................................................................. 45 6.6.3 RASTER C SGI G1 Middelen......................................................................... 46 6.6.4 RASTER D SGI G1 Kwetsbare groepen ......................................................... 48 6.6.5 RASTER E SGI G1 K1 Definities................................................................... 50 6.6.6 RASTER F SGI G1 K1 Factoren..................................................................... 51 6.6.7 RASTER G1 SGI G1 K1 Kennis..................................................................... 53 6.6.8 RASTER G2 SGI G1 K1 Bestaande interventies ............................................ 54 6.6.9 RASTER G3 SGI G1 K1 Gewenste interventies............................................. 55 6.6.10 RASTER G4 SGI G1 K1 Prioriteiten ............................................................ 56 6.6.11 RASTER SGI Samenvatting.......................................................................... 57 7. Gestructureerde interviews ....................................................................................... 59 7.1 Introductie ........................................................................................................... 59 7.2 Respondenten...................................................................................................... 59 7.3 De gestructureerde vragenlijst ............................................................................ 59 7.4 Een gestructureerd interview afnemen................................................................ 61


3

7.5 Gegevens analyseren........................................................................................... 62 7.5.1 RASTER M GI K1 Respondenten................................................................... 63 7.5.2 RASTER N1 GI K1 Kwetsbare groep ............................................................. 64 7.5.3 RASTER N2 GI K1 Demografie ..................................................................... 65 7.5.4 RASTER O GI K1 Definities .......................................................................... 66 7.5.5 RASTER P GI K1 Factoren............................................................................. 68 7.5.6 RASTER Q1 GI K1 Interventiemethoden ....................................................... 69 7.5.7 RASTER Q2 GI K1 Kennis............................................................................. 71 7.5.8 RASTER GI Samenvatting.............................................................................. 72 8 Focusgroepen ............................................................................................................. 73 8.1 Voorbereiding van een focusgroep ..................................................................... 74 8.2 Een focusgroep leiden......................................................................................... 76 8.3 Informatie beheren .............................................................................................. 77 8.4 Resultaten analyseren en wegen ......................................................................... 79 9. Rapporteren............................................................................................................... 81 Bijlage 1: Observatie..................................................................................................... 84 Introductie ................................................................................................................. 84 Bijlage 2: Schattingstechnieken.................................................................................... 90 Referenties .................................................................................................................... 95


4

Voorwoord Asielzoekers in Nederland hebben te maken met uiteenlopende geestelijke gezondheidsproblematiek. Uit onderzoek van het CVO (van de Wijngaart 1997, Braam e.a. 1998, Braam e.a. 1999 & Braam e.a. 2004, Dupont e.a. 2005) blijkt dat problematisch middelengebruik binnen asielzoekerscentra een prominente rol speelt. De aard en omvang van de problematiek lijkt sterk te variëren per asielzoekergemeenschap en etnische/culturele herkomst. Binnen sommige gemeenschappen komt nauwelijks problematisch middelengebruik voor, terwijl binnen andere gemeenschappen de problemen aanzienlijk zijn. Verder blijkt uit het onderzoek dat op de doelgroep toegesneden interventiemethodieken beperkt voor handen zijn. Gezien de wisselende stromen vluchtelingen is actuele kennis over problematisch middelengebruik in relatief korte tijd verouderd. Nieuwe groepen asielzoekers hebben, met hun specifieke culturele achtergrond, vaak andere gewoonten van middelengebruik en andere manieren van omgang met problematisch middelengebruik. Interventiemethodieken dienen, bij voorkomend problematisch middelengebruik, daaraan steeds te worden aangepast. De 'Rapid Assessment and Response' methode (RAR) is op uiteenlopende terreinen een bruikbaar instrument gebleken om snel en met relatief bescheiden financiële en personele inzet problemen in kaart te brengen en passende interventies te ontwikkelen. De RAR methode die in dit handboek wordt besproken is gebaseerd op de RAR-gidsen die zijn ontwikkeld door Professor Gerry V. Stimson, Chris Fitch en Tim Rhodes (The Centre for Research on Drugs and Health Behaviour van het Imperial College in Londen, Engeland). Het CVO en het Trimbos-instituut hebben op basis van de RAR methode een assessmentinstrument ontwikkeld voor problematisch middelengebruik onder asielzoekers in Nederland. Dit instrument moet het voor verslavingszorginstellingen en instellingen voor de opvang van asielzoekers mogelijk maken om in een kort tijdsbestek aard en omvang van middelengebruik en behoefte aan drugspreventie te peilen. De basis voor dit handboek is gelegd in een door CVO/Trimbos in een Europees project ontwikkeld handboek, waarin wordt beschreven hoe met rapid assessment middelengebruik onder vluchtelingen, asielzoekers en illegale immigranten in kaart kan worden gebracht (Braam e.a. 2004 & 2002; www.projekt-search.de). Een vertaalde en aan de Nederlandse situatie aangepaste versie van dit handboek is gebruikt om de RAR aanpak nader te ontwikkelen en op gebruik in de praktijk af te stemmen. Dit concepthandboek is, onder begeleiding van CVO/Trimbos, middels experimentele praktijkprojecten op bruikbaarheid getoetst door twee verslavingszorginstellingen, Parnassia in Zuid-Holland en CAD Limburg (thans GGZ Groep Noord en Midden Limburg), in samenwerking met de regionale asielzoekerscentra. De resultaten van het project zijn verwerkt in het voor u liggende handboek.


5

Toelichting bij dit handboek Dit handboek is geschreven voor medewerkers uit de gezondheidszorg die met asielzoekers werken. Zij kunnen werkzaam zijn in de verslavingszorg of -preventie, of verbonden zijn aan hulpverleningsinstanties en opvangcentra en dergelijke. Hoewel we geprobeerd hebben om RAR toegankelijk te maken voor personen die geen kennis van of ervaring met onderzoek hebben, is uit de praktijk gebleken dat training en begeleiding door een ervaren onderzoeker gewenst is. Het CVO biedt hiertoe een vierdaagse training aan. Ook tijdens de uitvoering van het rapid assessment kunnen praktijkprojecten door het CVO worden ondersteund. Dit handboek bestaat uit twee delen. In deel I worden de achtergronden van het project en de grondbeginselen van RAR besproken. Deel II bevat instructies over de uitvoering van RAR en een gedetailleerde beschrijving van het proces. De bijbehorende cd-rom bevat verschillende instrumenten voor de praktische uitvoering van RAR, voorbeelden van vragenlijsten en rastermodellen waarmee de verzamelde informatie kan worden verwerkt. De auteurs: Richard Braam (ontwikkelingspsycholoog) is sociaal-wetenschappelijk onderzoeker en algemeen directeur van het CVO in Utrecht. Hans Verbraeck (cultureel antropoloog) is sociaal-wetenschappelijk onderzoeker en wetenschappelijk directeur bij het CVO in Utrecht. Franz Trautmann (educatief-wetenschappelijk medewerker) is hoofd van het Programma Internationalisering bij het Trimbos-instituut in Utrecht.


6

I Rapid Assessment 1. De RAR methode 1.1 Het principe van RAR Omdat conventionele wetenschappelijke onderzoeksmethoden vaak tijdrovend zijn met betrekking tot het evalueren van en inspelen op acute volksgezondheidsproblemen, is men op zoek gegaan naar alternatieve onderzoeksmethoden. Met name op het gebied van middelengebruik en HIV-preventie is geprobeerd om nieuwe assessment en response modellen te ontwikkelen. De financiële middelen die nodig zijn voor conventioneel onderzoek zijn vaak moeilijk voor elkaar te krijgen. Veel volksgezondheidsproblemen zijn te urgent en acuut om door conventioneel wetenschappelijk onderzoek te kunnen worden opgelost. Trends in druggebruik kunnen nogal snel veranderen. Hetzelfde geldt voor het uitbreken van een HIV-epidemie onder druggebruikers op lokaal of regionaal niveau. Onderzoeken in ontwikkelings- en overgangslanden benadrukken de noodzaak voor snel en direct ingrijpen. Dit was de aanleiding voor het ontwikkelen van de zogeheten 'rapid assessment' methoden. Centraal in deze methode staat de reeks Rapid Assessment and Response (RAR) handboeken die door het Centre for Research on Drugs and Health Behaviour van het Imperial College in Londen voor de WHO en UNAIDS werden ontwikkeld (Stimson et al. 1998a/b/c en Rhodes et al. 2000). Deze methode werd vanaf 1997 uitgebreid getoetst in verschillende gebieden in ontwikkelings- en overgangslanden over de hele wereld. Deze toetsing werd met behulp van een ontwerpversie van deze RAR handboeken uitgevoerd in de vorm van implementatiestrategieën waarin - ter ondersteuning van de assessments en de daaropvolgende interventiemaatregelen training en consultancy centraal stond, (Burrows et al. 2000, Trautmann en Burrows 2000). De resultaten van deze toetsing in de praktijk werden gebruikt om de RAR handboeken aan de door de praktijk gestelde eisen aan te passen. RAR wordt gebruikt om relevante informatie te verzamelen voor het ontwikkelen van doelgerichte gezondheidsinterventies en ter ondersteuning van de besluitvorming over geschikte interventies voor gezondheids- en sociale problemen. 1.2. Kenmerken van RAR Een belangrijk kenmerk van RAR is het gebruik van meerdere indicatoren en gegevensbronnen om in korte tijd een zo betrouwbaar mogelijk beeld van een situatie te verkrijgen. RAR maakt gebruik van verschillende gegevensbronnen en combineert verschillende methoden voor dataverzameling met elkaar. Dit voorkomt en corrigeert mogelijke vertekeningen die kunnen ontstaan door het gebruik van slechts één informatiebron, waarbij misschien alleen rekening wordt gehouden met één onderdeel van het te onderzoeken fenomeen. Met RAR kan een completer beeld worden opgebouwd inclusief context informatie. Zodoende verwerft men meer inzicht in een complex fenomeen.


7

RAR biedt de mogelijkheid een bepaald fenomeen of probleem te verkennen in plaats van er alleen kwantitatieve informatie over te verzamelen. Deze exploratieve benadering levert informatie op over verschillen in achtergronden, percepties en belangen van de betrokken partijen waardoor je de bias van de verkregen informatie beter kunt begrijpen. Dit vergemakkelijkt het proces van het 'wegen' van de betrouwbaarheid van de verkregen informatie. Cross-checken, het trianguleren of vergelijken van informatie met meerdere bronnen, is een essentieel onderdeel van RAR. Op basis van de informatie die je hebt verzameld kun je hypothesen afleiden over de aard van het onderwerp dat je aan het onderzoeken bent. Deze hypothesen kunnen vervolgens opnieuw met een cross-check worden gecontroleerd. Dit geeft aan hoe belangrijk het is om bij het onderzoek een gevarieerde groep personen met verschillende achtergronden te betrekken. De focus van RAR ligt eerder op adequaatheid dan op wetenschappelijke perfectie. Voor adequate interventies op het gebied van gezondheidsbevordering is het niet nodig om het precieze aantal mensen met een bepaald risicogedrag te weten. Het is voldoende om te weten dat sprake is van een aanzienlijk aantal mensen met een bepaald risicogedrag. Door een cross-check met informatie uit verschillende gegevensbronnen stelt RAR je in staat om betrouwbare informatie te verzamelen over het bestaan en de aard van bepaalde vormen van risicogedrag. RAR wordt gebruikt in gevallen waarbij de focus niet op kennis alleen ligt maar meer op kennis die het mogelijk maakt snel in te grijpen (een 'response' te geven). Relevantie voor interventies evenals een pragmatische benadering zijn de hoofdkenmerken van RAR. Om de verzamelde informatie zo betrouwbaar mogelijk te kunnen verwerken is door het CVO en het Trimbos-instituut een analyseprotocol met rasters ontwikkeld waarmee data systematisch kan worden ingevoerd en geanalyseerd. 1.3 Methoden / stappen van RAR In feite is RAR geen nieuwe methode, aangezien in de jaren twintig van de vorige eeuw al vergelijkbare methoden werden gehanteerd. RAR bestaat uit een mix van veelgebruikte onderzoeksmethoden, zoals interviews, observaties, focusgroepen en schattingstechnieken. Het grote verschil tussen empirisch onderzoek en RAR is de pragmatische benadering van RAR, waarbij de nadruk op adequaatheid ligt in plaats van op wetenschappelijke perfectie. Stimson, Fitch en Rhodes (Stimson et al. 1998a) namen de onderstaande methoden of stappen op in hun RAR methode: • Bestaande informatie onderzoeken • Toegang en steekproeftrekking • Interviews • Focus groepen • Observaties • Schattingstechnieken


8

⇒ Bestaande informatie onderzoeken Het raadplegen van bestaande informatie is de eerste stap in een RAR proces. Bestaande informatie kan afkomstig zijn uit onderzoeksrapporten, rapporten van gezondheidszorg en verslavingszorginstellingen, informatie uit de media, enzovoort. Om efficiencyredenen moet je natuurlijk eerst vaststellen welke informatie er al beschikbaar is. Dit helpt tegelijkertijd bij het aanwijzen van eventuele hiaten of ontbrekende informatie. Daarnaast kan het raadplegen van bestaande informatie helpen om veranderingen door de tijd heen te zien. Ten slotte kan nuttige achtergrondinformatie worden verkregen door de relevantie of bias van de resultaten te evalueren. ⇒ Toegang en steekproeftrekking De volgende stap is het identificeren van mogelijke informatiebronnen. Belangrijke informanten, personen die naast hun eigen ervaringen ook over bredere kennis van de problematiek of doelgroep beschikken, spelen hierin een grote rol. Zij kunnen je waarschijnlijk meer vertellen over de locaties waar de doelgroep zich ophoudt zodat je makkelijker een ingang vindt. Rechtstreeks contact met de doelgroep is essentieel voor het verzamelen van betrouwbare informatie over de kwestie waar je mee bezig bent. Op basis van de informatie die sleutelinformanten geven kun je aan de slag met het ontwikkelen van een netwerk door het bezoeken van belangrijke locaties, de plekken waar leden van een bepaalde doelgroep elkaar ontmoeten. De informatie die via deze weg wordt verzameld is de basis voor het in kaart brengen van zo'n gemeenschap, zodat de informatie over de doelgroep wordt gestructureerd en eventueel grafisch wordt weergegeven. Het in kaart brengen van een gemeenschap is een handig instrument om mogelijkheden voor toegang te identificeren. Omdat het in een RAR meestal niet mogelijk is om iedereen binnen een bepaalde populatie te bestuderen, moet je in de regel op systematische wijze een steekproef van de onderzoekspopulatie selecteren. Dit kan op verschillende manieren: • • •

•

Doelgerichte steekproeven worden gebruikt wanneer je bepaalde gevallen wilt selecteren waardoor je snel en goed inzicht krijgt in sociale processen en activiteiten. Opportunistische steekproeven zijn geen echte steekproefmethode omdat je hiermee eigenlijk alle gevallen verzamelt die je tegenkomt. Soms zit er niets anders op dan de gevallen te selecteren die je tegen komt. Clustersteekproef (block sampling). In bepaalde gevallen kies je ervoor een reeks clusters als steekproef te selecteren uit de totale doelgroep. De clusters moeten bestaan uit gemeenschappen of locaties die relatief dicht bij elkaar liggen, bijvoorbeeld een aantal flats of een groep straten of dorpen. Netwerksteekproef (ook wel sneeuwbalsteekproef of 'chain referral' genoemd). Hierbij legt de onderzoeker contact met een persoon die behoort tot de doelpopulatie. Deze kan de onderzoeker aan andere leden van de populatie voorstellen. Deze personen worden meestal geïnterviewd maar ze kunnen ook worden geobserveerd of worden uitgenodigd voor deelname aan een focusgroep.


9

•

De introductie aan andere individuele groepsleden gaat door totdat er geen nieuwe contacten meer gelegd kunnen worden of tot er een verzadigingspunt is bereikt. Quotasteekproeven kunnen worden gebruikt om een reeks verschillende, in theorie belangrijke categorieën te onderzoeken. Eerst worden de categorieën gedefinieerd, waarna wordt besloten met hoeveel individuen uit elke categorie (of: quota) contact moet worden gelegd.

⇒ Interviews Interviews kunnen gestructureerd of ongestructureerd zijn. Ongestructureerde interviews, of in de regel semi-gestructureerde interviews (met hoofdzakelijk open vragen), worden gebruikt om een fenomeen te verkennen en om meer informatie te bemachtigen waardoor je beter begrijpt wat er speelt. Gestructureerde interviews (meestal met gesloten vragen waarop slechts een aantal van tevoren vastgestelde antwoorden mogelijk zijn) worden gebruikt om specifieke onderwerpen te behandelen en te controleren of je vermoedens en informatie uit eerdere RAR fasen worden bevestigd. Interviews kunnen met individuele personen of met groepen worden gehouden. Individuele personen zijn vaak beter geschikt als het gaat om het verzamelen van gedetailleerde informatie over gevoelige onderwerpen. Groepen zijn vooral nuttig voor het verzamelen van context informatie. ⇒ Focusgroepen Het verschil tussen een groepsinterview en een focusgroep is dat er bij deze laatste geprobeerd wordt een groepsdiscussie over bepaalde onderwerpen op gang te brengen. Bij een groepsinterview wordt aan individuele deelnemers gevraagd om zich te beperken tot antwoorden op specifieke vragen. Deelnemers kunnen worden geselecteerd op basis van overeenkomstige ervaringen en achtergronden of op basis van verschillende sociale posities en meningen. In beide gevallen worden ze geselecteerd vanwege hun specifieke expertise of uitgebreide kennis. Meestal zijn dit sleutelinformanten, dat wil zeggen personen die naast hun eigen ervaringen ook over bredere kennis van de problematiek beschikken. Focusgroepen zijn handig om in korte tijd veel informatie te verzamelen en om overtuigingen, attitudes en gedragingen te identificeren en te verkennen. Ze zijn een nuttig instrument voor het formuleren van hypothesen, het controleren van informatie en het vinden van een verklaring voor afwijkende informatie. De grootste nadelen van focusgroepen zijn dat je minder controle hebt dan tijdens een interview, dat de gegevens je niets vertellen over de frequentie van overtuigingen en gedragingen en dat in een groep enkele dominante participanten kunnen zitten die de mening van de andere participanten beïnvloeden. ⇒ Observatie Net als interviews kunnen ook observaties gestructureerd of ongestructureerd zijn. Ongestructureerde observatie is nuttig in de eerste fasen van een RAR, wanneer er achtergrondinformatie moet worden verzameld over de locaties waar de doelgroepen bij elkaar komen, het gedrag van de doelgroep, enzovoort. Observatie wordt gebruikt voor


10

exploratieve doeleinden. Informatie die via observatie wordt verzameld kan achteraf worden geclassificeerd en gecodeerd naar onderwerp. Observatie is met name nuttig voor het herkennen van een bepaald gedrag waarvan je het bestaan in eerste instantie niet vermoedde. Gestructureerde observatie wordt gebruikt zodra je hebt besloten welk type gegevens het meest relevant is voor de RAR. Deze observatievorm wordt in de regel toegepast met behulp van observatiegidsen die aangeven wat je wel en niet moet observeren. De gidsen bevatten ook notitiepagina's waarop je kunt aangeven of en hoe vaak bepaald gedrag voorkomt. ⇒ Schattingstechnieken Schattingstechnieken zijn handige instrumenten waarmee de omvang van een populatie of probleem kan worden ingeschat. Stimson, Fitch en Rhodes gebruiken case-finding, de vermenigvuldigingsmethode, de nominatietechniek en de capture-recapture methode. Met uitzondering van case-finding (in feite niets meer of minder dan gevallen tellen) gaan schattingstechnieken uit van vooronderstellingen waarbij (voorhanden) kwantitatieve gegevens gecombineerd worden om de omvang van een bepaald fenomeen te bepalen. 1.4 Toepassingsmogelijkheden van RAR Bij de overweging of RAR de juiste methode is voor het verzamelen van informatie voor jouw specifieke doeleinden, moet je nagaan wat deze methode wel of niet voor je kan opleveren. ⇒ Snelheid Een van de sterke kanten van RAR is dat het tijd bespaart. RAR stelt je in staat om snel en adequaat op urgente problemen in te spelen. Met de RAR methode kun je informatie sneller verzamelen dan met conventioneel empirisch onderzoek. Dit is vooral belangrijk voor situaties waar een snelle 'response' essentieel is, als je geen tijd hebt om twee jaar op onderzoeksresultaten te wachten. Bijvoorbeeld wanneer onverwacht een epidemie uitbreekt. Snelheid is ook van vitaal belang wanneer sprake is van snel veranderende fenomenen zoals trends in druggebruik of regelmatig veranderende populaties. Dit laatste geldt over het algemeen voor asielzoekers. Empirisch onderzoek zou te veel tijd in beslag nemen. Als je bijvoorbeeld één of twee jaar op resultaten moet wachten, zijn deze tegen die tijd al lang weer verouderd. Ze geven dan geen representatief beeld weer van de werkelijke situatie en bieden daardoor niet de mogelijkheid om op de juiste manier in te grijpen. ⇒ Kosteneffectief In vergelijking met empirisch onderzoek is RAR doorgaans een stuk minder kostbaar. Door de pragmatische benadering (met de nadruk op adequaatheid in plaats van op wetenschappelijke perfectie) kun je met een relatief bescheiden tijdinvestering een grote hoeveelheid informatie verzamelen.


11

⇒ Combinatie van assessment & response Het verzamelen van informatie zoals hierboven werd beschreven (het identificeren van mogelijke informatiebronnen met behulp van sleutelinformanten met verschillende achtergronden en toegang tot of contacten leggen met de doelgroep) veronderstelt rechtstreekse betrokkenheid in het veld. Door deze betrokkenheid kan men een netwerk van persoonlijke contacten opbouwen dat niet alleen waardevol is voor het verzamelen van informatie, maar ook stof tot nadenken geeft over adequate interventies en als een soort startpunt fungeert voor het ontwikkelen van interventies. Het evaluerende aspect van RAR houdt in dat je betrokken bent bij de doelgroep, wat bijdraagt aan effectieve interventies. Door jezelf te beperken tot het assessment-proces zou betekenen dat je de mogelijkheden die het netwerk biedt voor het ontwikkelen en uitwerken van adequate interventies niet optimaal benut. Dit zou leiden tot een kunstmatig gescheiden proces, mede omdat er meestal praktijkmensen bij een RAR betrokken zijn. De ervaringen uit eerdere projecten onderstrepen deze conclusie. In de meeste gevallen bedenken mensen al vóór afloop van de assessment-fase mogelijkheden voor passende interventies. ⇒ Context informatie verzamelen Zoals eerder genoemd biedt het exploratieve karakter van RAR de mogelijkheid om de aard van een probleem en de verschillen benaderingen daarvan beter te begrijpen. In tegenstelling tot empirisch onderzoek werkt RAR niet hoofdzakelijk op basis van duidelijk geformuleerde hypothesen, d.w.z. gesloten vragen of iets al dan niet waar is. Het verkrijgen van een goed overzicht van de verschillende standpunten, belangen en agenda’s van de betrokken personen is een belangrijk onderdeel van het RAR proces. De perceptie van problematisch middelengebruik onder asielzoekers is een goed voorbeeld om het belang van een goed begrip van concepten te illustreren. In de Islamitische cultuur is het gebruik van alcohol verboden, wat tot het standpunt leidt (zelfs onder niet-religieuze personen) dat twee glazen alcohol per dag problematisch is. Asielzoekers uit de Balkan zien dit over het algemeen anders. Hetzelfde geldt voor het gebruik van middelen die in de EU verboden zijn. Terwijl niet-medisch opiaatgebruik in de EU over het algemeen als problematisch wordt beschouwd, is dit weer niet het geval in sommige Aziatische en Arabische landen. ⇒ Dynamisch Het consultatieve karakter en het vaak directe verband met het ontwikkelen van interventies, maken van RAR een dynamische methode die niet eindigt met een rapport waarin de eindresultaten worden gepresenteerd. Om te zien of interventies adequaat blijven voor de beoogde problemen en behoeften, is een regelmatige check belangrijk. Deze noodzaak om de ontwikkeling en toepassing van interventies te monitoren en te evalueren resulteert in een cyclus van assessment en response, waarin de volgende stappen worden onderscheiden:


12

rapid assessment van de situatie ⇓ beslissingen over de interventies die moeten worden geïmplementeerd ⇓ implementatie van interventies ⇓ evaluatie van interventies ⇓ verdere assessment van de situatie ⇓ aanpassen van interventies of ontwikkeling van nieuwe interventies ⇒ RAR en/of empirisch onderzoek Al door de auteurs van de RAR gidsen voor de WHO werd benadrukt dat RAR geen vervanging is voor conventioneel wetenschappelijk onderzoek maar juist op deze kennis voortbouwt (Rhodes et al. 2000). RAR is een methode die indicatoren oplevert over bepaalde fenomenen en geen 'harde' of zuiver wetenschappelijke gegevens. De uitkomst van RAR is een assessment, in tegenstelling tot kennis die vanuit wetenschappelijk, empirisch onderzoeksoogpunt is getoetst. Afhankelijk van het eigenlijke probleem dat je wilt onderzoeken of aanpakken en de specifieke doelstellingen en vereisten van je plan, zul je moeten besluiten welke methode het meest geschikt is: RAR of wetenschappelijk onderzoek. Bij de AIDS epidemie die onder druggebruikers in de Russische Federatie uitbrak, was niet alleen de noodzaak voor een snelle respons de doorslaggevende factor bij de keuze voor RAR. Er was eenvoudig geen basis voor een representatieve, aselecte steekproeftrekking, een minimumvoorwaarde in empirisch epidemiologisch onderzoek. Betrouwbare gegevens van de populatie (injecterende) druggebruikers waren niet voorhanden. Een belangrijke factor in dit verband was dat de illegale aard van het middelengebruik tot het ontstaan van een verborgen populatie had geleid. Bij het verzamelen van valide informatie over de aard en omvang van middelengebruik onder asielzoekers komen we dezelfde problemen tegen. Om verschillende redenen is de gebruikelijke methodiek van epidemiologisch onderzoek (bv. interviews met representatieve steekproeven uit de doelpopulatie) hiervoor niet adequaat. Ook in dit geval zal het moeilijk zijn om bijvoorbeeld een representatieve steekproef te selecteren uit asielzoekers die middelen gebruiken, aangezien er geen betrouwbare informatie over de totale populatie bestaat. De verwachting is dat respondenten vragen over hun middelengebruik niet eerlijk zullen beantwoorden, omdat ze bijvoorbeeld vrezen voor eventuele sancties. Dit betekent dat ook de 'verborgen populatie' middelengebruikers onder asielzoekers van aanzienlijke omvang kan zijn. In dit soort situaties geeft RAR de onderzoeker de kans om toegang tot de doelpopulatie te krijgen en een probleem te onderzoeken door basisinformatie over aard en omvang te


13

verzamelen. Zodoende wordt de implementatie van adequate (preventieve) interventies vereenvoudigd. Wat dit laatste betreft doen exacte gegevens over aantal en persoonlijke kenmerken (leeftijd, geslacht, sociale, culturele en economische gegevens) van de gebruikers van bepaalde psychoactieve middelen er niet toe. Het zou onverantwoord en onlogisch zijn om te wachten met (preventieve) maatregelen tot er exacte gegevens zijn gevonden. Wat we echter wel nodig hebben om adequate, (preventieve) interventies te ontwikkelen zijn valide schattingen van de omvang van een bepaald probleem en grondig gecontroleerde informatie over specifieke aspecten van het probleem en de doelgroep. Dit kan worden bereikt door middel van RAR. Ten slotte kunnen rapid assessment en empirisch onderzoek op vruchtbare wijze met elkaar worden gecombineerd. Rapid assessment kan een effectieve methode zijn voor het formuleren en controleren van hypothesen, de eerste stap in elk onderzoeksproces, zodat de formulering van centrale onderzoeksvragen eenvoudiger wordt. ⇒ RAR als ondersteuning van interventies RAR kan op verschillende gebieden, op verschillende manieren en voor verschillende doeleinden worden toegepast. De toepassing is niet beperkt tot interventies op gezondheids- en sociaal vlak. Bij reclamecampagnes worden gelijksoortige methoden toegepast, bv. bij de positionering en het uitbrengen van een nieuw product. RAR kan worden toegepast op het gebied van beleidsvorming en de ontwikkeling en implementatie van interventies. RAR kan een effectief instrument zijn bij de ondersteuning van het volledige implementatieproces. Het kan worden gebruikt vóór aanvang van een interventie, om een situatie te analyseren, hypothesen over het RAR proces te verifiëren, een beeld te verkrijgen van de aard en omvang van een probleem en om relevante factoren en geschikte interventies te identificeren. Voor dit project is voor een aantal fases van het RAR proces, namelijk de beslissingen die moeten worden genomen voor de keuze van interventies en de implementatie daarvan aangehaakt bij het Preventie Effectmangement Instrument (Preffi 2.0),ontwikkeld door het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ). De bevindingen met de Preffi voor deze onderdelen van het RAR proces worden in het deel ‘Responsfase’ beschreven. Bij de implementatie van een interventie kan RAR worden gebruikt voor procesevaluatie en voor het monitoren en analyseren van het projectverloop. RAR is een goed instrument om vast te stellen of bepaalde doelstellingen, doelgroepen of interventies moeten worden veranderd, en het kan helpen bij het herkennen van veranderingen die soms vanzelf na verloop van tijd plaatsvinden zonder dat dit door de betrokken personen wordt opgemerkt. Het monitoren kan ook van toepassing zijn op informatie over de respons van anderen (zusterorganisaties, beleidsmakers, de maatschappij en de media) op een interventie, of op informatie over de ontwikkeling van een lokaal of regionaal netwerk enzovoort. Ten slotte kan RAR worden gebruikt voor een basale effectevaluatie, RAR kan informatie opleveren over de impact en effecten van een interventie. De wijze waarop RAR als monitor kan worden gebruikt wordt beschreven in het deel ‘Monitor’


14

2. RAR en asielzoekers, methoden Voor RAR op het gebied van middelengebruik onder asielzoekers hebben we besloten om de gebruikte methoden te beperken. We hebben observaties en schattingstechnieken weggelaten. We wilden een basale RAR methode ontwikkelen die kan worden toegepast door mensen zonder substantiële onderzoekservaring die beperkte mogelijkheden hebben om tijd te investeren in extra werk. Zelfs in deze beperkte vorm vereist RAR nogal wat tijd. De ervaring met vergelijkbare projecten heeft geleerd dat een rapid assessment in drie tot vier maanden tijd kan worden uitgevoerd mits voldoende menskracht beschikbaar is (1,5 fte) en het RAR-proces zorgvuldig is gepland. Observatie kan een handig hulpmiddel zijn voor het verzamelen van belangrijke informatie, vooral wanneer je in een open setting werkt zoals op straat bijvoorbeeld. Dit kan waardevolle informatie opleveren over de gedragingen van de doelgroep, locaties, onderlinge relaties enzovoort. We hebben echter besloten om observatie buiten beschouwing te laten omdat dit een nogal tijdrovend hulpmiddel is. Observatie vergt meestal een flinke dosis geduld en dus ook tijd. De keuze voor observatie als onderdeel van RAR kan te tijdrovend zijn. Bovendien is het nut van observatie in een gesloten setting als een asielzoekerscentrum vrij beperkt. Observatie in privéruimtes van bewoners (en wellicht zelfs ook in gemeenschappelijke ruimtes) zal vaak als storend worden ervaren. Voor degenen die meer willen weten over observatie hebben we in bijlage 1 een korte beschrijving opgenomen. We hebben ook besloten om schattingstechnieken buiten beschouwing te laten. Het gebruik van deze technieken vereist relatief grote steekproeven om tot betrouwbare schattingen van de omvang van een populatie of probleem te komen. Daarnaast is een uiterst nauwkeurig check van gegevens noodzakelijk om de onafhankelijkheid van steekproeven te kunnen waarborgen (zie hoofdstuk 1.3). Degenen die hier meer over willen lezen worden verwezen naar een beschrijving van deze methoden in bijlage 2. Verder hebben we gekozen voor een strikt geordend RAR proces, mede om degenen die geen of weinig onderzoekservaring hebben de mogelijkheid te geven met deze methode te werken. We beginnen met een zeer open vorm van dataverzameling, waarbij geprobeerd wordt zoveel mogelijk informatie te verzamelen over middelengebruik in de doelgroep en mogelijke (preventieve) maatregelen. Aangezien de eerste fase bestaat uit het verkennen van het onderwerp maken we gebruik van open vragen. Deze eerste stap levert achtergrondinformatie op waarmee hypothesen kunnen worden geformuleerd voor gerichtere, gesloten vragen in een later stadium zodat de hypothesen met betrekking tot kwetsbare groepen, gebruikte middelen, nuttige (preventieve) interventies, enzovoort kunnen worden getoetst. Dit betekent dat RAR een proces is waarin de scope stap voor stap inperkt van brede, open verkenning tot toetsing van specifieke hypothesen, waarbij de grote verscheidenheid aan ingewonnen informatie de voeding is voor relevante bevindingen. Dit proces leidt van ongestructureerde naar gestructureerde vormen van informatieverzameling.


15

De voor dit project gekozen methode omvat de onderstaande stappen of fasen: • bestaande informatie onderzoeken • toegang en steekproeftrekking • semi-gestructureerde interviews • gestructureerde interviews • focusgroepen, en • rapporteren Om het RAR proces te structureren en te organiseren hebben we een reeks sleutelvragen geformuleerd. Dit zijn de meest centrale vragen voor het verzamelen van informatie over middelengebruik onder asielzoekers en mogelijke adequate (preventieve) maatregelen. Deze sleutelvragen vormen de basis en het kader voor alle stappen in het informatieverzamelingproces. Tijdens het RAR proces worden ze verder gedifferentieerd tot meer gedetailleerde vragen op basis van resultaten uit voorgaande verzamelfasen. Er zijn vier sleutelvragen over middelengebruik: 1. Wie gebruiken middelen op een problematische manier? 2. Welke middelen worden op een problematische manier gebruikt? 3. Wat zijn de belangrijkste problemen door het middelengebruik? 4. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van problematisch middelengebruik? De volgende vier vragen gaan over mogelijke (preventieve) interventies: 5. Wat weet de doelgroep over de risico's van middelengebruik? 6. Welke bestaande, effectieve (preventieve) interventies zijn er? 7. Welke (preventieve) interventies heeft de doelgroep nodig? 8. Wat zijn de prioriteiten in (preventieve) interventies? ⇒ Bestaande informatie onderzoeken De eerste stap is vaststellen of er al informatie over het onderwerp bestaat en welke aspecten daarin aan de orde komen. Voorbeelden van informatiebronnen zijn rapporten van gezondheidszorginstellingen, politie en justitie, rapporten of informatie van gezondheidszorg, maatschappelijk werk en andere hulpverleningsinstellingen, rapporten van asielzoekerscentra, rapporten van belangenvertegenwoordigers van asielzoekers, enzovoort. Informatie uit de media kan ook van pas komen, misschien niet zozeer voor feitelijke informatie maar meer voor de perceptie van middelengebruik onder asielzoekers en de publieke opinie. Het kan ook nuttig zijn om sleutelinformanten te identificeren die je op andere bronnen kunnen wijzen. Hoewel je in deze fase zoekt naar alle voorhanden relevante informatie over het onderwerp, zijn de sleutelvragen een nuttig instrument om de informatie te ordenen, het bereik van je zoektocht te beperken en onderscheid te maken tussen direct relevante informatie en context informatie. Voorhanden bestaande informatie helpt bovendien om te bepalen welke informatie je verder nog nodig hebt en om het probleem en de doelgroep nader te definiëren en te prioriteren. Op deze manier krijg je een goed beeld van de veranderingen in


16

middelengebruik onder asielzoekers en veranderende percepties gedurende een langere periode. Bestaande informatie kan ten slotte ook worden gebruikt bij het trianguleren van informatie, om de waarde en mogelijke bias van alle gegevens te kunnen beoordelen. ⇒ Toegang en steekproeftrekking Stap twee is het identificeren van mogelijke informatiebronnen en toegang krijgen tot de doelgroep. De nadruk ligt hier op sleutelinformanten identificeren, contacten leggen, informatie over informanten verzamelen en via hen toegang krijgen tot de doelgroep. Sleutelinformanten kunnen asielzoekers zijn, medewerkers van asielzoekerscentra, gezondheidszorg- en verslavingszorgmedewerkers, personen die zijn aangesloten bij belangenorganisaties voor asielzoekers, politieambtenaren, middelengebruikers en dealers, enzovoort. Zoals eerder werd gesteld (zie hoofdstuk 1.3) zijn sleutelinformanten personen die naast hun eigen ervaringen ook bredere kennis van de problematiek bezitten. Om het te onderzoeken probleem zo goed mogelijk te kunnen begrijpen, ligt in deze fase van het RAR proces de nadruk nog steeds op het verzamelen van alle beschikbare informatie over middelengebruik bij de doelgroep. Net zoals het geval was bij het onderzoeken van bestaande informatie (stap één) fungeren de sleutelvragen ook hier als richtlijnen voor het ordenen van de verkregen informatie. De informatie die je in deze fase verzamelt stelt je in staat om het probleem en de doelgroep nader te specificeren. Naast informatie die direct antwoord geeft op de sleutelvragen, zul je ook veel informatie verzamelen die niet rechtstreeks met deze centrale thema’s verband houdt, bijvoorbeeld informatie over culturele en religieuze achtergrond van de doelgroepen, hun leefstijl en leefomstandigheden enzovoort. Deze context informatie is echter zeker relevant en kan heel nuttig zijn om het middelengebruik beter te begrijpen. Op basis van de verzamelde informatie kun je de doelgroep in kaart brengen, locaties aangeven waar leden van de doelgroep elkaar ontmoeten, wie waar woont, wie elkaar kennen, enzovoort. Deze ‘sociale kaart’ kan helpen bij het selecteren van respondenten voor de volgende fasen van RAR. Tevens begin je via contacten met verschillende personen (d.w.z. vertegenwoordigers van relevante instanties en organisaties, asielzoekers) een netwerk op te bouwen dat als nuttig uitgangspunt kan dienen voor toekomstige (preventieve) activiteiten. Rechtstreekse betrokkenheid bij het onderwerp en rechtstreeks contact met betrokken personen bevordert en stimuleert een proces dat je niet meer beperkt tot de rol van onderzoeker maar waarmee je ook geïnvolveerd raakt in planning en implementatie van interventies . ⇒ Semi-gestructureerde interviews De informatie die je in de eerste twee fasen hebt verzameld dient als uitgangspunt voor de volgende, meer gestructureerde vorm van informatie verzamelen, het semigestructureerde interview. Terwijl je in de tweede fase over het algemeen aan de hand van ongestructureerde interviews werkt, waarbij de sleutelvragen als basis fungeren voor


17

het ongestructureerd verzamelen van relevante informatie, ga je nu een vragenlijst gebruiken die bestaat uit een combinatie van open en gesloten vragen in een vooraf bepaalde, vaste volgorde. Zo kunnen hypothesen met betrekking tot middelengebruik en mogelijke (preventieve) maatregelen duidelijker worden geformuleerd. Welke groepen zijn het meest kwetsbaar? Welke middelen hebben problematisch gebruik tot gevolg? Wat kan er op het gebied van preventie worden gedaan? Dit zijn maar een paar voorbeelden. Om dit te bereiken zijn er op basis van de sleutelvragen (die daarnaast ook de structuur van de vragenlijst bepalen) gedetailleerdere vragen geformuleerd. Deze vragen stoelen op de informatie die je in de eerste twee fasen hebt verzameld. De geïnterviewden zijn de sleutelinformanten. ⇒ Gestructureerde interviews Fase vier bestaat uit gestructureerde interviews met behulp van een vragenlijst met gesloten vragen. Deze fase is weer een meer gestructureerde vorm van verzamelen dan de drie eerdere fasen. De informatie uit de semi-gestructureerde interviews wordt gebruikt om de vragenlijst voor het gestructureerde interview te formuleren. Deze vragenlijst heeft dezelfde structuur als de vragenlijst voor de semi-gestructureerde interviews. Het doel is om de hypothesen en conclusies over middelengebruik en (preventieve) maatregelen uit de eerdere fasen te toetsen en additionele informatie te verzamelen. Je probeert vast te stellen of het beeld dat je je na de semi-gestructureerde interviews hebt gevormd door een andere steekproef van respondenten wordt bevestigd, met name ten opzichte van kwetsbare groepen, problematisch gebruik van bepaalde middelen en suggesties voor effectieve (preventieve) interventies. De geïnterviewden hoeven geen sleutelinformanten te zijn maar ze moeten wel verschillende relevante groepen vertegenwoordigen, zowel medewerkers van gezondheidszorginstellingen als leden van de doelgroepen. ⇒ Focusgroepen Om de resultaten te kunnen toetsen, hebben de focusgroepen in de laatste fase van het proces twee verschillende doelen. Het eerste doel is om afwijkende of tegenstrijdige informatie uit de eerdere fasen te toetsen en om resultaten uit eerdere RAR fasen te crosschecken en te valideren. Het tweede doel is om de representativiteit / geldigheid van conclusies te beoordelen en de implicaties van de resultaten voor de planning en implementatie van (preventieve) interventies te bespreken. Dit houdt doorgaans in dat je twee focusgroepen moet organiseren. Het doornemen en bespreken van de informatie die je in eerdere fasen hebt verzameld kan tegenstrijdige resultaten opleveren waar je nog geen verklaring voor hebt. Je kunt dit probleem oplossen door een aantal sleutelinformanten apart te interviewen. De voorkeur gaat echter uit naar een focusgroep. Door sleutelinformanten bij elkaar te brengen wordt informatie verkregen over de redenen waarom mensen er een verschillende mening op nahouden. Dit kan bijvoorbeeld samenhangen met hun sociale positie of politieke denkbeelden, of


18

(als gevolg van deze factoren) eenvoudig omdat mensen verschillende aspecten van de realiteit zien. Nadat deze problemen zijn opgelost moet je besluiten welke (preventieve) maatregelen er genomen moeten worden. Ook hier is gebleken dat de focusgroep een waardevol instrument is. Hoewel je een aantal hypothesen in teamverband zult kunnen formuleren, worden je plannen solider door experts en leden uit de doelgroep bijeen te brengen en de resultaten van je rapid assessment en een adequate (preventieve) response op de aangetroffen problemen met hen te bespreken. Deze focusgroep vormt de basis voor een succesvolle implementatie van de meest adequate response. Niet alleen creëert het RAR team de benodigde commitment bij de deelnemers van de focusgroep en de instellingen die zij vertegenwoordigen. Het is ook mogelijk, of zelfs wenselijk, om één of meerdere deelnemers van deze focusgroep actief te betrekken bij de responsefase van het RAR proces. ⇒ Rapportage en gegevensbeheer Elke fase in het RAR proces wordt afgerond met het formuleren van voorlopige conclusies. De conclusies van een bepaalde fase worden als uitgangspunt gebruikt voor de stappen die je in de volgende fase moet nemen. Welke informatie ontbreekt er nog? Welke vragen kwam je tegen in de zojuist afgeronde fase? Welke personen kunnen relevante informatie verstrekken of antwoord op die vragen geven? Zoals al eerder werd gezegd is een van de kenmerken van RAR de toepassing van meerdere methoden en het verzamelen van gegevens uit verschillende bronnen. Om de validiteit van de verzamelde gegevens te waarborgen moet je er daarom voor zorgen dat je informatie verzameld uit een breed scala van onafhankelijke bronnen, dus mensen met uiteenlopende beroepsachtergronden en uit diverse groepen binnen de doelgroep. Het opbouwen van een gevarieerd netwerk is essentieel voor een succesvol RAR proces. Met de opbouw moet zo snel mogelijk begonnen worden. Niet alleen verschaft dit netwerk informatie in de assessment fase van het RAR proces, maar is het netwerk ook een noodzakelijke voorwaarde voor de uitvoering van een adequate respons. Als je met al deze verschillende aspecten rekening houdt tijdens het verzamelen van informatie, ben je beter in staat om een veelomvattend beeld op te bouwen van het middelengebruik onder asielzoekers en van mogelijke (preventieve) maatregelen. Dit beeld bevat soms echter afwijkende informatie over bepaalde kwesties. Het trianguleren van de gegevens, in een poging om een mogelijke bias te identificeren en verklaringen te vinden voor afwijkende en tegenstrijdige gegevens, is een belangrijk aspect tijdens het verwerken van de informatie. Omdat je tijdens het RAR proces geconfronteerd wordt met een enorme hoeveelheid informatie over verschillende onderwerpen, is een goed en efficiënt gegevensbeheer van vitaal belang. Informatie die duidelijk is geordend is makkelijker toegankelijk. Ook hier dienen de sleutelvragen weer als basisstructuur zodat de verzamelde informatie duidelijk wordt geordend. In Deel II tref je allerlei rasters aan waarmee het proces van dataverzameling kan worden gestructureerd.


