Industriële woningproduktie voor asielzoekers

A

R

platform

c

H

voor

I

T

gemeentel

c

E

jk

u

T

arch

u

R

tectuurbele

d

Industriële woningproduktie voor asielzoekers Debat Randstad Beeldkwaliteitplan in Elburg Voorbeelden scholenbouw Ontwerpen aan Holland Van stadsvernieuwing naar wijkbeheer

m

a

a

t

995

nr.

I

Architectuurbeleid in 's-Hertogenbosch: terug naar af?!

Gertjan Arts

De nota's In de serie 'De Nota's' ditmaal naar Brabant. De ervaringen van de afgelopen jaren hebben in 's-Hertogenbosch geleid tot een herbezinning op en tegelijkertijd tot een verbreding van het beleid. De titel 'Terug naar af' verwijst eigenlijk naar een stap vooruit, vooral in de richting van betrokkenheid van meer partijen: bestuurders én bewoners. Het besef is ontstaan, dat architectuurbeleid een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid is. Toch wordt de komende jaren het meest verwacht van het reguliere ruimtelijke ordeningsbeleid, waarvan het architectuurbeleid een onzichtbaar en vanzelfsprekend onderdeel vormt. Sinds 1991 werkt de gemeente 's-Hertogen bosch aan de ontwikkeling van expliciet architectuurbeleid. Op 7 mei werd met het druk bezocht symposium 'Struktuur in Architektuur' het officiële startschot gegeven. De gemeenteraad stelde eind 1992 het 'Actieprogramma Architectuurbeleid' vast, met 13 zeer diverse acties. Voor het actieprogramma zijn de volgende trefwoorden richtinggevend geweest, die aangeven op welke wijze de gemeente haar rol met betrekking tot architectonische kwaliteit op dat moment vorm wilde geven: visie-ontwikkeling (kaders teller en toetser) en stimulering (visie, voorbeeldfunctie, acties). Uitwerking van de gemeentelijke rollen is gekoppeld aan drie inhoudelijke thema's: (1) nieuwe stadswijken, (2) identiteitsbepalende projecten en (3) architectonische vernieuwing in het bestaande, zowel in de historische binnenstad als daarbuiten. Uitvoering van de acties vond plaats onder auspiciën van de werkgroep architectuurbeleid. De werkgroep bestaat uit vertegenwoordigers van BNA, BNS, NVTL, NVOB, NVM en gemeente: de wethouder stadsontwikkeling en ambtenaren uit de ruimtelijke en culturele hoek. Gertjan Arts, werkzaam bij de Bossche sector stadsontwikkeling, vindt dat de oprichting van de werkgroep de basisgedachte weerspiegelt, dat architectuurbeleid niet alleen een verantwoordelijkheid van de overheid is, maar zeker ook en in de toekomst waarschijnlijk zelfs steeds meer - van anderen.

Hebbedingetjes en grote namen Onlangs werd de tijd rijp geacht om het architectuurbeleid aan een evaluatie te onderwerpen. De meeste acties zijn inmiddels afgerond. Met name in de stimu lerende sfeer zijn leuke (hebbe)dingetjes van de grond gekomen, zoals bijvoorbeeld een architectuurgids, het architectuurcafé, de publikatie Ontwerpen aan de stadsboulevard en de tentoonstelling Architectuur naar de wijken. Ook de inhoudelijke en personele reorganisatie van de welstand was een belangrijke mijlpaal. Tegelijkertijd is er met betrekking tot de gebouwde omgeving zelf het een en ander in gang gezet: voor een aantal identiteitsbepalende projecten is in de afgelopen twee jaar de architectenkeuze bepaald en met de uitvoering is op een aantal plekken al begonnen . Met ontwerpers als Beth Gali, Oscar Tusquets, Borek Sipek, Charles Vandenhove en Faulkner-Browns zal de stad de komende jaren op een aantal cruciale plekken een architectonische metamorfose ondergaan . Visie, visie, visie Geconcludeerd kan worden dat de afgelopen jaren de nadruk heeft gelegen op de architectonische gedachtenvorming over deze identiteisbepalende projecten en dat de andere twee thema's slechts ad-hoc aandacht hebben gekregen. Binnen het thema 'nieuwe stadswijken' valt te denken aan de prijsvraag Maaspoort vijfde fase en de Structuurvisie voor de Stadsregio 's-Hertogenbosch. Te weinig - of te weinig zichtbaar - heeft tot op dit moment echter architectonische visievorming plaatsgevonden met betrekking tot onze nieuwe uitleg lokaties - waarbij aangetekend dient te worden dat 1995 veel goeds lijkt te gaan bieden (Engelersluis, VINEX-Iokatie Rosmalen-Noord). Ook het thema 'architectonische vernieuwing in het bestaande' bleef achter waar het ging om visie-vorming, met uitzondering van de deelname aan de Europanprijsvraag (lokatie Grobbendonck). De werkgroep architectuurbeleid heeft een eerste poging ondernomen om dit laatste gat te vullen met de organisatie van een workshop over de zogenaamde stadsboulevard Bruistensingel, de stedelijke as van binnenstad naar VINEX-Iocatie . Regulier beleid Er is voor gekozen om het gemeentelijk architectuurbeleid de komende jaren met name te vertalen in een sterke nadruk op architectonische en vooral stedebouwkundige visie-vorming. Natuurlijk houdt daarmee ons architectuurbeleid niet op, maar duidelijk is wel dat het steeds meer een plek krijgt in het reguliere ruimtelijke ordeningsbeleid . De interesse voor architectuur wordt verbreed naar een vergrote aandacht voor stedebouw en planologie. Een stap verder is het, de architectuur en de stedebouw in te bedden in een duidelijke visie op de maatschappelijke context, vanuit ieders specifieke lokale en regionale situatie. 's-Hertogenbosch zal d ie stap de komende jaren expliciet zetten. De instrumenten Een duidelijke inrichting van het 'bouwproces', met een duidelijke rolverdeling en regelgeving blijft daar-

naast een noodzakelijke voorwaarde om tot kwaliteit te komen . Of de instrumenten die vanuit het architectuurdebat aangeleverd worden daarvoor toereikend zijn is, voor ons nog steeds de vraag. Het algemene oordeel over tot nu toe door gemeenten ontwikkelde beeldkwaliteitplannen is verre van positief. Waarschijnlijk kunnen we ons heil beter zoeken in het bestaande, vanuit het architectuurbeleid heringerichte instrumentarium: een helder en eenduidig toegepast toezicht, een vanuit duidelijke kaders werkende - en stimulerende! - welstandscommissie en een ruimtelijke ordening welke 'gestuurd' wordt door afgewogen stedebouwkundige structuurvisies, zoals hiervoor betoogd. De zorg voor het proces hebben wij onlangs uitgedrukt in de aankondiging van een discussie over het thema 'architectenkeuze'. Het 'instituut' architectuur De hiervoor beschreven inbedding van het architectuurbeleid in regulier beleid en regelgeving zal in mijn ogen in geheel Nederland het tegengas moeten geven tegen de institutionalisering van de architectuur. Janny Rodermond sprak in De Architect eind 1993 over de nu gecreëerde "voedingsbodem voor een 'scharniergezelschap' dat op haast onzichtbare wijze het architectuurklimaat beheerst" . Zij doelt daarbij op instituten als het Nederlands Architectuurinstituut, het Stimuleringsfonds voor Architectuur, Architectuur Lokaal en tijdschriften als Archis. Wat mij betreft kunnen daar de lokale architectuurinstituten aan toegevoegd worden. In dat licht moet de oprichting van het Bosch Architectuur Initiatief (BAl) gezet worden, een lokale architectuurstichting i.o., mogelijk uit te bouwen tot een lokaal architectuurcentrum. De gemeente is blij met het initiatief van Bossche ont· werpers, mits de slag naar de men s in de straat geslagen wordt. Ondersteuning van het initiatief vindt ook plaats vanuit de idee dat een onafhankelijke club veel beter het Bossche architectuurklimaat op peil en alle betrokkenen scherp kan houden. Binnen de stedelijke cultuur van 's-Hertogenbosch zal een lokaal architectuurcentrum een belangrijke rol kunnen spelen . Mede met het oog op de vele plannen die in onze stad de komende jaren gerealiseerd worden kan het BAl nuttig werk verrichten, met name als het gaat over het creëren van draagvlak voor moderne architectuur, stedelijke vernieuwingsprojecten en verdichtingsplannen . Het is de kunst om het initiatief niet te laten verworden tot een instituut dat er alleen voor zichzelf is en geen rechtvaardiging vindt in de stedelijke samenleving . Terug naar af? Zo zou je het kunnen zeggen, ware het niet dat daarvoor eerst een aantal flinke injecties nodig waren. Ik ben van mening dat het Bossche architectuurbeleid de komende jaren nu eenmaal het meest succesvol zal zijn via de weg van het reguliere gemeentelijk ruimtelijk ordeningsbeleid. Aan het Bosch Architectuur Initiatief, namens de Bossche samenleving, bouwend 's-Hertogenbosch en natuurlijk onszelf - bestuurders en ambtenaren - de opdracht om dat waar te maken.

Het zogenaamde 'Witte Huis', oorspronkelijk medisch consultatiegebou w, nu kantoor en woning. Het gebouw van Evers won in 1994 de architectuurprijsvraag, die naar aanleiding van het uitkomen van de architectuurgids onder de Bossche burgers w as uitgeschreven

Informatie Gemeente 's-Hertogenbosch Gertjan Arts Sector Stadsontwikkeling Postbus 12345 5200 GZ Den Bosch tel. 073 - 155399 Bosch Architectuur Initiatief BAl Willem Olthoff Brede Haven 74 5211 TM Den Bosch tel. 073 - 138537 De publikatie Ontwerpen aan de stadsbou levard is het resultaat van een workshop waaraan een 40-tal bij de bouw betrokken personen uit de regio 's-Hertogenbosch in 1994 heeft deelgenomen: architecten, stedebouwkundigen, ambtenaren, projectontwikkelaars, corporatie-directeuren ete. Deze uitgave is verkrijgbaar bij Gertjan Arts, sector Stadsontwikkeling, gemeente 's-Hertogen bosch. De Architectuurgids 's-Hertogenbosch bevat honderd met name 20e eeuwse gebouwen, met korte informatie en karakteristieken, twee plattegronden en een inleiding over de architectonische en stedebouwkundige historie van de stad Den Bosch. De gids is verkrijgbaar voor f. 15,- bij boekhandel Heinen, de VVV en de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch, alle te Den Bosch, danwel schriftelijk te bestellen bij Gertjan Arts, sector Stadsontwikkeling, gemeente 's-Hertogenbosch.

Een opvallende tweede plaats in de Bossche architectuurprijsvraag: de w oningen van Nijsten, die het project beschouw de als een jeugdzonde! Foto's: Frans de la Cousine

3

Handboek gemeentelijk architectuurbeleid

Niet Grijs! architectuur en lokaal bestuur

Trefwoorden Handboek Niet Grijs! architectuur en lokaal bestuur ABC

Architectenkeuze Beeldkwaliteitplan Beheer en onderhoud van gebouwen Bestemmingsplan Cultuurhistorische verkenning DEF

Documentatiebronnen t.b.v. keuze van ontwerpers of adviseurs Duurzaam bouwen Excursies Fondsen GHI

Geluidwalwoningen Gemeentelijk architectuurbeleid Gemeentelijke architectuurnota Grondbeleid, planfasering, exploitatie Herbestemming Historische context (ingrepen in) Inspraak JKL

Jonge(re) bouwkunst Kleur- en materiaalgebruik Kosten -kwaliteitsverhouding Kunst en openbare ruimte Kwaliteitsopvattingen Landelijk gebied Landschapsarchitectuur Lokale architectuurcentra MNO

Milieubeleid, stadsecologie Monumentenbeleid Naoorlogse wijken Opdrachtgevers: gemeenten Opdrachtgevers: incidentele Opdrachtgevers: ontwikkelaars, bouwers Opdrachtgevers: particulieren Opdrachtgever: woningcorporaties Opdrachtgeverschap Openbare ruimte Ouderenhuisvesting PQR

Planproces/bouwproces Pleinen Prijsvragen en meervoudige opdrachten Provinciaal architectuurbeleid Publiek-private samenwerking Reclamebeleid Rivieren, oevers, dijken Rijksarchitectuurbeleid STU

Stadsarchitecten Stedebouwkundig ontwerp Stedelijk beheer Straatmeubilair Structuurplan, structuurvisie Supervisor Tuinen, erven en balkons Tijdschriften VWXYZ

Voorlichting en educatie Welstandsbeleid Werklokaties en bedrijfsterreinen Wetten Winkels Wonen

Op 16 februari j.1. vierden Archiprix en Architectuur Lokaal gezamenlijk de officiële opening van hun nieuwe onderkomens in het Nederlands Architectuurinstituut. Tijdens dit gebeuren werd het eerste exemplaar van Niet grijs! architectuur en lokaal bestuur handboek voor gemeentelijk architectuurbeleid, door dr. P.G.J. Zelissen, voorzitter van Architectuur Lokaal aangeboden aan prof. ir. K. Rijnboutt, rijksbouwmeester en aan JA. Gerritsen, wethouder van de gemeente Apeldoorn, die het boek in ontvangst nam namens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten . Rijnboutt noemde het handboek in zijn dankwoord een Win kier Prins voor het lokale architectuurbeleid en sprak zijn vreugde uit over het feit dat architectuurbeleid de afgelopen jaren een echt beleidsonderwerp is geworden, zo echt zelfs dat het nodig blijkt de veelheid aan onderwerpen op trefwoord te rangschikken.

Een reeks tekeningen van in het handboek opgenomen onderwerpen

Om een beeld te geven van het encyclopedisch karakter van het handboek is hiernaast een overzicht van de opgenomen trefwoorden afgedrukt. Het handboek geeft bij elk trefwoord de volgende elementen: Verwijzing : een verwijzing naar aansluitende trefwoorden. Deze clusters geven een beeld van de context waarin het afzonderlijke trefwoord kan worden geplaatst. Inleiding: een inleiding waarin wordt aangegeven wat de belangrijkste aandachtspunten zijn bij het betreffende trefwoord. Discussies: korte paragrafen waarin zoveel mogelijk de discussiethema's en standpunten van verschillende organisaties worden weergegeven, eventueel met citaten en korte literatuurverwijzingen. Voorbeelden: in sommige gevallen is een voorbeeld of citaat ter illustratie opgenomen. Organisaties: een alfabetisch overzicht van organisaties die voor het betreffende onderwerp relevant zijn . Aan de opname van organisaties in het handboek is geen kwaliteitsoordeel verbonden, het gaat slechts om een inventarisatie. Publikaties: een alfabetisch overzicht van relevante publikaties, waarbij vooral gestreefd is naar actualiteit en veelzijdigheid. In sommige gevallen zijn al leen overzichtswerken of standaardwerken opgenomen . De publikaties zijn zoveel mogelijk voorzien van een besteladres. Bovendien zijn alle publikaties in te zien bij of via Architectuur Lokaal.