19

⇒ Enkele concluderende opmerkingen Wij hebben gekozen voor een RAR ontwerp dat begint met een zeer open vorm van dataverzameling en zich vervolgens geleidelijk ontwikkelt van ongestructureerde naar meer gestructureerde methoden voor dataverzameling. Hierbij is de grote verscheidenheid aan in de beginfase verzamelde informatie de voeding voor relevante bevindingen. De strikte volgorde van fasen in het dataverzamelingsproces heeft het voordeel dat ze houvast bieden aan personen zonder onderzoekservaring. Daarentegen neemt dit wel een van de voordelen van RAR weg, namelijk de flexibiliteit van dit instrument om zich aan veranderende behoeften aan te passen. Natuurlijk kunnen degenen die wel ervaring hebben op het gebied van onderzoek of die worden bijgestaan door iemand met ervaring, besluiten om van het voorgestelde ontwerp af te wijken en voor een andere fasevolgorde of aanvullende instrumenten te kiezen, bijvoorbeeld observatie. Er zijn allerlei opties mogelijk. Zo zou je terug kunnen vallen op semi-gestructureerde interviews wanneer de gestructureerde interviews niet het beeld bevestigen dat je op basis van de eerdere ronde met semi-gestructureerde interviews had opgebouwd. De verschillen tussen resultaten uit de eerste ronde met semi-gestructureerde interviews en resultaten uit gestructureerde interviews kunnen worden gebruikt om een vragenlijst op te stellen voor een nieuwe ronde met semi-gestructureerde interviews teneinde de bestaande verschillen te verklaren. Je kunt ook besluiten om meteen vanaf het begin van het RAR proces met focusgroepen te werken, aangezien het heel nuttig en effectief kan zijn om sleutelinformanten bijeen te brengen voor het verkennen van meningen en gedragingen (die niet door bestaande informatie worden afgedekt), maar ook voor het verzamelen van informatie om de eerste hypothesen te kunnen formuleren, discussies over de wijze waarop toegang tot de doelgroep kan worden verkregen, en het bepalen van de details van de vragenlijsten. Een focusgroep kan ook halverwege een RAR van pas komen om resultaten te controleren, de juistheid van hypothesen te beoordelen, resultaten te crosschecken en te valideren, en verklaringen te vinden voor afwijkende informatie. Zodra de semi-gestructureerde interviews zijn voltooid kun je een focusgroep overwegen voor het opstellen en verfijnen van de vragenlijst voor de gestructureerde interviews. Observatie kan een nuttige methode zijn in verschillende fasen van het RAR proces. Ongestructureerde observatie in de beginfase kan informatie opleveren over gedragingen en sociale relaties in de doelgroep. Gestructureerde observatie kan in latere fasen van het proces helpen bij het toetsen van bepaalde informatie.


20

II Uitvoeren van een RAR 1. Het samenstellen van een RAR team Een van de organisatorische voorwaarden voor een geslaagde uitvoering van RAR is een goed geselecteerd en voorbereid team. Om het werk snel en efficiënt gedaan te krijgen mag het team niet uit te veel personen bestaan. Om al het werk uit te kunnen voeren, mogelijke bias in de informatie te identificeren en te voorkomen, en taken en uitkomsten te bespreken, is het uitwisselen van gedachten met collega's essentieel. Onze ervaring wijst uit dat drie tot vier personen een goed team kunnen vormen, één daarvan is de coördinator en twee of drie anderen zijn co-werkers. Een groter team wordt al snel te log en minder slagvaardig, terwijl bij een kleiner team de mogelijkheid afneemt om met je teamleden te kunnen sparren en discussiëren over de voortgang en (tussen)resultaten. Het is wel mogelijk om aan het team adviseurs toe te voegen die goed op de hoogte zijn van de situatie of die deuren voor je kunnen openen. Hierover later meer wanneer het gaat over het opzetten van een goed netwerk. Wanneer een asielzoekerscentrum of gezondheidszorginstelling een rapid assessment van een bepaalde situatie wil hebben, moeten de RAR coördinator en de teamleden gedurende de looptijd van het assessment ontheven worden van hun normale, dagelijkse routine. De ervaring leert dat het RAR team een tijdsinspanning van 1,5 fte nodig heeft gedurende drie a vier maanden voor het goed uitvoeren van een RAR. Indien deze capaciteit niet haalbaar is binnen de instelling kan gekeken worden naar de mogelijkheid om iemand uit een andere betrokken instelling te betrekken bij het RAR team. De samenstelling van het RAR team moet gedurende het gehele assessment proces ongewijzigd blijven. Dit bevordert een efficiënter beheer van kennis omdat alle teamleden de verzamelde informatie met elkaar delen. Daarmee wordt voorkomen dat ze informatie uit eerdere fasen aan een nieuwe collega moeten doorgeven. Alle RAR teamleden moeten op de hoogte zijn van het volledige assessment proces. Dit betekent meestal dat ze getraind moeten worden in methoden voor dataverzameling. Als de RAR coördinator een ervaren sociaal-wetenschappelijk medewerker is kan hij of zij de overige teamleden trainen. Het is hierbij van belang dat elk teamlid getraind wordt in het afnemen van interviews, met name semi-gestructureerde interviews. We willen benadrukken dat alle teamleden, dus niet alleen de RAR coördinator, gedurende het gehele proces overzicht over de rapid assessment moeten houden. Dit heeft tot gevolg dat het RAR team regelmatig bijeen moet komen. Tijdens deze bijeenkomsten bespreekt het RAR team de planning van alle activiteiten tussen die bijeenkomst en de volgende bijeenkomst, worden alle activiteiten onder de verschillende leden verdeeld en worden alle fasen van het assessment proces besproken: toegang en steekproeftrekking, selectie van respondenten voor zowel semi-gestructureerde als gestructureerde interviews, de kwaliteit en triangulatie van de verzamelde gegevens, gegevensbeheer en rapportage, et cetera. Daarnaast kunnen (voorlopige) resultaten besproken worden en


21

kunnen (voorlopige) conclusies worden getrokken. In de ideale situatie worden alle activiteiten en verantwoordelijkheden van de RAR teamleden, alle communicatie tussen de teamleden en alle interviewafspraken met respondenten, bijgehouden in een logboek. Zowel de bijeenkomsten als het logboek stellen de RAR teamleden in staat om de informatie gedurende het gehele proces op effectieve wijze met elkaar te delen. Ten behoeve van vruchtbare discussies over de bevindingen en het herkennen van mogelijke bias, moeten de teamleden over uiteenlopende (professionele en persoonlijke) eigenschappen beschikken. Relevante criteria kunnen zijn: geslacht, etnische, sociaalculturele en religieuze achtergrond, beroep en ervaring. Rapportage aan en input van een grotere groep mensen of sleutelinformanten kan hier eveneens waardevol zijn. Het interviewen van leden uit gemeenschappen met verschillende culturele achtergronden verdient soms speciale aandacht. In sommige culturen mag een vrouw uitsluitend door een vrouw geïnterviewd worden, in andere culturen zal een man geen betrouwbare informatie aan een vrouwelijke interviewer geven terwijl in weer andere culturen oudere mensen niet graag door jongeren worden geïnterviewd. De meeste methoden in het RAR proces zijn afgeleid uit empirisch onderzoek binnen sociale wetenschappen. Een RAR team moet daarom iets aan sociaal-wetenschappelijke expertise bezitten. De coördinator zou idealiter sociaal wetenschapper moeten zijn. Een andere optie kan zijn dat het team ondersteund wordt door een sociaal-wetenschappelijk onderzoeker. De overige leden van een RAR team moeten afkomstig zijn uit de gezondheidszorg, sociaal welzijnswerk bij een asielzoekercentrum (AZC), de verslavingszorg of preventieve verslavingszorg. Daarnaast is het mogelijk een stagiair van een opleiding in een van deze richtingen op te nemen in het RAR team. Waar mogelijk kunnen voormalige asielzoekers aan het team worden toegevoegd, vooral als zij de taal spreken van de gemeenschap die wordt onderzocht. Met name in de responsfase, wanneer (preventieve) interventies worden ontwikkeld en uitgevoerd, moet het RAR-team over een goed netwerk beschikken om interventies op geslaagde wijze te kunnen implementeren. Mogelijke leden van zo’n netwerk zijn: • Gezondheidszorgmedewerkers en -instellingen • Welzijnswerkers en -organisaties • Huisvestingbureaus • Justitiële en mensenrechtenorganisaties • Leden en groepen uit de doelgroep Als aanvulling op dit ondersteunende netwerk kan het RAR team ook de volgende personen benaderen: • Vertegenwoordigers uit plaatselijke en regionale politieke partijen • Lokale en regionale beleidsmakers


22

Uit voorgaande rapid assessment projecten is gebleken dat de contacten die in de assessment-fase worden gelegd een eerste stap zijn op weg naar een goed netwerk. Idealiter wordt dit netwerk beter naarmate de assessment vordert. Door de bovengenoemde personen en instellingen in het assessment-proces in te schakelen als adviseur, informant of respondent, wordt het bijkomende voordeel van betrokkenheid en draagvlak gecreëerd, zodat binnen de instellingen van het netwerk daadwerkelijk tijd wordt vrijgemaakt voor een adequate implementatie. Mensen die op hun expertise en ervaring worden aangesproken voelen zich meer begaan met een situatie. Het idee dat zij het proces kunnen beïnvloeden draagt bij aan een groter verantwoordelijkheidsgevoel voor het RAR project. Dit kan allemaal helpen bij de opbouw van een netwerk waarmee in de responsfase goede (preventieve) maatregelen kunnen worden geformuleerd en geïmplementeerd. Soms verdient het aanbeveling om leden van het netwerk in de respons fase actief te betrekken bij het RAR team.


23

2. Informatie verzamelen en gegevens beheren Het rapid assessment proces bestaat uit vijf methoden voor het verzamelen van relevante informatie: • Bestaande informatie verzamelen. • Toegang en steekproeftrekking. • Semi-gestructureerde interviews. • Gestructureerde interviews. • Focusgroep(en). De informatie die aan de hand van deze methoden wordt verzameld omvat: • Antwoorden op sleutelvragen. • Context informatie, d.w.z. alle overige informatie die meer inzicht geeft in het probleem. Voor een efficiënt en snel uitgevoerd onderzoek adviseren wij om de reikwijdte van het assessment te beperken. Selecteer één of (maximaal) twee gemeenschappen asielzoekers die, op basis van eerste gesprekken met sleutelinformanten en andere indicaties, het kwetsbaarst lijken te zijn. 2.1 Sleutelvragen Voor dit project worden acht sleutelvragen gebruikt die als leidraad dienen voor het verzamelen van informatie in alle fasen van de rapid assessment. Deze sleutelvragen vormen de basis voor het RAR proces in zijn geheel. Er zijn vier sleutelvragen over middelengebruik: 1. Wie gebruiken middelen op een problematische manier? 2. Welke middelen worden op een problematische manier gebruikt? 3. Wat zijn de belangrijkste problemen door het middelengebruik? 4. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van problematisch middelengebruik? De volgende vier vragen gaan over mogelijke (preventieve) interventies: 5. Wat weet de doelgroep over de risico's van middelengebruik? 6. Welke bestaande, effectieve (preventieve) interventies zijn er? 7. Welke (preventieve) interventies heeft de doelgroep nodig? 8. Wat zijn de prioriteiten in (preventieve) interventies?

2.2 Informatie opslag Tijdens elke fase van het RAR proces verzamelt het RAR team een enorme hoeveelheid gegevens en wordt een groot aantal rasters (zie hoofdstuk 6.3 voor meer informatie over rasters) en (voorlopige) rapporten geproduceerd. Tijdens het verzamelen van bestaande informatie stelt het RAR team schriftelijk materiaal samen: wetenschappelijke onderzoek, beleidsdocumenten, rapporten van


24

verslavings- en gezondheidszorginstellingen, en artikelen uit kranten en tijdschriften. Gegevens worden verwerkt in rasters voor bestaande en context informatie. Tijdens de toegang en steekproeffase worden geschikte informanten geïdentificeerd. Informanten geven antwoord op sleutelvragen en verstrekken context informatie. Daarnaast vullen zij de bestaande informatie verder aan. Het RAR team moet alle informatie over geschikte informanten opslaan, onder andere: • adressen, telefoon- en faxnummers, e-mailadressen, • ontmoetingsplaatsen van informanten die geen adres, telefoon of faxnummer of emailadres willen of kunnen geven, • alle informatie die door de informanten wordt verstrekt, • netwerken waartoe de informanten behoren, et cetera. Het RAR team moet al tijdens de toegang en steekproeffase een logboek bijhouden van het assessment om de activiteiten en informele gesprekken die in het veld plaatsvinden te beheren en te ordenen. De volgende fase van het RAR proces, de semi-gestructureerde interviews, bestaat uit het invullen van vragenlijsten en het verwerken en analyseren van de informatie die hieruit wordt verkregen. Teamleden vergaren steeds meer context informatie en moeten het logboek in deze fase goed bijhouden. Hetzelfde geldt voor de gestructureerde interviewfase. Ten slotte moet in de focusgroepfase de informatie die uit de discussies over de geselecteerde kwesties voortkomt worden verwerkt en geanalyseerd. Ook moeten in deze drie fasen de gegevens van geïnterviewde respondenten en participanten aan focusgroepen worden opgeslagen, dus waar deze personen te vinden zijn (adressen, telefoon- en faxnummers, e-mailadressen, of aanduidingen van locaties) maar ook welk type informatie zij kunnen verschaffen, bij welke netwerken ze zijn aangesloten, et cetera. Het verzamelen van informatie is een proces waarbij elke fase is gebaseerd op of iets toevoegt aan de verzamelde informatie uit de voorgaande fase. Elk RAR teamlid moet een goed overzicht hebben van het gehele assessment proces. Gegevensbeheer moet de verantwoordelijkheid zijn van één teamlid, bij voorkeur de coördinator, maar gegevens moeten goed geordend, transparant en toegankelijk zijn voor de andere teamleden. Om dit voor elkaar te krijgen moet gegevensbeheer tijdens bijeenkomsten regelmatig besproken worden en moet de informatie op gestructureerde wijze worden opgeslagen. Om de informatie goed toegankelijk te maken, kunnen bijvoorbeeld de vragenlijsten van semi-gestructureerde interviews het beste in een aparte map worden opgeslagen. Verder moeten alle gegevens op discrete wijze worden beheerd aangezien de vertrouwensrelatie met elke informant, respondent en focusgroep-participant gewaarborgd moet worden. Alle persoonlijke gegevens, logboeken, interviewopnamen, interviewtranscripties, rasters en (voorlopige) rapporten moeten achter slot en grendel worden bewaard en alle digitale documenten kunnen het best een wachtwoord worden beveiligd.


25

Het is aan de coördinator en het RAR team om te besluiten hoe zij de gegevens willen beheren. Hieronder staat een aantal richtlijnen waarmee een protocol voor gegevensbeheer kan worden ontwikkeld. De meeste bestaande en context informatie bestaat uit schriftelijk materiaal of uit materiaal dat via internet is gedownload en afgedrukt. Alle bestaande en context informatie moet worden voorzien van een label met daarop vermeld de datum waarop de informatie is verzameld, de naam van het RAR teamlid die de informatie heeft gescreend en de datum waarop de informatie in rasters is verwerkt. Wanneer informatie wordt afgedrukt moet elk exemplaar in aparte mappen worden bewaard, ingedeeld naar de fase waarin de informatie werd verzameld. Ook digitale informatie moet in aparte mappen in de computer worden opgeslagen. Informatie die wordt afgedrukt moet worden gedateerd. Er kunnen aparte bestanden worden gemaakt voor adressen, telefoonnummers, faxnummers en e-mailadressen van informanten, respondenten en participanten aan focusgroepen, ingedeeld naar fase. De beste manier om deze gegevens up-to-date te houden is om ze in de computer in te voeren en de toegang met een wachtwoord te beveiligen. Wanneer bestanden worden afgedrukt moeten ze worden gedateerd. Tapes met opnamen van semi-gestructureerde interviews moeten achter slot en grendel worden bewaard. De banden moeten een label krijgen met een nummer dat naar de respondent en de interviewdatum verwijst. Hetzelfde geldt voor gestructureerde interviews, mits ze worden opgenomen, en ook voor een focusgroep of -groepen. Notulen van focusgroepen kunnen in een aparte map in de computer worden opgeslagen. De map moet met een wachtwoord worden beveiligd. Afgedrukte notulen moeten worden gedateerd en in een aparte map worden bewaard. 2.3 Informatie verwerken en analyseren Een rapid assessment genereert een aanzienlijke hoeveelheid informatie. Hoe kan al die informatie worden geordend, hoe bewaar je het overzicht en hoe kun je conclusies trekken op basis van die informatie? Voor het structureren en vereenvoudigen van de gegevensanalyse hebben we rasters ontworpen voor elke gebruikte methode van dataverzameling. Bij RAR worden alle relevante gegevens in rasters genoteerd. Dit zijn hulpmiddelen waarmee gegevens makkelijker kunnen worden geanalyseerd. Teamleden kunnen de rasters gebruiken om gegevens uit interviews of een andere vorm van dataverzameling in te voeren en te ordenen. Alle rasters hebben min of meer dezelfde lay-out. Er is een kolom waarin alle, door de respondenten gegeven antwoorden op een (sleutel-)vraag kunnen worden genoteerd. Onder aan deze kolom kunnen afwijkende antwoorden en onopgeloste kwesties worden genoteerd voor verder onderzoek.


26

Uit voorgaande projecten is duidelijk geworden dat alle rasters direct na het verzamelen van de informatie moeten worden ingevoerd. Het interview zit dan nog vers in het geheugen waardoor het invullen makkelijker is en er geen informatie verloren gaat. Dit geldt met name voor de fases waarin de interviews worden uitgevoerd. Door de informatie meteen na een interview op de rasters in te vullen houdt het RAR team overzicht op de voorlopige uitkomsten en ziet dus al in een vroeg stadium of er hiaten in kennis zijn of dat respondenten elkaar tegenspreken. Hierop kan dan al in een vroeg stadium worden geanticipeerd. Bovendien wordt voorkomen dat het werk zich opstapelt en wel een heel nare berg wordt om nog in te voeren. Het direct invullen van de rasters is een vervelend werkje waarvoor enige discipline nodig is, maar dat wordt dubbel en dwars terugverdiend in de analyse en rapportage fase van het assessment. Zodra alle rasters voor de sleutelvragen zijn ingevuld kunnen de samenvattingen en onopgeloste kwesties worden overgebracht naar een samenvattend raster. Elke RAR fase wordt afgerond met een samenvattend raster over de sleutelvragen: één samenvattend raster voor bestaande informatie, één voor gestructureerde interviews et cetera. Met behulp van deze samenvattende rasters kunnen de resultaten van elke RAR fase eenvoudiger worden vergeleken en kunnen conclusies worden geformuleerd.


27

3. Context informatie Bij het verzamelen van informatie krijgt het RAR team niet alleen gegevens die de sleutelvragen beantwoorden maar ook context informatie. De omvang van context informatie wordt door het RAR team zelf bepaald voordat met de dataverzameling wordt begonnen. Context informatie in RAR onderzoek is onvermijdelijk. Onthoud dat de tijd in een RAR proces beperkt is en dat het verzamelen van structurele en doelgerichte context informatie te veel tijd in beslag kan nemen. Alleen in gevallen waarbij teamleden vinden dat ze een bepaald fenomeen niet voldoende begrijpen, mogen ze de benodigde informatie zoeken om het wel te kunnen begrijpen. In de tijd die het team beschikbaar heeft komen ze een aantal relevante aspecten te weten over het land van herkomst van de doelgroepen, zoals: • De sociaal-economische situatie • De culturele en religieuze situatie • Recente sociale, economische of politieke ontwikkelingen in deze landen Daarnaast zal het RAR team aspecten tegenkomen die gerelateerd zijn aan het drugsbeleid in zowel het land van herkomst als in het gastland: • Drugsbeleid, beschikbaarheid van drugs, (in)formele controlemechanismen voor drugs en drugswetgeving in het land van herkomst en het gastland • Drugspreventiebeleid en (preventieve) interventies in het land van herkomst Verder zullen relevante aspecten van immigratie duidelijk worden: • Geschiedenis, beweegredenen en motieven voor emigratie van de doelgroepen • Immigratieverleden en immigratiebeleid van het gastland • Officiële en niet-officiële statistieken van de doelgroepen in het gastland • Definities voor afzonderlijke immigrantengroepen in het gastland • Procedures voor afzonderlijke immigrantengroepen in het gastland Op dezelfde manier kan context informatie worden verzameld over het immigratiebeleid in het gastland dat van invloed kan zijn op het middelengebruik in de doelgroepen. Voorbeelden zijn: • Langdurige immigratieprocedures • De (grote of kleine) kans op het ontvangen van een werkvergunning tijdens het immigratieproces • De (grote of kleine) kans op scholing tijdens het immigratieproces • Sociaal isolement en discriminatie tijdens het immigratieproces • Onzekerheid over de toekomst in het gastland Ten slotte kan context informatie worden verkregen over bestaande organisaties voor drugpreventie, interventies bij druggebruik en andere diensten gericht op de doelgroepen in het gastland, zoals: • (In)formele initiatieven voor drugspreventie • (In)formele initiatieven voor interventies in druggebruik


28

•

(In)formele initiatieven voor andere relevante diensten

Tijdens bijeenkomsten van het team kan besloten worden hoe uitgebreid en diepgaand de te verzamelen context informatie mag zijn. De verzamelde hoeveelheid context informatie heeft implicaties voor de manier waarop de gegevens beheerd en geanalyseerd worden. Hoe meer gegevens er worden verzameld, Hoe langer het zal duren om de informatie vast te leggen en te sorteren. Alle relevante context informatie moet in rasters worden ingevoerd. Rasters zijn formulieren die structuur geven aan de verzamelde informatie. Hiervoor worden vijf rasters gebruikt die de volgende onderwerpen behandelen: • Relevante informatie over het land van herkomst (van een bepaalde gemeenschap) • Relevante informatie over het drugsbeleid in het land van herkomst • Relevante informatie over het drugsbeleid in het gastland • Relevante informatie over het immigratiebeleid in het gastland • Relevante informatie over bestaande initiatieven voor interventies en andere diensten in het gastland In dit handboek is het aantal rasters voor context informatie beperkt tot vijf. Wanneer het RAR team meer dan één gemeenschap onderzoekt, bedenk dan dat de rasters getiteld 'Relevante informatie over het land van herkomst' en 'Relevante informatie over het drugsbeleid in het land van herkomst' voor elke afzonderlijke gemeenschap apart moeten worden ingevuld. Wanneer je besluit om veel context informatie te verzamelen tijdens het assessment, kan het zijn dat je sommige van de bovenstaande rasters moet opsplitsen in subrasters. Een andere optie is om de verzamelde informatie te beperken tot de meest relevante onderwerpen. Het raster getiteld 'Relevante informatie over het land van herkomst' kan als volgt worden onderverdeeld: • Relevante sociaal-economische informatie over het land van herkomst • Relevante culturele/religieuze informatie over het land van herkomst • Relevante (recente) historische informatie over het land van herkomst Aangezien het assessment in korte tijd moet worden uitgevoerd stellen wij voor om de vijf hoofdrasters te hanteren volgens de bovengenoemde beschrijving. Vul alle rasters, dus ook het raster voor context informatie direct in nadat gegevens zijn verzameld. Alle contextuele rasters hebben dezelfde structuur en bestaan uit drie kolommen: Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

Raster Context informatie Onderwerp:

…………………………………………..

Bron


Informatie

Relevantie voor RAR

29

Samenvatting

Hiaten

Naast 'Onderwerp' vul je een van de vijf eerder genoemde onderwerpen in. In de kolom 'Bron' vult het RAR team in waar en vervolgens van wie de gegevens werden verzameld. Context informatie zal gedurende het gehele rapid assessment proces aangevuld blijven worden, maar met name door: • bestaande informatie: wetenschappelijk onderzoek, beleidsdocumenten, rapporten van verslavings- en gezondheidszorginstellingen, en artikelen in kranten en tijdschriften; • semi-gestructureerde interviews. Wanneer de informatiebron uit schriftelijk materiaal bestaat, moeten de auteur(s), titel, uitgever, het jaar van uitgave, de naam van de krant of het tijdschrift waarin het artikel werd gepubliceerd enzovoort, worden genoteerd. Bij context informatie die tijdens een interview wordt verzameld moet de naam van de respondent in de kolom 'Bron' worden genoteerd. De kolom 'Informatie' bevat de relevante, beschrijvende gegevens waarmee de context beter kan worden begrepen. In de kolom 'Relevantie voor RAR' kan het RAR team de precieze implicaties noteren van deze specifieke context informatie voor de volgende assessment- of responsfase, wanneer nieuwe (preventieve) maatregelen en interventies worden ontwikkeld of bestaande worden aangepast. Dit soort zaken worden tijdens teambijeenkomsten besloten. In de kolom 'Samenvatting' kan het RAR team de context informatie over een bepaald onderwerp samenvatten. In de kolom 'Hiaten' kan het RAR team bepalen welke aspecten van het onderwerp nog ontbreken en dus speciale aandacht vergen tijdens het verdere verloop van het assessment. Omdat rapid assessment een doorlopend proces is, kan er in de latere fasen van het assessment steeds meer informatie aan de contextuele rasters worden toegevoegd.


30

4. Bestaande informatie verzamelen Tijdens het assessment proces verzamelt het RAR team gegevens voor beantwoording van de sleutelvragen uit twee hoofdbronnen. • De eerste bron is bestaande informatie: wetenschappelijk onderzoek, beleidsdocumenten, rapporten van verslavings- en gezondheidszorginstellingen, en artikelen in kranten en tijdschriften. Hier kan informatie uit de toegang en steekproeffase aan worden toegevoegd. • De tweede bron en hoogstwaarschijnlijk ook de voornaamste bron bestaat uit gegevens die door het RAR team zelf worden verzameld: door middel van semigestructureerde interviews, gestructureerde interviews en focusgroep(en). Bestaande informatie over problematisch middelengebruik onder asielzoekers is zeer beperkt voorhanden. Meestal zijn dit: • schriftelijke bronnen over asielzoekers waarin informatie over problematisch middelengebruik vaak ontbreekt; • schriftelijke bronnen over problematisch middelengebruik onder etnische minderheden, waarin asielzoekers meestal nauwelijks aan de orde komen. Een van de valkuilen in het RAR proces is als alle bronnen te grondig worden gescreend in een poging om antwoorden op de sleutelvragen te vinden. Gebruik uitsluitend schriftelijke bronnen waarin informatie staat over zowel problematisch middelengebruik als de doelgroepen. De antwoorden op sleutelvragen afkomstig uit bestaande informatie worden verwerkt in rasters voor bestaande informatie. Er zijn acht rasters voor bestaande informatie, één voor elke sleutelvraag. Vul de rasters meteen in nadat gegevens zijn verzameld. Alle rasters voor bestaande informatie hebben dezelfde indeling: Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

RASTER Bestaande informatie Sleutelvraag: ………………………………………….. Referentie

Samenvatting

Informatie

Opmerkingen

Hiaten

Begin met het noteren van de sleutelvraag, bijvoorbeeld: Wie gebruikt middelen op een problematische manier?


31

In de kolom 'Referentie' worden de auteur(s), titel, uitgever, het jaar van uitgave en de naam van de krant of het tijdschrift waarin het artikel werd aangetroffen, et cetera genoteerd. In de kolom 'Informatie' kunnen relevante gegevens die in de bron staan worden ingevuld om de sleutelvraag te beantwoorden. In de kolom 'Opmerkingen' kan het RAR team na overleg hun commentaar noteren over de kwaliteit van de informatie uit de bron. Een artikel uit een sensatieblad zal bijvoorbeeld meer bevooroordeeld zijn dan een uitgebreid artikel waarvoor leden van de doelgroep werden geïnterviewd. Een sociaal-wetenschappelijk onderzoek dat is gebaseerd op een uitgebreide survey of op diepte-interviews met de doelgroep levert betrouwbaardere gegevens op dan een beleidsdocument dat is gebaseerd op immigratieen/of politiecijfers. In de kolom 'Samenvatting' kan het RAR team het antwoord op de sleutelvraag samenvatten gebaseerd op de gebruikte bronnen. In de kolom 'Hiaten' kan het RAR team invullen welke aspecten van de sleutelvraag nog niet zijn beantwoord en dus speciale aandacht vergen in de resterende fasen van het assessment. Omdat Rapid Assessment een doorlopend proces is kunnen de rasters bestaande informatie in elke fase van het assessment worden aangepast. Het invoeren van relevante gegevens in de rasters wordt uitgebreid besproken in de hoofdstukken over de semi-gestructureerde en gestructureerde interviewfasen.


32

5. Toegang en steekproeftrekking 5.1 Introductie Nadat zij het land van herkomst hebben verlaten, komen asielzoekers terecht in allerlei verschillende omgevingen in het gastland. Deze omgevingen variëren van bewaakte voorzieningen tot rondzwerven op straat, dus van zeer gesloten tot zeer open settings. Hoewel in Nederland het merendeel van de asielzoekers in een gesloten setting, een asielzoekerscentrum, worden opgevangen zullen we toch beide settings bespreken voor het geval een RAR team buiten een AZC informatie wil verzamelen. Zoals gezegd worden hier twee mogelijke manieren besproken om toegang tot een setting te krijgen. Onthoud dat elke setting in werkelijkheid kenmerken kan vertonen van de andere soort setting en dat het RAR team daarom een specifieke, creatieve strategie zal moeten bedenken. 5.2 Toegang tot open settings Voorbeelden van een open setting zijn de straat, kraakpanden, kosthuizen, herbergen en woningen van landgenoten. Een open setting betekent niet dat de doelgroep openstaat voor buitenstaanders zoals leden van het RAR team. Toegang krijgen en contact leggen gaat meestal met de nodige hindernissen gepaard en kan dus moeilijk zijn. Buitenstaanders kunnen gebruikmaken van tussenpersonen die het eerste contact leggen met leden van de doelgroep. Om toegang tot een open setting te krijgen moet het RAR team de sleutelgebieden, de locaties waar leden van de doelgroepen elkaar ontmoeten, regelmatig bezoeken. Door deze locaties regelmatig te bezoeken zijn leden van het RAR team in staat om sleutelinformanten te identificeren. Zij kunnen informatie geven over de doelgroepen en de infrastructuur van de sleutelgebieden. De infrastructuur van een sleutelgebied bestaat uit: - een (informeel) netwerk met zorgfaciliteiten zoals (vrijwillige) hulpverleners, faciliteiten die door religieuze groeperingen zijn gestart, enzovoort. - de normale infrastructuur van een gebied en de sociale omgeving zoals bus- en treinstations, winkels, cafés, restaurants enzovoort. Door het gebied regelmatig te bezoeken zullen leden van het RAR team uiteindelijk in contact komen met sleutelinformanten in zowel de doelgroepen als de infrastructuur van het gebied. Om dit proces te vereenvoudigen kan het RAR team gebruikmaken van bestaande contacten waardoor ze informatie over de infrastructuur kunnen verzamelen en/of geïntroduceerd kunnen worden tot sleutelfiguren en de doelgroep. Aangezien leden van een RAR team zelf waarschijnlijk in de zorg of verslavingszorg werken, zal het leggen van (informele) contacten met collega's niet zo'n probleem zijn. De nadruk tijdens de toegangsfase van het assessment moet daarom liggen op het vinden van sleutelinformanten in de doelgroepen en de normale infrastructuur van een gebied. 5.3 Toegang tot gesloten settings Voorbeelden van een gesloten setting zijn asielzoekerscentra en andere locaties waar de doelgroep is ondergebracht, zoals voormalige ziekenhuizen, goedkope hotels of militaire


33

bases. Meestal zijn er sociale en medische zorgvoorzieningen voor asielzoekers aanwezig in gesloten settings. Sociaal werkers en medisch personeel kunnen een uitstekend startpunt zijn voor het RAR team om sleutelinformanten in en om de gesloten setting te identificeren. Net als in een open setting zijn ook de doelgroepen in een gesloten setting in eerste instantie meestal niet direct toegankelijk. Een nadeel van het werken met uitsluitend sociaal werkers en medisch personeel is dat zij zichzelf soms als 'deurwachter' voor de doelgroepen beschouwen. Daarom moet ook in een gesloten setting de nadruk liggen op het vinden van sleutelinformanten in de doelgroepen en de normale infrastructuur in en om de gesloten setting (bus- en taxichauffeurs, winkeliers, caféhouders). 5.4 Vertrouwen Tijdens de toegangsfase moeten de leden van het RAR team een goede verstandhouding met de sleutelinformanten zien te krijgen en hun vertrouwen winnen. Een goede verstandhouding en vertrouwensrelatie met respondenten moeten tijdens de semigestructureerde en gestructureerde interviewfasen worden opgebouwd. De meeste sleutelinformanten en respondenten, met name degenen die deel uitmaken van de doelgroep, kunnen middelengebruik beschouwen als een gevoelige kwestie en zien wellicht het geven van informatie over dit onderwerp als een bedreiging voor de doelgroep. Een manier om dit probleem op te lossen is als leden van het RAR team de AZC’s regelmatig bezoeken tijdens de toegangsfase. Door de AZC’s veelvuldig te bezoeken, zullen doelgroepen gewend raken aan de aanwezigheid van het RAR team. Ook hier geldt dat het nuttig kan zijn als de introductie via bestaande contacten plaatsvindt, op voorwaarde natuurlijk dat deze contacten het vertrouwen hebben van de doelgroep. Een andere voorwaarde voor het opbouwen van een goede verstandhouding en vertrouwensrelatie is dat leden van het RAR team zo open mogelijk moeten zijn over de doelstellingen van het assessment. Voordat het RAR team de AZC’s bezoekt, moeten zij tijdens bijeenkomsten een aantal consistente uitspraken formuleren waarmee de doelstellingen van het proces aan de doelgroepen kunnen worden uitgelegd. Een andere, onmisbare wijze waarop een goede verstandhouding en vertrouwensrelatie worden opgebouwd tijdens de semi-gestructureerde en gestructureerde interviewfase is het garanderen van anonimiteit. Bij de inleiding van een interview moet de interviewer de geïnterviewde bijvoorbeeld volledige anonimiteit garanderen. Hoofdstuk 6.4 bevat een voorbeeld van een inleiding van een interview. Ten slotte is het bij het winnen van vertrouwen van respondenten uit de doelgroep van belang dat de informatie die zij geven hun positie – in procedure voor een verblijfsstatus – niet in gevaar zal brengen. Een oplossing hiervoor kan zijn om respondenten niet te confronteren met hun eventuele eigen middelengebruik maar de problematiek binnen hun gemeenschap centraal te stellen.


34

5.5 Het identificeren van sleutelinformanten Tijdens de toegangsfase identificeert het RAR team sleutelinformanten die kennis bezitten van de doelgroepen of die andere personen kennen die deze kennis bezitten. Teamleden kunnen het kennisniveau van elke sleutelinformant vaststellen aan de hand van een korte vragenlijst, bijvoorbeeld: • Hoeveel ervaring met en kennis van de doelgroepen heb je? • Hoeveel kennis heb je van het middelengebruik binnen de doelgroepen? • Hoeveel kennis heb je van de problemen die veroorzaakt worden door het middelengebruik binnen de doelgroepen? Deze vragenlijst kan worden aangepast en/of uitgebreid, zolang het RAR team maar overeenstemming bereikt over een consistente, korte vragenlijst om sleutelinformanten mee te screenen. De details moeten tijdens teambijeenkomsten verder worden uitgewerkt. Als sleutelinformanten veel van de kwestie af blijken te weten (naast hun eigen ervaringen) kunnen zij als respondenten voor de semi-gestructureerde interviewfase worden geselecteerd. Toch kunnen ook personen die minder over de kwestie weten nuttig zijn, omdat ze namelijk andere personen mét kennis kunnen aanwijzen. Die personen kunnen op hun beurt als respondent dienen voor een semi-gestructureerd interview. Tijdens alle fasen van dataverzameling van de rapid assessment, met uitzondering van de focusgroepfase, wordt aan sleutelinformanten en respondenten gevraagd of zij andere personen met de gezochte kennis kunnen identificeren. Deze onderzoekstechniek wordt ook wel netwerksteekproef genoemd. De netwerksteekproef is het belangrijkste hulpmiddel in een assessment van middelengebruik onder asielzoekers. Om informatie uit verschillende invalshoeken te kunnen verzamelen, moeten de leden van een RAR team in de toegangsfase proberen om in meerdere netwerken netwerksteekproeven te creëren. Om overlapping te voorkomen moeten de netwerken onafhankelijk van elkaar bestaan. Uit voorgaande projecten is gebleken dat het relatief eenvoudig is om sleutelinformanten te rekruteren uit professionele netwerken van leden van het RAR team, maar veel moeilijker uit andere netwerken. Concentreer je dus niet alleen op vrijwilligers en medewerkers uit de sociale of medische hoek, maar vooral op de doelgroep en de sociale omgeving. Begin meteen bij de start van het RAR proces met het identificeren van sleutelinformanten uit deze netwerken. De overweging om te stoppen met het interviewen van respondenten in een bepaald netwerk komt op het moment dat nieuwe respondenten geen nieuwe informatie meer kunnen geven voor het beantwoorden van de sleutelvragen. Soms kunnen doelgroepen zo diep verborgen zijn dat de RAR teams hun toevlucht bij een andere steekproefmethode moeten zoeken, bijvoorbeeld de opportunistische steekproef. Bij de opportunistische steekproef worden eenvoudig alle respondenten geïnterviewd omdat ze de enigen zijn die beschikbaar zijn.


35

6. Semi-gestructureerde interviews 6.1 Introductie Interviewen betekent: op systematische wijze vragen stellen en aandachtig luisteren naar de antwoorden van de respondenten. In exploratief onderzoek, zoals bij een assessment van middelengebruik onder asielzoekers, is het interviewen van respondenten de meest effectieve methode voor het verzamelen van gegevens. Met behulp van interviewtechnieken verzamelt het RAR team feiten en meningen en beginnen zij een netwerk op te bouwen die de implementatie van toekomstige (preventieve) interventies zal vereenvoudigen. Vergeet niet dat iedere respondent mogelijk behulpzaam kan zijn bij de implementatie van interventies tijdens de respons fase. 6.2 Respondenten Bij het assessment worden twee interviewtechnieken gehanteerd, semi-gestructureerde en gestructureerde interviews. Wanneer de toegang- en steekproeffase is afgerond beschikt het RAR team over een overzicht van potentiële respondenten met belangrijke kennis van de sleutelvragen. Door de netwerksteekproeven heeft het RAR team extra respondenten met deze kennis kunnen identificeren. De semi-gestructureerde interviews worden met deze respondenten gehouden. Respondenten van semi-gestructureerde interviews: • zijn nauw verbonden met de doelgroepen via hun werk, of • hebben dagelijks contact met de doelgroepen via hun rol in de 'normale' infrastructuur, of • hebben een centrale positie in de doelgroepen. Zij hebben daarnaast: • een goed overzicht van de lokale situatie • een netwerk van mensen die uitgebreide kennis bezitten over de problematiek. Het streven is dat een RAR team de semi-gestructureerde interviewfase binnen één maand heeft afgerond. Wij raden aan om het aantal respondenten voor semigestructureerde interviews te beperken tot vijftien. Zorg ervoor dat deze respondenten uit verschillende invalshoeken zijn geselecteerd. Probeer dus ook respondenten buiten de professionele netwerken te identificeren.


36

6.3 De semi-gestructureerde vragenlijst In semi-gestructureerde interviews wordt de totale reeks met sleutelvragen behandeld. Wij raden aan om je aan deze vragenlijst te houden omdat veranderingen een veel ingewikkelder RAR proces tot gevolg hebben. De semi-gestructureerde vragenlijst omvat de volgende vragen: A1. Achtergrondinformatie over respondent uit doelgroep. A2. Achtergrondinformatie over respondent die betrokken is bij doelgroep. B. Gemeenschap (sleutelvraag 1) 1. Volgens sleutelinformanten in het vooronderzoek heeft een deel van asielzoekersgemeenschap …………. problemen met middelengebruik. Bent u het daarmee eens? C. Middelen (sleutelvraag 2) 2. Welke middelen worden in asielzoekersgemeenschap …………. problematisch gebruikt? D. Kwetsbare groepen (sleutelvragen 1 + 2) 3. Worden de middelen die u net noemt door een specifieke groep in de asielzoekersgemeenschap gebruikt? 4. Kunt u een indicatie geven van het percentage kwetsbaren in de asielzoekersgemeenschap? E. Problemen (sleutelvraag 3) 5. Wat zijn de drie belangrijkste problemen als gevolg van middelengebruik in deze kwetsbare groep met betrekking tot lichamelijke en geestelijke gezondheid, sociale en financiële problemen, of problemen met justitie? F. Oorzaken (sleutelvraag 4) 6. In welk opzicht verklaren de verschillen in middelengebruik in het land van herkomst en het gastland het problematische gebruik door deze kwetsbare groep? 7. In welk opzicht verklaart de situatie in het land van herkomst (traumatische ervaringen, economische factoren, enzovoort.) het problematische gebruik door deze kwetsbare groep? 8. In welk opzicht verklaart de situatie in het gastland (onzekerheid over de toekomst) het problematische gebruik door deze kwetsbare groep? 9. Wat is de functie/het voordeel van middelengebruik voor deze kwetsbare groep? 10. Kun je nog andere oorzaken benoemen die het problematische gebruik door deze kwetsbare groep verklaren? G. Preventie (sleutelvragen 5 t/m 8) 11. Wat weet de kwetsbare groep over de risico's van het middel/de middelen die zij gebruiken? 12. Uit welke bronnen heeft de kwetsbare groep deze informatie gehaald? 13. Wat voor soort bestaande effectieve (preventieve) interventies zijn er voor deze kwetsbare groep? 14. Wat voor soort (preventieve) interventies zijn er voor deze kwetsbare groep nodig? 15. Wat voor soort (preventieve) interventies hebben de hoogste prioriteit voor deze kwetsbare groep?


37

De semi-gestructureerde vragenlijst staat als MS Word-bestand op de bijbehorende cdrom. De vragenlijst kan in ongewijzigde vorm worden gebruikt of aan jouw specifieke wensen worden aangepast. Bovenstaande vragenlijst is een voorbeeldvragenlijst. Leer de vragenlijst uit je hoofd en stel de vragen op een natuurlijke manier aan de respondenten. Stel de vragen niet te letterlijk maar gebruik een formulering die begrijpelijk is voor de respondent die je interviewt. Respondenten kunnen ook relevante informatie verstrekken die niet door de sleutelvragen wordt behandeld, de zogeheten context informatie. Respondenten worden aangemoedigd om alle sleutelvragen en relevante kwesties ongehinderd en tot in detail te beschrijven. Antwoorden hoeven niet beperkt te blijven tot vooraf bepaalde categorieën. Ondanks dat semi-gestructureerde interviews in korte tijd een enorme hoeveelheid informatie opleveren, vergen ze wel veel voorbereiding. Daarnaast vergt ook het beheren van de informatie uit semi-gestructureerde interviews behoorlijk wat tijd. Vooral tijdens de interviewfase is het belangrijk om de gegevens direct in te voeren in de rasters. Verder moet de interviewer ervaring hebben om het interview op de juiste wijze af te nemen. Een onbevooroordeelde en open houding tegenover de respondent is eveneens een voorwaarde. Tijdens de voorbereiding op de semi-gestructureerde interviews screenen de leden van het RAR team alle relevante, bestaande gegevens en de tot dan toe verkregen context informatie. Deze gegevens kunnen dienen als de basis voor het aanpassen van de bijgevoegde vragenlijsten. Tevens moet het RAR team zorgvuldig overwegen welke vragen er gesteld gaan worden. Dit moet tijdens teambijeenkomsten worden besloten. Het RAR team moet het ook met elkaar eens zijn over de volgorde van de vragen. Ten slotte moet het RAR team beslissen hoe de vraagstelling van elke vraag luidt. De volgorde en de vraagstelling zijn afhankelijk van de individuele respondent. Let erop dat je het onderstaande vermijdt: • Complexe en technische vragen. Gebruik duidelijke en eenvoudige taal die makkelijk is te begrijpen en niet verkeerd kan worden geïnterpreteerd. • Lange en meerdere vragen tegelijk. Lange vragen kunnen de respondent in verwarring brengen; als er meerdere vragen tegelijk worden gesteld bestaat de kans dat de respondent zich alleen een bepaald onderdeel van de vraag kan herinneren en uitsluitend daar antwoord op geeft. • Suggestieve vragen. Door suggestieve vragen te stellen, ook al zijn ze gebaseerd op bestaande gegevens of context informatie (voorbeeld: "Ben je het er ook mee eens dat alle Iraanse tieners opium roken?"), kan een respondent tot een conclusie komen die hij of zij normaalgesproken niet had bedacht.


38

Voordat de leden van het RAR team het veld in gaan is het belangrijk om uitgebreid met de vragenlijst te oefenen. Zo kunnen de interviewers zich de sleutelvragen eigen maken, en kan de formulering van de vragen worden aangepast aan de verschillende respondenten. Het verdient aanbeveling om buitenstaanders bij dit oefenproces te betrekken. Laat ‘respondenten’ tijdens het oefenen verschillende rollen aannemen wanneer (delen van) de vragenlijst wordt afgenomen. Ervaren interviewers kunnen opbouwende kritiek geven op de manier van interviewen. 6.4 Inleiding van een interview Voordat je een interview afneemt (zowel een semi-gestructureerd als een gestructureerd interview) moet je het gesprek inleiden. Een inleiding van een interview moet zijn afgestemd op de individuele respondent. Tijdens de semi-gestructureerde en gestructureerde interviewfasen worden respondenten geïnterviewd die werkzaam zijn in de doelgroepen en respondenten die zelf uit de doelgroepen afkomstig zijn.

In een inleiding van een interview moeten de volgende aspecten aan de orde komen: • Begin je inleiding met hoe je contact legde met de respondent. In de meeste gevallen werd de respondent door een sleutelinformant of andere respondent geïntroduceerd of genoemd. • Introduceer vervolgens jezelf en de organisatie waar je voor werkt. • Introduceer de aanleiding voor het onderzoek. De aanleiding verschilt van doelgroep tot doelgroep, maar is meestal gebaseerd op (anekdotische) bronnen die aantonen dat asielzoekers met verschillende gezondheidsproblemen te kampen hebben en dat problematisch druggebruik een ernstig gezondheidsprobleem lijkt te zijn. • Leg vervolgens de doelstellingen van het onderzoek uit. De hoofddoelstellingen zijn het monitoren van het middelengebruik in de doelgroep, het inventariseren van bestaande (preventieve) interventies, het ontwikkelen van nieuwe, effectieve (preventieve) interventies en het terugdringen van problematisch middelengebruik onder asielzoekers. Leg uit dat de middelen waar het om gaat niet alleen illegale middelen zoals heroïne, cocaïne en cannabis zijn, maar ook legale middelen zoals alcohol, tabak, kalmeringsmiddelen en slaappillen. • Leg ook uit dat je niet geïnteresseerd bent in het middelengebruik van de respondent zelf, maar dat je een afspraak met de respondent hebt gemaakt omdat hij of zij een goed overzicht van het probleem heeft onder zijn of haar landgenoten in het AZC. • Sluit de inleiding af met een uitleg dat alle respondenten anoniem zullen blijven en dat alle verstrekte informatie strikt vertrouwelijk zal worden behandeld en dus niet zal worden doorgegeven aan de politie, douane of andere overheidsinstanties.


39

6.5 Een semi-gestructureerd interview afnemen Voordat je interviews kunt afnemen moet de semi-gestructureerde vragenlijst worden getoetst. Binnen het RAR team moeten proefinterviews worden afgenomen en het liefst ook met één of twee respondenten. Door elkaar binnen het RAR team te interviewen en de interviews na afloop te bespreken en te evalueren, kunnen vragen anders worden geformuleerd en kan hun volgorde worden gewijzigd. Door middel van deze toetsing raken leden van het RAR team zonder voorgaande interviewervaring bekend met interviewtechnieken. Wanneer de semi-gestructureerde vragenlijst binnen het team is getoetst moet het RAR team overwegen om de vragenlijst opnieuw te toetsen en te evalueren aan de hand van een interview met één of twee respondenten. Dit kan helpen om eventuele zwakke punten in de formulering of volgorde te benoemen en op te lossen. Wanneer de interviewtoets is gedaan en de echte interviews zijn begonnen, moet het RAR team bepalen hoe gedetailleerd zij elke sleutelvraag beantwoord willen hebben en of verdere verduidelijking van de sleutelvraag vereist is. Er zijn twee technieken waarmee meer detail, een nadere uitleg en aanvullende informatie worden verkregen, namelijk doorvragen en sturing geven aan het gesprek. • Doorvragen is bedoeld om respondenten aan te moedigen tot het geven van meer of nadere informatie. Doorvraagtechnieken kunnen ook bestaan uit stilzwijgende lichaamstaal (bijvoorbeeld knikken met het hoofd), instemmende geluiden maken of vragen stellen (bijvoorbeeld "Kun je me nog meer vertellen over dit onderwerp?"). • Met sturing geven worden respondenten aangemoedigd om kwesties aan te snijden die niet spontaan zijn besproken (bijvoorbeeld "Een andere respondent vertelde me dat...wat vind jij daarvan?"). 13 stappen voor het afnemen van een semi-gestructureerd interview 1. Zorg dat je ruim op tijd aanwezig bent op de plaats waar het interview wordt afgenomen. De locatie moet stil en rustig zijn zodat het gesprek ongestoord kan verlopen. 2. Tolken (indien nodig) moeten over de gang van zaken worden ingelicht. Als er een bandrecorder wordt gebruikt moet deze een externe microfoon hebben. Neem ook reservebatterijen en bandjes mee. 3. Stel alle aanwezigen vriendelijk voor aan de respondent. Noem de redenen en doelstellingen van het RAR onderzoek. Beloof de respondent dat alles vertrouwelijk zal worden behandeld. Geef aan dat de respondent de expert is en dat het RAR team van zijn of haar kennis, ervaring en mening wil leren. 4. Stel de vragen in duidelijk en eenvoudig taalgebruik. Geef de respondent voldoende tijd om na te denken en te antwoorden. 5. Gevoelige onderwerpen kunnen worden aangesneden door te vertellen wat "andere" respondenten hebben gezegd over hun middelengebruik of gedragspatronen. Vervolgens nodig je de respondent uit om daar commentaar op te geven.


40

6. De antwoorden van respondenten in hun eigen woorden herhalen is een goede methode om te controleren of je hebt begrepen wat ze proberen te zeggen. 7. Luister goed naar wat de respondent zegt en vraag naar het hoe en waarom. 8. Vraag de respondent of het goed is dat het interview wordt voortgezet wanneer blijkt dat het gesprek langer duurt dan verwacht. 9. Verzamel altijd demografische gegevens zoals achtergrond, functie, etnische afkomst en status. Dit zijn nuttige gegevens bij het leggen van een verband tussen bepaalde typen personen en bepaalde gedragingen. 10. Vat de hoofdkwesties en meningen samen wanneer het interview is afgerond. Vraag of de respondent nog vragen heeft. Het is belangrijk dat het RAR team geen advies of antwoorden geeft die zij in hun positie niet kunnen geven. 11. Vraag de respondent of hij of zij nog iets aan de behandelde onderwerpen heeft toe te voegen. 12. Sluit het semi-gestructureerde interview af door de respondent te vragen of hij of zij nog andere mensen kent die ook iets van de kwestie afweten. 13. Bedank de respondent voor zijn of haar bijdrage. Het op band opnemen van een interview is de beste manier om het gesprek vast te leggen, ondanks het feit dat het omzetten van de informatie vanaf band veel tijd in beslag neemt. Je moet zeker weten dat de respondent geen bezwaar heeft tegen opname van het interview. Naast het opnemen van een semi-gestructureerd interview is ook het maken van notities aan te bevelen. Als een respondent bezwaar maakt tegen het opnemen van het interview moet de interviewer genoegen nemen met het maken van aantekeningen. Deze interviews moeten in het beste geval worden bijgewoond door een interviewer en een notulist. Als dit niet mogelijk is moet de interviewer zelf notities maken. Dit maakt het interview langer, mede omdat de respondenten af en toe hun antwoorden zullen moeten herhalen. Soms kan een respondent ook bezwaar maken tegen notities. In dat geval moeten de notities onmiddellijk na het interview worden gemaakt, beginnend met de antwoorden op sleutelvragen gevolgd door de resterende informatie. Bandjes en notities moeten een label krijgen (met de interviewdatum, de naam of code van de respondent en de naam van de interviewer). Bandjes en notities van interviews moeten zo snel mogelijk worden verwerkt. In het ideale geval worden alle interviews, met name de eerste interviews, tijdens bijeenkomsten van het RAR team besproken en geëvalueerd.


41

6.6 Gegevens analyseren Semi-gestructureerde interviews leveren altijd een enorme hoeveelheid informatie op. Om alle gegevens te kunnen verwerken, moeten ze in een set rasters worden ingevoerd. Er wordt één set rasters per bestudeerde gemeenschap gebruikt. Wanneer je meerdere gemeenschappen bestudeerd moet je meerdere sets gebruiken. In een set met rasters heeft elke sleutelvraag zijn eigen, aparte raster waarop de antwoorden van elke individuele respondent op die bewuste sleutelvraag kunnen worden ingevuld. Er is ook ruimte voor commentaar op het antwoord van respondenten. Een raster wordt afgesloten met een samenvatting van de antwoorden van alle respondenten op de sleutelvraag, en er is een kolom waar afwijkende antwoorden en onopgeloste vragen kunnen worden genoteerd. Wanneer alle rasters voor de sleutelvragen zijn ingevuld, kunnen de samenvattingen en onopgeloste vragen op een samenvattend raster worden overgezet. Dit samenvattende raster helpt bij het formuleren van conclusies in een RAR onderzoek. De volgende paragrafen bevatten een uitleg bij alle rasters voor het semi-gestructureerde interview (SGI). We hebben voorbeeldrasters opgenomen met daarin soms (fictieve) informatie om te laten zien hoe de rasters ingevuld zouden kunnen worden. De originele rasters zijn te vinden op de bijbehorende cd-rom. De meeste rasters hebben dezelfde indeling als in het onderstaande voorbeeld. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

RASTER: X (naam van raster) ITEM: X (Sleutel-)vraag (vul de relevante vraag in) Gemeenschap: G (vul de naam van de relevante Respondenten Antwoorden op sleutelvraag 01 Antwoord van respondent 01 02

Antwoord van respondent 02

03

Antwoord van respondent 03

Samenvatting van antwoorden op de sleutelvraag Antwoorden die door de meeste respondenten werden gegeven.

gemeenschap in) Opmerkingen Vanuit welk oogpunt gaf deze respondent antwoord? en/of: Waarom gaf de respondent een afwijkend antwoord? en/of: Welke achtergrond heeft deze respondent?

Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie Antwoorden waarin de meeste respondenten van mening verschillen, aspecten die in volgende interviews verklaard moeten worden of in een focusgroep besproken moeten worden.

In de kolom 'Respondenten' kan een id-nummer voor een respondent worden ingevuld. Elke respondent ontvangt een persoonlijk identificatienummer. Door id-nummers te gebruiken is het altijd duidelijk welke respondent welk antwoord gaf. Vergeet niet een


42

lijst te maken met alle respondenten en hun id-nummer. Hiervoor kan het raster Respondenten worden gebruikt (zie hoofdstuk 6.6.1). In de kolom 'Antwoorden op sleutelvraag' kan het antwoord van elke respondent op de bewuste sleutelvraag worden ingevuld. In de kolom 'Opmerkingen' kunnen opmerkingen van het RAR team worden genoteerd over de respondenten of hun antwoord, om inzicht te krijgen in de reden voor een bepaald antwoord van een bepaalde respondent. Wanneer alle antwoorden zijn ingevuld kan een vergelijking worden gemaakt. Als meerdere respondenten hetzelfde antwoord hebben gegeven, kan dit in de kolom 'Samenvatting van antwoorden op de sleutelvraag' worden ingevuld. Het is mogelijk dat respondenten twee of meer verschillende antwoorden geven. In dat geval moeten alle antwoorden worden genoteerd. De sleutelvraag over middelen kan bijvoorbeeld met "alcohol en slaappillen" worden beantwoord. Afwijkende antwoorden, bijvoorbeeld antwoorden die niet door de meeste respondenten worden gegeven, moeten nader worden onderzocht. Een casestudy van de respondent kan een verklaring geven voor het afwijkende antwoord. In de kolom ‘Opmerkingen' kunnen opmerkingen van het RAR team worden genoteerd waarom de respondent een afwijkend antwoord heeft gegeven. Het afwijkende antwoord kan een aanvulling zijn op het antwoord dat door de meerderheid van de respondenten werd gegeven. Een respondent die uit een gemeenschap afkomstig is, beschrijft een bepaald probleem bijvoorbeeld anders dan een arts dat doet, hoewel ze in feite hetzelfde zouden kunnen bedoelen. Een andere verklaring voor een afwijkend antwoord kan zijn dat de respondent andere aspecten van de realiteit ziet, bijvoorbeeld een ander deel van de doelpopulatie. Ten slotte kunnen verschillen in overtuiging, vooroordelen en interesse in het onderwerp ook een rol spelen. De overblijvende afwijkende antwoorden die niet door de beschikbare informatie kunnen worden verklaard, kunnen in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' worden beschreven. De items in deze kolom kunnen op een later tijdstip worden bestudeerd nadat aanvullende informatie is verzameld (bv. een tweede interview met de respondent in kwestie, of met een expert op dat gebied). De verschillen kunnen door de gegeven antwoorden tijdens een gestructureerd interview worden bevestigd of een onderwerp voor discussie worden in een focusgroep. In de volgende paragrafen wordt het invullen van de rasters voor elke vraag uit het semigestructureerde interview toegelicht. 6.6.1 RASTER A SGI G1 Respondenten Item A: Achtergrondinformatie over de respondenten, vraag A1 of A2 uit het semigestructureerde interview (SGI). Gebruik RASTER A SGI G1 Respondenten


43

De rasterset begint met een raster over respondenten. In dit raster kan achtergrondinformatie over de respondent worden ingevuld zodat de antwoorden beter kunnen worden begrepen en eventuele afwijkende antwoorden kunnen worden verklaard. Ter illustratie van de rasters gebruiken we hier het voorbeeld van een Bosnische gemeenschap in een asielzoekerscentrum. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER A SGI G1 Respondenten Item A: Achtergrondinformatie Gemeenschap: G1 Bosnische asielzoekers Respondenten Functie en achtergrond/positie Resp 01 Vrouw, sociaal werker

Informatiebronnen

Opmerkingen

Info uit eerste hand van doelgroep

Lange loopbaan in hulpverlening, uitgebreide kennis van middelengebruik in Bosnische gemeenschap. Relatief weinig contact met doelgroep, alleen degenen op het spreekuur. Veel kennis van medicijngebruik (slaappillen enz.) in gemeenschappen in AZC. Geen direct contact met doelgroep. Overzicht van alle gemeenschappen in AZC. Heeft centrale rol in Bosnische gemeenschap in AZC, kent persoonlijk ongeveer de helft van de mensen in de gemeenschap. Werkt dagen nachtdiensten in AZC, heeft goede contacten met bewoners.

Resp 02

Man, huisarts

Info uit eerste hand van doelgroep

Resp 03

Man, sociaal wetenschapper, directeur AZC

Schriftelijk materiaal, m.n. wetenschappelijk

Resp 04

Man, Bosniër en woordvoerder voor Bosnische doelgroep

Info uit eerste hand van doelgroep en gemeenschap

Resp 05

Man, beveiligingsfunctionaris in AZC

Info uit eerste hand van doelgroepen

Resp 06 Resp 07 Resp 08 Resp 09 Resp 10

enz. enz.


44

Voor het invullen van het bovenstaande raster moeten de antwoorden op vraag A1 of A2 (achtergrondinformatie) van de semi-gestructureerde interviews worden gebruikt. In de kolom 'Respondenten' wordt het id-nummer van elke respondent ingevuld. In de kolom 'Functie en achtergrond/positie' kun je de achtergrondinformatie van een respondent invullen, zoals het beroep, geslacht en andere demografische gegevens die van belang kunnen zijn. In de kolom 'Informatiebronnen' wordt ingevuld waar de respondenten hun informatie vandaan halen (informatie uit eerste of tweede hand, sociaal werkers of professionele hulpverleners), en welk type informatie dit is (geschreven materiaal, bv. wetenschappelijk onderzoek, beleidsdocumenten of massamedia). In de kolom 'Opmerkingen' worden andere relevante gegevens ingevuld die kunnen helpen bij de interpretatie van de antwoorden van de respondenten: wat is hun ervaring/kennis, welke (werk-)relatie onderhouden zij met de gemeenschap of doelgroep, wat is hun positie in de gemeenschap of doelgroep etc.

6.6.2 RASTER B SGI G1 Gemeenschap Item B: Overeenstemming over problematisch middelengebruik in gemeenschap, vraag 1 van het semi-gestructureerde interview (SGI). Gebruik RASTER B SGI G1 Gemeenschap Het tweede raster concentreert zich op de vraag of de respondenten het erover eens zijn dat er sprake is van problematisch middelengebruik in de doelgroep. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER B SGI G1 Respondenten Item B: Overeenstemming over problematisch middelengebruik in de gemeenschap Gemeenschap: G1 Bosnische asielzoekers Respondenten Eens oneens Opmerkingen 01 X Ze kent veel mensen in de Bosnische gemeenschap die problemen hebben als gevolg van middelengebruik. 02 X Is huisarts in het AZC. Hij heeft meerdere patiënten die medicijnen gebruiken voor slaapstoornissen; een paar gebruiken er kalmeringsmiddelen. 03 X Respondent is directeur van het AZC, heeft informatie uit tweede hand: problematisch middelengebruik is wel eens ter sprake gekomen tijdens personeelsvergadering. 04 X Lid van doelgroep. Medicatie wordt veel gebruikt, soms worden mensen dronken; toch is respondent het er niet


45

05

X

06

enz.

mee eens omdat de grootste problemen niet door middelengebruik maar door de vluchtelingensituatie worden veroorzaakt. Respondent is beveiligingsfunctionaris in het AZC. Ziet dronken mensen in het AZC, soms wordt er gevochten.

Samenvatting overeenstemming over problematisch gebruik Meeste respondenten zijn het eens over het problematisch middelengebruik in de Bosnische gemeenschap

Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie Het is duidelijk dat er sprake is van problematisch middelengebruik in de Bosnische gemeenschap in het AZC. Het is niet duidelijk in welke mate. Respondenten beschrijven de problemen vanuit nogal verschillend oogpunt. Bosnische respondent zegt dat niet middelengebruik het probleem is maar de situatie waarmee asielzoekers worden geconfronteerd.

Gebruik de antwoorden op item B (gemeenschap), vraag 1 van de semi-gestructureerde interviews. Vul in de kolom 'Respondenten' de id-nummers van de respondenten in. Geef in de volgende twee kolommen, 'eens' en 'oneens' aan of de respondent het met de stelling eens is. Vul in de kolom 'Opmerkingen' de gegevens in die je van belang acht met betrekking tot de respondenten die het er niet mee eens zijn. Voor achtergrondinformatie kan je het ingevulde raster 'RASTER A SGI C1 Respondenten' gebruiken. Vul in de kolom 'Samenvatting' de mate van overeenstemming onder alle respondenten in. Vul in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' de mogelijke reden voor het gebrek aan overeenstemming in. Om achter deze reden te komen kun je proberen overeenkomsten te vinden in de gegevens in de kolom 'Opmerkingen'. Als je geen overeenkomsten kunt vinden, noteer dat dan. Gebrek aan overeenstemming kan aanleiding zijn tot het verzamelen van nadere informatie. 6.6.3 RASTER C SGI G1 Middelen Item C: sleutelvraag - Welke middelen worden op een problematische manier gebruikt, vraag 2 van het semi-gestructureerde interview (SGI). Gebruik RASTER C SGI G1 Middelen In elk van de volgende rasters wordt per raster slechts één sleutelvraag beantwoord. In het nu volgende raster kun je informatie uit de semi-gestructureerde interviews invullen over de middelen die problematisch worden gebruikt.


46

Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER C SGI G1 Middelen Item C: sleutelvraag - Welke middelen worden op een problematische manier gebruikt? Gemeenschap: G1 Bosnië Respondenten Middelen Resp 01 Alcohol, medicijnen Resp 02

Slaappillen, alcohol

Resp 03 Resp 04

Alcohol, medicijnen Medicijnen

Resp 05 enz.

Alcohol

Samenvatting middelen Alcohol Medicijnen

Opmerkingen Respondent heeft goed inzicht in de Bosnische gemeenschap Als huisarts heeft respondent uitstekend inzicht in het medicijngebruik binnen de gemeenschap. Heeft gehoord over problematisch alcoholgebruik maar heeft geen informatie uit eerste hand. Heeft nog geen patiënten gehad met een alcoholprobleem. Wat voor medicijnen? Alcohol niet genoemd: respondent is lid van Bosnische gemeenschap. Informatie kan bias hebben vanwege culturele factoren. Wat voor medicijnen? Komt zo nu en dan dronken Bosniërs tegen.

Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie Meer informatie vragen van respondent 4 over de mate en aard van het alcoholgebruik onder Bosniërs. Afwijkende informatie zou verklaard kunnen worden doordat respondent 4 overmatig drankgebruik niet als probleem beschouwt. (Antwoord kan beïnvloed zijn door het feit dat overmatig drankgebruik in de Bosnische cultuur als normaal wordt beschouwd). Uitzoeken welke medicijnen door respondenten 1, 3 en 4 worden bedoeld; bedoelen ze ook slaappillen?

Belangrijkste middelen: M1: Alcohol M2: Medicijnen M3: ...............

Gebruik de antwoorden op item C (Middelen), vraag 2 van de semi-gestructureerde interviews. Vul in de kolom 'Respondenten' het id-nummer van de respondenten in. Noteer in de kolom 'Middelen' de middelen die door de respondent worden genoemd in volgorde van belangrijkheid.


47

Beschrijf in de kolom 'Opmerkingen' in het kort hoe eventuele afwijkende informatie van de respondent kan worden verklaard. Vul in de kolom 'Samenvatting middelen' de middelen in waarover de meeste respondenten het eens zijn. Noteer onbeantwoorde vragen in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' en geef in het kort aan welke informatie er nog moet worden verzameld. Onder aan het raster vul je de middelen in die gedurende het verdere verloop van de RAR centraal zullen staan. Omdat alcohol en medicijnen in dit voorbeeld het vaakste door de respondenten zijn genoemd hebben we ze de volgende codes gegeven: M1 = alcohol en M2 = medicijnen. Probeer het onderzoek te beperken tot maximaal drie middelen. Als de doelgroep een combinatie van middelen gebruikt zonder dat er daarbij één de boventoon voert, dan beschrijf je de te onderzoeken middelen als 'polydruggebruik'. In de kolom 'Samenvatting' kun je de middelen die onder deze noemer vallen nader definiëren. Een voorbeeld van zo'n samenvatting kan zijn: "Veel leden van de doelgroep gebruiken meerdere middelen. Ze gebruiken voornamelijk heroïne en cocaïne, en soms alcohol of cannabis. Een andere groep gebruikt hoofdzakelijk alcohol." In dit geval luiden de codes voor de geselecteerde middelen als volgt: M1 = polydruggebruik, m.n. heroïne en cocaïne; M2 = alcohol. 6.6.4 RASTER D SGI G1 Kwetsbare groepen Item D: sleutelvraag - Wie gebruiken middelen op een problematische manier, vraag 3 + 4 van de semi-gestructureerde interviews (SGI). Gebruik RASTER D SGI G1 Kwetsbare groepen Het volgende raster kan worden gebruikt voor het noteren van gegevens uit de semigestructureerde interviews met betrekking tot degenen met problematisch middelengebruik. De in te vullen kwetsbare groepen zijn in ons voorbeeld degenen met problematisch alcoholgebruik (M1) en degenen met problemen die met medicijngebruik verband houden (M2), d.w.z. de voorbeeldmiddelen uit het vorige raster. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER D SGI G1 Kwetsbare groep Item D: sleutelvraag - Wie gebruiken middelen op een problematische manier? Gemeenschap: G1 Bosniërs Respondenten Kwetsbare groepen + middelen Resp 1 Alleenstaande jonge mannen, alcoholgebruik Resp 2 Vrouwen, gebruik van


Opmerkingen Respondent heeft goede contacten met doelgroep. Heeft gehoord van alcoholmisbruik onder mannen,

48

Resp 3

Resp 4

Resp 5

slaappillen Alleenstaande jonge mannen, alcoholgebruik; en vrouwen, m.n. moeders, gebruik van slaappillen Sommige personen, meestal vrouwen, gebruik van medicijnen tegen slaapstoornissen, een aantal hebben kalmeringsmiddelen nodig Alleenstaande jonge mannen, jongens in de puberteit, veroorzaken problemen als ze dronken zijn. enz.

Samenvatting kwetsbare groepen Alleenstaande jonge mannen met alcoholgebruik, en vrouwen die slaappillen gebruiken.

maar heeft geen betrouwbare informatie.

Heeft geen problematisch alcoholgebruik onder alleenstaande jonge mannen genoemd.

In zijn baan als beveiligingsfunctionaris wordt de respondent geconfronteerd met groepen luidruchtige pubers.

Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie Vraag respondent 4 om aanvullende informatie over de mate van het alcoholgebruik onder Bosnische asielzoekers; waarom is deze respondent het niet met de overige respondenten eens?

Kwetsbare groepen + middelen voor onderzoek: K1: Alleenstaande jonge mannen - problematisch alcoholgebruik; K2: Vrouwen - problematisch gebruik van slaappillen; K3: .............

Gebruik de antwoorden op item D (Kwetsbare groepen), vraag 3 + 4 van de semigestructureerde interviews. Vul in de kolom 'Respondenten' het id-nummer van de respondenten in. Vul in de kolom 'Kwetsbare groepen + middelen' de kwetsbare groepen in (in volgorde van belangrijkheid), plus de middelen die zij problematisch gebruiken gebaseerd op de informatie die door de respondenten wordt verstrekt. Noteer in de kolom 'Opmerkingen' in het kort hoe eventuele afwijkende informatie van een respondent kan worden verklaard. Vul in de kolom 'Samenvatting kwetsbare groepen' de groepen in waarvan de meeste respondenten zeggen dat ze kwetsbaar zijn. Vul in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' de onbeantwoorde vragen in en geef in het kort aan welke informatie er nog moet worden verzameld.


49

Bij de volgende stappen moet een nieuwe set rasters worden gebruikt voor elke kwetsbare groep. 6.6.5 RASTER E SGI G1 K1 Problemen Item E: sleutelvraag – Wat zijn de belangrijkste problemen door het middelengebruik , vraag 5 van het semi-gestructureerde interview (SGI). Gebruik RASTER E SGI G1 K1 Problemen In het onderstaande raster kun je alle informatie uit de semi-gestructureerde interviews invullen met betrekking tot de door de respondenten gegeven beschrijvingen van het problematische middelengebruik in de doelgroepen. Dit raster verschilt van het vorige raster omdat dat de sleutelvraag hier in vijf onderwerpen is onderverdeeld, elk met een eigen sectie. Probeer de antwoorden van de respondenten in te delen als fysieke, geestelijke, sociale, financiële en justitiële problemen. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER E SGI G1-K1 Problemen Item E: sleutelvraag - Wat zijn de belangrijkste problemen door het middelengebruik? Gemeenschap: G1 Bosniërs Kwetsbare groep: K1 alleenstaande jongen mannen met problematisch alcoholgebruik Probleem Beschrijving Respondent Opmerkingen Fysiek Leveraandoeningen 02 Alleen genoemd door huisarts Verwondingen 02, 05 Genoemd door arts en beveiligingsfunctionaris Psychisch

Sociaal

Depressie Slapeloosheid

03 01

Agressie

05

Isolement

01, 02, 03, 05

Alleen genoemd door sociaal werker Alleen genoemd door beveiligingsfunctionaris

Financieel

Justitieel

Samenvatting problemen door het middelengebruik Fysiek:

Psychisch: depressie


Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie Leveraandoeningen en verwondingen worden elk door één respondent genoemd, maar niet door andere respondenten. De meeste respondenten noemen 'depressie'.

50

'Agressie' en 'slapeloosheid' worden genoemd door respectievelijk een beveiligingsfunctionaris en een sociaal werker. Sociaal: Sociaal isolement Financieel: Justitieel: Belangrijkste problemen P1: Sociaal isolement P2: Verwondingen P3: ...........

Gebruik de antwoorden op item E (Problemen), vraag 5 van de semi-gestructureerde interviews. Gebruik de kolom 'Probleem' voor een beknopte probleembeschrijving op fysiek, psychisch, sociaal, financieel en justitieel gebied op basis van de informatie die de respondenten geven. Gebruik steeds één rij voor elke specifieke beschrijving. Als een respondent meer dan één fysiek probleem noemt, gebruik je daarvoor een nieuwe rij. Bij te weinig ruimte voeg je extra rijen aan het raster toe. Vul in de kolom 'Respondenten' het id-nummer van de respondenten in. In deze cellen kunnen meer respondenten worden genoemd, wanneer zij hetzelfde probleem identificeren. Vul indien nodig 'Opmerkingen' in de gelijknamige kolom in voor elke respondent. In deze kolom is niet alleen plaats voor opmerkingen van het RAR team over de antwoorden van de verschillende respondenten, maar kunnen ook nuanceringen worden vermeld - met vermelding van het respondentnummer – op de problemen die de respondenten identificeren. Vat de belangrijkste problemen per item samen in de kolom 'Samenvatting'. Noteer afwijkende antwoorden en beschrijf onbeantwoorde vragen in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie'. Vul de drie belangrijkste problemen onder aan het raster in, begin met het vaakst genoemde probleem.

6.6.6 RASTER F SGI G1 K1 Oorzaken Item F: sleutelvraag – Wat zijn de belangrijkste oorzaken van problematisch middelengebruik, vraag 6 t/m 10 van de semi-gestructureerde interviews (SGI). Gebruik RASTER F SGI G1 K1 Oorzaken Het raster voor de sleutelvraag 'Wat zijn de belangrijkste oorzaken van problematisch middelengebruik' heeft dezelfde indeling als het vorige raster en moet op dezelfde manier


51

worden ingevuld. Ook dit raster moet apart voor elke specifieke kwetsbare groep worden ingevuld (K1 of K2 enz.). Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER F SGI G1 K1 Oorzaken Item F: sleutelvraag – Wat zijn de belangrijkste oorzaken van problematisch middelengebruik? Gemeenschap: G1 Bosnië Kwetsbare groep: K1 Alleenstaande jonge mannen met problematisch alcoholgebruik Oorzaak Beschrijving Respondent Opmerkingen Verschillen In het land van herkomst is 04 Antwoord van lid van doelgroep, drankgebruik meer die het niet eens was over geaccepteerd (grotere problematisch alcoholgebruik hoeveelheden drank dan in binnen de gemeenschap. het gastland) Land van herkomst

Gastland

Functie/ Voordeel

Traumatische ervaringen door de burgeroorlog Zorgen over achtergebleven familieleden

01, 02, 03, 04, 05 01, 04

Onzekerheid over de toekomst Regels in het AZC zijn te streng verveling Ontsnappen aan de realiteit, problemen tijdelijk willen vergeten

03, 04, 05 01

Alleen genoemd door sociaal werker en lid van doelgroep

Alleen genoemd door sociaal werker

O1, 03 01, 02, 03, 04

Andere factoren Samenvatting oorzaken van problematisch middelengebruik Verschillen:

Land van herkomst: traumatische ervaringen (door alle respondenten genoemd) Gastland: onzekerheid over toekomst Functie/voordeel: ontsnappen aan realiteit Andere factoren: Belangrijkste oorzaken: 1 Traumatische ervaringen 2 Ontsnappen aan de realiteit 3 Onzekerheid over de toekomst


Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie Volgens lid van de doelgroep wordt in land van herkomst veel alcohol gedronken. Wordt er in Nederland meer gedronken dan men gewend was in het land van herkomst? Ook zorg over achtergebleven familieleden wordt genoemd. Spelen strenge regels in het AZC een rol?

52

Gebruik de antwoorden op item F (Oorzaken), vraag 6 t/m 10 van de semigestructureerde interviews. Geef in de kolom 'Beschrijving' een korte beschrijving van de punten die door de respondent zijn aangestipt. Gebruik één rij per beschrijving door de respondent. Als een respondent meer dan één uitspraak doet over een specifiek onderwerp moeten hier extra rijen voor worden gebruikt. Voeg extra rijen aan het raster toe als er niet genoeg ruimte is. Voer in de kolom 'Respondenten' de id-nummers van de respondenten in. Vul indien nodig voor elke respondent 'Opmerkingen' in de gelijknamige kolom in. In deze kolom is niet alleen plaats voor opmerkingen van het RAR team over de antwoorden van de verschillende respondenten, maar kunnen ook nuanceringen worden vermeld - met vermelding van het respondentnummer – op de oorzaken die de respondenten identificeren. Vat de belangrijkste factoren van elk onderwerp samen in de kolom 'Samenvatting'. Noteer een verklaring voor afwijkende antwoorden en beschrijf onbeantwoorde vragen in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie'. Noteer de drie belangrijkste oorzaken onder aan het raster, begin met de vaakst genoemde oorzaak.

6.6.7 RASTER G1 SGI G1 K1 Kennis Item G1: sleutelvraag - Welke kennis heeft de doelgroep over de risico's van middelengebruik, vraag 11 + 12 van de semi-gestructureerde interviews (SGI). Gebruik RASTER G1 SGI G1 K1 Kennis Er zijn vier rasters (G1 t/m G4) voor de sleutelvragen die over preventie gaan. Het eerste raster voor preventie gaat over kennis van de risico's van middelengebruik.


53

Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER G1 SGI G1 K1 Kennis Item G1: sleutelvraag - Welke kennis heeft de doelgroep over de risico's van middelengebruik? Gemeenschap: G1 Kwetsbare groep: K1 Respondent Kennis over risico's van middelengebruik

Respondent

Samenvatting kennis over risico's van middelengebruik

Opmerkingen

Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie

Risico's

Gebruik de antwoorden op item G1 (preventie/risico's), vraag 11 + 12 van de semigestructureerde interviews. Vul in de kolom 'Respondent' de id-nummers van de respondenten in. Vul in de kolom 'Kennis over risico's van middelengebruik' de antwoorden van de respondenten in met betrekking tot wat de doelgroep weet over de risico's van de gebruikte middelen. Noteer indien nodig voor elke respondent een assessment van de informatie in de kolom 'Opmerkingen'. Noteer de drie belangrijkste antwoorden in de kolom 'Samenvatting kennis over de risico's van middelengebruik'.

6.6.8 RASTER G2 SGI G1 K1 Bestaande interventies Item G2: sleutelvraag - Welke bestaande, effectieve (preventieve) interventies zijn er, vraag 13 van de semi-gestructureerde interviews (SGI). Gebruik RASTER G2 SGI G1 K1 Bestaande interventies Er zijn twee rasters met dezelfde indeling voor het invullen van informatie over bestaande en gewenste (preventieve) interventies. We behandelen eerst het raster voor bestaande (preventieve) interventies.


54

Gebruik de antwoorden op item G2 (bestaande interventies), vraag 13 van de semigestructureerde interviews. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER G2 SGI G1 K1 Bestaande interventies Item G2: sleutelvraag - Welke bestaande, effectieve (preventieve) interventies zijn er? Gemeenschap: G1………………. Kwetsbare groep: K1………………………. Respondent Bestaande, effectieve (preventieve) interventies

Methoden Eerste Tweede Derde

Opmerkingen

Samenvatting bestaande, effectieve (preventieve) interventies

Vul in de kolom 'Respondent' de id-nummers van de respondenten in. Vul in de kolom 'Bestaande, effectieve (preventieve) interventies' alle interventies en omstandigheden in die door de respondenten worden genoemd. In de kolom 'Opmerkingen' kan het RAR team een verklaring of toelichting geven op de bestaande effectieve interventies die door de respondenten worden genoemd. Gebruik de kolom 'Samenvatting' om de volgens de respondenten drie belangrijkste methoden in te vullen, begin met methoden met de hoogste prioriteit.

6.6.9 RASTER G3 SGI G1 K1 Gewenste interventies Item G3: sleutelvraag - Welke effectieve (preventieve) interventies heeft de doelgroep nodig, vraag 14 van de semi-gestructureerde interviews (SGI). Gebruik RASTER G3 SGI G1-K1 Gewenste interventies Het raster voor gewenste interventies is vrijwel hetzelfde als het raster voor bestaande interventies.


55

Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER G3 SGI G1 K1 Gewenste interventies Item G3: sleutelvraag - Welke effectieve (preventieve) interventies heeft de doelgroep nodig? Gemeenschap: G1 Kwetsbare groep: K1 Respondent Bestaande, effectieve (preventieve) interventies


Opmerkingen

Samenvatting gewenste, effectieve (preventieve) interventies

Gebruik de antwoorden op item G3 (gewenste interventies), vraag 14 van de semigestructureerde interviews. Vul in de kolom 'Respondent' de id-nummers van de respondenten in. Vul in de kolom 'Welke effectieve (preventieve) interventies zijn gewenst' alle interventies en omstandigheden in die door de respondenten worden genoemd. In de kolom 'Opmerkingen' kan het RAR team een verklaring of toelichting geven op de gewenste effectieve interventies die door de respondenten worden genoemd. Gebruik de kolom 'Samenvatting' om de volgens de respondenten belangrijkste of meest genoemde interventies in te vullen.

6.6.10 RASTER G4 SGI G1 K1 Prioriteiten Item G4: sleutelvraag - Wat zijn de prioriteiten in (preventieve) interventies, vraag 15 van de semi-gestructureerde interviews (SGI). Gebruik RASTER G4 SGI G1 K1 Prioriteiten Het laatste raster is bedoeld om de prioriteiten in (preventieve) interventies aan te geven.


56

Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER G4 SGI G1-K1 Prioriteiten in preventie Item G4: sleutelvraag - Wat zijn de prioriteiten in (preventieve) interventies? Gemeenschap: G1……………………….. Kwetsbare groep: K1…………………………… Respondent Prioriteiten in (preventieve) interventies


Opmerkingen

Samenvatting prioriteiten in (preventieve) interventies

Gebruik de antwoorden op item G4 (preventie / prioriteiten), vraag 14 van de semigestructureerde interviews. Vul in de kolom 'Respondenten' de id-nummers van de respondenten in. Beschrijf in de kolom 'Prioriteiten in (preventieve) interventies' de effectieve (preventieve) interventies die volgens de respondenten prioriteit hebben. In de kolom 'Opmerkingen' kan het RAR team een verklaring of toelichting geven op de prioriteiten in interventies die door de respondenten worden genoemd. Noteer in de kolom 'Samenvatting' de drie belangrijkste methoden (die met de hoogste prioriteit) volgens het RAR team. In een heleboel RAR projecten blijkt dat het invullen van de rasters vaak een sluitpost is in de interview fase. Nogmaals, wacht niet te lang om de interviews te verwerken in de rasters. Idealiter moeten de gegevens direct na een interview worden verwerkt. Hoewel dit veel werk is, verdient die inspanning zich terug in de latere fase van het RAR proces. 6.6.11 RASTER SGI Samenvatting Wanneer de SGI-rasters voor de sleutelvragen helemaal zijn ingevuld, kunnen de kolommen 'Samenvatting' en 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' worden overgebracht naar een samenvattend SGI-raster. Vul apart voor elke kwetsbare groep een samenvattend raster in.


57

Voorbeeld: Samenvatting Semi-Gestructureerde Interviews Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI - Semi-Gestructureerde Interviewfase RASTER SGI Samenvatting Gemeenschap G1: .......... Kwetsbare groep en probleem middel(en): .............. RASTER Sleutelvraag Samenvatting B SGI C SGI D SGI E SGI F SGI G1 SGI G2 SGI G3 SGI G4 SGI


Gemeenschap Middelen Kwetsbare groep Problemen Oorzaken Kennis Bestaande interventies Gewenste interventies Prioriteiten

Het samenvattende raster kan worden gebruikt om de stappen voor de volgende fase te definiëren en aan te passen. Het kan ook worden gebruikt voor een vergelijking van de resultaten uit de sleutelvragen in verschillende fasen van de rapid assessment, d.w.z. met het raster voor bestaande informatie en het samenvattende raster van de gestructureerde interviewfase. Door deze samenvattende rasters te vergelijken kan het RAR team tot bepaalde conclusies komen en een agenda met onderwerpen voorbereiden voor de focusgroepen.