Geluidwalwoning:

De trefwoorden die zijn opgenomen in het handboek zijn geselecteerd op basis van de informatievragen die aan Architectuur Lokaal werden gesteld door gemeenten . Soms ging het om concrete instrumenten, soms betrof het nieuwe thema's of aangrijpingspunten voor het gemeentelijk architectuurbeleid. Wat gemeenten voor hun eigen architectuurbeleid zullen gebruiken is goeddeels afhankelijk van de lokale omstandigheden. De ene gemeente zal misschien alleen het bestemmingsplan nodig hebben, de andere gemeente perfectioneert de openbare ruimte en een derde gemeente richt een lokaal architectuurcentrum op. Sommige gemeenten zullen veertig trefwoorden kunnen gebruiken, anderen maar vier. Met het handboek is daarom alles toegestaan. Koppensnellen, diagonaal lezen, van A tot Z of scharrellezen. Er mag in worden geschreven, getekend, geplakt en geknipt. Alles mag, behalve het in de kast laten staan. Of, zoals de Minister van VROM , mevrouw M . de Boer, haar voorwoord bij het handboek besluit, nu komt het vooral op de uitvoering aan!

./,- ..........

windt urbn"M:S

\'\,,~,

\ ~\

"-.....

"

\

"

"'-,

~P~i:T: [~J

'

..;.

tI, '

n'!i1 F'1 wQ)'

de Reflexwoning van Kruisheer Elfers Architecten/adviseurs, projectarchitect Gerard Frishert (BNAlONRI/BNS) mmv constructeur Jaap Buisman (ONRI), installatie-expert Gyuri Halmos (ONRI) en land· schapsarchitect Paul van Wijk. Bron: 'Ontwerpend aan Holland .. .', NWR/Stawon, Almere/Amsterdam, 1994.

Beeldkwaliteitplan: brug van P.L. Kramer in de Jan van Galenstraat, Amsterdam. Bron: 'Architektuuronderzoek Stadsdeel Bos en Lommer', A. Holslag e.a., Amsterdam, 1993.

Documentatiebronnen: het ontwerp Roos van Juliette van der Meijden, één van de winnen· de ontwerpen van Archiprix '93. Bron: Archiprix '93, Henk van der Veen en Max Risselada (red.), Rotterdam, 1994.

Informatie

Tuinen, erven en balkons: één van de vele schetsen voor inrichtingsvoorstellen voor boerenerven in de noordelijke provincies. Bron: 'Boerenerven van de vier noordelijke provincies', G. Bierema en E. de Vries, ZwolIelWageningen, 1994.

Niet Grijs! architectuur en lokaal bestuur handboek voor gemeentelijk architectuurbeleid kost f. 50,00 (exc/. verzendkosten) en is te bestellen bij Architectuur Lokaal, Museumpark 25, 3015 CB Rotterdam, tel. 010-4369000, fax 010·4362234.

Opdrachtgevers, incidentele: ontwerp voor een basisschool van Koolhaas & Associates voor een studieopdracht in de gemeente Almere. Bron: 'Ruimte op school', Marc A. Visser en Margriet Pflug, Almere, 1994.

Ontwerpen aan Holland Stad en land in de 21e eeuw

Muriel Hendrikse

Deze zomer wordt, in de reeks van de werkgroep 5x5 en de stichting Q, de stichting Ontwerpen aan Holland opgericht voor de periode van twee jaar. Centraal staat daarbij de ideeënontwikkeling voor de verstedelijkingsgebieden. De resultaten van Ontwerpen aan Holland worden op de BouwRAl 1996 gepresenteerd.

De verstedelijking van Nederland breder bekeken AI eeuwen lang wordt het Nederlandse landschap ontgonnen, gekoloniseerd en ingericht door haar in woners. De wijze waarop dit gebeurde, is gedurende lange tijd afhankelijk geweest van de ontwikkelingen in de landbouw, handel en nijverheid . Na enkele eeuwen van relatieve stilstand zorgde de industriële revolutie in de twintigste eeuw voor een acceleratie in de bouwproduktie. Het industrialisatiebeleid van het Rijk en de sterke demografische groei maakten het noodzakelijk dat in de wederopbouwperiode een groot deel van de welvaart werd aangewend om een jaarlijkse produktie van zo'n 100.000 woningen te behalen. Subsidies en bijdragen fungeerden als motor. Onder de motto's 'goedkoop en grote aantallen' en 'bestrijding van de woningnood' wordt een groot deel van ons landelijke gebied omgezet in stedelijk gebied. De omstandigheid waaronder deze produktie tot stand komt, is inmiddels veranderd. Nu, anno 1995, is de subsidie- en bijdragenmotor bijna geheel stil gevallen . Echter, de woningnood is nog steeds zeer omvangrijk . Voor het jaar 2005 moeten er 701 .000 woningen worden gebouwd, waarvan 564.000 in de Randstad . Hoewel deze opgave niet veel groter is dan in de afgelopen jaren, maken de veranderende omstandigheden binnen de volkshuisvesting en de VINEX-beleidsdoelstellingen (afname van de mobiliteit, hoge dichtheden, 70% bouwen in de marktsector, duurzaam bouwen), het onwaarschijnlijk dat deze aantallen, in kwalitatief en kwantitatief opzicht, snel genoeg kunnen worden gerealiseerd. De volledig veranderde uitgangspunten en randvoorwaarden bij de invulling van nieuwbouwlokaties stellen de betrokken bestuurders, ontwerpers, corporaties en bouwers voor een moeilijke opgave . Binnen deze context moeten zij, vaak ook nog gezamenlijk, een weg zien te vinden, waarbij ideeën over planontwikkeling en -uitvoering ontbreken en waarbij het onduidelijk is welke rol men speelt en welke verantwoordelijkheden daarbij horen. De grote vraag is natuurlijk hoe deze impasse kan worden doorbroken. Weinig betrokkenen lijken daarover een duidelijk idee te hebben. Het is echter zeer wenselijk dat hier op korte termijn verandering in komt. Niet alleen om een verdere toename van de woningnood te voorkomen, maar ook om te komen tot een goede en duurzame invulling van de huidige en komende lokaties. Een nieuwe stichting in het verlengde van SXS en Q De oprichting van de stichting Ontwerpen aan Holland past in de reeks Werkgroep 5x5 en Stichting Q . In het verlengde van de ambities en successen van deze organisaties hopen STAWON/BNA en Architectuur

Lokaal de trilogie rond het kwaliteitsvraagstuk in de woningbouw te completeren . De doelstelling van de stichting Ontwerpen aan Holland is als volgt: ' De huidige en toekomstige verstedelijkingsopgave zodanig organiseren dat het proces van planvorming en reali satie, en het uiteindelijke resultaat (architectonisch, stedebouwkundig en maatschappelijk), aan hoge kwaliteitsnormen voldoen en de tand des tijds kunnen doorstaan. Daarbij speelt de organisatie van het opdrachtgeverschap een belangrijke rol. Niet alleen vanwege de aard en de omvang van de opgave, maar ook vanwege de veranderde rol van de betrokken partijen en het steeds grotere belang van integrale planontwikkeling'. Daartoe zal de stichting gedurende anderhalf à twee jaar een intensieve campagne voeren rond het thema 'Stad & Land in de 21e eeuw', met het accent op het woningvraagstuk. Alle deelaspecten van de verstedelijking (volkshuisvesting, stedebouw en architectuur, verkeer en vervoer, milieu, grond, weg en waterbouw, techniek, distributie en marktonderzoek) worden integraal en concreet uitgewerkt op een aantal voorbeeldlokaties (VIN EX-aan en in de stad en lokaties buiten de VINEX). De ervaringen die worden opgedaan bij de invulling van deze voorbeeldlokaties staan centraal op een grootscheepse (tussen)-manifestatie op de Bouw RAl '96 en moeten uiteindelijk leiden tot een boek over de verstedelijking van Nederland . Ontwerpen aan Holland wil voorkomen dat de discussie over de verstedelijking en het woningvraagstuk een onderonsje van vakbroeders wordt; ontoegankelijk en onbegrijpelijk. Steeds duidelijker wordt, dat het onderwerpen zijn die iedereen aangaan en waar iedere discipline zijn impact op heeft. Iedereen moet immers op de één of andere manier leven met de produkten van de verstedelijking . De discussie moet dan ook voor allen toegankelijk zijn . Daarom streeft de stichting ernaar mensen van alle soorten bedrijven, instanties, overheden en toekomstige gebruikers bij elkaar te brengen en te laten werken aan een goede invulling van de nieuwbouw- en bebouwde gebieden . Vanuit de verschillende benaderingen (ecologisch, economisch, bestuurlijk, politiek, sociaal, architectonisch, stedebouwkundig, logistiek, etcetera) wordt dan gewerkt naar een duurzame invulling van het landschap. De eerste reacties op dit initiatief zijn zeer positief. Het wordt tot op heden reeds gedragen en ondersteund door de SEV, het NAi, het Nirov, het Stimuleringsfonds voor Architectuur en de Bouw RAl '96 . Ook de ministeries van OC&W en VROM zijn enthousiast. Verwacht wordt dat meerdere partijen zich op korte termijn bij dit initiatief zullen aansluiten . 5

Informatie st ichting Ontwerpen In Holland i.o. Vincent Kompier Museumpark 25 3015 C8 Rotterdam tel. 010 - 4363156 fa x. 010 - 4362234

Voorbij de Vinex

Discussie over de Randstad als Hollandse metropool Fred Feddes

De naam Randstad viert dit jaar haar 71 ste verjaardag. De geschiedenis van het stedelijk systeem Randstad gaat nog weer enkele eeuwen verder terug. Toch wordt ook nu nog vaak de vraag gesteld: bestaat de Randstad wel, als ruimtelijke, bestuurlijke, economische en sociale eenheid? En als we het over de Randstad hebben, is dat exclusief of inclusief het Groene Hart? Architectuurhistoricus Vincent van Rossem gooide de knuppel in het hoenderhok met zijn essay Randstad Holland. Variaties op het thema stad. Een resumé verscheen op de Forum-pagina in de Volkskrant van 20 januari. Het Nederlands Architectuurinstituut belegde bij het verschijnen van het essay op 22 januari een debat. Hierbij een verslag van deze bijeenkomst, die in mei zal worden vervolgd. Deelnemers aan het debat waren: Katheder: V. van Rossem, architectuurhistoricus en publicist. Tafel: 1. Linthorst, oud-wethouder van Cultuur en Economische zaken van Rotterdam . A Reijndorp, socioloog, onafhankelijk onderzoeker en publicist. Al.M. Roobeek, Wibaut-hoogleraar voor grootstedelijk onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam en Comelis Verolme-hoogleraar voor technologie en economie aan Universiteit Nijenrode. F. Rottenberg, voorzitter Partij van de Arbeid. D.F. Sijmons, landschapsarchitect bureau H+N+S. H.l.M. van Zandvoort, directeur woningbouw van Bouwfonds Woningbouw bv. Zaal: 1.A Blom, directeur centrum voor infrastructuur en regionale ontwikkelingen bij TNO-INRO . H. van der Cammen, beleidsadviseur TNO-INRO . F. ten Cate, redacteur Binnenlands Bestuur. H. Engel, architect, bureau De Nijl en docent TU Delft.

De Randstad bestaat en is te beschouwen als moderne metropool: laten we dat nu maar erkennen en er naar handelen. Dat is in het kort de boodschap van Vincent van Rossem . Heeft hij gelijk? Hoe moeten we tegen de West-Nederlandse verstedelijking aankijken, hoe erover denken, hoe eraan werken? Aan tafel zitten Joop Linthorst, Arnold Reijndorp, Annemieke Roobeek, Dirk Sijmons, Henk van Zandvoort en gespreksleider Felix Rottenberg. Over tafel gaan onder meer aspecten van ruimtelijke ordening, stedebouw, landschapsinrichting, economie, de sociale kwestie en de bestuurlijke structuur. In de zaal zitten bijna 200 mensen van wie velen, gezien hun deskundigheid, even goed aan tafel hadden kunnen zitten . In dit verslag klinken ook andere, latere stemmen, van discussianten die niet in de zaal maar in de krant van zich lieten horen . De Hollandse metropool Het idee van de stad is in de loop van de geschiedenis een paar keer ingrijpend veranderd, zo licht Van Rossem toe . De voorlaatste keer leverde dat de industriestad op. De laatste vorm is die van de gedecentraliseerde metropool. De stedelingen trekken 'naar buiten', naar nieuwe woonwijken, en het centrum krijgt steeds meer een zakelijke monofunctie. De ontwikkeling begon in Londen aan het begin van de negentiende eeuw. Ze zette zich in onze eeuw krachtig voort, om te beginnen in de Verenigde St aten en vooral door de opkomst van de auto. Die heeft, aldus Van Rossem, 'een vorm van decentralisatie teweeggebracht waar j e u t egen zegt en de meest moderne vorm geschapen van de hedendaagse metropool'. Los Angeles is het sterkste voorbeeld : je kunt er niet wonen zonder auto. Als we over de Randstad nadenken is het goed Los Angeles in gedachten te hebben, vindt Van Rossem. Die metropool kan in ruimtelijk en sociaal opzicht ons voorland zijn, maar we kunnen ook vaststellen dat de Randstad er in veel opzichten nu al op lijkt. We moeten het Amerikaanse voorbeeld serieus nemen, en dus de suburb. 'De suburb is niet populair bij architecten en stedebouwkundigen, maar wel bij de gemiddelde stedeling. Die heeft overigens ook niet veel keus: als je k inderen hebt, niet al te veel geld en die auto voor de deur, dan moet je wel.' Ook in de pop ulariteit van de auto moeten we berusten: bestrijden lukt toch niet. De Hollandse metropool is een feit en de decentralisatie en de suburbanisatie zullen doorgaan, concludeert Van Rossem . ' Daar moet je je bij neerleggen.' De sterk gesegregeerde Amerikaanse steden kunnen tegelijkertijd dienen als een waarschuwing . Het stedelijk beleid moet er vooral op gericht zijn sociale desintegratie tegen te gaan. Middelen daartoe zijn een 'genuanceerd criminaliteitsbeleid' en dus geen war on drugs die alleen maar desperado's kweekt, beter lager en middelbaar onderwijs en bl ijvende inzet voor stadsvernieuwing. Voor een effectief beleid in de metropool is een organisatorische en inhoudelijke integratie van het bestuur in de Randstad vereist. Stedelijk veld De vergelijking met Los Angeles zal later, tijdens de discussie, geen hoofdrol spelen. Waar ze ter sprake komt wordt ze aangevuld met 'vergeten ' aspecten van de ontwikkeling van Los Angeles . 'Het provoce-