58

7. Gestructureerde interviews 7.1 Introductie Na afloop van de semi-gestructureerde interviewfase is het RAR team, met behulp van het samenvattingraster, in staat zijn om voorlopige antwoorden te formuleren op vrijwel alle sleutelvragen. Deze voorlopige antwoorden zullen worden getoetst in de nu volgende gestructureerde interviewfase. 7.2 Respondenten Hoewel voor de gestructureerde interviews nieuwe respondenten moeten worden geworven, verschillen zij in feite niet van de respondenten in de semi-gestructureerde interviewfase. Ze moeten aan de zelfde eisen voldoen, zij: • staan in nauw contact met de doelgroepen vanwege hun werk, of • hebben dagelijks contact met de doelgroepen vanwege hun positie in de 'normale' infrastructuur, of • hebben een centrale positie binnen de doelgroepen. Daarnaast hebben zij: • een goed overzicht van de plaatselijke situatie • een netwerk met mensen die over aanzienlijke kennis van de sleutelvragen beschikken. Tijdens de gestructureerde interviewfase kom je soms respondenten tegen die nieuwe aspecten toe kunnen voegen aan de informatie die je op dat moment hebt verzameld. In dat geval kan de interviewer besluiten om tijdens het interview aanvullende antwoorden op bepaalde sleutelvragen te verzamelen, of zelfs een semi-gestructureerd interview af te nemen om deze vragen beantwoord te krijgen. Ook kan het zijn dat één of meerdere sleutelvragen niet afdoende beantwoord zijn in de semi-gestructureerde interviewfase. Hier kan in de gestructureerde fase dan extra aandacht aan besteed worden. Ten slotte kan blijken dat bepaalde sleutelvragen of onderdelen van sleutelvragen niet eenduidig zijn beantwoord tijdens de semigestructureerde interviews. In dat geval kunnen in de fase van gestructureerde interviews enkele open vragen worden gesteld en de antwoorden als zodanig moeten worden verwerkt in de rasters. Veelal zullen de rasters die voor de semi-gestructureerde interviews zijn ontworpen bruikbaar zijn om de nieuwe gegevens te verwerken. Noteer aanvullende informatie en antwoorden op niet eenduidige informatie uit de semigestructureerde interviewfase zorgvuldig.Voor aanvullende informatie of voor het verzamelen van antwoorden op niet eenduidige informatie kunnen eventueel ook aparte rasters worden ontworpen. 7.3 De gestructureerde vragenlijst De gestructureerde vragenlijst staat als Word-bestand op de bijbehorende cd-rom. Je kunt de vragenlijst in ongewijzigde vorm gebruiken of hem eerst aan jouw eigen wensen aanpassen. De gestructureerde vragenlijst bestaat uit de volgende vragen:


59

M1. Achtergrondinformatie over respondent uit de doelgroep. M2. Achtergrondinformatie over respondent die betrokken is bij doelgroep. N. Kwetsbare groepen en middelen (sleutelvraag 1 + 2) 1. Volgens de sleutelinformanten heeft kwetsbare groep ………… problemen met middelengebruik. Ben je het daarmee eens? 2. Onderscheidt u nog ander problematisch middelengebruik in deze kwetsbare groep? 3. Zijn probleemgebruikers meestal mannen of vrouwen? 4. In welke leeftijdsgroep komen de meeste probleemgebruikers voor? 5. Zijn de meeste probleemgebruikers hier alleen of met hun familie? O. Problemen (sleutelvraag 3) 6. Problematisch middelengebruik manifesteert zich op verschillende manieren. Kunt u inschatten, op een schaal van 1 t/m 5, in hoeverre deze problemen op de volgende gebieden tot uiting komen? P. Oorzaken (sleutelvraag 4) 7. Problematisch middelengebruik kan verschillende oorzaken hebben. Kunt u inschatten, op een schaal van 1 t/m 5, in hoeverre deze oorzaken in asielzoekersgemeenschap ………… van toepassing zijn? Q. Preventie (sleutelvragen 5 t/m 8) 8. Sleutelrespondenten in de semi-gestructureerde interviews noemden een aantal interventiemethoden die nuttig kunnen zijn om problematisch middelengebruik onder asielzoekers te voorkomen. Kunt u inschatten, op een schaal van 1 t/m 5, hoe nuttig u deze methoden vindt? 9. Kunt u inschatten, op een schaal van 1 t/m 5, hoeveel de doelgroep weet over de risico's van de gebruikte middelen? Net als voor de semi-gestructureerde interviews geldt: lees de vragen niet te letterlijk op. Leer de vragen uit je hoofd en stel ze op een natuurlijke manier. Pas de vragen aan op de respondent die je interviewt. Vooral de vragen over kwetsbare groepen en hun middelengebruik kan je in semi-gestructureerde vorm stellen, maar zorg wel dat je antwoord krijgt op alle vragen van de gestructureerde vragenlijst. Deze is immers bedoelt om de informatie verkregen uit de semi-gestructureerde interviews te toetsen. Gestructureerde interviews: • worden gebruikt om de resultaten en conclusies uit de semi-gestructureerde interviewfase te controleren. • maken in de regel gebruik van een gedetailleerde vragenlijst met duidelijk geformuleerde en geordende vragen, waarbij de meeste vragen gesloten zijn zodat alleen bepaalde antwoorden mogelijk zijn. • hanteren steeds dezelfde opzet voor elk interview, waardoor het coderen, analyseren en vergelijken van de gegevens wordt vereenvoudigd.


60

Je bent natuurlijk vrij om vragen aan de gestructureerde vragenlijst toe te voegen of er uit te verwijderen. Bedenkt wel dat de onderstaande rasters zijn gebaseerd op de sleutelvragen en vragenlijsten, die in dit handboek worden behandeld. De sleutelvragen behandelen de meeste relevante kwesties met betrekking tot middelengebruik in de doelgroep en mogelijke (preventieve) interventies. Onthoud ook dat een goede inleiding essentieel is voordat je een interview afneemt (zie hoofdstuk 6.4). 7.4 Een gestructureerd interview afnemen Ondanks dat een gestructureerd interview door minder ervaren interviewers kan worden afgenomen dan een semi-gestructureerd interview, kan de reikwijdte van een gestructureerd interview beperkter zijn. Dankzij de strikte, vooraf bepaalde opzet kan het gebeuren dat een interviewer onverwachte informatie negeert terwijl die informatie toch relevant is. Daarnaast is het doorgaans moeilijker in gestructureerde interviews om aanvullende antwoorden op sleutelvragen te verzamelen en om in te zoomen op onopgeloste vragen uit de semi-gestructureerde interviewfase. Voor aanvang van de gestructureerde interviewfase moet de gestructureerde vragenlijst worden getoetst. Binnen het RAR team moeten proefinterviews worden afgenomen en het liefst ook met twee respondenten. De resultaten van deze proefinterviews moeten tijdens teambijeenkomsten worden besproken en geëvalueerd. Hierdoor worden zwakke formuleringen eerder gesignaleerd en kan de volgorde van de vragen worden aangepast. Er zijn 13 stappen voor het afnemen van een gestructureerd interview: 1. Zorg dat je ruim op tijd aanwezig bent op de plaats waar het interview wordt afgenomen. De locatie moet stil en rustig zijn zodat het gesprek ongestoord kan verlopen. 2. Tolken (indien nodig) moeten over de gang van zaken worden ingelicht. Als er een bandrecorder wordt gebruikt moet deze een externe microfoon hebben. Neem ook reservebatterijen en bandjes mee. 3. Stel alle aanwezigen vriendelijk voor aan de respondent. Noem de redenen en doelstellingen van het RAR onderzoek. Beloof de respondent dat alles vertrouwelijk zal worden behandeld. Geef aan dat de respondent de expert is en dat het RAR team van zijn of haar kennis, ervaring en mening wil leren. 4. Stel de vragen in duidelijk en eenvoudig taalgebruik. Geef de respondent voldoende tijd om na te denken en te antwoorden. 5. Gevoelige onderwerpen kunnen worden aangesneden door te vertellen wat "andere" respondenten hebben gezegd over hun middelengebruik of gedragspatronen. Vervolgens nodig je de respondent uit om daar commentaar op te geven.


61

6. De antwoorden van respondenten in hun eigen woorden herhalen is een goede methode om te controleren of je hebt begrepen wat ze proberen te zeggen. 7. Luister goed naar wat de respondent zegt en vraag naar het hoe en waarom. 8. Vraag de respondent of het goed is dat het interview wordt voortgezet wanneer blijkt dat het gesprek langer duurt dan verwacht. 9. Verzamel altijd demografische gegevens zoals achtergrond, functie, etnische afkomst en status. Dit zijn nuttige gegevens bij het leggen van een verband tussen bepaalde typen personen en bepaalde gedragingen. 10. Vat de hoofdkwesties en meningen samen wanneer het interview is afgerond. Vraag of de respondent nog vragen heeft. Het is belangrijk dat het RAR team geen advies of antwoorden geeft die zij in hun positie niet kunnen geven. 11. Vraag de respondent of hij of zij nog iets aan de behandelde onderwerpen heeft toe te voegen. 12. Sluit het semi-gestructureerde interview af door de respondent te vragen of hij of zij nog andere mensen kent die ook iets van de kwestie afweten. 13. Bedank de respondent voor zijn of haar bijdrage. 7.5 Gegevens analyseren De rasters die je gaat gebruiken voor het beheren van de informatie uit de gestructureerde interviews lijken veel op de rasters die je voor de semi-gestructureerde interviews hebt gebruikt. Je gebruikt één set met rasters per kwetsbare groep (K1, K2, enz.). De antwoorden van respondenten uit de gestructureerde interviews (GI) kunnen in deze rasters worden ingevuld, samengevat en geëvalueerd. Zodra alle rasters zijn ingevuld, kunnen de samenvattingen over de sleutelvragen worden overgebracht naar een samenvattend raster. Dit samenvattende raster kan worden vergeleken met het samenvattende raster uit de semi-gestructureerde interviewfase om de resultaten te evalueren en te controleren. Allebei de samenvattende rasters zullen in de voorbereiding op de focusgroepdiscussies worden gebruikt. Probeer na ieder gestructureerd interview de informatie zo snel mogelijk te verwerken in de rasters. In de volgende hoofdstukken worden alle rasters voor het gestructureerde interview (GI) behandeld. Een aantal rasters bevat (fictieve) voorbeelden om aan te geven hoe ze ingevuld moeten worden. De originele rasters zijn te vinden op de cd-rom.


62

7.5.1 RASTER M GI K1 Respondenten Item M: achtergrondinformatie Gebruik RASTER M GI K1 Respondenten Net als bij de semi-gestructureerde interviews begin je ook hier met het raster voor informatie over respondenten. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER M GI K1 Respondenten Item M: achtergrondinformatie Kwetsbare groep K1: .............. Respondente Functie en n achtergrond/positie 01 02 03 04 enz.

Informatiebronnen

Opmerkingen

Gebruik de antwoorden op items M1 + M2 (achtergrondinformatie) van de gestructureerde interviews (GI). Vul in de kolom 'Respondenten' de id-nummers van de respondenten in. Vul in de kolom 'Functie en achtergrond/positie' een korte beschrijving in van de volgende aspecten: • of de respondent lid is van de doelgroep of bij de doelgroep betrokken is • beroep • leeftijd en geslacht • positie in de doelgroep (vul voor asielzoekers de antwoorden op vraag 4 t/m 8 in; geef voor beroepsmedewerkers aan: 'binnen' of 'buiten gesloten setting'). Vul in de kolom 'Informatiebronnen' in waar de respondenten hun informatie vandaan halen (informatie over doelgroepen uit eerste of tweede hand, sociaal werkers of beroepsmedewerkers), en welke type informatie dit is (schriftelijk materiaal, zoals wetenschappelijk onderzoek, beleidsdocumenten of informatie uit de media). Noteer in de kolom 'Opmerkingen' eventueel aanvullende informatie over de achtergrond van de respondent (bv. etnische afkomst, godsdienst) die je van belang acht.


63

7.5.2 RASTER N1 GI K1 Kwetsbare groep Item N1: Kwetsbare groepen en middelen, vraag 1 & 2 van de gestructureerde vragenlijst. Gebruik RASTER N1 GI K1 Kwetsbare groep Dit raster kan helpen om te controleren in hoeverre de respondenten het eens zijn over de kwestie van kwetsbare groepen en problematisch middelengebruik zoals tijdens de semigestructureerde interviewfase (SGI) naar voren is gekomen. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER N1 GI K1 Kwetsbare groep Item N1: sleutelvraag - Overeenstemming kwetsbare groepen en problematisch middelengebruik Kwetsbare groep K1: ............. Respondenten Eens

Oneens

Samenvatting overeenstemming over kwetsbare groep en problematisch middelengebruik

Opmerkingen


Gebruik de antwoorden op item N1 (kwetsbare groepen en middelen), vraag 1 & 2 van het gestructureerde interview. Vul in de kolom 'Respondenten' de id-nummers van de respondenten in. Geef in de volgende twee kolommen aan of de respondent het ermee 'eens' of 'oneens' is. Gebruik de kolom 'Opmerkingen' voor informatie die je van belang acht wat betreft de respondenten die het 'oneens zijn' met de meeste andere respondenten. Vat de mate van overeenstemming onder alle respondenten samen in de kolom 'Samenvatting'. Vul in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' de mogelijke reden in voor eventueel gebrek aan overeenstemming. Om hierachter te komen kun je op


64

zoek gaan naar overeenkomsten in de gegevens die je in de kolom 'Opmerkingen' hebt ingevuld. Als je geen overeenkomsten kunt vinden moet je dit noteren in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie'. Een gebrek aan overeenkomst kan in focusgroep I worden besproken zodat je meer informatie over de kwestie verzamelt. 7.5.3 RASTER N2 GI K1 Demografie Item N2: Wie gebruiken middelen op een problematische manier, vraag 3, 4 & 5 van de gestructureerde vragenlijst. Gebruik RASTER N2 GI K1 Demografie Gebruik dit raster voor het invullen van de demografische kenmerken van de kwetsbare groep(en). Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER N2 GI K1 Demografie Item N2: sleutelvraag - Wie gebruiken middelen op een problematische manier? Kwetsbare groep K1: ............. Respondenten Geslacht Leeftijd

Alleen/met familie

Samenvatting demografie kwetsbare groep

Opmerkingen/mogelijke andere kwetsbare groepen


Gebruik de antwoorden op item N2 (kwetsbare groepen en middelen), vraag 3, 4 & 5 van de gestructureerde interviews. Vul de desbetreffende kwetsbare groep in. Vul in de kolom 'Respondenten' de id-nummers van de respondenten in. Beschrijf de demografische kenmerken die door de respondenten werden genoemd in de kolommen 'Geslacht', 'Leeftijd' en 'Alleen/met familie'. De kolom 'Opmerkingen/mogelijke andere kwetsbare groepen' is bedoeld voor relevante informatie over de antwoorden van respondenten in de voorgaande kolommen en eventuele andere kwetsbare groepen die door de respondent worden genoemd.


65

Beschrijf onder 'Samenvatting demografie kwetsbare groep' de demografische kenmerken van de kwetsbare groep waarover de meeste overeenstemming bestaat onder respondenten. Vul in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' eventuele onopgeloste vragen in en geef aan welke informatie er verder nog verzameld moet worden. 7.5.4 RASTER O GI K1 Problemen Item O: sleutelvraag - Wat is zijn de belangrijkste problemen door middelengebruik, vraag 6 van het gestructureerde interview. Gebruik RASTER O GI K1 Problemen Tijdens de semi-gestructureerde interviewfase is door respondenten aangegeven hoe problematisch middelengebruik zich in een kwetsbare groep in een gemeenschap manifesteert (item E, RASTER E SGI G1 K1). Er werden drie hoofdproblemen genoemd. Om deze bevindingen in de gestructureerde interviewfase te verifiëren wordt er in de vragenlijst gebruikgemaakt van een schaal van 1 t/m 5. Met behulp van deze schaalverdeling kun je de ernst van deze drie problemen inschatten. Het volgende raster bevat een voorbeeld van de kwetsbare groep 'alleenstaande jonge mannen met problematisch alcoholgebruik'. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER O GI K1 Problemen Item O: sleutelvraag - Wat zijn de belangrijkste problemen door middelengebruik? Kwetsbare groep: K1 Alleenstaande jonge mannen met problematisch alcoholgebruik Probleem 1: Beoordeling door respondenten Opmerkingen Sociaal isolement Weinig 1 2 3 08, 11 4 02. 03, 04, 05, 09 Veel 5 01, 06, 07, 10, 12, 13, 14, 15 Probleem 2: Beoordeling door respondenten Opmerkingen Verwondingen Weinig 1 01, 02, 04, 05, 07, 09, 10, 12, 13 2 08, 14 3 4 06 Respondent 06 is een beveiligingsfunctionaris, hij noemde verwondingen door ongelukjes en na gevechten die


66

Veel 5

03, 11

Probleem 3: ………… Weinig 1 2 3 4 Veel 5

Beoordeling door respondenten

Problemen

Samenvatting problemen

1: sociaal isolement

De meeste respondenten beschouwen sociaal isolement als een belangrijk probleem dat met problematisch alcoholgebruik samenhangt. 12 van de 15 respondenten beschouwen dit niet als een belangrijk probleem.

2: Fysieke schade, verwondingen

uitbraken als gevolg van alcoholgebruik. Beide respondenten zijn huisarts; ze noemen leveraandoeningen en geheugenverlies. Opmerkingen


De twee huisartsen noemen fysieke schade veroorzaakt door drankgebruik, zoals leveraandoeningen en geheugenverlies.

3:…………..

Gebruik de antwoorden op item O (definities), vraag 6 van de gestructureerde interviews. Vul achter 'Kwetsbare groep' (één van) de geselecteerde gemeenschappen in. Vul in de kolom 'Probleem' de drie belangrijkste problemen in met betrekking tot problematisch middelengebruik, zoals tijdens de semi-gestructureerde interviews (zie RASTER E SGI K1) naar voren is gekomen. Vul in de kolom 'Beoordeling door respondenten' de waardering in die de respondenten gaven aan de mate waarin het probleem zich manifesteert. Noteer de id-nummers van de respondenten achter hun beoordeling. Je kunt de kolom 'Opmerkingen' gebruiken om aan te geven waarom sommige respondenten een afwijkende beoordeling gaven (zo gaven twee van de respondenten bij het probleem ‘fysieke schade’ de beoordeling 'van veel belang', terwijl de meeste anderen de beoordeling 'van weinig belang' gaven). Beschrijf in het laatste gedeelte, onder 'Samenvatting definities problematisch middelengebruik', de belangrijkste uitkomsten van de beoordelingen per probleem. De belangrijkste problemen kunnen in focusgroep II worden besproken en kunnen als uitgangspunt dienen voor het ontwikkelen van (preventieve) interventies. Gebruik de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' om de problemen te noteren die sommige respondenten zeer verschillend hebben beoordeeld. Deze problemen kunnen onderwerp van discussie zijn in focusgroep I zodat meer informatie over afwijkende of tegenstrijdige antwoorden kan worden verkregen.


67

7.5.5 RASTER P GI K1 Oorzaken Item P: Wat zijn de oorzaken van problematisch middelengebruik, vraag 7 van de gestructureerde vragenlijst. Gebruik RASTER P GI K1 Oorzaken Tijdens de semi-gestructureerde interviewfase hebben respondenten factoren geïdentificeerd waardoor problematisch middelengebruik wordt veroorzaakt. Om deze bevindingen (m.b.v. het samenvattende raster van het semi-gestructureerde interview) in de gestructureerde interviewfase te verifiëren, wordt gebruikgemaakt van een schaal van 1 t/m 5 om die factoren te kunnen beoordelen. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER P GI K1 Oorzaken Item P: sleutelvraag – Wat zijn de oorzaken van problematisch middelengebruik? Kwetsbare groep: K1: ................ Oorzaak1: Beoordeling door ………………… Niet belangrijk 1 2 3 4 Belangrijk 5 Oorzaak2: Beoordeling door ……………….. Niet belangrijk 1 2 3 4 Belangrijk 5 Oorzaak3: Beoordeling door ………………… Niet belangrijk 1 2 3 4 Belangrijk 5 Andere oorzaak: Beoordeling door ............. Niet belangrijk 1 2 3 4 Belangrijk 5


respondenten

Opmerkingen

respondenten

Opmerkingen

respondenten

Opmerkingen

respondenten

Opmerkingen

68

Oorzaak

Samenvatting oorzaken problematisch middelengebruik


1: 2: 3:

Gebruik de antwoorden op item P (factoren), vraag 7 van de gestructureerde interviews. Noem in kolom 'Oorzaak' de drie belangrijkste oorzaken die in de semigestructureerde interviews naar voren kwamen. Noteer in de kolom 'Beoordeling door respondent' de id-nummers van de respondenten achter hun beoordeling. Leg onder 'Opmerkingen' uit waarom je denkt dat sommige respondenten een afwijkende beoordeling gaven. Je verklaring moet zijn gebaseerd op achtergrondinformatie, gegevensbronnen, enzovoort. Een respondent kan ook een andere oorzaak van problematisch middelengebruik noemen. Alleen wanneer ten minste vijf respondenten dezelfde 'andere' oorzaak van problematisch middelengebruik noemen, mag deze nieuwe oorzaak in de kolom 'Oorzaak' achter 'Andere oorzaak' worden genoteerd. Beschrijf in de kolom 'Samenvatting' de belangrijkste overeenkomsten in de beoordelingen per oorzaak. De belangrijkste oorzaken kunnen in focusgroep II worden besproken en kunnen als uitgangspunt dienen voor het ontwikkelen van (preventieve) interventies. Noteer in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' de 'andere' oorzaken van problematisch middelengebruik, plus de factoren die zeer verschillend door respondenten werden beoordeeld. Deze oorzaken kunnen onderwerp van discussie zijn in focusgroep I zodat meer informatie kan worden verzameld. 7.5.6 RASTER Q1 GI K1 Interventiemethoden Item Q1: Interventiemethoden, vraag 8 van de gestructureerde vragenlijst Gebruik RASTER Q1 GI K1 Interventiemethoden Tijdens de semi-gestructureerde interviewfase werd van de respondenten gevraagd om zowel bestaande als gewenste (preventieve) interventies te noemen die gericht zijn op kwetsbare groepen, en om de prioriteiten voor deze groepen te bepalen. De drie belangrijkste interventies en omstandigheden zijn samengevat in het raster prioriteit (RASTER G4 SGI K1) van de semi-gestructureerde interviewfase en worden gebruikt in item Q in de gestructureerde vragenlijst (Methode 1 - Methode 3).


69

Om de genoemde prioriteiten in deze gestructureerde interviewfase te verifiëren wordt een schaal van 1 t/m 5 gehanteerd om het nut van de (preventieve) interventies en omstandigheden te kunnen beoordelen. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER Q1 GI K1 Interventiemethoden Item Q1: sleutelvraag - Interventiemethoden Kwetsbare groep: K1: ................ Methode 1: .…… Beoordeling door respondenten Niet zinvol 1 2 3 4 Zinvol 5 Methode 2: ..…… Beoordeling door respondenten Niet zinvol 1 2 3 4 Zinvol 5 Methode 3: .…… Beoordeling door respondenten Niet zinvol 1 2 3 4 Zinvol 5 Samenvatting interventiemethoden

Opmerkingen

Opmerkingen

Opmerkingen


Methode 1: Methode 2: Methode 3:

Gebruik de antwoorden op item Q1 (interventiemethoden), vraag 8 van de gestructureerde interviews. Beschrijf in de kolom 'Methode' de belangrijkste (preventieve) interventies met de hoogste prioriteit die uit de semi-gestructureerde interviews naar voren kwamen. Noteer in de kolom 'Beoordeling door respondenten' de id-nummers van de respondenten achter hun beoordeling. Gebruik de kolom 'Opmerkingen' voor je verklaring waarom je denkt dat een groep respondenten een afwijkende beoordeling gaf over het nut van een (preventieve) interventie.


70

Beschrijf in de kolom 'Samenvatting' de belangrijkste overeenkomsten in de beoordelingen per methode. De meest nuttige methoden kunnen worden besproken in focusgroep II en kunnen als uitgangspunt dienen voor het ontwikkelen van (preventieve) interventies. Geef in de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' aan of de respondenten in de gestructureerde interviewfase de nuttige (preventieve) interventies en omstandigheden erg verschillend van elkaar beoordelen. Als dit het geval is dan kunnen de beoordelingsverschillen onderwerp van discussie zijn in focusgroep I zodat er meer informatie kan worden verzameld. 7.5.7 RASTER Q2 GI K1 Kennis Item Q2: Kennis van de risico's van gebruikte middelen, vraag 9 van de gestructureerde vragenlijst. Gebruik RASTER Q2 GI K1 Kennis Om een indruk te krijgen van het kennisniveau in de doelgroep wat betreft de risico's van het gebruikte middel of de gebruikte middelen, wordt ook hier gebruikgemaakt van een schaal van 1 t/m 5. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER Q2 GI K1 Kennis Item Q2: sleutelvraag - Kennis van de risico's van de gebruikte middelen Kwetsbare groep: K1: ................ Kennis van risico's Beoordeling door respondenten Niet geïnformeerd 1 2 3 4 Goed geïnformeerd 5 Samenvatting kennis

Opmerkingen


Kennis van risico's

Gebruik de antwoorden op vraag 9 van de gestructureerde interviews. Noteer in de kolom 'Beoordeling door respondenten' de id-nummers van de respondenten achter hun beoordeling.


71

Geef in de kolom 'Opmerkingen' aan waarom je denkt dat sommige respondenten een afwijkend antwoord gaven over het kennisniveau in de doelgroep wat betreft de risico's van de gebruikte middelen. Beschrijf in de kolom 'Samenvatting' de belangrijkste overeenkomsten in de beoordelingen. Indien de kennis in de doelgroep onvoldoende is, kunnen (preventieve) interventies hieromtrent onderwerp van discussie zijn in focusgroep II. Gebruik de kolom 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' om aan te geven of respondenten in de gestructureerde interviewfase het kennisniveau van de doelgroep erg verschillend hebben beoordeeld. Wanneer dit het geval is, kunnen deze beoordelingsverschillen een onderwerp van discussie zijn in focusgroep I. 7.5.8 RASTER GI Samenvatting Zodra de rasters voor de gestructureerde interviews (GI) helemaal zijn ingevuld, kunnen de kolommen 'Samenvatting' en 'Afwijkende antwoorden, onderwerpen voor discussie' worden genoteerd op het samenvattende GI raster. Vul voor elke kwetsbare groep apart een samenvattend raster in. Voorbeeld: Samenvatting Gestructureerde Interviews Plaats

Contactpersoon

Datum

GI - Gestructureerde Interviewfase RASTER GI Samenvatting Kwetsbare groep en probleem middel(en): ................ RASTER Sleutelvragen Samenvatting N1 GI N2 GI O GI P GI Q1 GI Q2 GI


Kwetsbare groep Demografie Problemen Oorzaken Interventiemethoden Kennis

Dit samenvattende raster kan worden gebruikt voor een vergelijking van de resultaten die na het stellen van de sleutelvragen in de verschillende fasen van de rapid assessment zijn verkregen. Ook de bestaande informatie is overeenkomstig de sleutelvragen geordend en er is een samenvattend raster voor de semi-gestructureerde interviewfase ingevuld. Door de samenvattende rasters te vergelijken kan het RAR team tot bepaalde conclusies komen en een agenda met onderwerpen voor de focusgroepen opstellen.


72

8 Focusgroepen Een focusgroep bestaat uit een aantal personen die een lijst met onopgeloste kwesties gepresenteerd krijgen. Vervolgens worden sommige van deze kwesties, die relevant zijn voor de expertise en kennis van de focusgroep, in de groep besproken. Participanten kunnen worden geselecteerd op basis van hun homogeniteit (omdat ze vergelijkbare ervaringen en achtergronden hebben) of hun heterogeniteit (verschillende sociale posities en invalshoeken). In beide gevallen worden ze geselecteerd vanwege hun specifieke vaardigheden, expertise of brede kennis. De participanten aan focusgroepen zijn meestal sleutelinformanten, dat wil zeggen, personen die naast hun eigen ervaringen ook over bredere kennis van de problematiek beschikken. Focusgroepen zijn een goede manier om snel een grote hoeveelheid informatie te bemachtigen en om overtuigingen, houdingen en gedragingen te identificeren en te verkennen. Ze zijn een nuttig instrument voor het formuleren van hypothesen, het controleren van informatie en het vinden van een verklaring voor afwijkende gegevens. De grootste nadelen zijn dat je minder controle hebt dan in een interview, dat de gegevens niets zeggen over de frequentie van overtuigingen en gedragingen, en dat de groep door één of twee participanten kan worden gedomineerd waardoor de mening van de rest van de participanten wordt beïnvloed. Je kunt ook besluiten om de voordelen van een groepsinterview te combineren met de voordelen die een focusgroep te bieden heeft. Je begint dan met een bepaalde vraag die eerst door elke participant apart wordt beantwoord zonder dat daarbij een discussie op gang komt. Nadat elke participant de vraag heeft beantwoord start je een discussie over de verschillende standpunten met de bedoeling een verklaring voor deze standpunten te vinden. Focusgroepen worden in de laatste fase van het rapid assessment proces gebruikt. Hier zijn twee redenen voor. De eerste doelstelling is het controleren van afwijkende of tegenstrijdige informatie die uit eerdere fasen en het wegen van de validiteit van (bepaalde) informatie. De tweede doelstelling is het beoordelen van de representativiteit / geldigheid van conclusies en een discussie over de gevolgen van de resultaten voor het plannen en uitvoeren van (preventieve) interventies. Dit houdt over het algemeen in dat het RAR team twee focusgroepen moet samenstellen. Na het doornemen en bespreken van informatie uit de eerdere fasen blijven er misschien tegenstrijdigheden over die je niet kan verklaren. Je kunt dit probleem oplossen door met sommige sleutelinformanten een apart interview te houden, al is een focusgroep meestal de beste oplossing. Door sleutelinformanten bij elkaar te brengen kan je informatie krijgen over de reden waarom mensen een verschillend standpunt hebben. Dit kan te maken hebben met hun sociale positie of politieke agenda, of (als gevolg van deze factoren) eenvoudig omdat elk individu andere aspecten van de realiteit ziet. Nadat deze problemen zijn opgelost is de volgende stap het bepalen welke (preventieve) maatregelen er genomen moeten worden. Ook hierbij is een focusgroep een nuttig


73

instrument. Natuurlijk zul je aan de hand van teambesprekingen over eerder verzameld materiaal een aantal hypothesen over een kwestie kunnen formuleren. Toch is het samenstellen van een groep met experts en vertegenwoordigers uit de doelgroep voor het bespreken van je RAR en adequate (preventieve) interventies voor de gevonden problemen, een goede manier om je plannen vaster te omlijnen. Het is belangrijk om ook deze focusgroep te organiseren. Deze focusgroep is namelijk de basis voor een succesvolle implementatie van de meest adequate response. Bovendien wordt binnen je netwerk consensus verkregen over de meest passende (preventieve) interventie gedurende de responsfase. Gedurende deze focusgroep wordt ook draagvlak en commitment gecreëerd bij de deelnemers en de instellingen die zij vertegenwoordigen. Voor een geslaagde implementatie van interventies is het ook nodig dat de verschillende deelnemers zich nauw bij het project betrokken voelen. Afhankelijk van de uitkomsten van de focusgroep en de (preventieve) interventies die in de responsfase worden geïmplementeerd is het ook mogelijk, of zelfs wenselijk, om één of meerdere deelnemers van deze focusgroep actief te betrekken bij de responsefase van het RAR proces. 8.1 Voorbereiding van een focusgroep De focusgroep is een methode van dataverzameling die niet zo precies of vooraf gedefinieerd is als de eerder behandelde methoden. Net als in de eerdere fasen is ook de focusgroep gestructureerd op basis van de sleutelvragen, maar de werkelijke onderwerpen (bijvoorbeeld het begrijpen van afwijkende/tegenstrijdige informatie en nieuwe, preventieve maatregelen) zijn afhankelijk van de resultaten uit voorgaande fasen. Dit betekent dat je de doelstellingen en de reikwijdte van de focusgroep moet definiëren. ⇒ Definieer de doelstellingen De eerste stap is het definiëren van de doelstellingen van een focusgroep. Zijn er tegenstrijdige bevindingen of conclusies die vragen om weging of een cross-check? Zo ja, dan moet je twee focusgroepen samenstellen waarbij de eerste groep wordt gebruikt om uiteenlopende gegevens te verduidelijken. De samenvattende rasters uit de eerdere dataverzamelingsfasen kunnen deze gegevens verstrekken. Indien er geen grote tegenstrijdigheden zijn kun je focusgroep I overslaan en je beperken tot een focusgroep waarmee je de consequenties van je bevindingen voor toekomstige (preventieve) maatregelen bespreekt (focusgroep II). ⇒ Definieer de reikwijdte Het is noodzakelijk om de reikwijdte voor beide focusgroepen duidelijk af te bakenen. Wat betreft focusgroep I betekent dit dat je de relevante, afwijkende informatie moet benoemen. Dit is vrij eenvoudig als je de samenvattende kolommen van de eerder besproken rasters hebt ingevuld, met name de kolommen waarin je afwijkende antwoorden en onderwerpen voor discussie kon noteren. Vooral de samenvattende rasters kunnen hierbij van pas komen. De rasters uit de voorgaande fasen kunnen ook de nodige informatie verstrekken voor het identificeren van relevante voorstellen voor (preventieve) interventies in focusgroep II. Je kunt deze informatie halen uit de rasters waarin je de informatie over (preventieve) maatregelen hebt ingevuld en samengevat.


74

Bij het bepalen van de reikwijdte van een focusgroep moet je onthouden hoeveel tijd je tot je beschikking hebt. Dit is afhankelijk van de participanten die je wilt uitnodigen. Hoeveel tijd hebben zij te besteden? Hebben ze eerder aan dit soort dingen deelgenomen? Hoeveel tijd hebben jij en je team hiervoor? Er zijn geen vaste regels voor de duur van een focusgroep. Het is aan te raden om een sessie maximaal vier uur te laten duren, inclusief pauzes. Heb je meer tijd nodig dan zijn er verschillende opties mogelijk, zoals het verdelen van de focusgroep over aparte sessies op verschillende dagen. Je kunt ook een hele dag plannen. In dat geval moet niet alleen de agenda duidelijk zijn gestructureerd, er moeten ook een aantal pauzes worden ingeroosterd (koffie- en theepauzes in de ochtend en middag met halverwege een lunchpauze, het liefst inclusief maaltijd). De maximumtijd die beschikbaar is bepaalt het kader waarbinnen de doelstellingen van de focusgroep moeten blijven. Dit wordt bepaald nadat je de onderwerpen van discussie in volgorde van prioriteit hebt gezet. ⇒ Kies de opzet De volgende stap is het kiezen van de opzet. Wil je alleen de geselecteerde onderwerpen behandelen, of wil je dat participanten eerst individueel hun standpunt geven. Dit laatste is een interessante optie voor focusgroep I voor de discussie over uiteenlopende meningen. Nadat je alle meningen hebt gehoord en genoteerd kun je aan de hand van een discussie de onderliggende oorzaken van deze verschillende meningen proberen te achterhalen. Om te voorkomen dat participanten de antwoorden of uitspraken van anderen beïnvloeden kun je er zelfs voor kiezen om individuele reacties op de geselecteerde onderwerpen vooraf te verzamelen (schriftelijk of in een persoonlijk gesprek). Je kunt deze persoonlijke standpunten dan 'voeren' aan de focusgroep wanneer je een nieuw onderwerp introduceert. ⇒ Selecteer de deelnemers Voor focusgroep I moet je personen gebruiken die afwijkende of tegenstrijdige informatie hebben verschaft. Je kunt ook sleutelinformanten selecteren die kennis bezitten van de achtergronden van de verschillende standpunten. Wat betreft focusgroep II moet je personen selecteren die je al tijdens het RAR proces hebt leren kennen en waarvan je weet dat ze relevante kennis en ideeën hebben over (preventieve) interventies en je met raad en daad behulpzaam kunnen zijn bij de succesvolle implementatie daarvan. Onthoud dat het aantal participanten van een focusgroep beperkt moet blijven om een goede discussie mogelijk te maken waarin iedereen kans krijgt iets te zeggen. In onze ervaring is een groep van 6 tot 10 participanten de beste optie. ⇒ Stel de agenda op Nadat je de kwesties die je met de focusgroep wilt bespreken hebt geselecteerd moet je een duidelijke agenda met onderwerpen opstellen. Onderwerpen kunnen op verschillende manieren worden gestructureerd. Je kunt ze in logische volgorde behandelen,


75

bijvoorbeeld door de volgorde van de sleutelvragen aan te houden. Of je kunt met de belangrijkste onderwerpen beginnen gevolgd door minder belangrijke onderwerpen. Het doorslaggevende criterium is meestal: welke informatie is absoluut noodzakelijk en welke informatie is belangrijk maar niet vitaal. Soms is het beter om een mix van ingewikkelde en minder ingewikkelde vragen te behandelen om te voorkomen dat participanten met een hele reeks moeilijke discussies worden geconfronteerd. De voorzitter van de sessie moet ervoor zorgen dat de discussies niet teveel tijd kosten of te vermoeiend zijn. Onthoud dat het bereiken van overeenstemming niet het hoofddoel is. Op basis van de onderwerpenlijst moet je daarnaast een voorlopig tijdschema voorbereiden om ervoor te zorgen dat je alle geselecteerde onderwerpen kunt behandelen. Het aantal te behandelen onderwerpen en de hoeveelheid beschikbare tijd (zie 'Definieer de reikwijdte') bepalen het tijdskader dat aan elk onderwerp kan worden besteed. De voorzitter van de sessie moet ervoor zorgen dat men zich aan het tijdschema houdt. Uiteraard moet je ervoor zorgen dat er genoeg discussietijd is voor elk onderwerp. Wanneer je vermoedt dat er teveel onderwerpen zijn voor een sessie van 4 uur of een hele dag, moet je het aantal onderwerpen beperken of besluiten meer sessies te houden. ⇒ Voorbereidende werkzaamheden Voorbereidende werkzaamheden voor focusgroepen zijn onder andere: • De keuze van de locatie. Deze moet zo neutraal, aangenaam en toegankelijk mogelijk zijn voor de participanten. Daarnaast moet de bijeenkomst zonder onderbrekingen kunnen verlopen. • Een bandrecorder kan een handig hulpmiddel zijn (vergeet de reservebatterijen, bandjes en labels voor de bandjes niet); dit geldt uiteraard alleen wanneer de participanten geen bezwaar maken tegen de opname. • Een schoolbord, flip-over en papier en pennen zijn nodig om aantekeningen te maken zodat je eerder besproken discussiepunten kan onthouden en de resultaten van de discussie kan structureren. • Een moderator die aan de focusgroep deelneemt en participanten aanmoedigt over interessante en relevante kwesties te praten. • Een notulist die aantekeningen maakt en belangrijke verbale en niet-verbale aspecten kan noteren. • Ten slotte moet je ervoor zorgen dat participanten tijdig op de hoogte worden gesteld en voor de bijeenkomst worden uitgenodigd. 8.2 Een focusgroep leiden Voor het leiden van een focusgroep ga je als volgt te werk: • Heet iedereen welkom aan het begin van de sessie (bedank ze voor het komen) en stel jezelf en eventuele collega's voor en noem hun functie (voorzitter, notulist, moderator et cetera). • Licht de participanten in over: - het doel van de focusgroep en welk resultaat je graag zou willen behalen; - de agenda en het tijdschema;


76

-

• • • • •

•

de procedure, indien je gekozen hebt voor de combinatie groepsinterview/focusgroep; - de gedragsregels. Dit houdt in dat er maar één persoon tegelijk aan het woord mag zijn en dat mensen elkaar niet in de rede mogen vallen. Benadruk dat je geïnteresseerd bent in het standpunt van elke participant, dat elke bijdrage wordt gewaardeerd en dat iedereen de kans krijgt om iets te zeggen. - hoe de informatie zal worden behandeld en gebruikt. Het is belangrijk dat je benadrukt dat alle persoonlijke informatie strikt vertrouwelijk zal blijven. Biedt participanten de mogelijkheid zichzelf voor te stellen. Luister aandachtig en vraag wanneer nodig om nadere uitleg. Geef nooit je eigen mening over een bepaald onderwerp. Vat een eerder besproken discussie op een geschikt moment samen. Moedig passieve participanten aan om te spreken en beteugel het enthousiasme van al te dominante participanten. Dit kan worden gedaan door passieve participanten rechtstreeks aan te spreken en ze bijvoorbeeld naar hun mening te vragen. Je kunt ook de dominante participant onderbreken door te zeggen dat je graag de mening van een ander over een bepaalde kwestie zou willen horen. Of je kunt de participanten vragen om één voor één te praten. Dit structureren van focusgroepen kan echter de hele discussie nogal kunstmatig doen verlopen. Een discussie kan op deze manier worden afgeremd in plaats van dat er aanvullende (soms zelfs niet-verbale) informatie wordt gegeven over onderlinge relaties (sympathieën/antipathieën) tussen participanten. Rooster voldoende ruimte in voor pauzes.

8.3 Informatie beheren Om ervoor te zorgen dat je het overzicht behoudt over alle relevante gegevens in een discussie kunnen de volgende tips uitkomst bieden: • Neem de discussie op band op (inclusief de introductie van de participanten). Om belangrijke informatie niet over het hoofd te zien of kwijt te raken is de aanwezigheid van iemand die de sessie voorzit en iemand die aantekeningen maakt aan te bevelen; • Maak (extra) aantekeningen van zeer relevante uitspraken (bij gebruik van een bandrecorder moeten de datum en het bandnummer worden genoteerd); • Hou een lijst bij met de namen van participanten; • Vul de focusgroeprasters in.


77

Focusgroep 1 Voor de eerste focusgroep over onopgeloste kwesties kan het volgende raster worden gebruikt. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

RASTER Focusgroep 1 Sleutelvraag

Onopgeloste onderwerpen in sleutelvraag

Prioriteit op agenda

Discussie, implicaties en suggesties voor interventie

Na de gestructureerde interviewfase worden alle onbeantwoorde onderwerpen in de sleutelvragen onderwerp van discussie in focusgroep I. Vul de sleutelvragen in de linkerkolom in en belangrijke onopgeloste onderwerpen in relatie tot de sleutelvraag in de kolom 'Onopgeloste onderwerpen in sleutelvraag'. Wanneer er aan het einde van de gestructureerde interviewfase een groot aantal onopgeloste onderwerpen overblijven zal het niet mogelijk zijn om ze allemaal in focusgroep I te behandelen. Daarom moet er een agenda worden opgesteld met de belangrijkste onderwerpen. Vul in de kolom 'Prioriteit op de agenda' de onbeantwoorde onderwerpen in die je als eerste, als tweede, als derde enz. wilt bespreken. Vul in de kolom 'Discussie, implicaties en suggesties voor interventie' de hoofdconclusies in die je na de discussie over het onbeantwoorde item hebt kunnen trekken.


78

Focusgroep 2 Voor de tweede focusgroep over te implementeren interventiemethodieken kan het volgende raster worden gebruikt. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

RASTER Focusgroep 2 Sleutelvraag

Belangrijkste conclusies

Prioriteit op agenda

Discussie, implicaties en suggesties voor interventie

Wanneer de gestructureerde interviewfase is afgerond worden de hoofdconclusies over de sleutelvragen en de gevolgen en suggesties voor (preventieve) interventies besproken in focusgroep II. Noteer de sleutelvragen in de linkerkolom en de hoofdconclusies in de kolom 'Belangrijkste conclusies'. Het is hoogstwaarschijnlijk niet mogelijk om alle conclusies in focusgroep II te bespreken. Daarom moet er een agenda worden opgesteld met de belangrijkste onderwerpen van discussie. Vul in de kolom 'Prioriteit op de agenda' de conclusie in die je als eerste, als tweede, als derde, et cetera, wilt bespreken. Vul in de kolom 'Discussie, implicaties en suggesties voor interventie' de belangrijkste implicaties en suggesties voor (preventieve) interventies in. 8.4 Resultaten analyseren en wegen De laatste stap bestaat uit het analyseren en wegen van de resultaten uit de focusgroep. Dit moet uitgebreid worden besproken binnen het RAR team. Hierbij komen de volgende punten aan de orde: • Luister de bandopname af en bespreek de inhoud met je collega's. Als dit teveel tijd in beslag neemt kun je de bespreking baseren op de samenvattende aantekeningen die tijdens de focusgroep zijn gemaakt en op bepaalde onderdelen van de bandopname (hanteer hierbij de aantekeningen over belangrijke uitspraken als richtlijn). • Ga op zoek naar een verklaring voor afwijkende antwoorden: - interesses in verband met het beroep of de positie van participanten; - politieke of ideologische overtuiging; - culturele verschillen


79

• • •

•

Ga op zoek naar argumenten of bronnen die de verschillende antwoorden ondersteunen. Ga op zoek naar argumenten of bronnen die de verschillende antwoorden afzwakken. Probeer overeenstemming met je collega's te vinden over: - een samenvatting van de hoofdpunten; - mogelijke zwakke aspecten in de wijze waarop de focusgroep plaatsvond; - mogelijke kwesties die tijdens de discussie werden genegeerd; - kwesties die nog niet eerder aan de orde zijn geweest; Besluit of je meer informatie of verdere discussie nodig hebt.