rende betoog van Vincent van Rossem heeft sterke kanten . Vooral zijn aanval op het Groene Hart doorbreekt een taboe', zal Bernard Huisman drie weken later in NRC Handelsblad schrijven, maar: 'Minder goed te begrijpen is waarom uitgerekend Los Angeles als model voor het Groene Hart wordt uitverkoren. Want net als het Groene Hart is Los Angeles een mythe geworden. (. ..) Het model Los Angeles is een achterhaald autopia.' Voorts worden de Amerikaanse voorbeelden aangevuld met die van andere voorbeelden van verstedel ijkingsprocessen, zoals in Parijs. Dirk Sijmons vergel ijkt de Randstad inclusief het Groene Hart met de Rh6ne-delta: ' Dat is ook een groen gebied, met aan de oostzijde Marseille, grote verpaupering en een werkloosheid van 45 procent, en aan de westzijde de vrolijke investeringen van projectontwikkelaars in bijvoorbeeld Montpellier en NÎmes. Het fnuikende is hier dat de overheid hier met de markt mee investeert, in plaats van anticyclisch, en zo de ruimtelijke segregatie versterkt.' In een cruciaal opzicht bl ijft de vergelijking echter overeind : ze geeft de schaal aan waarop over de Randstad zou moeten worden gedacht. Wat er ook op Van Rossems betoog wordt aangemerkt, het grote gebaar dat hij ermee heeft willen aangeven wordt algemeen aanvaard . Als de Randstad nog geen metropool is, dan is ze ten minste hard onderweg er een te worden, zo wordt alom erkend. Als de metropool een realit eit is, moet je er ook als zodanig over praten . Joop Linthorst looft om die reden Van Rossems provocatie: 'We moeten ons, om te beginnen, in rap tempo ontdoen van hei lige huisjes, vooroordelen, hobby horses en verboden waa r niet over mag wo rden gepraat. Als het over planologie en verstedelijking gaat, moet duidelijk zijn dat we niet bezig zijn om nieuwe status quo's te creëren: wie zich in een nieuwe wijk nestelt moet beseffen dat hij niet in een voor altijd 'af' stukje stad woont . Als je niet van verandering houdt, heb je in de Randstad niets te zoeken. En we moeten het aandurven om ook op het niveau van de metropool in conceptuele zin beelden te ontwikkelen . Waarom zou je niet mogen nadenken over sun eities, edge eities of new towns?' Tot nu toe wordt er over stedebouw en arch itectuur voornamelijk gedacht op het schaalniveau van buurten en wijken, merkt Henk Engel op. Ook het stimuleringsbeleid richt zich sterk op dat 'tussenniveau ' . Nadenken over de Randstad als geheel kan ook in een andere richting bevrijdend zijn, meent hij : 'Ik hoop dat er zo óók meer vrijheid ontstaat voor het denken over het kleinste niveau : dat van de woning zelf.' Overigens kan de ' metropool' missch ien beter transitostad of polynuc/eair stedelijk veld heten, met daarin, in Sijmons' woorden, 'veel kriskras-relaties tussen de subkernen ' . Of 'een gedifferentieerd netwerk met meerdere kernen - de oude steden en stadjes als Gouda en, steeds dominanter, voormalige groeikernen als Zoetermeer en A lmere - en daartussen ambivalente woonmi lieus', zoals Arnold Reijndorp zijn beeld van de Randstad schetst. Hij heeft veel kritiek op Van Rossems analyse. 'Als je het beeld schetst van een gedecentraliseerde stad, dan bestaat het idee van 'naar buiten' niet meer. En dan is het ook raar om, op de Nederlandse schaal, van suburbs te spreken. Een nieuwbouwwijk tussen Den Haag en Leiden, of tussen Utrecht en Amsterdam, is geen suburb maar een nieuw woongebied in een verstedelijkt veld. Het zijn

ambivalente woongebieden, zeer aantrekkelijk voor stedelijke huishoudens die graag iets rustiger willen wonen dan meteen achter het Leidseplein . Je woont er niet 'bu iten' maar in het stedelijke netwerk.' Van Van Rossems tweedel ing tussen de bestaande stad (problematisch, taak voor de overheid) en de nieuwe (probleemloos, taak voor de markt) blijft gaandeweg weinig over. 'De bestaande steden', zegt bijvoorbee ld Linthorst, 'zijn niet alleen een bron van zorg: ze zijn vooral ook bronnen van zelfredzaamheid en economische potenties.' Annemieke Roobeek onderstreept dit: 'Met name tweeverdieners willen graag wonen en werken integreren en de bestaande steden bieden daarvoor meer mogelijkheden dan de suburbs: twee carrières, dat gaat lastig in de suburb.' Ook het zorgeloze, idyllische beeld van de suburb wordt daarmee verstoord. In de toekomst zouden de grote sociale problemen zich wel eens niet in de 'oude wijken' van nu kunnen voordoen, oppert Felix Rottenberg zelfs, maar in de nieuwere verstedel ijkte gebieden : in plaatsen als Purmerend, Zoetermeer en Spijkenisse. En weer een tijdje later in de nu nog niet gebouwde suburbs. Linthorst meent dan ook : 'We moeten de overheidsinterventies niet beperken tot de bestaande steden, zoals je op basis van Van Rossems essay zou kunnen denken. Dus niet: de mensen in suburbia redden zichzelf wel, met hulp van de projectontwikkelaar en de beveiligingsd ienst, laat de overheid zich maar concentreren op de arme duvels in de oude stad . In het Randstad-model is het een belangrijke opgave: hoe gaat oud zich tot nieuw verhouden, hoe kunnen we komen tot synerg ie.' De bril van Porter Nu de Randstad als idee en als schaalniveau voor het denken is aanvaard, wordt het ook mogelijk om op andere manieren aan haar bestaan te twijfelen. De Randstad is geen eiland: van Rotterdam wordt de samenhang met Brabant gememoreerd, van Utrecht de

~~~ ~

20000 ha

bindingen met Gelderland. Zo kunnen ook de satellietsteden in Noord-Holland en Flevoland, tot en met Lelystad, bij het conglomeraat worden betrokken. Voor je het weet is in de gedachtenvorming over de Randstad het hele land betrokken. De belangrijkste relativering van de Randstad komt echter niet vanuit de ruimtelijke maar vanuit de economische invalshoek. 'De Randstad wordt in de eerste plaats gedragen door de economie, door de mainports; niet door de suburbs. Je moet de verstedelijking afstemmen op de infrastructuur en de economische structuren.' Linthorst is het ermee eens en meent: 'Ik denk dat op dat gebied overheidssturing veel meer aangewezen is dan in de consumptieve sfeer, inclusief die van de woonconsumptie - daar blijkt toch niet veel aan te veranderen, zoals ook Van Rossem betoogt.' J.A. Blom zet de thematiek pas echt op z'n kop. 'Je kunt een kaart maken waarop bebouwde en onbebouwde gebieden staan aangegeven, en dan zie je inderdaad de contouren van een Randstad. Maar je kunt ook een andere kaart van Nederland maken, die van de economische vitaliteit uitgedrukt in termen van winst, investering en omzet, een kaart die laat zien waar het goed en niet goed gaat met de economie. Op basis daarvan kun je bepalen waar je zou moeten investeren in infrastructuur. Op die kaart bestaat er helemaal geen Randstad. Er staan vlekken op bij Schiphol, in Brabant, in Twente en in het Noorden, maar geen configuratie 'Randstad' .' Het wordt nog ingewikkelder, betoogt Sijmons, als je Nederland bekijkt door Porte r's bril, 'een economisch profiel dat laat zien op welke gebieden en met welke produkten je de oorlog kunt winnen op de wereldexportmarkt. Bovenaan staan de snijbloemen - Nederland heeft 63,9 procent van de wereldmarkt - dan volgen eieren en varkens, pas om de achtste plaats komt het aardgas, en Philips op de veertiende. Het Japan van Nederland ligt dus niet bij Eindhoven maar in

...

~

-~" ~

~~~~~211,~-.,~

5000 ha

2000 ha

1000 ha

~

==

Frlue Mcrcn.ccb!ad 25000 ha Texel

t

..

.

",I!"""

I

'\

A-1. WlnQClen ;

~

#o!r_1!r_",I,__~_ il

,,,-.... [

IR

500 ha

~1501:ilfM

200 ha

IiOiOO,OIÎÏl:idiölikOlor.eJ.... i'öIg'"

L

:

~

,.

rollenkate

~ICn. bnoèn: da(tOCht

wandelen:

_.

~ond~11wand"lInl

i\.,t.,)J',..