80

9. Rapporteren De concluderende fase van het RAR proces bestaat uit het samenstellen van een rapport waarin de bevindingen en conclusies van de rapid assessment worden beschreven. Een belangrijke eerste stap is het bepalen van de lezersgroep van het rapport. Het rapport wordt in de meeste gevallen gelezen door: • personen die met asielzoekers werken. • personeel uit de gezondheidszorg, verslavingszorg en preventieve zorg. • beleidsmakers Rapporteren over een project is geen makkelijke taak. Daarom worden hier drie stappen genoemd die het proces kunnen vereenvoudigen: • De strikte volgorde van de verschillende fasen van dataverzameling in een RAR proces kan dienen als basisstructuur voor je rapport. • Sleutelvragen worden geformuleerd om het probleem te kunnen definiëren en het proces van dataverzameling structuur te kunnen geven. Je kunt deze sleutelvragen ook gebruiken om het rapport structuur te geven, eventueel onderverdeeld naar de verschillende fasen. • De rasters zijn ervoor bedoeld om de verzamelde gegevens te ordenen. Vrijwel alle rasters voor het verwerken en analyseren van gegevens tijdens het RAR proces hebben dezelfde indeling. Onder aan elk raster staan twee vakken, zowel voor antwoorden op sleutelvragen als voor context informatie: • een vak voor een samenvatting van (voorlopige) conclusies; • een vak voor het noteren van hiaten, onopgeloste problemen, afwijkende antwoorden, et cetera. In elke nieuwe fase van het RAR proces zullen de antwoorden op sleutelvragen betrouwbaarder en duidelijker worden. Samenvattende rasters zijn ontworpen voor die fasen van het RAR proces waarin de meeste gegevens worden verzameld, namelijk in de semi-gestructureerde en gestructureerde interviewfasen. Een samenvattend raster biedt daarnaast een overzicht van de voorlopige conclusies met betrekking tot alle sleutelvragen, evenals een overzicht van alle afwijkende antwoorden die door de respondenten zijn gegeven. Gedurende het assessment wordt de context informatie steeds verder aangevuld en zullen de vakken voor ontbrekende informatie geleidelijk aan steeds leger worden. Deze ontbrekende informatie wordt aangevuld door sleutelinformanten en respondenten. Zij werpen meer licht op de sleutelvragen en zij verklaren onopgeloste problemen en afwijkende antwoorden. Dan is er ook nog focusgroep I als onmisbaar middel om de rest mee aan te pakken. Door alle samenvattende vakken en rasters aan het einde van het RAR proces naast elkaar te leggen creëer je een stevig kader voor een voorlopig rapport over de rapid assessment.


81

Tijdens het schrijven van een eerste versie van het rapport moet je niet meteen naar een perfecte eindversie streven. Een eerste versie dient als uitgangspunt voor brainstorm- en discussiesessies met de rest van het team voordat de tweede versie wordt geschreven. Nadat het team de tweede versie van het rapport heeft besproken, raden we aan om een paar lezers van buitenaf om commentaar te vragen, bijvoorbeeld een aantal sleutelinformanten. Het is aan te raden na afloop van elke fase in het RAR proces, al vanaf de toegang- en steekproeffase, een voorlopig rapport te schrijven. Het rapport bouwt zich dan na elke fase zonder al te veel moeite stukje bij beetje op. Na afronding van de focusgroepen wordt het uiteindelijke rapport samengesteld. Op de cd-rom is in de map met rasters en vragenlijsten een voorbeeld van een opzet(tussen)rapportage te vinden. In deze opzet wordt niet alleen een structuur van het rapport (opbouwend per fase) gegeven maar ook een werkbaar maximum aantal pagina’s per onderdeel. Natuurlijk ben je vrij om de structuur anders op te zetten en veel meer pagina’s te gebruiken maar uit ervaring blijkt dat de voorgestelde opzet voldoende ruimte geeft voor het beschrijven van de sleutelvragen, een efficiënte afbakening geeft in de tijd die je er aan moet besteden en een overzichtelijk, niet te lang rapport oplevert voor de lezer. Het schrijven van tussentijdse rapporten lijkt misschien veel werk, maar de vele intensieve brainstormsessies en discussies binnen het RAR team na elk voorlopig rapport kunnen wel helpen bij het samenstellen van het eindrapport. De tijd die je hieraan besteed kan worden beperkt door je alleen op korte, voorlopige rapportversies en samenvattende vakken en rasters te concentreren. Een RAR team kan uiteraard besluiten om een eindrapport te schrijven zonder de hulp van tussentijdse versies. Afhankelijk van de tijd die je voor het uitvoeren van de rapid assessment hebt, kan dit beslist een goede optie zijn. Als er geen voorlopige rapporten worden geschreven dan moeten na afloop van elke afzonderlijke fase op zijn minst de samenvattende vakken en rasters met antwoorden op sleutelvragen én de samenvattingen van context informatie en ontbrekende informatie door het team worden besproken. Dit is niet alleen noodzakelijk voor het bepalen van de details voor de volgende fase, maar het samenstellen van rapporten over deze discussies kan ook helpen bij het schrijven van een eindrapport over de rapid assessment. Tijdens het schrijven van een rapport moet je het volgende onthouden: • Een rapport schrijven is hard werken. Ga niet zitten wachten op inspiratie. Probeer elke dag iets te schrijven. • Neem regelmatig pauze tijdens het schrijven. Zo verzet je de gedachten even. • Hou desnoods midden in een zin, alinea of hoofdstuk op met schrijven. Wanneer je de volgende dag weer verder gaat, zul je merken dat het makkelijker gaat. • Als je een hoofdstuk van een voorlopige versie af hebt, begin dan met het volgende hoofdstuk. Hoewel je nieuwe ideeën en gedachten direct aan het voltooide hoofdstuk kunt toevoegen, is het beter om de inhoud eerst een dag of twee te laten bezinken voor je wijzigingen doorvoert.


82

Het eindrapport van de rapid assessment dient uiteindelijk als basis voor de volgende en belangrijkste fase van het RAR proces: het ontwikkelen van (preventieve) interventiemethoden voor kwetsbare groepen asielzoekers. In feite is het presenteren van de resultaten van focusgroep II al de eerste stap op weg naar nieuwe interventiestrategieën. Het doel van het RAR proces is niet om een grondig wetenschappelijk onderzoek of literaire verhandeling te produceren, maar om snel op een acuut en nog onbekend probleem in te kunnen spelen. Het RAR team moet daarom een assessment van een probleem maken die begrijpelijk is voor de beoogde lezersgroep en mensen bij de kwestie betrekt en aanmoedigt die een rol kunnen spelen in de ontwikkeling en realisatie van interventiestrategieën.


83

Bijlage 1: Observatie Introductie Om sleutelinformanten en respondenten te kunnen identificeren, moeten de leden van het RAR team de setting regelmatig bezoeken. De observaties die tijdens deze bezoeken worden gemaakt kunnen informatie verstrekken voor het beantwoorden of trianguleren van sleutelvragen en context informatie. Een observatie is informatie die wordt verzameld door gade te slaan en te beluisteren wat er in de door het RAR team bezochte setting plaatsvindt. Observaties kunnen gestructureerd of ongestructureerd zijn. Ontdekkingen die worden gedaan tijdens een bezoek aan een setting om sleutelinformanten te identificeren of in de aanloop naar een interview met een respondent, zijn ongestructureerde observaties. Observaties kunnen in alle fasen van een rapid assessment van nut zijn. Aan het begin kunnen observaties waardevolle informatie opleveren voor een inventarisatie, bijvoorbeeld het identificeren van locaties waar de doelgroep bij elkaar komt en waar sleutelinformanten 'uithangen'. Zo'n inventarisatie kan ook helpen om een completer beeld te krijgen van de relaties tussen verschillende leden van de doelgroep en tussen de doelgroep en andere bewoners van de AZC’s. Inventarisatie kan helpen om onderscheid te maken tussen gewone en ongewone gebeurtenissen. Observaties kunnen bovendien helpen om toegang tot de doelgroep te krijgen en sleutelinformanten te identificeren. Observaties kunnen ook halverwege en tegen het einde van de rapid assessment nuttig zijn om resultaten te valideren, te controleren en te cross-checken. Wat je wel moet onthouden is dat er settings en situaties zijn waar observatie niet gewenst is. Vanzelfsprekend moet je de privacy van mensen respecteren. Dit geldt niet alleen voor iemands huis of kamer. Er zijn ook openbare plekken, bijvoorbeeld een bar of een hoekje in een park of op een plein, die worden beschouwd als het privé-domein van een bepaalde groep. Toegang tot deze privé-domeinen en het observeren van de mensen die zich daar ophouden is uitsluitend mogelijk als deze mensen daar impliciet of expliciet toestemming voor hebben gegeven. Naast deze ethische beperkingen aan observatie moet je er ook voor zorgen dat de veiligheid van de geobserveerde en observerende partijen niet in gevaar wordt gebracht. Door bijvoorbeeld het domein van een groep asielzoekers te betreden en observatiegegevens over middelengebruik te verzamelen, zou je deze mensen bloot kunnen stellen aan het risico om gearresteerd of uitgewezen te worden. Daarentegen kan het betreden van iemands privé-domein zonder toestemming van de 'bewoner' ook de veiligheid van de 'indringer' in gevaar brengen. Ongestructureerde observaties zijn nuttig in de eerste fasen van een RAR proces, wanneer achtergrondinformatie over de buurt en gedragingen wordt verzameld. Dit soort observaties mag geen overduidelijke aspecten buiten beschouwing laten, maar ze mogen zich ook niet uitsluitend op één bepaald aspect concentreren. Deze observaties kunnen vervolgens worden geclassificeerd en gecodeerd overeenkomstig relevante thema's.


84

Ongestructureerde observaties zijn nuttig voor het opmerken van gedragingen waarvan de onderzoeker en de participanten zich nog niet bewust waren. Gestructureerde observaties worden gemaakt wanneer het team besloten heeft welke gegevens het meest relevant zijn voor het assessment proces. Er zijn drie specifieke soorten gestructureerde observaties: • Verlengde observatie • Periodieke observatie • Spot-check observatie ⇒ Verlengde observaties Soms wil je een bepaalde gebeurtenis of plek gedurende langere tijd observeren, bijvoorbeeld als je de types, gedragingen en omgang van en tussen leden van een doelgroep wilt observeren op een locatie waar ze regelmatig bij elkaar komen. Je kunt dan besluiten om deze locatie een paar uur achter elkaar te observeren om te zien of en hoe vaak de groep die naar deze plek komt in die tijd van samenstelling verandert, wie relaties met wie onderhoudt, et cetera. ⇒ Periodieke observatie Een andere nuttige manier om gedrag gedurende langere periodes te observeren bestaat uit periodieke observaties. Dit kan een goed alternatief zijn voor de nogal tijdrovende verlengde observaties. Periodieke observatie is het observeren van gedrag gedurende een vastgestelde periode en op vooraf bepaalde intervallen. Zo kun je bijvoorbeeld elke tien minuten een observatie van één minuut maken of elke drie uur een observatie van tien minuten, of een week lang twee keer per dag een observatie maken. ⇒ Spot-check observatie Een spot-check betekent dat je controleert wat er op onregelmatige tijdstippen op een bepaalde locatie plaatsvindt. Meestal zijn dit eenmalige observaties. De onderzoeker arriveert onaangekondigd op een bepaalde plek, voert de spot-check uit en vertrekt weer. Demonstraties Sommige handelingen en gebeurtenissen in bepaalde settings zijn erg moeilijk te observeren, ook al zijn ze essentieel voor de rapid assessment. Zo wordt door mensen uit Somalië thuis of in settings waar over het algemeen geen buitenstaanders bij zijn, khat gekauwd en door mensen uit Iran opium gerookt. De enige manier om gegevens te verzamelen over deze handelingen, gebeurtenissen en gedragingen is door deze mensen te vragen of ze een zo getrouw mogelijke demonstratie willen geven. Demonstraties hebben hun nut bewezen bij het identificeren van mogelijke gezondheidsrisico's met betrekking tot het injecteren van drugs. In studies naar de risico's van hepatitis C-besmetting, vroegen onderzoekers aan injecterende druggebruikers om de voorbereiding van een 'shot' aan hen te demonstreren, zodat zij konden identificeren welk risicogedrag besmetting met hepatitis C veroorzaakt had. Demonstraties zijn nuttig omdat de onderzoeker:


85

• •

kan vragen of bepaalde onderdelen van een handeling herhaald of nader toegelicht kunnen worden, zodat gedetailleerde notities gemaakt kunnen worden en het gebrek aan inzicht kan worden weggenomen. een goed visueel beeld kan krijgen van het proces. Wanneer dit beeld niet met observatie kan worden verkregen kan het zijn dat bepaalde gedragingen of activiteiten door de onderzoeker over het hoofd worden gezien.

Demonstraties dragen altijd het risico dat de geobserveerde personen zich anders gedragen dan onder normale, niet-geobserveerde omstandigheden. Mensen kunnen zich gedragen op de manier waarvan zij denken dat die wordt verwacht. Een geslaagde demonstratie vereist daarom een goede vertrouwensrelatie tussen de observeerder en de geobserveerde partij. Het vastleggen, beheren en analyseren van observatiegegevens Observaties (met name gestructureerde) worden meestal uitgevoerd met behulp van een observatiegids waarin staat wat er wel en niet geobserveerd moet worden, en/of een notitievel voor het noteren van een bepaald gedrag en de frequentie ervan. Voor alle observaties (zowel gestructureerd als ongestructureerd) worden veldnotities gebruikt (de door de onderzoekers genoteerde beschrijving van wat ze hebben geobserveerd). Ten slotte kunnen bandopnamen, video-opnamen en foto's ook nuttig zijn zolang dit acceptabel is voor degenen die geobserveerd worden. Bij het vastleggen van observaties, bijvoorbeeld in de vorm van veldnotities, moet je de volgende informatie noteren: • Settings. Waar vindt de observatie plaats? Hoe ziet de setting eruit? Welke objecten zijn er aanwezig? • Mensen. Wie zijn er aanwezig? Wat voor mensen zijn dit? Waarom zijn ze aanwezig? • Activiteiten. Wat gebeurt er? Bij wat voor soort activiteiten zijn de mensen betrokken? • Aanwijzingen. Zijn er aanwijzingen die het bewijs leveren voor betekenissen en gedragingen? • Handelingen. Wat zijn de mensen aan het doen? • Gebeurtenissen. Is dit een regelmatig terugkerende gebeurtenis? Of een speciale gebeurtenis, zoals een ontmoeting of meningsverschil? • Tijd. In welke volgorde vinden dingen plaats? Wat is daar de oorzaak van? • Doelen. Wat willen mensen bereiken? • Contacten. Hoe kennen mensen elkaar? Onderhouden zij een sociale of zakelijke relatie? Is de relatie door de tijd heen veranderd? Een veldnotitie moet beginnen met de datum en het tijdstip van de observatie, gevolgd door de setting waar de observatie werd gemaakt en de naam van de observant. Alle veldnotities moeten in een analoog of digitaal logboek worden bewaard. Dit logboek moet voor alle leden van het RAR team toegankelijk zijn.


86

Een van de valkuilen van observatie is dat de gegevens een bias kunnen hebben. Een observeerder in een setting heeft altijd een selectieve kijk op de situatie en hij of zij beïnvloedt de setting alleen al door zijn of haar aanwezigheid. Bias kan tot een minimum worden beperkt door: • veldnotities onmiddellijk na de observaties op te schrijven. Hoe langer een observeerder wacht met het noteren van observaties, hoe groter de kans is op onjuiste of onduidelijke veldnotities. Tijdens een langdurige observatie kunnen leden van het RAR team kleine geheugensteuntjes noteren in een schrift, op bonnetjes, bierviltjes of een strippenkaart bijvoorbeeld. Als je geen enkel papiertje voorhanden hebt kun je desnoods iets op de achterkant van je hand of onderarm opschrijven. • een zo neutraal mogelijke houding in te nemen bij het vertalen van de observaties in veldnotities. Vermijd in je veldnotities kleurrijke karakterbeschrijvingen, interpretaties en meningen. Tijdens teambijeenkomsten bespreekt het RAR team de verzamelde veldnotities, waarna ze worden overgezet op rasters, dat wil zeggen, notitievellen waarmee je observaties systematisch kunt analyseren en noteren. Veldnotities worden ingevoerd in observatierasters voor sleutelvragen en observatierasters voor context informatie. Alle observatierasters voor sleutelvragen hebben dezelfde indeling en bestaan uit twee kolommen: Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

RASTER Observaties Sleutelvraag:………………………… Observatiecode Informatie

Samenvatting van antwoord op sleutelvraag

Gebruik de kolom 'Observatiecode' voor het invoegen van de observatiecode: datum, tijd, setting en naam van observant. Relevante informatie uit de veldnotities wordt door de RAR medewerkers tijdens teambijeenkomsten ingevuld in de kolom 'Informatie' ter beantwoording van de sleutelvraag. Onthoud dat een veldnotitie meer dan één sleutelvraag kan beantwoorden. Als het RAR team een groot aantal observaties heeft verzameld van meer dan één kwetsbare groep uit meer dan één gemeenschap, dan kan het team besluiten om per sleutelvraag, per kwetsbare groep of per gemeenschap een apart observatieraster in te vullen. Aangezien het assessment echter snel moet worden uitgevoerd, raden wij aan om per sleutelvraag één observatieraster te gebruiken.


87

Het gedeelte 'Samenvatting van antwoord op sleutelvraag' wordt gebruikt voor het noemen van voorlopige antwoorden op sleutelvragen. Aangezien rapid assessment een doorlopend proces is, kunnen observatierasters steeds na elke fase van het assessment worden aangepast. Wij raden aan om observaties samen te vatten na de toegang- en steekproeffase, de semi-gestructureerde interviewfase en de gestructureerde interviewfase. Als gegevens van sleutelvragen in je veldnotities verschillen van gegevens uit de interviews, kun je de respondenten in de semi-gestructureerde (maar ook in de gestructureerde) interviewfase vragen om deze tegenstellingen te verklaren. Wanneer deze controle geen uitsluitsel geeft, moet je gaan bedenken om de onbeantwoorde sleutelvraag op de agenda met onderwerpen voor focusgroep I te zetten. Voor het verwerken van veldnotities tot context informatie kun je de rasters uit deel II, hoofdstuk3 gebruiken. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

Raster Context informatie Onderwerp:

…………………………………………..

Bron (Observatiecode)

Samenvatting

Informatie

Relevantie voor RAR

Hiaten

Gebruik de kolom 'Observatiecode' voor het invoegen van de observatiecode: datum, tijd, setting en naam van observant. Vul in de kolom 'Informatie' de relevante gegevens van de veldnotities in om de context te beschrijven en te begrijpen. Onthoud dat één veldnotitie meerdere kwesties van context informatie kan beantwoorden. In de kolom 'Relevantie voor RAR' kan het RAR team een evaluatie invullen met betrekking tot de gevolgen van deze specifieke context informatie voor de fase ná het voltooien van de rapid assessment: het ontwikkelen van nieuwe preventieve en interveniërende initiatieven of het aanpassen van bestaande initiatieven. De kolom 'Samenvatting' kan door het RAR team worden gebruikt om de context informatie over de kwestie samen te vatten.


88

In de kolom 'Hiaten' kan het RAR team bepalen welke aspecten van de kwestie nog steeds niet zijn opgelost en daarom extra aandacht vergen tijdens het verdere verloop van de rapid assessment. Aangezien RAR een doorlopend proces is kunnen de contextuele rasters in elke fase van het assessment worden aangepast.


89

Bijlage 2: Schattingstechnieken Schattingstechnieken zijn handige instrumenten voor het vaststellen van de omvang van een populatie of probleem. Dit levert waardevolle informatie op voor het plannen en ontwerpen van interventies, bijvoorbeeld welke soorten interventies er nodig zijn en op welke schaal. Schattingstechnieken kunnen ook worden gebruikt voor het monitoren van de omvang of schaal van een populatie of probleem, door schattingen te maken gedurende een tijdsperiode. Deze informatie kan worden gebruikt om prioriteiten te bepalen en ze aan te passen voor interventiestrategieën. Daarnaast kan dit soort informatie helpen om veranderingen en trends te identificeren, bijvoorbeeld nieuwe groepen asielzoekers die middelen gebruiken, of veranderende trends in middelengebruik. Het basisprincipe van schattingstechnieken is dat er een beperkt aantal bekende gevallen wordt gebruikt om het totale aantal gevallen te schatten. Dit kan gedaan worden aan de hand van bestaande gegevens, bijvoorbeeld cliëntregistratiegegevens van verslavingszorginstelling en drugsklinieken, speciaal voor de schatting verzamelde gegevens, of een combinatie van deze twee. In hun RAR handboek noemen Stimson, Fitch en Rhodes (Stimson et al. 1998a) de volgende schattingstechnieken: • case-finding • multiplier techniek • nominatietechniek • capture-recapture methode Met uitzondering van case-finding (wat in feite niets meer of minder is dan het tellen van cases) gaan schattingstechnieken uit van vooronderstellingen waarbij (bestaande) kwantitatieve gegevens over de omvang van een bepaald fenomeen worden gecombineerd. Schattingstechnieken zijn vooral nuttig gebleken bij het verkrijgen van meer inzicht in de omvang en problemen van zogenaamde 'verborgen' populaties, zoals bijvoorbeeld illegale immigranten die (illegale) middelen gebruiken. Het is immers niet mogelijk om een representatieve steekproef van deze populatie te selecteren. Toegankelijk zijn over het algemeen alleen bekende of geregistreerde gevallen bij de politie, maatschappelijk werk, verslavingszorg of gezondheidszorginstellingen. Deze cijfers onderschatten doorgaans de werkelijke omvang van de doelpopulatie. ⇒ Case-finding Case-finding resulteert in een ruwe schatting van de prevalentie van individuele personen die gedurende een bepaalde periode en in een bepaald gebied 'zichtbaar' zijn. Dit is eigenlijk geen echte schattingstechniek. Je telt als het ware de zichtbare individuele gevallen (cases) op een bepaald moment in een bepaald gebied. De kwaliteit van de gegevens kan worden verbeterd door middel van zogeheten 'multi-source' telling, d.w.z.


90

het tellen van de gevallen van illegaal middelengebruik door asielzoekers in opvangcentra, bij verslavingszorginstellingen en bij de politie. Bij de toepassing van case-finding moet je goed ervan doordrongen zijn dat je nooit 100% van alle gevallen zult tellen. Wanneer je van een 'multi-source' telling gebruikmaakt, moet je voorkomen dat je dezelfde gevallen twee keer meetelt. Gevallen slechts één keer meetellen kan alleen als je unieke persoonskenmerken tot je beschikking hebt, bijvoorbeeld unieke persoonlijke codes. Een logisch gevolg is dat je hierdoor het risico loopt de vertrouwelijkheid te schaden. ⇒ Multiplier techniek De multiplier techniek houdt in het maken van vooronderstellingen over het aantal gevallen in een populatie die een gebeurtenis in een bepaalde periode heeft meegemaakt (bijvoorbeeld een overdosis, gevangenisstraf, overlijden). Dit is de zogeheten vermenigvuldiger. Daarnaast gebruik je een benchmark als referentiepunt, d.w.z. het bekende aantal soortgelijke gevallen. Een voorbeeld van een benchmark is het totale aantal gevallen in een populatie van illegale middelengebruikers die in een gegeven jaar onder behandeling heeft gestaan, zeg 3000 personen. De vermenigvuldiger kan een schatting uit een survey zijn van het aantal illegale middelengebruikers die dat jaar onder behandeling hebben gestaan, zeg 20% (één vijfde). Als de benchmark-vermenigvuldiger berekening op deze cijfers wordt toegepast wordt de totale omvang van de populatie illegale middelengebruikers geschat op: 3000 X 5 = 15000. De benchmark is meestal afkomstig uit bestaande gegevensbronnen. Uiteraard moet dit een betrouwbare gegevensbron zijn. De vermenigvuldiger kan uit bestaand onderzoek worden overgenomen of uit onderzoek dat speciaal voor schattingsdoeleinden is uitgevoerd. Ook hier geldt vanzelfsprekend dat de gegevens betrouwbaar moeten zijn. Uiteraard zal het gebruik van meerdere benchmarks en vermenigvuldigers de schatting betrouwbaarder maken. Het resultaat van de multiplier techniek kan ten slotte ook worden gebruikt als basis voor verdere berekeningen. Als het resultaat van een ander onderzoek suggereert dat ongeveer 13% van de illegale middelengebruikers ten minste één keer per jaar betrokken is bij drugsmisdaden, kun je inschatten dat 13% van de eerder geschatte 15000 mensen bij drugsmisdaden zijn betrokken, dus ongeveer 1950 personen. ⇒ Nominatietechniek De nominatietechniek werkt min of meer volgens hetzelfde principe. Het gaat hierbij om schattingsmethoden op basis van informatie die door individuele personen wordt gegeven over hun kennissen. Aan personen in de steekproef wordt bijvoorbeeld gevraagd om druggebruikende kennissen op te noemen en aan te geven of deze kennissen in een bepaalde periode in contact zijn geweest met behandelcentra, gezondheidszorginstellingen of vergelijkbare instanties. De proportie middelengebruikers


91

dat onder behandeling staat (degenen die genoemd zijn door de steekproef) wordt vervolgens als vermenigvuldiger gebruikt (volgens de hierboven beschreven methode), samen met de benchmark van bestaande cliëntenaantallen van verslavingszorginstellingen. Hiermee kan een schatting van het totale aantal middelengebruikers worden gemaakt. Wanneer druggebruikers bijvoorbeeld tijdens een interview aangeeft dat gemiddeld drie van de tien van hun druggebruikende vrienden het laatste halfjaar een behandeling hebben ondergaan, dan is de proportie van druggebruikers die onder behandeling staan 30%. Wanneer bekend is dat 3000 personen in de regio in het laatste halfjaar een behandeling hebben ondergaan, dan wordt het aantal druggebruikers in de regio geschat op 10000 omdat 30% van de totale populatie neerkomt op 3000 personen. ⇒ Capture-recapture methode De capture-recapture methode is de meest betrouwbare schattingstechniek. Deze methode wordt dan ook veel in empirisch onderzoek toegepast, o.a. om de omvang van druggebruikers populaties te schatten. Je neemt hiervoor een 'capture' ('vangst') van een willekeurige selectie van een bepalde populatie die op een bepaalde manier wordt ‘gemerkt’(in dit geval bijvoorbeeld n1). Vervolgens neem je een 'recapture' (letterlijk 'hervangst') van een tweede willekeurige selectie van dezelfde populatie(n2) en wordt het aantal gemerkte mensen uit de eerste steekproef (m)geregistreerd. Men veronderstelt dat de verhouding gemerkte personen uit de eerste steekproef (m) tot de omvang van de 'recapture' steekproef (n2), hetzelfde is als de verhouding van de eerste 'capture' steekproef (n1) tot de totale populatie (N). Dit wordt als volgt uitgedrukt: (n1 / m) x n2 = N (totale populatie). Steekproef 1

Aanwezig Steekproef 2

Aanwezig

Afwezig

m

n2

n1

N (geschat)

Afwezig

Voorbeeld: onderzoekers hebben in een bepaalde stad de totale populatie straatprostituees geschat. Hierbij overhandigden sleutelinformanten een set met kaarten aan elke straatprostituee die zij in een periode van 24 uur tegenkwamen. Dit was de eerste 'capture' (n1 = 100). De kaarten bevatten informatie over lokale hulpverleningsinstanties en richtlijnen voor veilig vrijen. Een week later keerden de sleutelinformanten terug naar dezelfde locatie en deelden zij meer van deze kaarten uit aan straatprostituees. Dit was de 'recapture' (n2 = 70). Ook vroegen zij de straatprostituees of ze al eerder zo'n zelfde set met kaarten hadden gehad. Degenen die al eerder een set hadden ontvangen werden door de sleutelinformanten genoteerd. Dit was de overlap met de eerste steekproef (m = 20).


92

Op basis hiervan berekenden de onderzoekers het totale aantal straatprostituees in deze regio: (100 / 20) x 70 = 350. Steekproef 1

Steekproef 2

Aanwezig

Aanwezig

Afwezig

20

50

70

Afwezig 100

350

Voor een effectief capture-recapture onderzoek met twee steekproeven zijn de volgende punten van belang: • Kies voor elke steekproef uit een verschillende invalshoek voor middelengebruik (gezondheidsaspecten, juridische aspecten, enz.). • Selecteer twee steekproeven uit verschillende bronnen. • Let op de representativiteit en homogeniteit van de steekproeven ten opzichte van de populatie die je gaat schatten. • Let op welke vorm van bias zich kan voordoen, d.w.z. als steekproeven niet afhankelijk van elkaar worden genomen, kan de omvang van de werkelijke populatie worden overschat. • Baken een tijdsperiode en een bepaald geografisch gebied af. • Gebruik een eensluidende definitie van de doelpopulatie in alle steekproeven (ten opzichte van middelengebruik, leeftijdscategorie, geografische regio en tijdsperiode) • Let op de geschiktheid van de kenmerken voor unieke persoonskenmerken. • Let erop dat de referentiepopulatie consistent wordt geselecteerd wat betreft leeftijdscategorie, geografisch gebied en kalenderjaar. • Vergelijk de resulterende schatting met andere informatie over prevalentie. Opmerkingen Hoewel schattingstechnieken nuttige instrumenten zijn, moeten ze met zorg worden gehanteerd. Er zijn strikte voorwaarden waaraan moet worden voldaan om tot een betrouwbare uitkomst te komen. Bij toepassing van een multiplier techniek of capturerecapture methode moet je de volgende punten in gedachten houden: • Vermijd het dubbel meetellen van personen. Dit betekent dat je een praktische manier moet vinden om persoonlijke gegevens te noteren zonder dat je daarbij de vertrouwelijkheid van de informatie en/of privacy van de groep schaadt. • De twee steekproeven die je neemt moeten onafhankelijk van elkaar genomen worden, bijvoorbeeld door informatie van lokale gezondheidszorginstellingen te vergelijken met gegevens van vluchtelingenorganisaties of andere betrokken instanties.


93

•

•

Zorg ervoor dat elk lid van de populatie dezelfde kans heeft om deel uit maken van een steekproef. Dit kan niet eenvoudig worden gewaarborgd, maar het minste wat je kunt doen is eventuele bias beperken door te controleren of bijvoorbeeld een gezondheidszorginstelling bezocht of juist gemeden wordt door een bepaalde subpopulatie. De populatie moet stabiel zijn op het moment dat de steekproeftrekking plaatsvindt. Dit wordt bereikt door de periode en het geografische gebied af te bakenen.

Een kritische evaluatie van een mogelijke bias in de steekproeven samen met collega's, sleutelinformanten en mensen met onderzoekservaring is hierbij van vitaal belang. Ten slotte mag je nooit vergeten dat je slechts naar een schatting toewerkt, m.a.w. een indicatie van de omvang van een populatie. Dit wordt nogal eens vergeten, waardoor de cijfers worden geïnterpreteerd als een correcte weergave van de werkelijkheid. Vooral wanneer je met politiek gevoelige kwesties werkt zouden de cijfers voor verkeerde of dubieuze doeleinden kunnen worden gebruikt, met eventuele nadelige gevolgen voor de doelgroep. Ga daarom zeer voorzichtig te werk, zowel met het gebruik van schattingstechnieken als met het presenteren van de resultaten. Je kunt ook overwegen kwantitatieve schattingen weg te laten. De omvang van middelengebruik onder asielzoekers is een onderwerp waarmee uiterst voorzichtig moet worden omgesprongen. Wanneer je ook maar een moment twijfelt aan de kwaliteit van je schattingen of als je niet kunt garanderen dat de informatie die je geeft niet zal worden misbruikt, is het beter om er vanaf te zien.

NB. De vragenlijsten en rasters waarnaar in dit handboek wordt verwezen, staan in Microsoft Word-formaat op de bijbehorende cd-rom. Ze kunnen rechtstreeks worden geopend en gebruikt, of worden aangepast aan specifieke situaties en wensen.


94

Referenties Braam R, Verbraeck H, Trautmann F (2004). Rapid assessment and respons (RAR) on problematic substance use among refugees, asylum seekers and illegal immigrants. A manual. | 2nd extended Edition. Münster: Landschaftsverband Westfalen-Lippe Braam R, Verbraeck H, Trautmann F (2002). Rapid assessment and respons (RAR) on problematic substance use among refugees, asylum seekers and illegal immigrants. A manual. Münster: Landschaftsverband Westfalen-Lippe Braam R, Dupont H, Verbraeck H (1999). Asielzoekers en middelengebruik. Utrecht / Hilversum: Centrum voor Verslavingsonderzoek & Jellinek Gooi en Vechtstreek Braam R, Verbraeck H, van de Wijngaart G. (1998). Allochtonen en verslaving. Inventarisatie aard en omvang verslavingsproblematiek allochtonen in Nederland en knelpunten in de zorg. Utrecht: CVO. Dupont, Hans J.B.H.M., Charles D. Kaplan, Hans T. Verbraeck, Richard V. Braam, Govert F. van de Wijngaart (2005). Killing Time: drug and alcohol problems among asylum seekers in the Netherlands. International Journal of Drug Policy 16 (2005) 27– 36. Burrows D, Trautmann F, Frost L, Bijl M, Sarankov Y, Sarang A, Chernenko O (2000). Processes and outcomes of training on rapid assessment and response methods on injecting drug use and related HIV infection in the Russian Federation. International Journal of Drug Policy 1-2 11, 151-167 Rhodes T, Fitch C, Stimson GV, Suresh Kumar M (2000). Rapid assessment in the drugs field. International Journal of Drug Policy 1-2 11, 1-11 Stimson GV, Fitch C, Rhodes T (1998a). Rapid Assessment and Response Guide on Injecting Drug Use: Draft for Field Testing. Geneva: WHO Stimson GV, Fitch C, Rhodes T (1998b). The Rapid Assessment and Response Guide on Substance Use and Sexual Risk Behaviour: Draft for Field Testing. Geneva: WHO/UNAIDS Stimson GV, Fitch C, Rhodes T (1998c). The Rapid Assessment and Response Guide on Psychoactive Substance Use and Especially Vulnerable Young People: Draft for Field Testing. Geneva: WHO Trautmann F, Burrows D (2000). Conditions for the effective use of rapid assessment and response methods. International Journal of Drug Policy 1-2 11, 59-61


95

van de Wijngaart, G. F. (1997). Drug problems among immigrants and refugees in the Netherlands and the Dutch health care and treatment system. Substance use & misuse, 32(7/8), 905-934.


96

RAR MONITOR ASIELZOEKERS RAR MONITOR VOOR PROBLEMATISCH MIDDELENGEBRUIK IN ASIELZOEKERSCENTRA

RICHARD BRAAM HANS VERBRAECK FRANZ TRAUTMANN


97



 2005 CVO & Trimbos-instituut


98

Deze uitgave mag uitsluitend voor non-profit en educatieve doeleinden worden gekopieerd op voorwaarde dat de bron wordt vermeld. De auteurs verzoeken de gebruiker van dit handboek hen van publicatie van (onderdelen van) dit handboek schriftelijk op de hoogte te stellen.


99

Inhoudsopgave 1. Monitor ...............................................................................................................................102 1.1 Introductie .....................................................................................................................102 1.2 Twee stappen ................................................................................................................103 2. STAP 1: stand van zaken ....................................................................................................109 2.1 Introductie .....................................................................................................................109 2.2 Verzamelen van bestaande informatie ..........................................................................109 2.3 Verzamelen van contextinformatie ...............................................................................110 2.4 Respondenten................................................................................................................114 2.5 De Kick-off Focusgroepen............................................................................................114 2.5.1. De Kick-off Focusgroep 1 voor de oorspronkelijke doelgroep ......................115 2.5.2 De kick-off Focusgroep 2 voor nieuwe doelgroepen/gemeenschappen .........118 3. STAP 2: assessment............................................................................................................123 3.1 Introductie .....................................................................................................................123 3.2 De oorspronkelijke doelgroep.......................................................................................125 3.2.1 De oorspronkelijke doelgroep, verslechterde situatie.....................................125 3.2.2 De oorspronkelijke doelgroep, verbeterde situatie .........................................129 3.2.3 De oorspronkelijke doelgroep, geen substantiële veranderingen ...................130 3.3 Een nieuwe doelgroep/gemeenschap ............................................................................131 4. Rapportage ..........................................................................................................................134


100


101

1. Monitor 1.1 Introductie Rapid Assessment and Response (RAR) is een dynamisch proces. Nadat een Rapid Assessment is uitgevoerd en interventies zijn geïnitieerd en geïmplementeerd, is de klus nog niet geklaard. Voor een adequate interventie is het belangrijk om regelmatig te checken of er veranderingen zijn opgetreden, bijvoorbeeld binnen de doelgemeenschap, met betrekking tot het middelengebruik en vooral binnen de kwetsbare groep. Het is ook belangrijk om te kijken of de gekozen interventies positieve invloed hebben op de problemen en behoeften van de doelgroep. Deze noodzaak om de ontwikkeling en toepassing van interventies te monitoren en te evalueren is al in het inleidende hoofdstuk van het RAR handboek beschreven en resulteert in een cyclus van assessment en response, waarin de volgende stappen worden onderscheiden:

rapid assessment van de situatie ⇓ beslissingen over de interventies die moeten worden geïmplementeerd ⇓ implementatie van interventies ⇓ evaluatie van interventies ⇓ verdere assessment van de situatie ⇓ aanpassen van interventies of ontwikkeling van nieuwe interventies

We hebben een monitor module ontwikkeld voor evaluatie en verdere assessment van de situatie. De monitor module kan het best toegepast worden na een bepaalde periode waarbinnen resultaten verwacht mogen worden van de geïmplementeerde interventie. Voor sommige interventies kan dit al enkele weken na implementatie, voor andere pas na enkele maanden, afhankelijk van het soort interventie. Met behulp van de monitor kunnen de prioriteiten voor de doelgroep en de gekozen interventies worden geëvalueerd en kunnen nieuwe prioriteiten worden geïdentificeerd. Met de monitor kan ook gecheckt worden of de interventies succesvol zijn geweest. Er kan informatie verzameld worden voor verbetering van interventies die niet goed aanslaan of voor het ontwikkelen van nieuwe, beter passende interventies. Voor interventies die wel lijken aan te slaan kan met de monitor bekeken worden waarom ze succesvol zijn en of de resultaten toe te schrijven zijn aan de interventie of wellicht aan andere factoren. Naast de situatie van de doelgroep uit de oorspronkelijke assessment en de daaruit voortgekomen interventies is het ook belangrijk om te kijken of er inmiddels wellicht


102

nieuwe kwetsbare groepen asielzoekers zijn. De monitor kan behulpzaam zijn bij het identificeren van nieuwe doelgroepen. Door de continue instroom van nieuwe asielzoekers kan de situatie in relatief korte tijd dramatisch veranderen. Ook veranderingen in het asiel- en uitzettingsbeleid in Nederland kan natuurlijk invloed op de situatie hebben. We raden dan ook aan elk jaar of minstens om het jaar de oorspronkelijke RAR te actualiseren met behulp van de monitor. De informatie voor de monitor module kan met de verschillende methoden uit het oorspronkelijke Rapid Assessment worden verzameld. Afhankelijk van de situatie zullen het scenario en de fases van dataverzameling binnen de monitor variëren. Hoe meer veranderingen hebben opgetreden binnen de asielzoekerscentra hoe meer nieuwe informatie er voor de monitor moet worden verzameld. Voor de monitor gebruiken we dezelfde sleutelvragen als die van het oorspronkelijk Rapid Assessment: De vier sleutelvragen over middelengebruik: 1. Wie gebruiken middelen op een problematische manier? 2. Welke middelen worden op een problematische manier gebruikt? 3. Wat zijn de belangrijkste problemen door het middelengebruik? 4. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van problematisch middelengebruik? En de vier vragen over mogelijke (preventieve) interventies: 5. Wat weet de doelgroep over de risico's van middelengebruik? 6. Welke bestaande, effectieve (preventieve) interventies zijn er? 7. Welke (preventieve) interventies heeft de doelgroep nodig? 8. Wat zijn de prioriteiten in (preventieve) interventies?

1.2 Twee stappen De monitor module is opgesplitst in twee stappen. De eerste fase in STAP 1 bestaat uit het verzamelen van bestaande informatie over de doelgroep en de asielzoekers in je regio. De bestaande informatie die je al in het oorspronkelijke assessment had verzameld moet worden gecheckt op veranderingen. In de tweede fase van stap 1, toegang en steekproeftrekking, moeten sleutelinformanten worden gezocht. Goed geïnformeerde sleutelinformanten kunnen deelnemen aan twee focusgroepen: •

•

Een focusgroep over mogelijke veranderingen in de situatie van de doelgroep uit het oorspronkelijke Rapid Assessment en over invloed, effectiviteit en toepasselijkheid van de gekozen interventies. Een focusgroep over mogelijke nieuwe doelgroepen

Binnen deze kick-off focusgroepen kunnen beslissingen worden genomen over prioriteiten en richting voor te ondernemen activiteiten in STAP 2. In STAP 1 komen alleen de vier sleutelvragen over middelengebruik aan de orde. Met behulp van STAP 2 kan informatie verzameld en geanalyseerd worden over de huidige situatie en kunnen geïnitieerde interventies worden aangescherpt of nieuwe


103

worden ontwikkeld. Dit voor zowel de oorspronkelijke doelgroep als voor eventuele nieuwe doelgroepen. De twee stappen in de monitor module worden schematisch weergegeven in het volgende stroommodel:


104

STAP 1 Checken van bestaande informatie ↓ Toegang en steekproeftrekking ↓ Selectie sleutelinformanten

Kick-off Focusgroep 1 oorspronkelijke doelgroep doelgroep

Kick-off Focusgroep 2 nieuwe

STAP 2 Oorspronkelijke doelgroep

Substantiële veranderingen

Geen substantiële veranderingen

Een ‘verkort’ RA

Analyse

Focusgroep interviews ↓ interviews Gestructureerde interviews ↓ interviews Focusgroep(en)

Focusgroep

Nieuwe doelgroep

Een ‘licht’ RA

Bestaande informatie ↓ Toegang en steekproef ↓ Semi-gestructureerde ↓ Gestructureerde ↓ Focus groep(en)

STAP 1 levert basale informatie met betrekking tot de sleutelvragen over middelengebruik voor zowel de oorspronkelijke doelgroep als voor potentiële nieuwe doelgroepen of gemeenschappen. Met deze informatie kun je plannen maken voor STAP 2. Mochten er potentiële nieuwe doelgroepen/gemeenschappen aan het licht komen dan wil dit niet zeggen dat STAP 2 zich uitsluitend op deze groepen zal richten. Idealiter dient het RAR team zich in STAP 2 zowel op de oorspronkelijke als de nieuwe doelgroepen te richten. Bij de oorspronkelijke doelgroep kunnen zich twee situaties voordoen. Als we kijken naar de interventies die uit het oorspronkelijk Rapid Assessment waren voortgekomen, dan kunnen er substantiële veranderingen zijn opgetreden in het problematisch middelengebruik van de doelgroep of de situatie kan nog min of meer het zelfde zijn. In beide situaties is het belangrijk om te analyseren hoe dit komt.


105

Ook kan het voortkomen dat door een verscherpt asiel- en uitzettingsbeleid de oorspronkelijke doelgroep Nederland heeft verlaten of in de illegaliteit is verdwenen. Toch raden wij, gegeven deze situatie, aan om een focusgroep over de oorspronkelijke te organiseren. Wellicht dat het RAR team geen zicht meer heeft op de oorspronkelijke doelgroep, maar experts uit het veld nog wel. Als de situatie is verslechterd moet je proberen uit te zoeken hoe dit komt: pasten de interventies niet voldoende bij de doelgroep, is het aantal problematisch gebruikers groter geworden, et cetera? Verder moet je uitzoeken hoe de interventies kunnen worden aangepast en verbeterd. Indien de situatie van de doelgroep substantieel is verbeterd, is het de moeite waard om in een focusgroep te bediscussiëren of dit toe te schrijven is aan de interventies of aan andere omstandigheden. Indien de interventie succesvol was kan nagedacht worden hoe meer mensen hiervan zouden kunnen profiteren en wat de volgende stappen zouden moeten zijn. Volgens het stroomschema zou je een verkort Rapid Assessment kunnen doen met de volgende fases: • Een focusgroep over de acht sleutelvragen, • Gestructureerde interviews om de bevindingen uit de focusgroep te checken en • een afrondende focusgroep om besluiten te nemen. Indien het problematisch middelengebruik niet substantieel is veranderd, moet je uitzoeken waarom dat zo is en in een focusgroep bediscussiëren wat mogelijke oplossingen zouden kunnen zijn en hoe interventies zouden kunnen worden verbeterd. Als er signalen zijn over mogelijke nieuwe doelgroepen/gemeenschappen met problematisch middelengebruik is het raadzaam een nieuw Rapid Assessment uit te voeren met alle methoden die in deel twee van het handboek zijn beschreven.Wanneer er al het een en ander bekend is over de nieuwe doelgroep of als er al potentiële respondenten zijn die goed op de hoogte zijn van de problemen, kun je volstaan met een licht Rapid Assessment waarin minder respondenten nodig zijn in zowel de semigestructureerde als de gestructureerde interviews. Als er voldoende menskracht beschikbaar is en het assessment is vanaf het begin goed gepland – bijvoorbeeld dat het team en de betrokkenen regelmatig vergaderen, de beschikbare tijd goed ingedeeld wordt en er een efficiënte en duidelijke taakverdeling is – kan de monitor module in redelijk korte tijd worden uitgevoerd. Zoals gezegd kan een compleet Rapid Assessment in zo’n drie maanden worden uitgevoerd. Ook als er een nieuwe, nog onbekende kwetsbare groep is gesignaleerd in de regio zal de monitor enkele weken sneller uit te voeren zijn. Het RAR team heeft immers gedurende het RAR proces een goed netwerk opgebouwd van experts in het veld en hoeft bijvoorbeeld de fase van toegang en steekproeftrekking niet vanaf punt nul hoeft te starten. Bovendien kan het aantal interviews beperkt worden tot minimaal vijf semi-gestructureerde en vijftien gestructureerde interviews. Dit is natuurlijk alleen mogelijk wanneer de interviews een eenduidig beeld geven. Indien er veel van elkaar afwijkende antwoorden worden gegeven moeten er meer interviews worden gehouden om deze onduidelijkheden te verklaren.


106

Zowel in STAP 1 als STAP 2 van de monitor module moet het RAR team respondenten zoeken voor de focusgroepen en de interviews. Beide soorten respondenten moeten voldoen aan een bepaald profiel. Respondenten voor focusgroepen en interviews: • zijn professioneel nauw betrokken bij de doelgroep/gemeenschap, of • hebben dagelijks contact met de doelgroep/gemeenschap gezien hun betrekking in de ‘normale’ infrastructuur, of • hebben een centrale positie binnen de doelgroep/gemeenschap. Indien het RAR team voor de monitor uit dezelfde personen bestaat als het team dat het oorspronkelijke Rapid Assessment heeft uitgevoerd, dan kunnen de in deze monitor voorgestelde dataverzamelingsmethoden en volgorde van fases flexibeler worden toegepast, afhankelijk van de situatie. Let wel op dat de respondenten uit verschillende hoeken/werkvelden komen en dat de verzamelde informatie wordt gecheckt en gedubbelcheckt. Minder ervaren teams wordt aangeraden zoveel mogelijk de methoden en volgorde van het stroomschema te volgen. Zowel ervaren als minder ervaren teams moeten tijdens de monitor regelmatig bijeenkomen - bij voorkeur om de week - om de voorlopige antwoorden op de sleutelvragen door te spreken, tegenstrijdigheden en gaten in kennis bloot te leggen en de te nemen stappen te bespreken. In de volgende paragraaf worden STAP 1 en STAP 2 gedetailleerder besproken.


107


108

2. stap 1: stand van zaken 2.1 Introductie Voordat de kick-off focus groepen worden georganiseerd moet er een update gemaakt worden van de bestaande en contextinformatie over het probleem. Tijdens het verzamelen van (aanvullende) bestaande en contextinformatie kan het RAR team al aan de slag gaan met het selecteren van sleutelinformanten voor de kick-off focusgroepen en respondenten voor de volgende monitor fases. In sectie II, hoofdstuk 3 en 4 van het RAR handboek wordt beschreven hoe bestaande en contextinformatie kan worden verzameld en verwerkt. Sectie II, paragraaf 5.5 beschrijft technieken voor de identificatie en selectie van sleutelinformanten. We hebben een set rasters ontworpen voor de verwerking van nieuwe bestaande informatie over de sleutelvragen en de context informatie, zowel voor de oorspronkelijke doelgroep als voor mogelijke nieuwe doelgroepen/gemeenschappen.

2.2 Verzamelen van bestaande informatie Bestaande informatie voor de sleutelvragen over problematisch middelengebruik voor zowel de oorspronkelijke als nieuwe doelgroepen kan in de volgende rasters worden ingevuld. Je beschikt al over bestaande informatie over de oorspronkelijke doelgroep uit het oorspronkelijke assessment. Je hoeft daarom alleen maar eventuele nieuwe informatie te verzamelen en in te vullen in het raster. Door het nieuwe raster met het oude te vergelijken kun je een beeld krijgen van eventuele veranderingen in de bestaande informatie. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 RASTER Bestaande informatie oorspronkelijke doelgroep Sleutelvraag: …………………………………………………….. Referentie

Informatie

Samenvatting

Opmerkingen

Hiaten

Gebruik dit raster voor nieuwe bestaande informatie over de oorspronkelijke doelgroep.


109

Gebruik een raster per sleutelvraag. Nadere instructies over het invullen van dit raster zijn te vinden in het RAR handboek, sectie II, hoofdstuk 4. Van een eventuele nieuwe doelgroep heb je wellicht nog geen informatie. Je kunt de informatie uit het oorspronkelijke Rapid Assessment checken of dit ook van toepassing kan zijn op de nieuwe doelgroep. Daarnaast zul je ook elders informatie moeten gaan zoeken. Vul alle bestaande informatie over de nieuwe doelgroep in het volgende raster. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 RASTER Bestaande informatie nieuwe doelgroep/gemeenschap Sleutelvraag: …………………………………………………….. Referentie

Informatie

Samenvatting

Opmerkingen

Hiaten

Gebruik dit raster voor bestaande informatie over de nieuwe doelgroep/gemeenschap. Gebruik een raster per sleutelvraag. Nadere instructies over het invullen van dit raster zijn te vinden in het RAR handboek, sectie II, 4. Vul alle rasters, dus ook het raster voor bestaande informatie over de oorspronkelijke en nieuwe doelgroepen, zo snel mogelijk in nadat de gegevens zijn verzameld.

2.3 Verzamelen van contextinformatie Voor de verwerking van de contextinformatie kan gebruik gemaakt worden van de hieronder beschreven rasters, een voor de oorspronkelijke doelgroep en een voor de nieuwe. Voor de oorspronkelijke doelgroep kun je dit weer vergelijken met de informatie uit het oorspronkelijke Rapid Assessment. Net als in het oorspronkelijke Rapid Assessment kun je vijf verschillende rasters invullen over contextinformatie, een raster voor elk van de volgende onderwerpen: • Relevante informatie over het land van herkomst (of een bepaalde gemeenschap daarbinnen) • Relevante informatie over het drugbeleid in het land van herkomst • Relevante informatie over het drugbeleid in het gastland (heb je al verzameld in het oorspronkelijke RA)


110

• •

Relevante informatie over het immigratie beleid in het gastland (check of dit is veranderd sinds het oorspronkelijke RA) Relevante informatie over interventies en andere diensten in het gastland


111

Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 RASTER MONITOR Nieuwe context informatie oorspronkelijke doelgroep Onderwerp:

……………………………………………………..

Bron

Nieuwe contextinformatie

Samenvatting

Relevantie voor de monitor

Hiaten

Gebruik dit raster voor nieuwe contextinformatie over de oorspronkelijke doelgroep. Nadere instructies over het invullen van dit raster zijn te vinden in het RAR handboek, sectie II, hoofdstuk 3. Het volgende raster is voor een eventuele nieuwe doelgroep/gemeenschap. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 RASTER MONITOR Context informatie nieuwe doelgroep/gemeenschap Onderwerp:

……………………………………………………..

Bron

Contextinformatie

Samenvatting

Relevantie voor de monitor

Hiaten

Gebruik dit raster voor contextinformatie over de nieuwe doelgroep/gemeenschap. Nadere instructies over het invullen van dit raster zijn te vinden in hrt RAR handboek, sectie II, hoofdstuk .3. Vul alle rasters, dus ook het rasters voor nieuwe contextinformatie, direct in nadat de gegevens zijn verzameld.


112


113

2.4 Respondenten Gedurende de fase van toegang en steekproeftrekking kan informatie over oude en nieuwe sleutelinformanten worden ingevuld in het respondentenraster. Er wordt slechts een raster gebruikt voor de respondenten uit de hele monitorfase. Dat wil zeggen dat alle sleutelinformanten en respondenten die bij elke willekeurige fase bij de monitor worden betrokken in hetzelfde raster worden geregistreerd. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR RASTER MONITOR Respondenten Respondenten

Functie en achtergrond/positie

Informatiebronnen

Opmerkingen

Gebruik dit raster voor alle respondenten die betrokken worden bij de monitor: • Deelnemers aan de focusgroep voor de oorspronkelijke doelgroep in STAP 1. • Deelnemers aan de focusgroep voor nieuwe doelgroepen/gemeenschappen in STAP 1. • Respondenten voor zowel de semi-gestructureerde als de gestructureerde interviews in STAP 2 van de monitor. • Deelnemers aan de focusgroepinterviews in STAP 2 van de monitor. Voor meer gedetailleerde instructies over het invullen van het respondentenraster raadpleeg het RAR handboek, sectie II, paragraaf 6.6.1.

2.5 De Kick-off Focusgroepen Zoals eerder vermeld zijn focusgroepen handig om snel een grote hoeveelheid informatie te verzamelen en om vooronderstellingen, houdingen en gedrag bloot te leggen en te onderzoeken. Het is een zinvol instrument voor het formuleren van hypothesen, checken van informatie en het zoeken naar verklaringen voor afwijkende en tegenstrijdige informatie. Bij het gebruik van RAR als monitor doeleinden kan het handig zijn om een focusgroep te gebruiken voor een groepsinterview. In een dergelijk interview begin je met één vraag waarop iedere deelnemer om beurten antwoord moet geven en waarbij discussie niet wordt toegestaan. Pas als elke deelnemer antwoord heeft gegeven kan er een discussie


114

worden gestart over de verschillende standpunten met als doel verklaringen te vinden voor de verschillen. De kick-off focusgroepen kunnen volgens dit scenario worden ingericht. Als de laatste fase van STAP 1, worden twee kick-off focusgroepen georganiseerd: • Een over de doelgroep van het oorspronkelijke Rapid Assessment, • Een tweede over potentiële nieuwe kwetsbare doelgroepen/gemeenschappen. 2.5.1. De Kick-off Focusgroep 1 voor de oorspronkelijke doelgroep De deelnemers aan de kick-off focusgroep zijn idealiter dezelfde sleutelinformanten die ook deelnamen aan de tweede en laatste focusgroep van het oorspronkelijk Rapid Assessment. In deze focusgroep werden de belangrijkste conclusies uit het oorspronkelijk Rapid Assessment en de implicaties voor de responsfase besproken. Het is ook mogelijk om nieuwe mensen uit te nodigen voor de kick-off focusgroep voor de oorspronkelijke doelgroep. Dit kunnen mensen zijn die tijdens of na het RAR proces of tijdens de toegang en steekproeftrekking voor de monitor aan het licht zijn gekomen en blijk hebben gegeven veel van de problematiek te weten. Denk erom dat de eerste kickoff focusgroep uitsluitend over de oorspronkelijke doelgroep gaat. Net als voor de focusgroepen binnen het oorspronkelijk Rapid Assessment moet het RAR team voor de kick-off focusgroepen de doelstellingen, reikwijdte en agenda vaststellen. Voor meer gedetailleerde instructies over het voorbereiden van focusgroepen kun je sectie II, paragraaf 8.1 van het RAR handboek raadplegen. Het doel van de eerste kick-off focusgroep is om te kijken of de antwoorden op de eerste vier sleutelvragen substantieel zijn veranderd ten opzichte van de uitkomsten van het oorspronkelijk Rapid Assessment. In deze focus groep worden de vier sleutelvragen over middelengebruik voorgelegd aan elk van de deelnemers. Na iedere ronde over een bepaalde sleutelvraag kan worden gediscussieerd over de verschillende standpunten. De gespreksleider – die de focusgroep voorzit en de deelnemers probeert aan te moedigen – begint de bijeenkomst met een samenvatting van de antwoorden uit het oorspronkelijke Rapid Assessment op de eerste sleutelvraag. De gespreksleider vraagt vervolgens elke deelnemer om beurten te vertellen in hoeverre de situatie veranderd is ten opzichte van het oorspronkelijke Rapid Assessment. Indien deelnemers tegenstrijdige antwoorden geven begint de gespreksleider een discussie over de verschillende standpunten en probeert consensus te bereiken over de veranderingen op het antwoord van de betreffende sleutelvraag Nadat de eerste sleutelvraag op deze manier aan de orde is geweest worden sleutelvragen 2, 3 en 4 op dezelfde manier behandeld. Meer gedetailleerdere instructies over het runnen van een focusgroep zijn te vinden in sectie II, paragraaf 8.2 van het handboek.


115

Na de eerste kick-off focusgroep kan het RAR team eventueel nog onopgeloste verschillen in standpunten bespreken. Voor het verwerken van informatie uit de eerste kick-off focusgroep hebben we een raster ontwikkeld waar de antwoorden op de vier sleutelvragen over problematisch middelengebruik kunnen worden ingevuld. Gebruik voor elke sleutelvraag een raster. Bovendien is er een samenvattend raster voor alle vier de sleutelvragen beschikbaar


116

Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 Raster Monitor Kick-off Focusgroep 1: oorspronkelijke doelgroep Doelgroep:……………………………………… Sleutelvraag:………………………………………………... Respondent

Antwoord op de sleutelvraag

Discussie

Implicaties voor monitor

Vul de oorspronkelijke doelgroep en de betreffende sleutelvraag in. In de kolom ‘Respondent’ kun je de respondentcode van de deelnemers aan de eerste kick-off focusgroep invullen. De code kun je overnemen van het raster ‘Respondenten’. In de kolom ‘Antwoord op de sleutelvraag’ vul je het antwoord van de betreffende respondent in over eventuele veranderingen op de sleutelvraag. In de kolom ‘Discussie’ kan het RAR team relevante informatie kwijt over de korte plenaire discussie na beantwoording van de sleutelvraag. In de kolom ‘Implicaties voor de monitor’ kan het RAR team opmerkingen plaatsen die van belang zijn voor de monitor, zoals verklaringen voor afwijkende antwoorden. We hebben een samenvattend raster ontwikkeld om je overzicht te geven van de antwoorden op de vier sleutelvragen. In dit raster kun je een samenvatting geven van elke sleutelvraag die in de kick-off focusgroep is besproken. Vat voor elke sleutelvraag het antwoord uit het oorspronkelijke Rapid Assessment, het antwoord vanuit de kick-off focusgroep en de verschillen daartussen samen in dit Raster. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 Samenvattend raster Monitor Kick-off Focusgroep 1: oorspronkelijke doelgroep Oorspronkelijke doelgroep……………………………………… Sleutelvraag

Conclusie RAR

Resultaten Monitor Focusgroep oorspronkelijke doelgroep

Belangrijkste conclusies monitor

Kwetsbare groep


117

Middelen Problemen Oorzaken

Vul de belangrijkste RAR conclusies, focusgroep resultaten en monitorconclusies in voor elke sleutelvraag. Na de eerste kick-off focusgroep moet het RAR team bij elkaar komen om te discussiëren over de resultaten van de focusgroep en het samenvattende raster om een besluit te kunnen nemen over de te nemen acties voor STAP 2 van de monitormodule. Door het verscherpte uitzettingsbeleid voor asielzoekers in Nederland en elders in Europa is het in RAR projecten voorgekomen dat de oorspronkelijke doelgroep van de assessment ten tijde van de monitor (vrijwel) geheel was verdwenen. De doelgroep was teruggekeerd naar het moederland, had in een ander land asiel aangevraagd of was in de illegaliteit verdwenen. RAR teams, geconfronteerd met deze situatie, hebben hun vraagtekens gezet bij het nut van deze eerste focusgroep. Wij adviseren toch om deze te organiseren omdat de uitkomsten van deze focusgroep bruikbaar kunnen zijn voor een RAR proces voor nieuwe doelgroepen.

2.5.2 De kick-off Focusgroep 2 voor nieuwe doelgroepen/gemeenschappen De bedoeling van de tweede kick-off focusgroep is om te kijken of er nieuwe gemeenschappen of doelgroepen met problematisch middelengebruik in de regio zijn. In de tweede kick-off focusgroep kan bepaald worden of er voor eventuele nieuwe probleemgroepen stappen moeten worden ondernomen. Deelnemers aan de tweede kick-off focusgroep moeten aan een ander profiel voldoen dan de deelnemers uit de eerste kick-off focusgroep. Voor de eerste kickoff focusgroep zijn mensen geselecteerd die deelnemen aan het oorspronkelijke Rapid Assessment en daardoor op de hoogte zijn van de specifieke doelgroep. De deelnemers voor de tweede kick-off focusgroep moeten een breder beeld hebben. Hierbij gaat het er immers om signalen boven tafel te krijgen over mogelijke nieuwe gemeenschappen/doelgroepen met problematisch middelengebruik Dit kunnen gemeenschappen zijn die al langere tijd in het asielzoekerscentrum verblijven, vanwege reorganisatie bij het COA recentelijk naar je regio verplaatst zijn of wellicht nieuwkomers in Nederland. Het is geen bezwaar om deelnemers van het oorspronkelijk RA of de eerste kick-off focusgroep voor de tweede uit te nodigen mits zij een breed en actueel beeld hebben van de problematiek binnen alle asielzoekergemeenschappen. Tijdens het verzamelen van bestaande en contextinformatie in STAP 1 kan het RAR team nieuwe sleutelinformanten tegen komen die kennis hebben van eventuele nieuwe doelgroepen/gemeenschappen en uitgenodigd kunnen worden voor de tweede kick-off focusgroep. Net als voor de focusgroepen binnen het oorspronkelijk Rapid Assessment moet het RAR team voor de kick-off focusgroepen de doelstellingen, reikwijdte en agenda vaststellen.


118

Voor meer gedetailleerde instructies over het voorbereiden van focusgroepen kun je sectie II, paragraaf 8.1 van het RAR handboek raadplegen. Het doel van de tweede kick-off focusgroep is dus om vast te stellen of er nieuwe doelgroepen/gemeenschappen zijn in verband met problematisch middelengebruik. Binnen de tweede kick-off focusgroep moet een lijst worden opgesteld met gemeenschappen waarbinnen door de deelnemers problematisch middelengebruik is gesignaleerd. De gespreksleider begint de bijeenkomst door elke deelnemer te vragen naar potentiële doelgroepen. De antwoorden per respondent kunnen in het onderstaande raster worden ingevuld. Nadat elke deelnemer heeft geantwoord kan een korte discussie worden gevoerd over elk van de genoemde doelgroepen. Bedoeling hierbij is om doelgroepen te selecteren die prioriteit hebben en aandacht behoeven. Probeer binnen de discussie het aantal nieuwe doelgroepen te beperken tot maximaal twee. In het onderstaande raster kan de discussie per doelgroep worden samengevat, kunnen meningsverschillen worden vastgelegd en kunnen nieuwe doelgroepen worden genoteerd. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 Raster Monitor Kick-off Focusgroep 2: potentiële nieuwe doelgroepen/gemeenschappen Respondent

Nieuwe doelgroep

Discussie

Meningsverschillen

Potentiële doelgroep/gemeenschap 1: ……………………………………….. Potentiële doelgroep/gemeenschap 2: ………………………………………..

In de kolom ‘Respondenten’ kan de code van de respondenten voor de tweede kick-off focusgroep worden genoteerd. In de kolom ‘Nieuwe doelgroep’ worden per respondent de genoemde potentiële doelgroepen ingevuld. In de kolom ‘Discussie’ kan relevante informatie vanuit de discussie worden ingevuld. In de kolom ‘Meningsverschillen’ kunnen opmerkingen worden ingevuld met betrekking tot afwijkende antwoorden en meningsverschillen. Vul onder het rasterde eventuele nieuwe doelgroep(en) met vermoedelijk problematisch middelengebruik in.


119

Vervolgens wordt per nieuwe doelgroep elke deelnemer gevraagd de vier sleutelvragen over middelengebruik te beantwoorden. Beginnend met de eerste nieuwe doelgroep wordt sleutelvraag 1 aan elke deelnemer voorgelegd. Nadat deze sleutelvraag door iedereen is beantwoord volgt een korte discussie over eventuele meningsverschillen. Hierna wordt hetzelfde gedaan voor sleutelvragen 2, 3 en 4. Voor de tweede en eventueel volgende doelgroepen wordt het zelfde scenario gevolgd.


120

In het volgende raster kunnen de antwoorden van de deelnemers worden ingevuld. Neem voor elke sleutelvraag een apart raster en voor elke doelgroep een eigen set rasters. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 RASTER Monitor Kick-off Focusgroep 2: sleutelvragen nieuwe doelgroepen/gemeenschappen Nieuwe doelgroep/gemeenschap:……………………………………… Sleutelvraag:………………………………………………... Respondent

Antwoord sleutelvraag

Discussie

Opmerkingen

Vul de betreffende doelgroep en sleutelvraag in. In de kolom ‘Respondent’ kan de code van de deelnemer worden ingevuld. In de kolom ‘Antwoord sleutelvraag’ kan het antwoord van de respondenten worden ingevuld. In de kolom ‘Discussie’ kan het RAR team informatie uit de korte discussie invoeren. In de kolom ‘Opmerkingen’ kunnen tegenstrijdige en afwijkende antwoorden worden verklaard en kunnen overige opmerkingen die van belang zijn voor het verdere verloop van de monitor worden ingevoerd. We hebben een samenvattend raster ontworpen om je een overzicht te verschaffen van de antwoorden op de sleutelvragen per doelgroep. In dit raster kun je de antwoorden op elk van de vier sleutelvragen over middelengebruik van de nieuwe doelgroepen samenvatten. Gebruik voor elke nieuwe doelgroep/gemeenschap een raster. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 1 SAMENVATTEND RASTER Kick-off Focusgroep 2: sleutelvragen nieuwe doelgroep/gemeenschap Nieuwe doelgroep/gemeenschap: ………………………….. Sleutelvraag

Resultaten Focusgroep 2 nieuwe doelgroep

Belangrijkste verschillen/conclusies

Kwetsbare


121

groep Middelen

Problemen

Oorzaken

Vul de betreffende doelgroep in. Vul de resultaten voor de sleutelvragen in. Vul voor elke sleutelvraag conclusies, opmerkingen en verklaringen voor afwijkende antwoorden in. Een goede notulist kan een groot deel van de kick-off focusgroep rasters gelijk invullen tijdens de bijeenkomsten. Wanneer dat niet mogelijk is, moeten de rasters zo spoedig mogelijk na de focusgroepen worden ingevuld. Na elke focusgroep moet het RAR team discussiëren of de resultaten vanuit de focusgroep en de informatie binnen het samenvattend raster afdoende is om door te kunnen gaan naar STAP 2 van de monitormodule. Mocht het nodig zijn om uitgebreider te discussiëren over een of meerdere nieuwe doelgroepen dan kan het RAR team besluiten om extra focusgroepen te organiseren waarbinnen duidelijke beslissingen genomen kunnen worden voor STAP 2 van de monitormodule.


122

3. stap 2: Assessment 3.1 Introductie Indien STAP 1 van de monitor goed is uitgevoerd, heeft het RAR team twee conclusies kunnen trekken over het volgende: • Binnen de oorspronkelijke doelgroep zijn de kwetsbare groep, het middelengebruik, factoren en definities al dan niet substantieel veranderd. • Er zijn al dan geen nieuwe kwetsbare doelgroepen/gemeenschappen gesignaleerd in de regio. De conclusies vanuit STAP 1 in bepalen de volgorde en het aantal fases voor STAP 2 van de monitor. Voor STAP 2 kan het volgende stroommodel worden gebruikt:

STAP 2 Oorspronkelijke doelgroep

Substantiële veranderingen

Geen substantiële veranderingen

Een ‘verkort’ RA

Analyse

Focusgroep interviews ↓ interviews Gestructureerde interviews ↓ interviews Focusgroep(en)

Focusgroep

Nieuwe doelgroep

Een ‘licht’ RA

Bestaande informatie ↓ Toegang en steekproef ↓ Semi-gestructureerde ↓ Gestructureerde

↓ Focus groep(en)

STAP 2 is opgesplitst in een protocol voor de oorspronkelijke doelgroep en een protocol voor mogelijke nieuwe doelgroepen/gemeenschappen. Mocht het RAR team besluiten dat een nieuwe doelgroep kwetsbaarder is dan de oorspronkelijke wil dit nog niet zeggen dat de aandacht alleen maar uit moet gaan naar deze nieuwe doelgroep. Voor de oorspronkelijke doelgroep is het belangrijk om te analyseren waarom er al dan geen substantiële veranderingen zijn opgetreden. Dit kan met behulp van STAP 2 van de monitormodule. Net als in STAP 1 is het belangrijk dat het RAR team regelmatig bijeen komt – liefst twee wekelijks – om voorlopige conclusies te bespreken, hiaten in de dataverzameling te


123

identificeren en keuzes te maken welke volgende stappen in de monitor moeten worden genomen.


124

3.2 De oorspronkelijke doelgroep Uit STAP 1 van de monitor kunnen met betrekking tot de oorspronkelijke doelgroep de volgende conclusies zijn getrokken: • De situatie is substantieel verslechterd; • De situatie is substantieel verbeterd; • De situatie is vrijwel niet veranderd. In alle drie de situaties moet informatie verzameld worden in STAP 2 van de monitormodule. In tegenstelling tot STAP 1 zullen in STAP 2 naast de sleutelvragen over middelengebruik ook de vier sleutelvragen over interventies aan de orde komen.

3.2.1 De oorspronkelijke doelgroep, verslechterde situatie Indien het RAR team na de kick-off focusgroep in STAP 1 heeft geconcludeerd dat de situatie van de oorspronkelijke doelgroep ondanks de interventie activiteiten is verslechterd, is het belangrijk uit te zoeken hoe dit komt. In STAP 2 kan hiervoor een ‘verkort’ Rapid Assessment worden uitgevoerd. Dit begint met een focusgroep die de semi-gestructureerde interviews – zoals in het oorspronkelijke Rapid Assessmentvervangt. Vervolgens worden gestructureerde interviews gehouden om de verzamelde informatie te checken en een afsluitende focusgroep om laatste onduidelijkheden op te lossen en nieuwe interventies te initiëren. Verslechterde situatie Een ‘verkort’ RA Focusgroep interviews ↓ Gestructureerde interviews ↓ Focusgroep(en)

Focusgroep interviews STAP 2 Om de beschikbare tijd efficiënter te benutten en omdat er al het een en ander bekend is over de oorspronkelijke doelgroep, kan de semi-gestructureerde interviewfase van het volledig Rapid Assessment vervangen worden door een focusgroep interview. Op deze manier kan de efficiëntie van een groepsinterview gecombineerd worden met de voordelen van een focusgroep.


125

Potentiële deelnemers van de focusgroep moeten sleutelinformanten zijn met een goede kennis van zake, die wellicht hebben deelgenomen aan de tweede focusgroep van het oorspronkelijke Rapid Assessment, aan de kick-off focusgroep tijdens STAP 1 of in de toegang- en steekproeftrekkingsfase van de monitor aan het licht kwamen. Het RAR team moet gezamenlijk bijeenkomen om te besluiten wie het best kunnen deelnemen aan het focusgroep interview. De bedoeling van deze focusgroep is om verklaringen te zoeken voor de verslechterde situatie van de oorspronkelijke doelgroep en meer gedetailleerdere antwoorden te krijgen op de eerste vier sleutelvragen (middelengebruik) en nieuwe informatie over de sleutelvragen ten aanzien van preventie. De gespreksleider begint de focusgroep met een samenvatting van de antwoorden op de eerste vier sleutelvragen uit de kick-off focusgroep voor de oorspronkelijke doelgroep. Vervolgens stelt de gespreksleider de eerste sleutelvraag aan de orde en vraagt elke deelnemer naar de veranderingen die zij hebben geconstateerd. Nadat iedere deelnemer heeft geantwoord kan een korte discussie worden gevoerd over meningsverschillen en onduidelijkheden met het doel consensus te bereiken. Nadat de sleutelvraag op deze manier is beantwoord en bediscussieerd kunnen de volgende vragen volgens hetzelfde scenario worden behandeld. Meer gedetailleerdere instructies over het organiseren en runnen van een focusgroep zijn te vinden in sectie II, paragraaf 8.1 en 8.2 van het RAR handboek. Voor de verwerking van de antwoorden op de sleutelvragen uit deze focusgroep kun je gebruik maken van de volgende rasters. Gebruik voor elke sleutelvraag een raster. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 2 Raster Monitor Focusgroepinterviews oorspronkelijke doelgroep Oorspronkelijke doelgroep:……………………………………… Sleutelvraag:………………………………………………... Respondent

Antwoord sleutelvraag

Discussie

Opmerkingen

Vul de oorspronkelijke doelgroep en de betreffende sleutelvraag in.


126

In de kolom ‘Respondent’ kun je de respondentcode van de deelnemer aan de focusgroep invullen. In de kolom ‘Antwoord sleutelvraag’ kun je per respondent het antwoord op de sleutelvraag invullen. In de kolom ‘Discussie’ kan het RAR team relevante informatie uit de korte discussie over de betreffende sleutelvraag in de focusgroep invullen. In de kolom ‘Opmerkingen’ kan het RAR team redenen voor verschillende standpunten en afwijkende antwoorden van de deelnemers invullen. Na deze focusgroep kan het RAR team proberen oplossingen en verklaringen te vinden voor tegenstrijdige standpunten die binnen de focusgroep en onopgeloste vraagstukken. We hebben een samenvattend raster ontworpen waarmee je overzicht kunt krijgen op de antwoorden op de sleutelvragen uit deze eerste focusgroep in STAP 2. Plaats

Contactpersoon

Datum

MONITOR STAP 2 Samenvattend raster Monitor Focusgroepinterviews oorspronkelijke doelgroep Oorspronkelijke doelgroep ……………………………………… Sleutelvraag

Belangrijkste conclusies oorspronkelijke RAR

Resultaten focusgroepinterviews

Belangrijkste verschillen/conclusies

Kwetsbare groep Middelen

Problemen

Oorzaken

Kennis

Bestaande interventies Gewenste interventies Prioriteiten

Vul voor elke sleutelvraag de belangrijkste conclusies van het oorspronkelijk RAR, de resultaten van de focusgroepinterviews en de belangrijkste verschillen en conclusies met betrekking tot de resultaten van het oorspronkelijke RAR en de focusgroepinterviews in.


127

Gestructureerde interviews Om de antwoorden op de sleutelvragen uit de focusgroepinterviews te kunnen checken is het nodig om – een beperkt – aantal gestructureerde interviews uit te voeren. Het profiel van respondenten voor de gestructureerde interviews is beschreven in sectie II, hoofdstuk 7.2 van het RAR handboek. In ieder geval moeten de respondenten voor de gestructureerde interviews: • een goed beeld hebben van de locale situatie, • een netwerk hebben van mensen met goede kennis met betrekking tot de sleutelvragen. Tijdens de gestructureerde interviewfase kun je mensen tegenkomen die iets substantieels toe kunnen voegen aan de informatie die je al hebt verzameld. Mocht dit het geval zijn dan kun je overwegen deze interviews een meer semi-gestructureerd karakter te geven. Zorg er dan wel voor dat in ieder geval alle vragen uit het gestructureerde interview aan bod komen. De gestructureerde vragenlijst is hetzelfde als de vragenlijst van het oorspronkelijke Rapid Assessment. Je vindt de gestructureerde vragenlijst en tips voor het gebruik ervan terug in sectie II, paragraaf 7.3 en 7.4 van het RAR handboek. Indien de interviewer besluit om deels ook over te schakelen naar een semi-gestructureerd interview, is de semi-gestructureerde vragenlijst plus tips terug te vinden in sectie II, paragraaf 6.3 tot 6.5 van het RAR handboek. De wijze waarop de informatie uit de gestructureerde interviews wordt verwerkt is in wezen hetzelfde als bij het oorspronkelijke Rapid Assessment. Je kunt dus dezelfde rasters gebruiken. Alleen de titels van de rasters wijken af en moeten worden aangepast aan de monitormodule. Voorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

GI – Gestructureerde Interview Fase moet veranderd worden in: MONITOR STAP 2 GI – Gestructureerde Interviewfase oorspronkelijke doelgroep RASTER N1 GI K1 Kwetsbare groep moet veranderd worden RASTER MONITOR N1 GI K1 Kwetsbare groep

in:

Item N1: Sleutelvraag - Overeenstemming kwetsbare groepen en problematisch middelengebruik Kwetsbare groep K1:……………………. Respondenten

Eens


Oneens

Opmerkingen

128

Samenvatting overeenstemming kwetsbare groepen en problematisch middelengebruik


Instructies voor het verwerken van informatie van de gestructureerde interviews in de rasters en het samenvattend raster kun je vinden in sectie II, paragraaf 7.5 van het RAR handboek.

Gezien het beperkte tijdschema van de monitor zou de gestructureerde interviewfase niet langer moeten duren dan een week of twee. Dit betekent dat het aantal respondenten beperkt moet blijven tot een stuk of tien. Gedurende de interviewfase kan het RAR team een beslissing nemen over het vereiste aantal interviews. Als bijvoorbeeld na zes interviews blijkt dat iedereen het min of meer eens is met de conclusies uit de focusgroepinterviews in STAP 2, kan gestopt worden met interviewen. Wanneer de meningen verschillen en er tegenstrijdige antwoorden komen moeten er meer gestructureerde interviews worden afgenomen. Indien dit nog geen duidelijkheid brengt kunnen er eventueel nog gericht wat semi-gestructureerde interviews worden gedaan om de verschillen te verklaren en op te helderen. Omdat de gestructureerde interviews in relatief korte tijd worden afgenomen is het heel belangrijk om de rasters direct na een interview in te vullen. Afrondende focusgroep(en) Indien er nog steeds onopgeloste vragen en tegenstrijdige standpunten zijn na de gestructureerde interviews moet er weer een focusgroep worden gehouden om deze hiaten op te lossen en consensus te bereiken over de tegenstrijdigheden. Het is belangrijk om in deze focusgroep respondenten uit te nodigen vanuit zoveel mogelijk invalshoeken waardoor de tegenstrijdige standpunten vanuit verschillende kanten kunnen worden belicht. Indien na de gestructureerde interviewfase overeenstemming is over de situatie en er geen noemenswaardige tegenstrijdigheden of hiaten zijn, kan een afrondende focusgroep worden georganiseerd. Net als bij de laatste focusgroep van het oorspronkelijke RAR is het belangrijk om binnen de afsluitende focusgroep een discussie te voeren over de belangrijkste uitkomsten en implicaties daarvan voor mogelijke aanpassingen van de interventies. Sectie II, hoofdstuk 8 van het RAR handboek gaat in op het organiseren van de laatste focusgroep. Ook wordt hier aangegeven welke rasters kunnen worden gebruikt. 3.2.2 De oorspronkelijke doelgroep, verbeterde situatie Indien het RAR team na de kick-off focusgroep heeft geconcludeerd dat de situatie van de oorspronkelijke doelgroep is verbeterd, betekend dit nog niet dat er geen actie meer


129

hoeft worden ondernomen. Het is immers van belang te weten of de verbetering veroorzaakt is door de toegepaste interventie (waarmee de betreffende interventie dus als beproeft instrument opnieuw gebruikt zou kunnen worden) of dat er andere redenen zijn waardoor de situatie is verbeterd. Hoewel het scenario van de monitor voor de verbeterde situatie minder tijd in beslag neemt dan bij de verslechterde situatie, zijn de fases en instrumenten hetzelfde. Je kunt dan ook dezelfde instructies volgen als in de vorige paragraaf. Verbeterde situatie

Een ‘verkort’ RA Focusgroep interviews ↓ Gestructureerde interviews ↓ Focusgroep(en)

Het scenario voor de ‘verbeterde situatie’ wordt in STAP 2 gebruikt om inzicht te krijgen in de redenen voor de verminderde kwetsbaarheid van de oorspronkelijke doelgroep met betrekking tot middelengebruik. Het gaat er vooral om erachter te komen waarom de situatie van de doelgroep is verbeterd. Welke bijdrage heeft de interventie daartoe geleverd? Welke andere aspecten of gebeurtenissen speelde daarbinnen een rol? Zijn er bijvoorbeeld gezinnen herenigt of heeft een groot deel van de doelgroep inmiddels zicht op een verblijfsvergunning, is de situatie in het land van herkomst veranderd et cetera. Wanneer blijkt dat de verbetering vooral is toe te schrijven aan de interventie dan kan deze als succesvol worden beschouwd en wellicht weer voor een soortgelijke doelgroep worden toegepast of worden toegesneden op een andere doelgroep, zowel in de eigen regio als elders.

3.2.3 De oorspronkelijke doelgroep, geen substantiële veranderingen Er is nog een derde situatie mogelijk, waarbij er eigenlijk geen veranderingen zijn opgetreden sinds het oorspronkelijke Rapid Assessment ten aanzien van de kwetsbare groep, het middelengebruik en de problemen en oorzaken. In dit geval moet het RAR team analyseren waarom de situatie ondanks de interventies niet is veranderd met als doel de oorspronkelijke interventie aan te passen of nieuwe te initiëren. Geen substantiële veranderingen

Analyse ↓


130

Focusgroep

In tegenstelling tot de situatie waarbij substantiële veranderingen zijn opgetreden ten opzichte van het oorspronkelijke assessment hoeft er in dit geval geen extra informatie te worden verzameld middels focusgroepinterviews of gestructureerde interviews. Tijdens teambijeenkomsten kan het RAR team proberen te analyseren waarom de situatie niet is veranderd. Indien bepaalde sleutelinformanten een zinvolle bijdrage zouden kunnen leveren aan de analyse is er geen bezwaar om deze mensen voor de teambijeenkomsten uit te nodigen. Nadat het RAR team de analyse heeft uitgevoerd, kan een afsluitende focusgroep worden georganiseerd. De afsluitende focusgroep is vooral gericht op de vier sleutelvragen over interventies met als doel de bestaande interventies uit het oorspronkelijk assessment aan te passen en te optimaliseren of om nieuwe prioriteiten te stellen voor de respons fase na de monitor.

3.3 Een nieuwe doelgroep/gemeenschap Omdat de instroom van asielzoekers in de loop der tijd verandert kunnen er sinds het oorspronkelijk Rapid Assessment in nieuwe groepen problematisch middelengebruik zijn ontstaan. Signalen van problematisch middelengebruik door nieuwe doelgroepen kunnen tijdens de tweede kick-off focusgroep aan het licht zijn gekomen en besproken. Het RAR team kan na de kick-off focusgroep besluiten zich te richten op een of meer van deze nieuwe kwetsbare groepen. Potentiële doelgroepen worden in kaart gebracht tijdens de kick-off focusgroep in STAP 1 van de monitor. Binnen deze focusgroep moet het RAR team zoeken naar oorzaken, feiten en standpunten van de deelnemers waarmee bepaald kan worden waarom een bepaalde doelgroep/gemeenschap prioriteit heeft voor de responsfase na de monitor. Indien het RAR team besluit een nieuwe doelgroep te betrekken in de monitor moet er in STAP 2, naast de oorspronkelijke doelgroep, data verzameld worden met behulp van de Rapid Assessment methode. Het RAR team voert dan in STAP 2 dus zowel een monitor uit voor de oorspronkelijke doelgroep als voor de nieuwe doelgroep. Indien het RAR team na STAP1 (checken van bestaande- en contextinformatie, selecteren van sleutelinformanten en het organiseren van de kick-off focusgroepen) besluit om een nieuwe doelgroep/gemeenschap te betrekken in de monitor, moet voor deze groep in STAP 2 een volledig RAR worden uitgevoerd. Omdat wellicht weinig bekend is over deze nieuwe doelgroep moeten alle fases van dataverzameling worden doorlopen. Afhankelijk van de situatie kunnen sommige fases worden ingekort en kan het Rapid Assessment sneller verlopen. Zo is er bijvoorbeeld al een netwerk ontwikkeld in het oorspronkelijke RAR, zijn er al een aantal sleutelinformanten bekend en is er al bestaande en contextinformatie verzameld in STAP 1. Het stroomschema van de monitor voor de nieuwe doelgroep ziet er als volgt uit. Nieuwe doelgroep


131

Een ‘licht’ RA Bestaande informatie ↓ Toegang en steekproeftrekking ↓ Semi-gestructureerde interviews ↓ Gestructureerde interviews ↓ Focus groep(en)

Bestaande informatie, toegang en steekproeftrekking Het RAR team heeft de eerste twee fases al (gedeeltelijk) uitgevoerd. Hetzelfde geldt voor het verzamelen van contextinformatie. De wijze waarop bovengenoemde fases moeten worden uitgevoerd is reeds beschreven. Het verzamelen van bestaande en contextinformatie is een voortdurend proces, ook tijdens STAP 2 moet hierover continu informatie worden verzameld. Het eerste aandachtspunt bij STAP 2 is het identificeren en verzamelen van sleutelinformanten voor de opeenvolgende fases van dataverzameling.

Interviews Nadat de fase van toegang en steekproeftrekking is voltooid kan het RAR team beginnen met de twee interviewfases: semi-gestructureerde en gestructureerde interviews. We adviseren om het aantal respondenten voor de semi-gestructureerde interviews in beginsel te beperken tot vijf. Indien er na de vijf interviews nog tegenstrijdige en afwijkende antwoorden zijn kan het RAR team besluiten meer semi-gestructureerde interviews doen om dit op te lossen. Let er op dat de respondenten vanuit verschillende invalshoeken worden gerekruteerd en dat er sleutelinformanten vanuit de doelgroep betrokken worden. In de monitormodule kan dezelfde semi-gestructureerde vragenlijst worden gebruikt als bij het oorspronkelijke Rapid Assessment. Deze vragenlijst, tips voor het afnemen van semi-gestructureerde interviews en instructies voor het verwerken van de informatie zijn beschreven in sectie II, hoofdstuk 6 van het RAR handboek. Om de data te verwerken kunnen de rasters uit sectie II, paragraaf 6.6 van het RAR handboek worden gebruikt, de


132

rasters zijn te vinden op de CD-ROM. Om de assessment rasters te onderscheiden van de monitor rasters moeten de kopteksten worden veranderd. Bijvoorbeeld: Plaats

Contactpersoon

Datum

SGI – Semi-Gestructureerde Interview Fase moet worden: MONITOR nieuwe doelgroep SGI – Semi-Gestructureerde Interview Fase RASTER C SGI G1 Middelen moet worden: RASTER MONITOR C SGI G1 Middelen Item C: Sleutelvraag – Welke middelen worden op een problematische manier gebruikt? Gemeenschap G 1……………… Respondenten

Middelen

Samenvatting middelen

Opmerkingen


Belangrijkste middelen: M1………………… M2………………… M3…………………

Als je op het punt bent gekomen dat de semi-gestructureerde interviews een helder beeld geven van de situatie moeten de antwoorden op de acht sleutelvragen gecheckt en geverifieerd worden met behulp van gestructureerde interviews. Net als met de semi-gestructureerde interviews in STAP 2 is uitleg over de gestructureerde fase te vinden in sectie II, hoofdstuk 7 van het RAR handboek. Ook voor de gestructureerde fase moeten in de rasters de kopjes worden aangepast aan de monitor (zie voorbeeld hierboven).

Afsluitende focusgroep(en) Voor de laatste fase van dataverzameling worden een of twee afsluitende focusgroepen georganiseerd. Als er na de gestructureerde fase nog steeds sprake is van afwijkende of tegenstrijdige informatie moet er een focusgroep worden georganiseerd met als doel


133

tegenstrijdigheden te verklaren en consensus te bereiken. Ten slotte moet in STAP 2 van de monitor, net als in het oorspronkelijke Rapid Assessment, een afsluitende focusgroep worden georganiseerd om de betekenis van resultaten en de implicaties hiervan voor de interventies te bespreken. Tips voor het voorbereiden en uitvoeren van focusgroepen zijn te vinden in sectie II, hoofdstuk 8 van het RAR handboek. De benodigde rasters staan op de CD-ROM. Ook hier moeten de kopjes weer worden aangepast aan de monitor om ze te kunnen onderscheiden van het oorspronkelijk assessment.