>,on ,",,,I

vluen. :tonnen.

."( .I_~_

,~"".d,"!ttI'I

25p. ;r-.-glllun

~". 'u.;;!-...~,-~

open waUsr en mosres

boOttype~~·~~a';~:::~~::~II.~'~"

mc:crdugu:: tocht

1thUUCn:dl(tDtht.n'

4

?f~~ ~

'n~

At

verschillende

~rtn met ~nc:hnlendc boottypcn: dl&UXht ~

mounQjnblk~u ~

~_

purdrlfdcn:dl(tDtht

Ä wandclcn:d~flO(ht

.. w,"d",""mm,,'

100 ha

met

fieu.n:dl(tOC:ht~ _)"

~--,!l~~f~: 'MPF~="''----~ '1,.,!Vl.";" -----w. #.,,, :JO. ,,,,,,~,.,,,

vm"

4. Ároelcn.lQnO~n:

meeraUfU tDalt

f1c:uen met

___

~

IClcto(ht~

I

iOot!Nidtn

~....

5b1'uinebonJn

------h----------...,211""· ~"

10000 ha

m~klJ:n"lrl1urvl"lltoc:h[en

A

Sijmons:' .. de toekomstige kw aliteit van grot e open ruimten kun je nu nog veiligstellen. Het zijn bij w ijze van spreken nu nog groene briefjes van 1000. Als we niet snel toeslaan zijn ze over een jaar of tien gewo rden tot negen snippen en een handvol kleingeld '. Illustraties uit Groen Hart? Groene metropool!, Bureau H+N+S Utrecht (1995) : de betekenis van grote oppervlakte van de " groene briefjes van 1000" voor natuur (links) en recreatie (rechts).

hogsre grondsn 7

k

lurlen.lcllutsen zwemmen

-

.I

f -

het landelijk gebied, bij de kennis- en kapitaalsintensieve teelten. En als je die intensieve teelt op de kaart intekent, krijg je een banaanvorm die vreemd genoeg samenvalt met het verstedelijkte deel van het land, van de Randstad tot in Brabant. De kassenteelt, bijvoorbeeld, is geen groene functie maar een industriële, die afhankelijk is van de stedelijke structuur. Alleen al vanwege de Nederlandse exportpositie moeten we voor die teelten ruimte houden in de Randstad . Dat is nog een behoorlijke puzzel.'

Informatie Een uitgebreider verslag is, evenals het essay van Vincent van Rossem, op aanvraag verkrijgbaar bij NAi Uitgevers, tel. 010 - 4401203. Literatuur Het essay van Vincent van Rossem, Randstad Holland. Variaties op het thema stad, verscheen bij NAi Uitgevers, Rotterdam 1994, in de serie Fascinaties (nr. 3). Het resumé Het Groene Hart was een mooi sprookje verscheen in de Volkskrant van 20 januari 1995. Reacties op beide stukken kwamen onder meer van Ole Bouman in de Groene Amsterdammer van 1 februari en van Bernard HuIsman in NRC Handelsblad van 10 februari. Voorts op de 'Forum'-pagina van de Volkskrant van 28 en 30 januari en 6 februari. Over het standpunt van minister De Boer over het Groene Hart, zie het Utrechts Nieuwsblad van 20 februari. Een uitgebreide beschouwing van Ed Taverne over de Randstad (minus het Groene Hart) verscheen in Archis, 1994 nr. 7.

Het Groene Hart Onontkoombaar graviteert de discussie naar het Groene Hart. Anders dan in gangbare discussies wordt het Groene Hart niet slechts als een afgezonderd gebied beschouwd . Steeds gaat het, in Sijmons' termen, over de relatie tussen 'rood en groen', tussen 'stad en ommeland' . Radicale 'volbouwers' zitten er niet in de zaal, onwrikbare 'afblijvers' evenmin. Rood en groen, Randstad en Groene Hart, kunnen niet los van elkaar worden gezien, maar hoe is hun onderlinge verhouding? Het Groene Hart, zo is de algemene teneur, is een rijkdom, een spaarpotje, een ouwe sok met spaargeld, veertig jaar geleden opzij gezet toen we nog ru imte over hadden. Nu we krapper zitten, staan we voor de vragen hoeveel de spaarsom nu nog waard is, of we de sok zullen aanspreken of niet en zo ja, hoe we de schat het verstandigst kunnen gebruiken . Hans van der Cammen verduidelijkt de historische ratio van het Groene Hart. 'Het is al die tijd leeg gehouden om elders een overdruk te scheppen, namelijk in de stad, om die zo dicht en goed mogelijk te houden. In 1955 gebeurde dat uit angst voor de echte metropool, voor de culture of congestion. Nu hebben we de overdruk nodig om de steden nog een beetje stedelijk te houden. Dat de 'groene' kwaliteit van het Groene Hart slecht is, doet daarbij niet terzake . Ik denk dat we de overdruk moeten houden om zo investeringen in de binnensteden te blijven garanderen . Die zijn alleen al nodig omdat anders de bereikbaarheid van de Randstad met snelwegen over tien jaar nog moeilijker wordt dan nu, als we bij de op- en afritten allerlei extra's (wonen, werken) willen.' Sijmons beaamt dit: 'Als de minister nu een uitverkoop van het Groene Hart zou proclameren, zakt dat systeem van overdruk en onderdruk, van restricties en investeringszones, in één klap in elkaar.' Maar er moet wel iets gebeuren met het Groene Hart. Taboes en heiligverklaring zijn onhoudbaar, meent Linthorst: 'Minister de Boer zegt nu dat er meer woningen moeten komen en het Groene Hart niet mag worden aangetast. Dat kan niet meer. En ik ben er zeker van dat binnen een jaar een gerespecteerd minister het ook niet meer kan zeggen. Er moet een ordentelijke discussie over de Randstad mogelijk worden, waarbij we genuanceerd omgaan met dogma's als het Groene Hart en een afweging maken van de ruimtebelangen. Het is zinvoller om een nationaal debat te voeren over dit soort kwesties dan over ons koloniaal verleden.' Binnen een maand zal Linthorst overigens antwoord krijgen. 'De Boer verklaarde (. ..) voor eens en voor altijd af te willen van de 'stilletjes' heersende gedachte dat het Groene Hart dient als een 'reserve-locatie' voor woningbouw. Wat haar betreft, blijft verdere verstedelijking van deze open ruimte uit den boze. (. ..) Het Hart blijft groen, verstedelijking mag slechts een 'ring' om het gebied vormen', aldus het Utrechts Nieuwsblad. De Boer kondig de voor het najaar een grote conferentie aan over het Groene Hart: 'daar moeten de eerste stappen worden gezet op weg naar wat zij noemde een 'structuurvisie' voor het gebied.' Natuurbeschermers - ze zitten niet in de zaal maar laten wel van zich horen in de brievenrubriek van de kranten - bepleiten vooral bescherming en verbetering van de groene kwaliteit. Volgens Jurjen Keessen, stafmedewerker van het Nivon, 'moeten we ernst maken met de bescherming van het Groene Hart. Niet als een museumlandschap waarin niets meer veranderen mag, maar als een open groene ruimte, waar landschap, landbouw, natuur en recreatie in samenhang worden ontwikkeld.' In de zaal bepleit Flip ten Cate een behoedzame omgang niet zozeer met het groen als wel met de leegte van het Hart: 'Ik vind het niet erg dat het Groene Hart kwalitatief misschien niet zo hoogwaardig is. Maar ik vind het als inwoner prettig om ook iets van leegheid te kunnen ervaren, om niet altijd het gevoel te hebben dat je klein bent in een volgebouwde omgeving.' Sijmons laat zien langs welke lijnen de gedachtenvorming kan gaan, met aanzetten tot een omvattende

visie op de Randstad inclusief het Groene Hart, met als vertrekpunt de 'rood-groen'-relatie, het patroon van wel en niet bebouwde delen . 'Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam had zijn Amsterdamse Bos, de stempelstedebouw zijn groene sterren. Wat van de compacte Vinex-stad het groene complement is, is nog onduidelijk. En als de ontwikkeling in de richting van een stedelijk veld gaat, moet je op dat niveau onderzoeken wat de rood-groen-configuratie kan zijn.' Dat de verhouding tussen stad en ommeland sterk verandert, komt behalve door de stedelijke druk ook door de ontwikkeling van de agrarische sector: 'De traditionele, grondgebouwen landbouw bevindt zich in een diepe crisis, waardoor de agrarische tegendruk terugloopt . Daarnaast rukt de kennis- en kapitaalsintensieve teelt op. De ijzeren koppeling tussen natuur en landschap, die sinds de tijden van Jac.P. Thijsse bestaat en waarbij we ervan uitgingen dat de boer het landschap maakte, bestaat niet meer. We moeten nadenken over andere koppelingen tussen groen en stad. Als de oude verhouding verandert, en als het oplossend vermogen van het tot nu toe gebruikte planologisch oeuvre ter discussie wordt gesteld, wat komt daarvoor in de plaats?' Op die vraag zijn nog slechts voorlopige antwoorden mogelijk. Sijmons: 'Je kunt denken aan grotere groene eenheden die de allure en de maatvoering van de metropool hebben, aan actieve recreatie en actieve natuurontwikkeling, aan 'verdwaalreservaten' en aan spannende natuur, maar ook aan economische elementen zoals een nieuwe sun belt, en plekken voor stringent landschapsbehoud.' Roobeek geeft als aanvulling de blauwe functie, de waterrecreatie, en Reijndorp bepleit handhaving van de informaliteit in het gebied, 'als voorwaarde voor stedelijke dynamiek in de toekomst. Je moet ontwikkelingen openhouden, in plaats van, zoals nu in het Vinex-beleid gebeurt, ze helemaal dicht te gooien. Je moet niet alleen verstedelijkte landschappen ontworpen, maar ook delen van het landschap openlaten en voorbereiden op (latere) verstedelijking.' Puzzel Het is, in Sijmons' woorden, 'nog een behoorlijke puzzel.' Van de drie hoofdthema's die aan de orde hadden moeten komen - de ruimtelijke ontwikkeling van de Randstad en het Groene Hart, de sociale kwestie, en de bestuurlijke structuur - is het tweede nagenoeg onbesproken gebleven en ook over het derde is te weinig gezegd. En van het eerste is de puzzel nog lang niet gelegd; er is een begin gemaakt met het inventariseren van de stukjes. Intussen is vierde opgedoken, de economische structuur van Nederland, die zich van een Randstad-configuratie niet alles gelegen laat liggen . Hoe nu verder? Wat zou de overheid moeten doen? En wat wij, discussianten? Henk van Zandvoort: 'De overheid moet de regiefunctie houden. Die kan niemand overnemen. We moeten de Vinex-oefening afmaken en intussen de tijd nemen voor het Groene Hart maar ook voor gebieden erbuiten, in Utrecht, Gelderland en Brabant.' Ook Sijmons vindt dat 'de minister het huidige Groene Hartbeleid saai moet blijven voeren, de Vinex-Iocaties uitvoeren . Dat duurt vijf tot acht jaar. Die periode moeten we benutten voor een onderzoeksprogramma naar wenselijke stedelijke configuraties.' In één opzicht is echter wel 'de grootst mogelijke spoed' vereist, benadrukt Sijmons: 'Het is urgent om je ervan rekenschap te geven dat we nu nog grote eenheden open ruimte kunnen aanwijzen, zoals de Ronde Venen, de Vechtplassen en de Krimpenerwaard. Die zijn nu nog open, je kunt ze nu nog reserveren en de toekomstige kwaliteit veiligstellen. Het zijn bij wijze van spreken nu nog groene briefjes van duizend; als we niet snel toeslaan zijn ze over een jaar of tien geworden tot negen snippen en een handvol kleingeld.' Aan het slot van het debat is er dus een programma voor de Randstad inclusief het Groene Hart, dat uit drie punten bestaat: alert de door Sijmons genoemde gebieden reserveren, rustig de Vinex afmaken, en intussen voorbij de Vinex kijken: onderzoeken, fantaseren, discussiëren over de verdere toekomst van stad en land. Het debat in het NAi is vooral een bijdrage tot het derde; het levert een prikke lende hoeveelheid losse eindjes op en evenzovele redenen voor een vervolg .

Schoolvoorbeelden op video Pieter Rings Een nieuw schoolgebouw of een ingrijpende renovatie: leden van een schoolbestuu r zullen daar waarschijnlijk niet meer dan één keer in hun leven mee te maken hebben . De onervarenheid met het ontwerp van hun nieuwe school is dan ook groot. Voor die schoolbesturen, bouw- en oudercommissies zijn er momenteel twee videoprogramma's beschikbaar om ze een eind op weg te helpen. De eerste, Schoolgebouwen in beeld - architectuur in opdracht is gemaakt door de Stichting Architekten Research Onderwijsgebouwen (Staro), de video Geschoolde architectuuropdrachtgevers aan het woord kwam tot stand in opdracht van het Informatie Centrum Schoolaccomodaties (ICS). Opme rkelijk is dat beide video's op sterk elkaar lijken. Beide duren iets langer dan 20 minuten. Beide tonen vrijwel dezelfde schoolvoorbeelden en veel geïnterviewden komen twee keer aan bod. Beide video's zijn mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Cora Dierx van de Staro vindt de video van het ICS 'ook een mooie video. Het verschil is dat onze video veel mooiere architectuurbeelden heeft.' Sibo Arbeek van het ICS erkent dat de video's veel op elkaar lijken: 'Die video van de Staro ziet er ook goed uit. Jammer dat er zoveel overlappingen inzitten. En eerlijk is eerlijk, wanneer je één van de twee video's hebt gezien, hoef je die ander niet meer te bekijken.' De strekking van de video's is dan ook gelijk: laat je als schoolbestuur goed en vroegtijdig inlichten door een architect en ga samen na wat de mogelijkheden zijn . Ondanks de vermaledijde Londo-normen van het ministerie van Onderwijs (meermalen slachtoffer van bezuinigingsronden) is er meer mogelijk dan velen aanvankelijk denken. Zo laten mensen zich nog veel te veel leiden door eigen schoolherinneringen en door bestaande scholen: een rechte gang met aan weerszijden de klaslokalen. De video's laten zien dat je scholen kunt bouwen boven een winkelstraat (Het Kompas in Deventer), hoe je de klaslokalen kunt groeperen rond een amfi-theater-achtige binnenruimte (De Zuiderpolderschool in Haarlem) of hoe een school met meer dan duizend leerlingen toch iedereen een 'eigen plek' kan geven (De Haagse Hogeschool) . Tips zijn er te over: praat met de gebruikers van de nieuwe school, dus ook de conciërge en de schoonmakers, let op de akoestiek, zorg er in weerwil van de integratie toch voor dat de kleuters in een basisschool wat afgeschermd zijn van de oudere groepen, en vraag de architect precies naar hoe de ramen en wc's er uit komen te zien en naar de plaats van de deuren.