4. Rapportage De concluderende fase van de monitor gaat hetzelfde als bij het oorspronkelijk Rapid Assessment. Het bestaat uit het samenstellen van een rapport waarin de bevindingen en conclusies van het assessment worden beschreven. Tips voor de wijze waarop dit rapport kan worden samengesteld zijn te vinden in sectie II, hoofdstuk 9 van het RAR handboek.


134

DE R VAN RESPONSE

HANDLEIDING VOOR HET OPZETTEN, UITVOEREN EN EVALUEREN VAN (PREVENTIEVE) INTERVENTIES VOOR PROBLEMATISCH MIDDELENGEBRUIK IN ASIELZOEKERSCENTRA

MARTIJN BOOL FRANZ TRAUTMANN HANS VERBRAECK RICHARD BRAAM


135



 2005 CVO & Trimbos-instituut


136

Deze uitgave mag uitsluitend voor non-profit en educatieve doeleinden worden gekopieerd op voorwaarde dat de bron wordt vermeld. De auteurs verzoeken de gebruiker van dit handboek hen van publicatie van (onderdelen van) dit handboek schriftelijk op de hoogte te stellen.


137

Inhoud Inleiding 139 RAR en Preffi 139 De interventiekeuze en - ontwikkeling 139 De interventies: wat zijn de plannen? 140 1. Randvoorwaarden en haalbaarheid 141 Krediet voor de start 141 2. Analyse 145 Hoe ziet de doelgroep het zelf? 145 3. Determinanten 146 Wat pakt de preventiewerker aan? 146 4. De Doelgroep 148 Angolese sporters en jonge asielzoekers in het algemeen 148 5. Doelen 152 Kennis en weerbaarheid 152 6. Interventieontwikkeling 155 Wat gaat de preventiewerker doen 155 7. Implementatie 161 8. Evaluatie 162 Literatuur 166 Bijlage: Itemlijst Preffi 2.0 168


138

Inleiding RAR en Preffi Dit Rapid Assessment and Response (RAR) handboek is gericht op het voorkomen van problematisch middelendruggebruik onder asielzoekers. Het handboek is ontwikkeld vanuit de vraag: hoe kunnen preventieafdelingen van instellingen voor verslavingszorg dit probleem in kaart brengen en aanpakken? De RAR methode blijkt een sterk instrument te zijn om in korte tijd informatie te verzamelen die een snelle response mogelijk maakt, zeker in situaties waarin beperkte informatie op grond van literatuur voorhanden is. De Rapid Assessment zelf geeft niet zo veel aanwijzingen hoe de interventie (response) eruit dient te zien, wel welke problemen prioritair zijn en welke suggesties voor interventies de doelgroep en intermediairen aangeven. Voor de ontwikkeling en realisering van een passende interventie is echter een duidelijke beschrijving nodig hoe deze interventie tot stand kan komen, zo dat deze inzichtelijk, systematisch en evalueerbaar is. Hiervoor is het Preventie Effectmanagement Instrument (de Preffi) een geschikt instrument. De twee instrumenten, de Rapid Assessment en de Preffi, vullen elkaar aan, completeren elkaar tot Rapid Assessment and Response. De sterke kant van de Rapid Assessment is de informatieverzameling en de sterke kant van de Preffi is de beschrijving van de interventies, de response. De Preffi is ontwikkeld om preventieve interventies sterker te onderbouwen (Molleman 2005; Molleman, Kok & Hommels, 2000). Het instrument streeft naar een beschrijving van de verschillende aspecten van probleemanalyse tot interventieontwikkeling en implementatie. De praktijkinstellingen die RAR experimenteel hebben uitgevoerd voor het toetsen van dit handboek, hebben aan de hand van de uitkomsten diverse interventies ontwikkeld en uitgevoerd. Hierbij is ook gebruik gemaakt van Preffi. De praktijkervaringen van deze instellingen worden gebruikt als voorbeeld in deze interventiehandleiding. Het is niet de bedoeling de Preffi als een strak schema op te leggen. De intentie van de Preffi is de kwaliteit en de vormgeving van interventies te verbeteren. In die zin is de Preffi bij het RAR project ingezet en is hij ook zeer nuttig gebleken. Hoewel het instrument soms als een keurslijf is ervaren, heeft het veel punten geëxpliciteerd. En het blijkt ook dat niet alle vragen die opgeroepen worden in een keer beantwoord kunnen worden. Het is ook zeker niet de bedoeling dat de creativiteit door een keurslijf vermangeld wordt. Het is onderdeel van de professionaliteit van het preventiewerk om creatieve ideeën te verwerken in systematisch werken. En dat kan!

De interventiekeuze en - ontwikkeling Om de interventiefase van het RAR project te structureren is in de praktijkexperimenten de Preffi gebruikt tijdens het proces van interventieontwikkeling. De meeste ideeën voor de interventies zijn in de assessmentfase en het begin van de responsefase ontstaan. Met behulp van Preffi zijn de verdere vormgeving en beschrijving van deze ideeën


139

gepreciseerd en zijn de ervaringen in een breder kader geplaatst. Om de Preffi voor een eigen te ontwikkelen project te gebruiken is het aan te raden het document Operationalisering en normering van de Preffi1 er bij te nemen. Per onderdeel wordt een aantal operationaliseringen gegeven, waarvan het nuttig is die na te lopen. Deze operationaliseringen worden uitgebreid beschreven in de toelichting op de Preffi 2.02. De beschrijving in deze handleiding is grotendeels op deze documenten gebaseerd. De Preffi en de toelichting zijn opgenomen als bijlagen op de CD. Bij de interventieontwikkeling onderscheidt de Preffi de volgende punten.(zie bijlage): randvoorwaarden de analyse van het probleem de determinanten van gedrag de doelgroep de doelen de interventieontwikkeling implementatie evaluatie

In deze handleiding wordt de Preffi naast de ervaringen van de praktijkexperimenten gelegd bij de onderdelen randvoorwaarden en haalbaarheid, doelgroep en doelen, interventieontwikkeling, implementatie en evaluatie. De Preffi-onderdelen 2 en 3, analyse en determinanten worden hier niet uitvoerig behandeld omdat dit vanuit het rapid assessment al uitgebreid is beschreven. De resultaten hiervan kunnen direct worden overgenomen in Preffi. De Preffi is bedoeld om de dynamiek van preventieprojecten te plannen en te beschrijven. Daarbij onderscheidt de Preffi ontwikkelingsgerichte aspecten en uitvoeringsgerichte aspecten. Ontwikkelingsgerichte aspecten zijn de probleemanalyse, determinanten, doelgroep, doelen en interventieontwikkeling. De uitvoeringsgerichte aspecten betreffen implementatie, evaluatie en randvoorwaarden. Het RAR project richt zich vooral op een aantal ontwikkelingsgerichte aspecten: de doelgroep, de doelen en de interventieontwikkeling. Zoals bij de Preffi wordt aangegeven is er een voortdurend spanningsveld tussen inhoud en randvoorwaarden. Alvorens deze handleiding op de kern van de Preffi ingaat, volgt nu eerst een kader waarin de randvoorwaarden en de analyse van het probleem besproken worden. Dat biedt de lezer inzicht in de keuzes die op grond daarvan zijn gemaakt. Randvoorwaarden en analyse van het probleem zijn niet volledig vooraf vast te leggen, maar worden tijdens de ontwikkeling van het project duidelijker.

De interventies: wat zijn de plannen? De twee locaties die betrokken waren bij de ontwikkeling van dit handboek, de verslavingszorginstellingen CAD Limburg3 en Parnassia in Zuid-Holland, zijn op grond 1 Preventie Effectmanagement Instrument. Preffi 2.0. Operationalisering en normering. 2003 (NIGZ), elders te vinden op de CD. 2 Toelichting Preffi 2.0. 2003 (NIGZ) 3 Thans GGZ Zorggroep Noord en Midden Limburg


140

van de uitkomsten van de assessmentfase met de responsefase aan de slag gegaan. Met behulp van RAR hadden zij de doelgroep, het doel van de interventies en de domeinen waarin de interventies plaatsvinden min of meer globaal afgebakend. Zuid-Holland heeft op grond daarvan besloten zich te richten op jonge asielzoekers tussen de twaalf en achttien jaar en intermediairen op school (leerkrachten en ouders). Het doel is voorlichting te geven over de risico’s van alcohol, tabak en marihuana. De interventies vinden plaats in het domein vrije tijd en school. De school betreft de Internationale Schakelklas (ISK) in Leiden. De voorgenomen vrije tijdsbenadering is gelokaliseerd in het buurthuis gelegen naast het asielzoekercentrum (AZC) in Leiden. Limburg richt zich op jonge asielzoekers van Angolese afkomst, jongens van vijftien tot achttien jaar. De interventies richten zich op het gebruik van alcohol. Naast de doelgroep zelf zijn bij de interventie intermediairen op school en MOA4 medewerkers betrokken. Ook Limburg heeft gekozen voor het domein school en vrije tijd. De schoolbenadering vindt plaats bij de ISK’en in Maastricht en Baexum. In deze laatste plaats is een AZC gevestigd. De vrijetijdsbenadering maakt gebruik van de animo bij de doelgroep voor sport (basketball) en muziek (rap). Muziek is gepland als ondersteunende activiteit voor zowel de school als vrije tijdsbenadering.

1. Randvoorwaarden en haalbaarheid Krediet voor de start In dit gedeelte zullen we ingaan op randvoorwaarden en haalbaarheid. Hierbij gaat het om de aspecten draagvlak, capaciteit, sturing door de projectleider, expertise en eigenschappen van de projectleider en aandachtspunten voor sturing. Ervaringen van het praktijkproject Eén ding is duidelijk, voor de ontwikkeling van een interventie is voldoende draagvlak nodig. Dat draagvlak is in eerste instantie nodig binnen de eigen instelling: krijgt de preventiewerker voldoende tijd van het management om aan een interventie te werken, ook al weet deze nog niet precies wat hij gaat doen. En dat is meestal het geval bij de ontwikkeling van nieuwe interventies voor een nieuwe doelgroep zoals bij asielzoekers. In het praktijkexperiment was die randvoorwaarde voldoende geregeld. De uitvoerende instellingen, GGZ Groep Noord en Midden Limburg, in het vervolg Limburg genoemd en Parnassia, in het vervolg Zuid-Holland genoemd, kregen extra financiering vanuit het RAR project voor de uitvoering van het praktijkexperiment. Ook al is sprake van externe financiering, dan kan het nog gebeuren dat deze projectactiviteiten in de verdrukking komen. Een te volle agenda, te veel taken, de planning moet de preventiewerker zelf bewaken. De ene preventiewerker komt uit met de tijd omdat de activiteiten voor het project in het jaarplan zijn opgenomen; de andere preventiewerker heeft een planning die, zoals hij dat noemt, af en toe door de waan van de dag wordt ingehaald. Als de medewerker voldoende tijd krijgt van het eigen management geeft dat aan dat er in ieder geval binnen de eigen afdeling of team voldoende formeel draagvlak is. Een ander punt is in hoeverre er ook inhoudelijk draagvlak is. In ieder geval werkt het goed als de preventiewerker zich zelf voldoende inhoudelijk gesteund voelt. Dat kan door een 4

MOA = medische opvang asielzoekers


141

collega of samenwerkingspartner of anderen die hij om ondersteuning kan raadplegen. In Zuid-Holland is voor dit project een RAR team bestaande uit twee medewerkers opgericht. Bij de eerste fase is ook een stagiaire betrokken die onder andere een uitgebreid verslag heeft geschreven. In Limburg is op dezelfde wijze een stagiaire ingezet en is samenwerking met een GVO medewerker van de MOA aangegaan. Van draagvlak bij andere organisaties voor interventies is al een indruk te krijgen uit de assessmentfase. Bij de interviews en focusgroepen tijdens de assessmentfase waren per slot van rekening sleutelinformanten betrokken van instellingen die een raakvlak hebben met de problematiek en wellicht een rol zouden kunnen spelen bij het uitvoeren van mogelijke interventies. De sleutelinformanten gaven daarbij aan of er aandacht voor bepaalde problemen en subdoelgroepen nodig is. Dat geeft een indruk van een eventueel draagvlak voor interventies. In de voorbeelden van Limburg was dat het drankgebruik van Angolese jongeren, in Zuid-Holland was dat de vrije tijdsbesteding van de jonge asielzoekers in het algemeen. Echt draagvlak voor interventies ontstaat pas als duidelijk is wat de preventieactiviteiten in gaan houden en wat van andere organisaties of personen verwacht wordt. Daarvoor is het belangrijk eventuele samenwerkingspartners in een zo vroeg mogelijk stadium van RAR actief te betrekken bij de ontwikkeling van de interventie. Twee voorbeelden geven aan hoe het draagvlak er per fase verschillend uit kan komen te zien. In Zuid-Holland bleek dat de Internationale Schakel Klas (ISK) geen goede ervaring had met voorlichting over alcohol en drugs. In eerste instantie leek dit een groot obstakel om gebruik te maken van de onderwijssetting. Bij nadere verkenning van deze negatieve ervaringen bleek dat het aanbod dat het ISK tot dan toe kende, grotendeels zelfstandig uitgevoerd moest worden. Dat vond het ISK op grond van zijn expertise niet realistisch. Het actieve en ondersteunende aanbod dat Parnassia in het vooruitzicht stelde werd met open armen ontvangen. In het domein vrije tijd was het welzijnswerk in Zuid-Holland in de assessmentfase een potentiële partner voor de responsefase. Op het moment dat deze aanbrak bleek de personele inzet niet voldoende gegarandeerd en was het niet meer mogelijk met deze partner verder te gaan. Het zal blijken dat draagvlak een onderwerp is dat telkens op allerlei manieren terug komt. Verderop komen bij de interventieontwikkeling andere aspecten van randvoorwaarden terug, zoals sturing. De Preffi ernaast Preffi item 1. Randvoorwaarden en haalbaarheid 1.1 Draagvlak 1.2 Capaciteit 1.3 Sturing door projectleider

Preffi 1.1 Draagvlak Voor draagvlak zien de operationaliseringen er als volgt uit:


142

a. Is vastgesteld welke interne en externe partners er voor het draagvlak nodig zijn in iedere fase van het project? b. Is er draagvlak bij deze partners? c. Zijn afspraken gemaakt over de betrokkenheid van de partners?

Bij het verwerven van intern draagvlak gaat het in eerste instantie om draagvlak binnen de eigen afdeling. Als dat er is, is het in ieder geval bij de start van een project aan te bevelen om het op minimaal één managementniveau hoger te bespreken dan de werkeenheid waaronder het project valt. Dat is goed voor de toekomstige positie van activiteiten en eventuele implementatie en des te noodzakelijker als ook de medewerking van andere interne afdelingen nodig is. Draagvlak bij partners kan per fase verschillen. Het is niet helemaal goed in te schatten in de assessmentfase wie de partners bij de interventie zullen zijn. Om tot een goed uitgangspunt te komen voor de responsefase, heeft de RAR-teamcoördinator aan het eind van de assessmentfase een focusgroep georganiseerd waarbinnen de ideeën voor interventies besproken zijn. Idealiter maakten potentiële partners uit, de toekomstige samenwerkingspartners voor de interventies, deel uit van deze focusgroep. Om die reden is het goed een project te faseren en dan per fase de randvoorwaarden na te gaan. In die zin is het behulpzaam om de Preffi regelmatig en al in een vroeg stadium te raadplegen. Vooraf kan niet alles precies geregeld worden. Bij verschillende vragen en onduidelijkheden over de aanpak helpt de Preffi knelpunten op een rijtje te zetten. Het is raadzaam afspraken met externe partners schriftelijk te bevestigen en vast te leggen.

Preffi 1.2 Capaciteit Capaciteit heeft de volgende operationaliseringen: a. Is de beschikbare capaciteit voor het project vastgesteld? b. Is de beschikbare capaciteit afgestemd op de voor het project beoogde doelen? c. Wordt de beschikbare capaciteit per fase van het project op de meest efficiënte manier ingezet?

Bij de vaststelling van capaciteit gaat het om de omvang, aantal uren per week, en om de duur van een project. Het komt regelmatig voor dat de beschikbare capaciteit voor een project niet van te voren is vastgesteld. Bij een eerste oriëntatie hoeft dat niet persé een probleem te zijn. Als de omvang van een project groeit, is het van belang intern en extern duidelijke afspraken te maken. Naarmate de verschillende fasen en doelstellingen duidelijker zijn, kan de capaciteit beter vastgesteld worden. Fasen verderop in het proces kunnen vaak van tevoren minder duidelijk beschreven worden dan fasen die dichter bij liggen. Dat betekent dat een voorlopige schatting van de minimaal inzetbare capaciteit noodzakelijk is. Als de eigen tijd meer flexibel ingezet kan worden, is de precieze bepaling van de eigen capaciteit minder van belang, maar dat geldt niet voor de capaciteit van anderen waar de preventiewerker niet over beschikt. Het vooraf vaststellen van de capaciteit creëert de beste garantie voor een kwalitatief goede en systematische werkwijze. Het gevaar van te veel flexibiliteit is dat de beoogde doelen bijgesteld worden vanwege weglekkende tijd naar andere werkzaamheden. Wat voor een inschatting van de capaciteit voor verschillende fasen geldt, geldt ook voor de doelen: naarmate deze concreter en preciezer omschreven zijn, wordt ook duidelijk


143

wat er aan capaciteit noodzakelijk is om deze te realiseren. Voorwaarde is dat doelen binnen de capaciteit realiseerbaar zijn. Het is voor een medewerker raadzaam tijdig aan de bel te trekken als hij het niet redt om de doelen binnen de beschikbare tijd (omvang of looptijd) te realiseren. Expliciete bijstelling van de doelen maakt een project, de uitkomsten en de verantwoording overtuigender dan het laten vallen van niet-verklaarde gaten.

Preffi 1.3a Expertise en eigenschappen van de projectleider Expertise en eigenschappen van de projectleider zijn van belang voor de sturing en is als volgt geoperationaliseerd: a. Is er een duidelijk eindverantwoordelijke voor het project? b. Heeft de eindverantwoordelijke kundigheden om het project uit te voeren? c. Heeft de eindverantwoordelijke de werkstijl die past bij de fase en aard van het project? d. Beschikt de eindverantwoordelijke over persoonlijke eigenschappen om het project uit te voeren?.

Expertise omvat kennis en vaardigheden die passen bij de projectactiviteiten. Behalve de eerste vraag die in veel gevallen duidelijk beantwoord kan worden, zijn de andere vragen niet de verantwoordelijkheid van de projectleider maar van diens leidinggevende. Daarnaast roepen deze vragen het beeld van het schaap met de vijf poten op. De verschillende werkzaamheden in de verschillende fasen van een project vragen uiteraard verschillende kundigheden en werkstijlen. De assessmentfase vraagt bijvoorbeeld analytische eigenschappen naast planmatige kundigheden, de ontwerpfase creatieve ideeën. En de uitvoeringsfase vraagt vaardigheden om met doelgroepen en intermediairen om te gaan. Wanneer de capaciteit van een afdeling het toestaat kan een leidinggevende personen met uiteenlopende vaardigheden inzetten. Als dat niet kan, is het uitgangspunt dat iedereen zo goed mogelijk doet wat binnen zijn mogelijkheden valt en de sterke en zwakke kanten van elkaar te onderkennen. Erkenning van beperkingen van de projectleider is zinvol om hemzelf en anderen realistisch te laten zijn in wat hij kan bereiken. En deze erkenning biedt mogelijkheden om ondersteuning van anderen te vragen. Preffi 1.3b Sturing door projectleider Sturing wordt geoperationaliseerd door de volgende vragen: a. Wordt het project uitgevoerd volgens een projectplan met duidelijke beslismomenten? b. Wordt een communicatieplan actief uitgevoerd? c. Kan de projectleider flexibel omgaan met de beschikbare middelen? d. Zorgt de projectleider voor de kwaliteit van het werk van de medewerkers door scholing en intervisie?

De eerste twee punten zijn goed te realiseren met een duidelijk plan op papier. Dit zijn punten die in een model voor projectplanning staan. In verslavingspreventie hanteren preventiewerkers veelal het OPUS model (Saan, Molleman, Vermeer & van Dale, 2004). De OPUS is ten opzichte van de Preffi vooral een aanvulling voor een goed projectmanagement. De Preffi is ten opzichte van de OPUS vooral goed voor de


144

inhoudelijke onderbouwing. Wat betreft sturing is het dan ook aan te bevelen het OPUS model te gebruiken. Het derde en vierde punt hebben duidelijk raakvlakken met capaciteit in tijd en geld.

2. Analyse Hoe ziet de doelgroep het zelf? Ervaringen van het project De analyse van het probleem (zoals aard, ernst, omvang, spreiding van het probleem en hoe de verschillende betrokkenen het probleem zien) is de kern van de assessmentfase van de RAR. Een punt dat de moeite waard is om kort bij stil te staan is dat deze analyse op verschillende niveaus te maken is. De ontwikkeling van het RAR handboek voor asielzoekers is met een internationaal project gestart op basis van de probleemanalyse dat asielzoekers tot een kwetsbare groep behoren. Vervolgens is in de Nederlandse praktijkprojecten ingetuned op de subdoelgroep jongeren die kwetsbaar zijn voor problematisch gebruik van alcohol en/of drugs. Tenslotte is in de assessmentfase van de RAR binnen de doelgroep jongeren apart gekeken naar jongeren die hiervoor als extra kwetsbaar gezien worden. Daarmee verschuift de aard van de kwetsbaarheid evenals de ernst, omvang en spreiding. Vanwege de differentiatie tussen de hele doelgroep kwetsbare jongeren en jongeren die extra kwetsbaar zijn is daarom ook gekozen voor verschillende settingen waarbinnen of de hele doelgroep (via de school, het ISK) of subdoelgroepen benaderd kunnen worden. Deze verschuivingen in de analyse vragen dus steeds opnieuw om, soms kleine, meer gedifferentieerde analyses. Veel verschillende sleutelinformanten, op uiteenlopende manier betrokken bij de problematiek, hebben aan de assessmentfase van de RAR meegewerkt. Een groep betrokkenen die niet altijd even goed wordt gehoord is de doelgroep zelf. Dat kan om verschillende redenen lastig zijn. In Zuid-Holland is de doelgroep in de eerste fase op verschillende manieren aan het woord geweest. In Limburg is een groot aantal mensen uit de doelgroep geconsulteerd in de assessmentfase en ook bij de laatste focusgroep is iemand uit de doelgroep betrokken geweest. De vraag blijft staan of de mensen die gehoord zijn representatief genoeg waren voor de hele doelgroep. Het ging met name over de betrouwbaarheid van de antwoorden, met name bij representanten van de doelgroep. Dit punt is zoveel mogelijk aangepakt door in de assessmentfase de triangulatie methodiek toe te passen. Hierbij worden verschillende bronnen geraadpleegd, verschillende methoden gebruikt en wordt de uitgangssituatie vanuit verschillende perspectieven onderzocht. Daarnaast is geprobeerd sociaal wenselijke antwoorden te voorkomen door de respondenten uit de doelgroep niet naar hun eigen middelengebruik te vragen maar naar het gedrag van hun medeasielzoekers waarbij anonimiteit werd gegarandeerd en werd uitgelegd wat de bedoeling van het project was (proberen wat aan de problemen te doen). Omdat representativiteit niet gegarandeerd kan worden dient de projectleider bij het daadwerkelijk voorbereiden en uitvoeren van de interventies rekening te houden met aanvullingen of correcties. De participatie, die tevens ruimte geeft voor correcties, is in Limburg vorm gegeven door de doelgroep te betrekken bij de keuze voor een basketball wedstrijd. Deelnemers zijn door mensen uit de doelgroep


145

geronseld. Bij het maken van de CD zijn twee mensen uit de doelgroep bij het gehele productieproces betrokken. Uit het voorgaande blijkt dat het zeker mogelijk is om de doelgroep bij de analyse te betrekken, mits de preventiewerker er voldoende moeite voor doet en er draagvlak is bij sleutelfiguren om de doelgroep te betrekken. Verder is het noodzakelijk dat de medewerker voldoende in staat is de doelgroep adequaat te benaderen, aansluiting vindt in taal en stijl en voldoende mogelijkheden heeft qua tijd en bereikbaarheid. Het betrekken van de doelgroep kan dus ook als de doelgroep niet als gemakkelijk benaderbaar geldt. In de responsefase zijn op dit punt nog enkele knelpunten naar voren gekomen. De moeilijkheid bestond eruit de doelgroep over het onderwerp middelengebruik te benaderen, omdat het een beladen onderwerp betreft. Een oplossing voor dit punt werd gevonden door een andere insteek dan het middelengebruik te kiezen, namelijk vrije tijdsbesteding. De opzet was om via activiteiten in de vrije tijdsbesteding thematische bijeenkomsten te organiseren waarbij een van de thema’s het middelengebruik zou zijn. Een ander punt was dat de doelgroep zelf aangaf voldoende kennis van (gevolgen van) alcohol en drugs te hebben en daarom geen probleem zag. Dat is op zich nuttige kennis en geeft tevens aan dat op inventieve manier op het probleem aangesloten moet worden.

3. Determinanten Wat pakt de preventiewerker aan? Ervaringen van het project Uitgangspunt bij de RAR is het voorkomen of verminderen van problematisch middelengebruik onder (in de praktijkexperimenten jonge) asielzoekers. Om middelengebruik te beïnvloeden of te voorkomen zijn algemene, theoretische modellen beschikbaar. Bekend is welke determinanten bijdragen aan de problematiek, het gedrag en welke omgevingsfactoren een rol spelen, hoe beïnvloedbaar determinanten en omgeving zijn. De keuzen in dit project sluiten aan bij algemene modellen en beïnvloedbare determinanten. Het lijkt niet haalbaar, vanwege tijd en middelen, om binnen het RAR project tot daadwerkelijke gedragsverandering te komen. Daarmee komen de doelen te liggen op intermediaire variabelen of determinanten zoals kennisoverdracht, omgaan met groepsdruk en eigen verantwoordelijkheid en invulling van de vrije tijd. Bij het vormgeven van interventies is een van de uitgangspunten dat een mix van preventieve interventies het meest effectief is. Een ander uitgangspunt is dat een interventie begint met bewustwording of sensibilisering en zich vervolgens richt op kennis, houding en gedrag. Zowel Zuid-Holland als Limburg constateert dat kennis over de gevolgen van alcohol en drugs bij alle jongeren te kort schiet. Dat pleit voor een generieke aanpak gericht op alle jongeren. En ook binnen de schoolsetting is een preventiemix gewenst. Het gaat om interventies direct gericht op de doelgroep, de asielzoekers op school, en interventies gericht op intermediaire doelgroepen, leerkrachten die een begeleidende rol spelen en mentoren die leerlingen op individuele basis kunnen


146

ondersteunen. Vandaar dat de setting school gekozen wordt en de aanpak van de ‘Gezonde school en genotmiddelen’ aangepast wordt voor deze groep. Naast het domein school is gekozen voor het domein vrije tijd. In Limburg blijkt de groep jonge Angolese mannen graag te sporten en dat af te sluiten met overmatig alcoholgebruik. Het project streeft naar contact zoeken met de doelgroep en op laagdrempelige wijze het alcoholgebruik ter discussie te stellen. Kennisoverdracht en groepsdruk zijn daarbij invalshoeken. In Zuid-Holland blijkt de vrijetijdsbesteding van een groep asielzoekers die niet meer leerplichtig is slecht ingevuld te zijn. Dat maakt hen extra kwetsbaar voor verveling en drank en drugsgebruik. Het project streeft naar invulling van een deel van de vrije tijd waarin aandacht is voor voorlichting en groepsdruk. Een specifieke omgevingsdeterminant voor jonge asielzoekers is de discrepantie tussen het beleid ten aanzien van alcohol en drugs en de praktijk van de beschikbaarheid en het gebruik van alcohol en drugs. De asielzoekerjongeren vatten de praktijk meer dan de Nederlandse jongeren als richtinggevend op. In hoeverre deze omgevingsdeterminant beïnvloedbaar is hangt van de precieze analyse af. Niet alleen bestaat er een discrepantie op macro niveau tussen beleid en praktijk (het gedoogbeleid over marihuana, beleid en praktijk van alcoholverkoop (onder de 16 verboden), onduidelijkheid over daadwerkelijk leeftijdcontroles). Ook binnen een asielzoekerscentrum bestaat deze discrepantie. Het overheidsbeleid is binnen het kader van dit project niet doel van de interventie. De naleving van het beleid, de praktijk, van een asielzoekerscentrum in het werkgebied van Parnassia kan doel van de interventie zijn. Alcohol- en druggebruik is volgens het beleid binnen het centrum niet toegestaan. In werkelijkheid is dit punt geen onderwerp van gesprek tussen staf en bewoners ook al zien soms de asielzoekers en soms de staf hier aanleiding toe. Regelnaleving is in de eerste fase aanvankelijk genoemd maar is afgevallen bij de prioritering van de aanpak van determinanten van het probleem. Het AZC vond dat de regelgeving voldoende was ingevuld en werd nageleefd. Hierdoor konden er geen preventieactiviteiten op dit aspect gericht worden. Hierdoor is de nadruk komen te liggen op kennis en gedragsmatige componenten van de doelgroep. In een van de werkbijeenkomsten kwam het onbegrip over de discrepantie tussen beleid en praktijk terug. Het model waarbij kennis en gedrag van de doelgroep wordt aangepakt is bekender dan de mogelijke aanpak van de omgevingsfactor. Aanpak van de omgevingsfactor vraagt om een geheel andere benadering. Onbekendheid of expertise van de projectleiders kan een rol hebben gespeeld bij deze prioritering. Dat is een legitiem criterium. En daarmee komt een andere randvoorwaarde naar voren: de expertise en eigenschappen van de projectleider. De doelgroep was aanvankelijk gesteld op 10-18 jarigen. Bij nadere analyse bleken meer punten een rol te spelen bij de analyse van de determinanten. Het bleek noodzakelijk een onderscheid te maken tussen subdoelgroepen die wel of geen alcohol of drugs gebruiken. Dit onderscheid was in Zuid-Holland in ieder geval aan de leeftijd te koppelen: jong (ongeveer 10-16) niet of weinig gebruik, ouder (ongeveer 16-25 jaar) wisselend gebruik. Verder bleek de leerplichtige leeftijd een rol te spelen. Het voltijds leerplichtige deel van de doelgroep tot en met 16 jaar gaat naar school. De kwetsbaarheid van de doelgroep die minder (deeltijd van 16-18 jaar) of niet meer naar school gaat is verhoogd omdat zij van buitenaf aangedragen daginvulling missen. Deze omgevingsdeterminant leidde mede tot


147

differentiatie van de doelgroep en de omgeving waarin zij met een aanbod benaderd worden.

4. De Doelgroep Angolese sporters en jonge asielzoekers in het algemeen Ervaringen van het project Bij de beschrijving van de doelgroep gaat de Preffi uit van een aantal algemene kenmerken. Deze algemene kenmerken, waaronder demografische, zijn in de assessmentfase al aan bod geweest: jonge asielzoekers in afwachting van een verblijfsvergunning, zonder familie in Nederland. Ook zijn er aspecten van de motivatie en mogelijkheden bekend: wanneer asielzoekers niet meer schoolgaand zijn hebben zij beperkte vrije tijdsmogelijkheden. De kennis over gewoonten en gevolgen van middelengebruik zijn beperkt. De cultuur van de doelgroep verschilt per subgroep. Niet alleen het land van herkomst speelt een rol, maar ook religie, subgroepen binnen landen of religies, naast verschillen tussen de seksen. Er dient dan ook niet alleen sprake te zijn van de doelgroep in het algemeen maar van verschillende subdoelgroepen. Binnen de onderwijssetting wordt het onderscheid tussen subdoelgroepen meestal minder relevant beschouwd. Bij land van herkomst spelen zowel culturele verschillen met de westerse cultuur als tussen de doelgroepen, naast overeenkomsten tussen de culturen van herkomst. Zo zal voorlichting over alcoholgebruik er anders uitzien voor asielzoekers met het islamitisch geloof als voor asielzoekers met het christelijk geloof. Andere te onderscheiden subgroepen zijn jongens en meisjes en hun houding ten opzichte van alcoholgebruik. Met name in de vrije tijdsbesteding spelen de subgroepen een grote rol. Bij een van de werkbijeenkomsten van het praktijkproject is de doelgroep van het AZC nader onder de loep genomen waarop de vrije tijdsinterventie zich richtte (Zuid-Holland). Zuid-Holland had aanvankelijk een grote groep jongeren zonder nadere specificatie op het oog. In dit geval is het de moeite waard om preciezer te bepalen op wie de preventiewerker zich richt. Het gaat om concrete vragen over de doelgroep: zijn het meisjes, zijn het jongens, welke taal spreken zij, welke leeftijd hebben zij, wat is hun schoolniveau, in welke sociale context leven zij, wat is hun vrijetijdsbesteding, zijn er patronen van alcohol of druggebruik, zijn er extra risicofactoren? Ter toelichting: het schoolniveau is van belang voor de bepaling verderop op welke wijze en op welk (taal en cognitie) niveau de jongeren aangesproken kunnen worden. De sociale context is van belang of zij als subgroep of als individuen aangesproken kunnen of moeten worden. Op grond van de gegevens van de (brede) doelgroep zijn er subdoelgroepen te onderscheiden. Vervolgens bepaalt de medewerker op welke subdoelgroep hij zich gaat richten. In Zuid-Holland bestond een groot deel van de jongeren uit jonge moeders. Zij hebben veel minder moeite met vrije tijd dan het mannelijke deel van de doelgroep. Een extra risicofactor kan bij de vrouwen isolement zijn omdat de bewegingsvrijheid beperkt is. Limburg heeft in het vrije tijdsdomein gekozen voor de afgebakende doelgroep Angolese sportende jongens. Eigenschappen van deze groep zijn beschreven in termen van onderling bindende factoren: een informele groep met sterke codes zoals aandacht voor een gezond en mooi lichaam en het afsluiten van sportieve activiteiten met stevig


148

alcoholgebruik. Hier dringt het thema motivatie van de doelgroep zich snel op (zie Toelichting Preffi). De uiteindelijke doelstelling in dit geval is gericht op vermindering van alcoholgebruik. De eerste inschatting is dat zij hiertoe niet gemotiveerd zijn. Het alcoholgebruik zien zij als een onmisbaar, feestelijk en bindend onderdeel van hun groepscultuur. In dit geval kan vermindering van het alcoholgebruik dan ook niet de doelstelling van de interventie zijn. Dat is niet haalbaar. Maar wat dan wel? Haalbaar is sensibilisering voor het thema, de gevolgen van alcoholgebruik. Een ander aangrijpingspunt is hun gemeenschappelijke voorliefde voor rap muziek. Dat is een geschikt medium om de doelgroep voor het beoogde thema te sensibiliseren. Een speciaal aandachtspunt bij de doelgroep asielzoekers is uiteraard hun toekomst: zullen zij in Nederland blijven of teruggaan naar het land van herkomst? Dat is van tevoren niet bekend. De vraag is of de preventiewerker hiermee rekening wil en kan houden bij de determinanten waar hij zich op richt. Versterken van weerbaarheid (op basis van kennis over middelen of kennis van dynamieken van groepsdruk en eigen verantwoordelijkheid) kan een determinant zijn waar de jongeren zowel in Nederland als het land van herkomst hun voordeel mee kunnen doen. En weerbaarheid is mogelijk een concept dat aansluit bij het gedrag dat zij door te vluchten al op een andere manier hebben vorm gegeven. In hoeverre de doelgroep in het domein school en vrije tijd overlapt, met de bedoeling dat de interventies elkaar in de twee domeinen versterken, is in dit project uitgangspunt. In Limburg is de doelgroep zowel in de vrije tijd als op school benaderd. Daarbij komt de uitwerking het uitgangspunt tegemoet. Met deze beschrijving en analyse van de doelgroep wordt duidelijk dat de verschillende aspecten van de aanpak zoals die door het gebruik van de Preffi naar voren komen op elkaar ingrijpen. Discussie over de positie en motivatie van de doelgroep heeft gevolgen voor de aanpak van de determinanten (hiervoor aan de orde gekomen), doelen en methodieken (die hierna aan bod komen). Het is duidelijk dat de preventiewerker onderdelen van het interventieplan die hij aanvankelijk aan wilde pakken, bijstelt op grond van andere aspecten van de analyse. Na de precieze bepaling van de doelgroep, haar motivatie en mogelijkheden gaat de preventiewerker na hoe hij, en vaak denkt hij daar al gelijktijdig aan, deze (sub) doelgroep kan bereiken. Binnen de schoolsetting is het bereik duidelijk: alle leerplichtige asielzoekers volgen in principe onderwijs. In deze setting gaat het erom of het schoolbeleid interventies voor preventie van alcohol- en druggebruik ondersteunt en leerkrachten voldoende gemotiveerd en geëquipeerd zijn deze interventies uit te voeren. In het domein vrije tijd ligt dat anders. Binnen de verschillende culturen waar de asielzoekers vandaan komen vindt elkaar informeren op informele wijze plaats. Om activiteiten voor dit project te organiseren is aansluiting bij deze manier het meest effectief. Het probleem is dat de preventiewerker buitenstaander is en geen onderdeel uitmaakt van het informele systeem. Verder moet hij rekening houden met het onderscheid tussen een open en gesloten gemeenschap. In Limburg is de doelgroep in het domein vrije tijd Angolese jonge mannen. Een homogene groep qua afkomst die een groot aantal normen en waarden deelt, sociaal intensief met elkaar omgaat en elkaar zodoende goed kent, elkaar vertrouwt en vrijwel zonder informele leiders is. De doelgroep in Zuid-Holland is de groep bewoners van het AZC, een heterogene groep die


149

elkaar minder goed of niet kent, elkaar ten dele wantrouwt en waarvan niet bekend is of er informele leiders zijn. In beide gevallen is het noodzakelijk te bedenken hoe de preventiewerker de doelgroep kan bereiken. Intermezzo 1 De Preffi als procesbegeleider en verantwoording De Preffi kan gebruikt worden om het proces van ontwikkeling van een interventie te sturen en om voor- of achteraf te verantwoorden. Bij de ontwikkeling van een interventie kan de Preffi gebruikt worden in combinatie met de specificaties uit het document Operationalisering en normering. In de fase dat nog nader gepreciseerd wordt wat de preventiewerker met wie in welke situatie wil, blijven er nog veel open einden. Dat is niet zozeer een probleem maar eerder verhelderend: wat is al bekend en wat nog niet. De Preffi is bedoeld als hulpmiddel en niet als ballast. De Preffi kan ook achteraf gebruikt worden om te beschrijven wat er is gedaan en waarom. Als dat systematisch beschreven wordt, zal blijken dat er soms meer impliciet gedaan is dan verwacht en ongetwijfeld zal blijken dat een aantal verbeteringen mogelijk zijn. Zo heeft de Preffi ook in het RAR project gewerkt. Bij het expliciteren van de werkwijze tijdens het proces is de Preffi ingezet en bij de verantwoording en beschrijving achteraf voor deze handleiding. In beide gevallen nuttig en leerzaam en soms taai.

De Preffi ernaast

Preffi item 4 Doelgroep De Preffi preciseert de doelgroep nader aan de hand van drie thema’s: 4.1 algemene en demografische kenmerken van de doelgroep 4.2 motivatie en mogelijkheden van de doelgroep 4.3 bereikbaarheid van de doelgroep

Hoe beter de volgende kenmerken gepreciseerd kunnen worden, zo mogelijk cijfermatig, hoe sterker de preventiewerker staat: omvang, leeftijd, geslacht, sociaal economische status, etnische achtergrond, culturele achtergrond, religieuze achtergrond, burgerlijke staat, woonsituatie, gezinsgrootte, geografische locatie, (spreek en lees-) taal. Bij motivatie onderscheidt de Preffi motivatie voor verandering en daaraan voorafgaande factoren als bewustzijn van probleem, attitude, eigen effectiviteit. Hierbij wordt terugverwezen naar cluster 3 van de Preffi waarin de determinanten van de problematiek, gedrag en omgeving geanalyseerd worden. Hier specificeert de Preffi verder welke wensen en behoeften de mensen uit de doelgroep hebben. Over motivatie is bijzonder veel geschreven ook in relatie tot gezondheidsbevordering of preventie van ongezond gedrag. Het voornemen om gedrag te veranderen is al een niet gemakkelijke eerste stap, het veranderen van gedrag en het volhouden van veranderd gedrag is echter een niet minder moeilijke stap. Omgaan met korte termijnfrustraties is mogelijk een belangrijk motiverend element om verder weg gelegen gezondheidsdoelen te bereiken. Aan deze zelfregulatieprocessen hecht de Ridder (2003) meer waarde dan aan motivatie als wilskracht.


150

Een punt dat vaak een struikelblok vormt is het bereiken van de doelgroep. De keuze voor het kanaal en locatie (een persoonlijke benadering, een benadering via media, de keuze van de locatie) zijn daarbij van belang.


151

5. Doelen Kennis en weerbaarheid Ervaringen van het project Op grond van de analyse die in een eerder stadium is gemaakt, in dit geval de assessmentfase, definieert de preventiewerker in het project specifieke, tijdgebonden en meetbaar doelen die aanvaardbaar en haalbaar zijn (Preffi, zie bijlage). Al eerder zijn kennis, sensibilisering, weerbaarheid en eigen verantwoordelijkheid doelen van de interventie genoemd. Over het begrip eigen verantwoordelijkheid ontstond discussie of dit past bij de groep asielzoekers die gezien hun vluchtgeschiedenis blijk geeft van het nemen van een grote eigen verantwoordelijkheid. Door in het kader van verslavingspreventie te praten over de noodzaak verantwoordelijkheid te nemen, negeert de preventiewerker de geschiedenis van de jongeren en kleineert hen. Naar de differentiatie van de doelgroepen en de settingen is het gewenst per doelgroep en setting de doelen nader te specificeren. Binnen de setting van school staan kennis- en houdingsaspecten centraal. Dat betreft kennis over middelen, wetgeving en omgang daarmee (verstrekking/verkrijgbaarheid en gebruik) in Nederland. Bij houding gaat het om de ontwikkeling van een eigen mening (Zuid-Holland) en vermindering van de neiging alcohol of drugs te gebruiken (Limburg). In de vrijetijdsbenadering kwam naar aanleiding van de Zuid-Hollandse doelstellingen een spanningsveld naar voren tussen algemene preventieve doelen en doelen direct gekoppeld aan verslavingspreventie. Het Zuid-Hollandse aanbod richt zich op een grote groep jongens en meisjes samen met het jongerenwerk en welzijn. Het spanningsveld heeft betrekking op de verantwoording van het aspect verslavingspreventie naar de financier en opdrachtgever. In het RAR praktijkexperiment was het CVO de opdrachtgever en ZonMw de financier; in de regel is dit echter veelal de gemeente. Verantwoording van preventie kan moeilijk plaats vinden zonder de specifieke doelen van verslavingspreventie te beschrijven. In de vrijetijdsbenadering staan algemene doelen meer voorop. Het gaat om de doelstelling jongeren de gelegenheid te geven hun verhaal te kunnen doen waardoor zij beter in hun vel komen te zitten, het gemis aan contacten te compenseren en zo risicofactoren te elimineren en beschermende factoren te versterken. Verder is het actief omgaan met en invullen van vrije tijd zelf een beschermende factor. De Preffi houdt rekening met het genoemde spanningsveld door te vragen of de doelen en thema’s in de taakstelling van de eigen organisatie passen. Aansluitend op de algemene doelen komen specifieke doelen aan bod die passen binnen de taakstelling van preventie van een instelling voor verslavingszorg zoals: ingaan op thema’s als alcohol en drugs, wetgeving daaromtrent, groepsdruk aansluitend op eigen inbreng en beleving van gedrag van leeftijdsgenoten. Afhankelijk van de setting kunnen kennis en aspecten van weerbaarheid ingebracht worden. Deze laatste hebben betrekking op: leren omgaan met sociale druk, spanningen. Bij de bespreking van de doelen blijkt dat met name weerbaarheidsdoelen ambitieus zijn. De conclusie hierover was dat deze doelen binnen de beperkte interventies niet gerealiseerd kunnen worden. In Limburg zijn de vrijetijdsdoelen bij de Angolese jongens gedifferentieerd in einddoelen en intermediaire doelen. Het einddoel is het minder vaak en minder drinken. Dat houdt een gedragsverandering in en vraagt een grote inspanning om te realiseren.


152

Realistischer of beter gezegd meer haalbaar en aanvaardbaar zijn intermediaire doelen als sensibilisering voor het denken over risico’s, kennis over gevolgen van alcoholgebruik, wetgeving en alternatieven voor groepsdruk. De definitie van einddoelen is relevant omdat van de einddoelen intermediaire doelen afgeleid worden. De einddoelen zijn richtinggevend. Zoals hiervoor al aan de orde is geweest zal vermindering van drinken niet zomaar een aanvaardbaar einddoel zijn voor deze Angolese groep. Ook hier geldt dat het omgaan met groepsdruk een ambitieus doel is dat met de beperkte interventie niet haalbaar zal zijn. De tijd voor de realisering van de doelen was in het RAR project beperkt. De responsefase diende na enkele maanden afgerond te zijn. Binnen deze termijn moesten de doelen behaald worden. Bij de evaluatie komt terug in hoeverre de doelen meetbaar zijn en de omvang van de effecten aangegeven kan worden. Het is volgens de Preffi wenselijk om bij het vaststellen van de doelen al de beoogde omvang van effecten aan te geven. Het is juist om dat in deze fase al te doen. Maar aangezien pas in de evaluatie getoetst wordt of de doelen behaald zijn komt dit punt verder bij de beschrijving van de evaluatie aan bod. Een belangrijk punt van aandacht is dat in een vroeg stadium, en een goed moment hiervoor is het moment dat de doelen vastgelegd worden, overeenstemming bestaat over de evaluatie: wie is er bij betrokken, wie gaat wat precies evalueren? Als hier overeenstemming over is, betekent dat dat een evaluatieplan gemaakt kan worden en duidelijk is op welke activiteiten, doelgroepen, processen en effecten de evaluatie betrekking heeft.

Intermezzo 2 De Preffi stuurt Het is duidelijk dat de opstelling van meetbare doelen evaluatie inhoudt. Zo stuurt de Preffi de opzet en verantwoording van het werk. Het is niet gemakkelijk alles op hetzelfde moment uit te werken. Door er aan te beginnen wordt duidelijk waar de open einden liggen. Op grond daarvan kan een planning gemaakt worden.

De Preffi ernaast In de Toelichting op de Preffi worden voorbeelden gegeven van niveaus van doelen. Doelen kunnen gericht worden op voorwaardenscheppende doelen of einddoelen. De einddoelen kunnen op uiteenlopende niveaus geformuleerd worden (bijvoorbeeld op kosten van gezondheidswinst of -verlies, op directe gezondheidswinst, op risico of beschermende factoren in gedrag of omgeving, gedragsverandering of voorwaardenscheppende doelen of doelen gerelateerd aan implementatie (mate of kwaliteit van uitvoering)). Preffi item 5 Doelen De Preffi preciseert vier operationaliseringen van de doelen: 5.1 doelen sluiten aan op de analyse 5.2 doelen Specifiek, Meetbaar en Tijdgebonden 5.3 doelen zijn Aanvaardbaar


153

5.4 doelen zijn Realistisch (= haalbaar)

Het gaat de Preffi om een systematisch en samenhangende beschrijving. Het is daarom van belang na te gaan of de analyse tot de geformuleerde doelen leidt. Een manier om dat te verifiëren is de geformuleerde doelen als uitgangspunt te kiezen en vervolgens te kijken of deze voldoende onderbouwd worden in de analyse. Bijzondere aandacht vraagt de precieze definiëring van de doelen. Zijn deze gericht op determinanten van gedrag of omgeving, rechtstreeks op gezondheid, gedrag of omgeving of gaat het om voorwaardenscheppende doelen? De systematische operationalisering staat bekend onder het acroniem SMART. Specificatie van de doelen betreft het benoemen van de veranderingen en valt samen met een precieze definiëring van de doelen. Het opstellen van meetbare doelen veronderstelt dat het mogelijk en wenselijk is deze te evalueren. Een nog sterkere vorm van meetbaarheid is als de grootte van verandering wordt vastgelegd. Meetbaarheid met betrekking tot het bereik van de doelgroep is gemakkelijker vast te stellen dan de mate van verandering van gedrags- of belevingswaarden. Dit laatste veronderstelt het gebruik van meetinstrumenten, vaak vragenlijsten, die vooraf en achteraf ingezet moeten worden. Dat houdt de opzet van de evaluatie in. Doelen dienen verder aanvaardbaar voor alle betrokkenen, gegeven de omstandigheden realistisch (haalbaar) en gebonden aan een duidelijk tijdschema te zijn. Bij de vraag in hoeverre doelen aanvaardbaar zijn is het belangrijkste punt: voor wie moeten de doelen aanvaardbaar zijn? En, gaat het om formele of informele aanvaardbaarheid? Preffi 5.3 Doelen zijn aanvaardbaar In de Preffi toelichting wordt dat gespecificeerd naar: a. de taakstelling van de eigen organisatie b. de financier/opdrachtgever, eventueel de medisch ethische commissie c. de samenwerkingspartners en uitvoerenden en d. de doelgroep

Deze vragen zijn niet altijd even gemakkelijk te beantwoorden. In het voorbeeld van het RAR project is dat duidelijk geworden. Het is voor de taakstelling van een afdeling preventie van een verslavingszorg instelling niet aanvaardbaar als algemene welzijnsdoelstellingen geformuleerd worden. Het hangt van de financier/opdrachtgever af hoe precies deze is in de gewenste beschrijving van de doelen. Het hangt er dan ook vanaf hoe de preventiewerker zijn eigen doelen precies opschrijft en verantwoordt. Een voorstel voor financiering kan stuklopen op doelen die niet aanvaardbaar zijn. Een medisch ethische commissie wordt ingeschakeld bij onderzoek op basis van de Wet op Medische Onderzoek. Onderzoek dat ingrijpt op de persoon, zowel fysiek als psychologisch (vragenlijstonderzoek), moet worden voorgelegd aan een medisch ethische commissie. Deze commissie kan duidelijke eisen stellen voor aanvaardbare doelen en het voldoen aan wettelijke en ethische eisen zoals informatievoorziening, waarborgen voor cliënten of deelnemers, anonimiteit e.d..


154

Aanvaardbaarheid voor samenwerkingspartners is voor de hand liggend: als de partner de doelen niet aanvaardbaar vindt, zal deze niet meewerken. Dan gaat het om formele aanvaardbaarheid. Door middel van externe dwang kan samenwerking zijn opgelegd. Dat wil niet zeggen dat succes verzekerd is. En zeker samenwerking bij de uitvoering vereist een grote mate van aanvaardbaarheid van de doelen door de directe uitvoeringspartners. Bij de aanvaardbaarheid van de doelen voor de doelgroep houdt de toelichting van de Preffi een slag om de arm door tussen haakjes ‘doelen aanvaardbaar (te maken)’ te plaatsen. Het is wenselijk dit punt bij elke interventie te bespreken. Het is in ieder geval van belang doelen begrijpelijk te formuleren. Verder is het wenselijk onderscheid te maken tussen einddoelen en intermediaire doelen. De interventie is op intermediaire doelen gericht; daarom hoeven de einddoelen voor de doelgroep niet persé aanvaardbaar te zijn. Het lijkt, maar dat behoeft waarschijnlijk meer discussie, altijd van belang dat de doelgroep de intermediaire doelen aanvaardbaar vindt. Preventieve interventies vinden plaats op vrijwillige basis waarbij medewerking en motivatie van doelgroep een belangrijke rol spelen. Dat wil overigens niet zeggen dat de doelen vooraf precies uiteen gezet moeten worden. Dat kan op elk desgewenst moment, afhankelijk van de wensen van de doelgroep of anderen, zoals intermediairen. In ieder geval is de aanvaardbaarheid van de doelen te allen tijde noodzakelijk. Om het populair te zeggen, als een doelgroep het achteraf volstrekt oneens is met de doelen die tijdens de interventie mooi verpakt zijn, kan het effect van de interventie averechts zijn. En dat kan dan ook vanwege een slechte ervaring ook voor preventieve interventies van anderen gelden. Daarnaast doet het de verantwoording naar opdrachtgevers en financiers zacht gezegd geen goed. Preffi 5.4 doelen zijn haalbaar Bij de haalbaarheid van de doelen geeft de Preffi toelichting die vooral in de randvoorwaardelijke sfeer liggen: a. zijn er voldoende middelen beschikbaar (menskracht, tijd, geld) om de doelen te realiseren? b. zijn er voldoende gezag, deskundigheid en samenwerkingspartners?

Deze punten zijn grotendeels besproken onder het hoofdstuk Randvoorwaarden.

6. Interventieontwikkeling Wat gaat de preventiewerker doen Ervaringen van het project Welke activiteit wordt ingezet voor de doelgroepen en de doelen die zijn vastgesteld? Uiteraard verschilt dat per doelgroep, doel en de setting. Eerder is aan de orde geweest dat een preventiemix het meest effectief is. Daarom is binnen de praktijkprojecten ook gekozen voor interventies in het domein van school en vrije tijd. Binnen de schoolsetting is het uitgangspunt dat de voorlichtingstraditie, opgebouwd met de Gezonde school en genotmiddelen (DGSG)5, adequaat is. Het is duidelijk wat de preventiewerker te doen staat: de logica, onderbouwing en strategie daarvan hoeft niet verder verantwoord te 5

(zie voor materiaal de website www.dgsg.nl).


155

worden. De preventiewerker kan gewoon aan het werk. In Limburg en Zuid-Holland is vanuit de preventieafdeling ruime ervaring met preventie op school. Dat houdt in: contacten met de school leggen, nagaan of er draagvlak is bij directie (beleid) en leerkrachten (praktijk), bepalen van het bereik van de jaarklassen, afspraken over lesperioden en deskundigheidsbevordering, bepalen welke ondersteuning de docenten krijgen en welk materiaal in welke vorm en intensiteit de leerlingen krijgen. En als daarmee begonnen wordt, komen nieuwe vragen op. Met name gaat het om de vraag of de materialen, de hulpmiddelen van DGSG, geschikt zijn voor de doelgroep. Het gaat om twee punten: begrip en taalbeheersing. Het materiaal is daarvoor, gezien de doelgroep, niet geschikt, is de conclusie. In Zuid-Holland is daarom aangepast, vereenvoudigd materiaal gemaakt op basis van materiaal van DGSG. Voor de preciezere bepaling van de doelgroep is in Zuid-Holland gekozen voor de halfgevorderde groep in de leeftijd van 12-18 jaar. De preventie activiteit start met drie lesonderdelen: roken, alcohol en cannabis. Voor de docenten wordt een studiedag gepland en voor de ouders (voor zover aanwezig) een ouderavond. Preventiewerkers voeren het programma de eerste keer uit; daarna doen de docenten het zelf. In Limburg sluit de schoolinterventie aan bij een breder programma van de Gezonde school. In de loop van het RAR project worden in een van de locaties de ISK klassen opgeheven en zitten de leerlingen verspreid over andere scholen. Dat betekent dat de doelgroep minderjarige asielzoekers op deze locaties niet meer apart benaderd kan worden. Zij worden bereikt met DGSG dat zich richt op alle leerlingen, maar niet aangepast is voor de asielzoekers. Dit betekent dat de doelgroep minderjarige asielzoekers alleen met meer inspanning goed bereikt kan worden. Bij andere vestigingen is een goede samenwerkingsrelatie opgebouwd met het ISK en vinden dezelfde activiteiten plaats als in Zuid-Holland. In Zuid-Holland bleek dat de ISK geen goede ervaring had met voorlichting over alcohol en drugs. In eerste instantie leek dit een groot obstakel om gebruik te maken van de onderwijssetting. Bij nadere verkenning van de achtergronden van deze negatieve ervaringen, bleek het aanbod dat zij tot dan toe kenden een grote mate van zelfstandigheid van het ISK verwachtte die op grond van hun expertise niet realistisch was. Het actieve en ondersteunende aanbod dat Parnassia in het vooruitzicht stelde werd met open armen ontvangen. In Limburg waren al goede contacten met ISK scholen. Op deze scholen is een zelf ontwikkelde spelvorm ingezet. In het vrije tijdsdomein ligt het terrein voor interventies voor deze doelgroep braak. Hoe pakt de preventiewerker dat precies aan en bij wie? Dit is voor veel preventiewerkers een van de leukste kanten van het werk: alle vrijheid om iets nieuws te bedenken. En daar kunnen ook creatieve dingen uitkomen. Om de Angolese jongens te bereiken sluit Limburg aan bij hun activiteiten en interesses op dit moment: basketball en rapmuziek. Eerdere ervaringen van preventiewerkers met de combinatie van een preventieve interventie met dit soort activiteiten en deze doelgroep zijn beperkt. De preventiewerker heeft met deze werkwijze zelf ervaring opgedaan. Bij zijn vorige werkgever heeft hij ondersteunend materiaal gemaakt samen met leeftijdgenoten van de doelgroep. Toentertijd betrof het een videoproductie met jongeren. In een dergelijk pioniersstadium vormt elke voorgenomen interventie een test of deze uitvoerbaar is en aanslaat of niet. Wanneer de test positief uitvalt, kan de interventie op


156

grotere schaal verspreid worden. Met de resultaten van dit project, zal de projectgroep nagaan of materialen en voorbeelden ook bruikbaar zijn voor andere gebruikers in het kader van DGSG.

Intermezzo 3 Preffi als keurslijf of kwaliteitskeur In het project zijn de interventies langs de lat van de Preffi gelegd. Die lat heeft verschillende effecten. De lat structureert en verheldert de aannames en uitwerking van de verschillende onderdelen. En de lat wordt ook als taai en knellend ervaren en de vlam van creativiteit dovend. Dit laatste is gelukkig niet daadwerkelijk aan de hand geweest. De Preffi leidt niet tot creatieve werkvormen. Het is wel mogelijk te werken aan het systematiseren van de beschrijving van de creatieve werkvorm. En dat is soms taai, vooral omdat het leuke, creatieve werk achter de rug is. Hierachter schuilt het idee dat creativiteit alleen maar leuk is. En dat idee klopt niet: voor vele mooie, creatieve werken ploeteren schrijvers dagen en soms jaren aan een boek en maken schilders vaak honderden voorstudies voorafgaande aan een meesterwerk.

De rapmuziek is bedoeld als hulpmiddel bij de andere interventies in het domein school en vrije tijd. De muziek kan gebruikt worden om het onderwerp op de agenda te zetten. De opzet is om dat in algemene zin te doen door uitzending op de regionale radio te bewerkstelligen of specifieker door de rap, door de jongeren zelf of met de geproduceerde cd, in te zetten bij schoolbijeenkomsten over middelengebruik of in de lessen in de klas. In het domein vrije tijd kan de rap na de basketbal wedstrijd als inleiding op een gesprek over alcoholgebruik ingezet worden. De rap is door en met twee Angolese jongeren gemaakt. Zij hebben, uiteraard na gesprekken en discussie over het gebruik van alcohol en andere middelen, zelf een tekst gemaakt en op muziek gezet. In het project zijn andere voorbeelden niet genoemd. In Zuid-Holland staan de beperkte mogelijkheden om de vrije tijd gezamenlijk in te vullen centraal. Verdere uitwerking van de interventie is niet aan de orde omdat het welzijnswerk afgehaakt is. De Preffi ernaast De Preffi besteedt uitgebreid aandacht aan de interventieontwikkeling en past daarom zo goed bij het Rapid Assessment, dat een beschrijving van de uitgangssituatie geeft. De Preffi onderscheidt met betrekking tot de interventieontwikkeling de volgende aandachtspunten. Preffi item 6 Interventieontwikkeling 6.1 Onderbouwing van de rationale van de interventiestrategie 6.2 Duur, intensiteit en timing 6.3 Afstemming op de doelgroep 6.4 Effectieve technieken (aanbevolen) 6.5 Haalbaarheid in de praktijk 6.6 Samenhang 6.7 Pretest


157

De verschillende aandachtspunten zullen hieronder worden besproken.

Preffi 6.1 onderbouwing van de rationale van de interventiestrategie Als eerste verlangt de Preffi dat de onderbouwing van de rationale van de interventiestrategie, nader gepreciseerd is als: a. Afstemming van de strategieën en methoden op doelen en doelgroepen b. Eerdere ervaringen met de interventiemethode.

De interventiekeuze moet passen bij het gestelde doel: als het doel kennisvermeerdering is komen er andere interventiemethoden aan te pas dan als het doel het leren van vaardigheden is. Binnen het specifieke doel (bijvoorbeeld kennisvermeerdering) zijn nog vele keuzen mogelijk over de wijze waarop de kennisvermeerdering gerealiseerd wordt (een folder, een bijeenkomst, een zelfhulpmodule, internet). De eerste stap is het beschrijven van de interventiemethode. Vervolgens komt de onderbouwing aan de beurt. Bij bestaande, landelijk ontwikkelde interventies is de rationale en de interventiestrategie al bekend. Een regionale preventiewerker hoeft niet opnieuw zelf een verantwoording te bedenken. Dat wil niet zeggen dat hij naar samenwerkingspartners geen verantwoording hoeft af te leggen. Sterker nog, hij moet er eigenlijk vanuit gaan dat de rationale van de interventie altijd uitgelegd moet worden. Daarom is het van belang dat de preventiewerker de achtergronden (rationale (op grond van theorie beredeneerde werking) of verantwoording (op basis van onderzoeksresultaten) van de interventiestrategie goed kent en kan inzetten om partners te overtuigen. Bij nieuwe strategieën moet de preventiewerker zelf met overtuigende argumenten komen voor de rationale. Het spreekt voor zich dat hij een logisch consistent en begrijpelijk verhaal moet hebben. Om anderen te overtuigen is vaak veel meer nodig. Daarvoor staan tal van debat- en onderhandelingstechnieken ter beschikking (overtuigen, verleiden, onder druk zetten). In ieder geval helpt het erg veel als de medewerker weet wat de potentiële partner belangrijk vindt. Hij kan dan proberen daar bij aan te haken. De afstemming van methoden op doelen en doelgroepen vraagt zoals uit het voorbeeld naar voren komt veel creativiteit. Als de rationale of misschien nog beter de principes van de interventie bekend zijn, staat de uitwerking nog open. De precieze werkvorm ligt zeker niet vast. Veel preventieve interventies zijn qua methodische principes verbaal. Om aan werkvormen te komen die aanspreken bieden andere sectoren zoals onderwijs, welzijn of cultuur (theatervormen, muziek, beeldende media) meer dan de preventiesector zelf.

Preffi 6.2 duur, intensiteit en timing Als tweede aandachtspunt preciseert de Preffi verder tijdsaspecten van de interventie: a. Wat is de duur en intensiteit van de interventie b. Op welk moment wordt een interventie ingezet (timing)

Ook hier is weer de vraag cruciaal of een gestandaardiseerde of nieuw te ontwerpen interventie gebruikt wordt. In het geval van gestandaardiseerde interventies zijn de grenzen van duur en intensiteit veelal aangegeven. Wanneer het om effectief bewezen interventies gaat is het van groot belang de richtlijnen voor de oorspronkelijke en onderzochte interventie zoveel mogelijk aan te houden. Praktische overwegingen leiden


158

er nogal eens toe de duur en intensiteit van een interventie te beperken. Als dat gebeurt klopt de onderbouwing niet meer, want de effectiviteit voor het beoogde doel is niet meer gegarandeerd. Als de kenmerken duur en intensiteit veranderd worden is de preventiewerker met een andere interventie bezig. Of die dan effectief is en in welke zin, zal dan opnieuw onderzocht en bewezen moeten worden. De gezond verstand redenering ‘iets is beter dan niets’ is geen overtuigende verantwoording; het kan ook zijn dat er geen of een averechts effect is. Als in zo’n geval afgeweken wordt van de standaard is het voor een verantwoorde uitoefening van het preventievak wenselijk deze beperking aan te geven. En waar mogelijk bij te dragen aan evaluatie van de gewijzigde interventie. Wanneer effectiviteit niet bewezen is, zijn er algemeen leidende principes die een verantwoorde duur en intensiteit mogelijk maken (zie voor verslavingspreventie van Gageldonk en Cuijpers, 1998; voor ggz groepsinterventies Cuijpers en Bohlmeijer, 2002; in algemenere termen Jane-Llopis, 2002). Wanneer het om een nieuwe interventie gaat maakt de preventiewerker zelf een rationale over de duur en intensiteit van de interventie. Deze rationale hangt van de precieze doelstelling af. Daarbij gaat het bij de interventie altijd om de intermediaire doelen. De einddoelen zijn richtinggevend maar de interventie en de deelkenmerken als duur en intensiteit worden afgeleid van de intermediaire of tussendoelen. In het voorbeeld van de Angolese basketballers ligt het niet in de rede dat gedragsverandering wat betreft alcoholgebruik bereikt kan worden. De interventie is een aanzet om over het eigen gedrag na te denken. Gedragsverandering is niet te verwachten na een eenmalige interventie. Attendering op gewenst gedrag kan in (minimaal) een bijeenkomst. Preffi 6.3 Afstemming op de doelgroep Als derde punt gaat het om afstemming op de doelgroep a. Participatie van de doelgroep b. Afstemming op de 'cultuur'

Participatie kan uiteenlopen van consultatie van de doelgroep tot een grote mate van betrokkenheid bij het formuleren van uitgangspunten, doelstellingen en het uitvoeren van de interventie en beslissingen hierbij. Net als bij het vorige punt maakt het veel uit of het een reeds ontwikkelde interventie is of een die zelf ontwikkeld is. Bij bestaande interventies kunnen al verschillende vormen van participatie gerealiseerd zijn door de ontwerpers daarvan. Naarmate de participatie groter is, bevordert dit de mogelijkheid de interventie nauwkeurig af te stemmen op de doelgroep. Tegelijkertijd vergroot participatie draagvlak en acceptatie. Een keerzijde van participatie kan zijn dat de oorspronkelijke doelstellingen gewijzigd worden omdat de doelgroep wat anders wil of het probleem anders ziet. Afhankelijk van de aard en de omvang van wijzigingen van de doelstelling zal de preventiewerker het project moeten aanpassen of participatie anders moeten gaan definiëren. Met afstemming op de cultuur gaat het om afstemming op alle ongeschreven omgangsvormen, denkvormen, regels e.d. die binnen bepaalde groepen leven (jongerencultuur, cultuur van ouderen, allochtonen en subgroepen). Het kan lastig laveren zijn tussen een algemeen aanbod en een gespecificeerd aanbod voor subgroepen. Verder kan door de specifieke kenmerken van een subdoelgroep sterk te benadrukken een stereotypering ontstaan die de subdoelgroep weer niet waardeert.


159

Als vierde aandachtspunt worden effectieve technieken genoemd. Het is aanbevolen om deze bij een interventie na te lopen. Afhankelijk van de aard van de interventie is het ene aspect relevanter dan het andere. Enkele daarvan worden toegelicht. Preffi 6.4 Effectieve technieken Vierde aandachtspunt: Effectieve technieken a. Ruimte voor persoonlijke benadering b. Terugkoppeling over effecten c. Gebruik van beloningstrategieën d. Barrières voor gewenst gedrag wegnemen e. Sociale steun regelen, omgeving erbij betrekken f. Aanleren van vaardigheden g. Follow-up regelen h. Goal-setting en implementatie-intenties i. Interactieve benadering

Ruimte voor een persoonlijke benadering biedt mogelijkheden voor individuele aanpassing van de interventie, een interventie op maat. Een groepsinterventie als voorlichting over middelengebruik biedt dit ook als er bijvoorbeeld mogelijkheden zijn voor inbreng van deelnemers en ruimte voor een reactie van de groepsbegeleiding. Een ander goed voorbeeld is de gezinsinterventie van Beardslee (zie van Doesum e.a. 2002). Bij deze interventie is de ruimte voor een persoonlijke benadering zelfs het uitgangspunt. Deze interventie is oorspronkelijk ontwikkeld voor gezinnen waarvan een van de ouders aan depressie lijdt en heeft als doelstelling problemen bij de kinderen te voorkomen. De interventie is gericht op de individuele leden van het gezin - apart en gezamenlijk - en biedt optimale ruimte voor ieder gezinslid. Bij terugkoppeling van effecten worden over het algemeen individuele effecten bedoeld. Een ander voorbeeld is de rookvrije klas wedstrijd, waarin klassen van middelbare scholen met elkaar strijden om rookvrij te blijven (Stivoro, 2004.). Zie hiervoor ook de website van Stivoro Actie Tegengif, www.stivoro.nl/tegengif. Het aanleren van vaardigheden is één van de manieren om de eigen effectiviteit te vergroten en meer greep op aspecten van het eigen leven en de omgeving te krijgen. Rekening houden met onmiddellijke beloning en behoeftebevrediging (c en b) is geen zwichten voor de korte termijn (zie de Ridder, 2003). Preffi 6.5 haalbaarheid in de praktijk Als vijfde punt noemt de Preffi de haalbaarheid in de praktijk en is met name gericht op uitvoerbaarheid implementeerbaarheid: a. Afstemming op intermediaire doelgroepen b. Kenmerken van de implementeerbaarheid van de interventies.

Als de preventiewerker afhankelijk is van intermediairen dan is het noodzakelijk af te stemmen op de werkwijzen, procedures en persoonlijke kenmerken van deze personen en eventueel de organisaties waarbinnen zij werken. Om tot geslaagde implementatie te komen zijn vele factoren van invloed, zeker als het gaat om implementatie van een interventie door anderen, veelal andere professionals. De Preffi toelichting noemt enkele factoren voor success:


160

- het belang van de interventie - de toepasbaarheid van de interventie - de ruimte voor eigen aanpak - aanvaardbaarheid van de kosten - beschikbaarheid van ondersteuning (materiaal, scholing) Voor wie zelf op zoek gaat, geven een aantal publicaties een goede aanzet (de Regt & van Splunteren, 2001; van Splunteren &Verburg, 2002; Pepels, van der Linden & Huijsman, 2004; Wensing, van Splunteren & Hulscher, 2000; Fleuren, Wiefferink, Paulussen, 2002). Preffi 6.6 samenhang

Als zesde punt noemt de Preffi het belang van samenhang tussen interventies als er binnen een project meer dan één interventie wordt uitgevoerd (hierbij kan het doel, de doelgroep en de interventie verschillen). Preffi 6.7 pretest

Als laatste punt bespreekt de Preffi de pretest. De kern daarvan richt zich op communiceerbaarheid en effectiviteit.

De interventie van de basketbalwedstrijd is een voorbeeld van pretest. In eerste instantie ging het daarbij om de communiceerbaarheid van de interventie. Enkele leerpunten uit het RAR project bij de toepassing van de Preffi zijn de volgende: - het expliciteren van overwegingen bij de keuzes die je maakt bij de uitwerking helpt om de onderbouwing te versterken en een aansprekend verhaal te maken - het expliciteren gaat soms beter in gesprek of dialoog - de checklist van de Preffi alleen afwerken op normering en beantwoording met ja, nee en omzetting in zwak, matig of sterk is saai en abstract - normering maakt in grote lijn de sterke en zwakke punten inzichtelijk; de toelichting geeft meer inzicht in en begrip voor het project waar de preventiewerker mee bezig is.

7. Implementatie Hoe zorgt de preventiewerker voor invoering en behoud van de interventie In het kader van de RAR is er voor gekozen om de kern van de Preffi te hanteren. Uiteraard zijn andere aspecten niet onbelangrijk, maar komen in deze beschrijving beperkt aan de orde. Dat betreft ondermeer implementatie. Ervaringen van het project In het project is implementatie niet expliciet aan de orde geweest. De keuze van de implementatiestrategie maakt onderdeel uit van DGSG. De school is niet alleen gekozen vanwege het bereik van de doelgroep maar ook omdat de onderwijssetting garanties voor implementatie biedt. Ondersteuning van activiteiten op de school gericht, behoort tot het


161

reguliere takenpakket van preventie van de verslavingszorg instellingen. De activiteiten worden na voldoende ondersteuning op den duur door de school zelf uitgevoerd (zie voor materiaal de website www.dgsg.nl). In de Zuid-Holland blijkt de afstemming van de interventie op de intermediairen en de geschiktheid van de aanbieder van doorslaggevend belang voor toegang tot de ISK en uitvoering van activiteiten. Daarbij is gewerkt aan draagvlak bij het management. Dat ligt voor de hand, omdat de formele weg waarlangs een preventiewerker een school binnen kan komen het management is. Draagvlak bij de leerkrachten doet er veel toe om uiteindelijke uitvoering van het programma in de klassen te realiseren. De productie van de rap CD heeft materiaal opgeleverd dat ondersteunend bij schoolactiviteiten gebruikt kan worden. De aparte sportactiviteit gericht op Angolese jongens is een eenmalige activiteit geweest in het kader van dit praktijkproject. De Preffi ernaast Preffi item 7 Implementatie 7.1 Keuze voor implementatiestrategie gericht op intermediairen 7.1 a Wijze van implementeren: top down en/of bottom up 7.1 b Afstemmen van implementatie-interventies op intermediairen 7.1 c Geschiktheid van de aanbieder voor intermediairen 7.2 Monitoren en genereren van feedback 7.3 Inbedden in een bestaande structuur Voor de schoolactiviteiten in het kader van de RAR is een uitgebreid beschreven werkwijze vanuit DGSG beschikbaar. In die zin is DGSG een voorbeeld van een modelprogramma dat voldoet aan Preffi criteria. Het voert in dit kader te ver om op eventuele beperkingen van de DGSG in te gaan. Bij een goede implementatie strategie is het onderhouden van contact en genereren van feedback van belang om tijdig wijzigingen, bijvoorbeeld bij de doelgroep of bij intermediairen, te signaleren en daar op in te spelen. Dat doen de lokale actoren (preventiewerkers instellingen voor verslavingszorg, GGD’en en anderen). Inbedding in een bestaande structuur is het eindresultaat van DGSG en ook van de activiteiten in het kader van de responsefase van de RAR wat betreft schoolactiviteiten.

8. Evaluatie Beoordeling en waardering van de resultaten Ervaringen van het project Voor het RAR project zijn zowel proces- als effectevaluaties uitgevoerd. Het ging om de schoolinterventies op beide locaties en de vrijetijdsinterventie in Limburg. Bij de schoolinterventies lag de nadruk meer op effecten dan op proces. Effectevaluatie


162

In Zuid-Holland is het effect zowel bij leerlingen als docenten geëvalueerd. De evaluatieinstrumenten voor de leerlingen zijn vooraf getoetst bij een collega en bij leerlingen op begrijpelijkheid van de Nederlandse taal. De doelen waren: - kennis vergoten over tabak, alcohol en cannabis en de wettelijke bepalingen ten aanzien van deze middelen - leren omgaan met sociale druk - eigen houding ten opzichte van alcohol en drugs leren kennen. Bij de evaluatie is gebruik gemaakt van eenvoudige vragenlijsten voor leerlingen en docenten die na afloop van de lessen zijn voorgelegd6. De vragen betroffen kennisvragen en meningsvragen. Meningsvragen over de opzet van de lessen behoren bij een procesevaluatie en worden hieronder besproken. In de evaluatie is verder geen aandacht besteed aan het leren omgaan met sociale druk. De resultaten van de evaluaties worden besproken met de directie van het ISK. In Limburg is de schoolinterventie alleen bij de leerlingen geëvalueerd. De doelstelling was: - kennis gunstig beïnvloeden ten aanzien van alcohol, tabak, drugs en medicijnen - attitude gunstig beïnvloeden ten aanzien van dezelfde middelen. De effecten zijn gemeten door middel van een voor- en twee nametingen (direct na de les en na drie maanden). Bij de attitude is met name gevraagd of de leerlingen anders denken over alcohol en drugs (overeenkomend met meningsvorming) en minder zijn gaan drinken. Bij de evaluatie van de schoolinterventie is de cd met de rap over alcohol meegenomen. De leerlingen is gevraagd of zij de inhoud van de cd direct na de les en na drie maanden nog wisten en hoe zij de cd waardeerden.7 De cd werd zeer gewaardeerd. De evaluatie is aan de betrokkenen gecommuniceerd door een nabespreking met leerkrachten (Baexum) en de ex-directrice van het ISK (Maastricht). De vrijetijdsinterventie in Limburg is niet op effect en wel op proces geëvalueerd. Zoals eerder aan de orde is geweest, is de vrijetijdsinterventie in Zuid-Holland mislukt. Een analyse van de mislukking hoort bij een procesevaluatie. Tijdens de werkbijeenkomsten over evaluatie is met name aan de orde geweest hoe evalueerbare doelen gesteld kunnen worden. Einddoelen zijn zoals eerder gezegd wel richtinggevend voor intermediaire doelen. Deze laatste zijn bescheidener qua reikwijdte. Het is soms confronterend en lastig om als preventiewerker niet verder te gaan dan de intermediaire doelen. Naast het stellen van het doel zelf, is vervolgens de vraag of het beperkte doel ook evalueerbaar is en wat de wetenschappelijke hardheid van de resultaten is. Procesevaluatie In Zuid-Holland hadden verschillende vragen betrekking op de waardering. De waardering van de leerlingen voor de lessen, het lesmateriaal en de docenten was goed. De meningen van de docenten liepen uiteen over de verschillende onderdelen in de les. Verbeterpunten worden de volgende keer gerealiseerd. 6 7

zie voor uitkomsten de map ‘responsfase-praktijkproducten’ op de cd idem vorige noot


163

Een ander onderdeel behorende bij de procesevaluatie betreft de toekomstige realisering van de lessen. De opzet is dat de leerkrachten op den duur de lessen zelf (kunnen) geven. Zij gaven aan dat zij zich daartoe in staat achten. In Limburg heeft een procesevaluatie van de basketbalwedstrijd plaats gevonden. Deze heeft zich vooral geconcentreerd op de uitvoerbaarheid van de interventie. De interventie bleek uitvoerbaar. Met name de betrokkenheid van enthousiaste professionals heeft bijgedragen aan het succes. De omlijstende activiteiten, zoals het vervoer voorafgaande en na de wedstrijd, dragen bij aan gelegenheden om over de doelstelling te praten. Het precieze bereik van de interventie (grootte oorspronkelijke doelgroep, hoeveel deelnemers, reden voor deelname of niet-deelname) is niet bekend. Terugkoppeling van uitkomsten aan betrokkenen, leerlingen en deelnemers van de basketbalwedstrijd in Limburg stond op het moment van schrijven van dit handboek nog op de agenda. Terugkoppeling vindt binnen het RAR project ook als onderdeel van de RAR methodiek plaats. Dit is een vorm van procesevaluatie door een Rapid Assessment monitor waarbij met name wordt nagegaan hoe de situatie van de oorspronkelijke doelgroep er voor staat (verslechterd, stabiel, verbeterd) en of er zich eventueel nieuwe doelgroepen aandienen (zie hiervoor het onderdeel ‘monitor’). De Preffi ernaast De Preffi onderscheidt drie aspecten: Preffi item 8 Evaluatie 8.1 de uitgangspunten van de evaluatie 8.2 de procesevaluatie 8.3 de effectevaluatie.

De uitgangspunten van evaluatie betreffen de helderheid, overeenstemming en betrokkenheid van alle relevante partijen (opdrachtgever, uitvoerders, mensen uit de doelgroep, onderzoekers) over de evaluatievragen en de vorm waarin deze beantwoord kunnen worden. Het is raadzaam de uitgangspunten van evaluatie in een vroeg stadium vast te leggen. Dat geeft richting aan het planningsproces en welke gegevens je eventueel voor de uitvoering van de interventie moet verzamelen om het proces of effect in kaart te brengen. De procesevaluatie geeft inzicht in: 1 de mate waarin de activiteiten zijn uitgevoerd volgens plan 2 beoordeling van activiteiten en materialen door gebruikers 3 het bereik 4 voorwaardenscheppende doelen 5 onvoorziene omstandigheden en neveneffecten 6 succes- en faalfactoren.


164

Het eerste punt veronderstelt het vooraf vastleggen in een werkplan van de geplande activiteiten. Aandachtspunt daarbij is de mate van detaillering die afhankelijk is van de aard van de activiteiten. Datzelfde geldt voor het bereik. Beoordeling door gebruikers, het tweede punt, vindt bij voorkeur schriftelijk en mondeling plaats. Mondeling is meer toelichting mogelijk dan schriftelijk. Wanneer beoordeling in een groep plaats vindt, en dat ligt bij groepsactiviteiten voor de hand, is een mogelijk nadeel dat een groepsnorm voor beoordeling ontstaat. Aanvulling met een schriftelijke evaluatie, mits uiteraard de doelgroep geschreven taal voldoende beheerst, biedt individuen de ruimte een eigen oordeel te geven. De overige punten, bereik tot en met succes- en faalfactoren, spreken voor zich om aandacht aan te besteden. De ervaring leert dat deze punten eerder beschreven worden bij mislukkingen dan bij succesvolle interventies. Een bekende methode om meer onzichtbare, maar niet onbelangrijke, factoren in kaart te brengen, is het bijhouden van een logboek. Dat kan voorgestructureerd worden naar succes- en faalfactoren. Daarnaast is het wenselijk ruimte te vragen voor meer subjectieve factoren die veelal in officiële verslagen en evaluaties niet altijd aan bod komen. De effectevaluatie onderscheidt of: 1 een verandering gemeten wordt 2 deze verandering door de interventie te weeg is gebracht 3 terugkoppeling aan betrokkenen plaats vindt.

Bij de gemeten verandering legt de Preffi de nadruk op de intermediaire doelen die nagestreefd worden. Meting moet uiteraard betrouwbaar en valide zijn. Deze punten vragen een zeer zorgvuldige, bij voorkeur wetenschappelijke aanpak. Deze kan in de dagelijkse praktijk alleen gerealiseerd worden wanneer gevalideerde instrumenten en verwerkingsmethoden gehanteerd worden of als de preventiewerker zelf voldoende wetenschappelijke kennis heeft. Het tweede punt, leidt de interventie tot de verandering, vraagt een vergaande vorm van effectmeting, een gerandomiseerde effectstudie (wat in de regel voor preventie praktijkprojecten en zeker voor een project zoals het RAR project onmogelijk is), of een beredeneerde analyse. Een beredeneerde analyse is een vorm van hypothese. Op den duur zal wel aangetoond moeten kunnen worden dat deze hypothese klopt. Terugkoppeling plaatst de Preffi vooral in het licht van beleidsmatige zaken als bijsturing van de interventie of beleid daaromtrent. Terugkoppeling aan betrokkenen vindt dan ook eerder aan opdrachtgevers en vanuit het beleid betrokken personen plaats, dan aan de doelgroep zelf. Hoe belangrijk de eerste groep ook is, zo ondergewaardeerd lijkt de terugkoppeling naar de doelgroep zelf. Het kan een motiverende factor zijn om resultaten bij gebleken resultaat terug te koppelen. Of bij gebrek aan resultaat na te gaan hoe verbetering tot stand kan komen. Kortom, terugkoppeling naar de doelgroep, mits op gepaste wijze, kan nieuwe kennis opleveren.


165

Literatuur Cuijpers P., Bohlmeijer, E. (2001). Preventie van psychische problemen vanuit de Geestelijke Gezondheidszorg : de effecten van groepsgerichte interventies. Utrecht: Trimbos-instituut. Doesum, K. van, Kroeze, A., Leer-Ternisien, K., Bool, M. (2002). Handleiding psychoeducatieve gezinsinterventie KOPP. Gebaseerd op de methodiek van W. R. Beardslee. Utrecht: Trimbos-instituut, 2002. Fleuren, M.A.H.,Wiefferink, C.H., Paulussen, T.G.W.M. (2002) Belemmerende en bevorderende factoren bij de implementatie van zorgvernieuwingen in organisaties. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid. Gageldonk, A. van., Cuijpers, P. (1998). Effecten van verslavingspreventie: overzicht van de literatuur. Utrecht: Trimbos-instituut. Jane-Llopis, E. (2002). What makes the ounce of prevention effective? A meta-analysis of mental health promotion and mental disorder prevention. Proefschrift. Nijmegen: Quickprint. Molleman G.R.M. (2005). PREFFI 2.0: Health Promotion Effect Management Instrument. Development, validity, reliability and usability. Proefschrift. Universiteit Maastricht. Molleman, G.R.M., Kok, H.H., Hommels, L.M. (2000). Preffi : brug tussen kennis en praktijk : naar een grotere effectiviteit in en na 2000. Woerden: NIGZ. Pepels, R., van der Linden, B., Huijsman, R. (2004). Vooral doen! Handreiking voor succesvol implementeren van transmurale zorg. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Regt, W. de, Splunteren, P. van. (2001). Beter zo! Praktijkgevallen van inventieve innovatie. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Ridder, D. de (2003). Verre doelen, onmiddellijke frustraties. Zelfregulatieprocessen in gezondheidsgedrag. Inaugurele rede. Universiteit Utrecht: 2003. Saan, H., Molleman, G., Vermeer, V., van Dale, D. (2004). Projectmanagement voor gezondheidsbevordering en preventie.Woerden: NIGZ. Splunteren, P. van, Verburg, H. (2002). Implementatie in beeld. In: Kwaliteit in beeld. Volume 12 (2002), 2, p. 4-6. Stivoro (2004). Stoppen met roken als volwassen uitdaging. Een review van roken onder jongeren van 16 jaar en ouder. Den Haag: Stivoro.


166

Wensing, M., Splunteren, P. van, Hulscher, M. (2000). Praktisch nieuw: implementatie van vernieuwingen in de gezondheidszorg. Assen: Van Gorcum.


167

Bijlage: Itemlijst Preffi 2.0

Preventie Effectmanagement Instrument 2.0 De PREFFI is ingedeeld in de volgende onderwerpen 1. Randvoorwaarden en haalbaarheid 1.1 Draagvlak 1.2 Capaciteit 1.3 Sturing door projectleider 1.3.a Expertise en eigenschappen van de projectleider 1.3.b Aandachtspunten voor sturing 2. Analyse 2.1 Aard, ernst en omvang van het probleem 2.2 Spreiding van het probleem 2.3 Hoe zien de verschillende betrokkenen het probleem 3. Determinanten van (psychische) problematiek, gedrag en omgeving 3.1 Theoretisch model 3.2 Bijdrage van determinanten aan problematiek, gedrag of omgevingsfactor 3.3 Beïnvloedbaarheid van de determinant 3.4 Prioritering 4. Doelgroep 4.1 Algemene en demografische kenmerken van de doelgroep 4.2 Motivatie en mogelijkheden van de doelgroep 4.3 Bereikbaarheid van de doelgroep 5. Doelen 5.1 Doelen sluiten aan op de analyse 5.2. Doelen zijn specifiek, tijdgebonden en meetbaar 5.3. Doelen zijn aanvaardbaar 5.4. Doelen zijn haalbaar 6. Interventieontwikkeling 6.1 Onderbouwing van de rationale van de interventiestrategie 6.1.a Afstemming van de strategieën en methoden op doelen en doelgroepen 6.1.b Eerdere ervaringen met de interventiemethode 6.2 Duur, intensiteit en timing 6.2.a Duur en intensiteit van de interventie 6.2.b Timing van de interventie 6.3 Afstemming op de doelgroep


168

6.3.a Participatie van de doelgroep 6.3.b Afstemming op de 'cultuur' 6.4 Effectieve technieken (aanbevolen) Ruimte voor persoonlijke benadering Feedback over effecten Gebruik van beloningstrategieën Barrières voor gewenst gedrag wegnemen Sociale steun regelen, omgeving erbij betrekken Aanleren van vaardigheden Follow-up regelen Goal-setting en implementatie-intenties Interactieve benadering 6.5 Haalbaarheid in de praktijk 6.5.a Afstemming op intermediaire doelgroepen 6.5.b Kenmerken van de implementeerbaarheid van de interventies 6.6 Samenhang 6.7 Pretest 7. Implementatie 8. Evaluatie


169

RAR HANDBOEK ASIELZOEKERS

Recommend Documents