men te zien werd er niet beantwoord. Grootschaligheid, cd-rom en Electronic Highway dienen zich weliswaar aan, maar de persoonlijke kennisoverdracht van de leerkracht op de leerling blijft het principe van een school. Elektronische leerprogramma's zijn bekend, maar hebben nog lang niet hun weg gevonden naar de klaslokalen. Zulke middelen vragen nu eenmaal om een praktische integratie binnen de bestaande middelen. Een elektronische aansluiting op een bibliotheek in de Verenigde Staten blijkt minder aan te slaan dan een leerprogramma Nederlands voor anderstaligen. De scholen van het jaar 2020 zullen waarschijnlijk net zoveel verschillen met die van nu als de huidige scholen met die van 25 jaar geleden. Beide video's zijn een goede inleiding op de vraag hoe een nieuwe school eruit moet komen te zien . Ze geven geen blauwdruk voor zo'n nieuwe school maar doen een beroep op de verantwoordelijke besturen nu eens goed na te denken wat ze precies willen. Bij de video van de Staro is ook een brochure verschenen waarop de forumleden - naast hun eigen schoolherinneringen - dieper op een aantal aspecten ingaan. Zo noemt prof. ir. L.c. Röling drie manieren waarop scholen 'troost' kunnen bieden: ruimtelijke maatvoering gericht op het kind, materiaalgebruik dat kinderen bewust maakt van dat materiaal en als derde het kleurgebruik waarmee de architect relatief goedkoop kan bijdragen tot gewenste stemmingen . Ook bevat de brochure een lijst van architectenbureaus die ken nis en ervaring hebben met scholenbouw.

G,'eschoolde

Informatie

Ar·chitectuup

Stichting Architekten Research Onderwijsgebouwen (Staro) Keizersgracht 321 1016 EE Amsterdam tel. 020 - 5553666 fax 020 - 5553699

OPDRACHTGEVERS AAN HET WOORD

De video Schoolgebouwen in beeld - architectuur in opdracht en de brochure School van de toekomst; de toekomst van de school (geschreven door Jan Tromp) zijn te bestellen door f. 30,00 (incl. verzendkosten) over te maken op postbanknr. 2063800 t.n.\f. Staro Amsterdam. De video Geschoolde architectuur - opdrachtgevers aan het woord is voor f. 30,00 (incl. verzendkosten) telefonisch te bestellen bij het ICS. Informatiecentrum Schoolaccomodaties (lCS) Postbus 282 2800 AG Gouda tel. 01820 - 75200 fax 01820 - 75201

Tijdens de presentatie van de video's op de Nationale Onderwijs Tentoonstelling in januari in Utrecht werd vooraf een forum gehouden met een negental heren die beleidsmatig met scholenbo uw bezig zijn. De vraag hoe de school van de toekomst er uit zou ko-

Rijkshuisvesting voor morgen In december vorig jaar verscheen deel 6 in de reeks Rijkshuisvesting vo or morgen, ditmaal over de regio Zuid-West. De boekjes worden uitgegeven door de Rijksgebouwendienst . In het voorwoord schrijft RGDdirecteur Zuid-West, W. Klos: 'het zesde deel van de serie Rijkshuisvesting voor Morgen verschijnt enige maanden na het aantreden van het Kabinet Kok. Dit Kabinet voert net als het vorige een bele id waarbij de Rijksgebouwendienst wordt uitgedaagd om op een creatieve wijse te voorzien in 'voorbeeldige' rijkshuisvesting . Voorbeeldige rijkshuisvesting levert een positieve bijdrage aan de stedebouwkundige ontwikkeling van de geekozen lokatie. Daarnaast voldoet de huisvesting qua gebruikswaarde, vormgeving en duurzaamheid aan hoge rijksnormen. Daarbij maakt het niet uit of het een groot of klein project betreft, zelf gefinancierd of gehuurd'. In het boekje zijn onder meer de nieuwe politiebureaus in Tholen (RGD) en Middelharnis (Dobbelaar, de Kovel, Vroom) gedocumenteerd, het Rijksinstituut voor Visserijonderzoek in Yerseke (Laboratorium voor Architectuur), het Rijkskantoor Balans 11 in Middelburg (J. Hondius) en het Belastingmuseum in Rotterdam (Van den Broek en Bakema).

Politieburea u Middelharnis, Dobbelaar, De Kovel, Vroom. Informatie

Rijkshuisvesting voor morgen (deel 6, regio Zuid-West), red. Askon Eden, ISBN 90802070-2-0, wordt uitgegeven door het Ministerie van VROM, Rijksgebouwendienst, bureau Rijksbouwmeester, tel. 070-

3393939. 9

Experimenteel initiatief van Europan

Industriële woningproduktie voor vluchtelingen en asielzoekers Bob Geerling

De internationale organisatie Europan schrijft niet alleen (woningbouw)prijsvragen uit voor jonge architecten, maar streeft ook naar opdrachten voor de winnaars in de betrokken gemeenten. Daarnaast heeft Bob Geerling, voorzitter van Europan Nederland, onlangs het initiatief genomen om de mogelijkheden te onderzoeken, goede woningen industrieel te produceren om plotselinge aantallen woningzoekenden te kunnen huisvesten. Welke resultaten er inmiddels geboekt zijn, beschrijft hij in dit artikel.

Het woningcomplex Sonacotra voor migranten-arbeiders te Bordeaux. foto: Bob Geerling

Informatie

Stichting Europan Nederland Museumpark 25 3015 CB Rotterdam tel. 010 - 4401238

De activiteiten van Europan beperken zich niet alleen tot het uitschrijven van prijsvragen, het uitgeven van daarop betrokken publikaties en het organiseren van symposia en manifestaties. Eén van de belangrijkste doelstellingen is immers ook om de winnende architecten een opdracht te bezorgen in de gemeente, waar zij een ontwerp maakten op de aangeboden lokatie. Dat is niet het gemakkelijkste gedeelte van het traject dat een Europan-cyclus van ideeën-ontwikkeling tot de concrete bouw van een woningproject doorloopt. Van alle betrokkenen vraagt het een flinke extra inspanning, van de opdrachtgevers, van de architecten en van Europan. Dat is zeker het geval als de winnende architecten, zoals het team Daridan, Marzelle, Manescau en Steeg uit Parijs, die in 1989 winnaars van Europan 1 waren, een ideeën -ontwerp maakten voor een zelfgekozen lokatie. De mogelijkheid van een vrije lokatie werd overigens al bij de tweede Europan-prijsvraag afgeschaft. Daardoor sloot het Franse architectenteam uit dat een van de deelnemende gemeenten zich inderdaad moreel gebonden achtte daadwerkelijk te bevorderen dat hun een opdracht werd verstrekt. Het was niet uit nonchalance dat zij hun ontwerp niet op een vaste plek projecteerden, maar dit vormde een wezenlijke karakteristiek van hun idee. Dat beoogde juist een niet-plaats-gebonden frame-werk aan te bieden, waarin variabele container-achtige woonelementen konden worden geplaatst. Het ontwerp onderscheidde zich door die grote mobiliteit en flexibiliteit en voorts door technische perfectie, eenvoud, vindingrijkheid en een heldere, mooie architectuur. Deze kwaliteiten werden door de jury van Europan 1 snel herkend en tenslotte gehonoreerd. Snelle woningproduktie met architectonische kwaliteiten Toen de huisvestingsproblematiek van vluchtelingen en asielzoekers zich manifesteerde, was dit aanleiding tot een brief van de voorzitter van Europan Nederland aan de voormalige Minister van WVC, mevrouw Hedy d'Ancona, in wier portefeuille zich zowel het architectuurbeleid als de vluchtelingenproblematiek bevond. Het was immers duidelijk dat de beginselen van het gepremieerde ontwerp zich zeer wel zouden kunnen lenen voor het snel tot stand brengen van huisvestingsmogelijkheden voor verschillende categorieën woonbehoeftigen, die zich in relatief grote getale en binnen een korte tijd op de woningmarkt melden. Zeker als deze woningelementen industrieel vervaardigd kunnen worden en uit voorraad leverbaar zijn. De geschiktheid van deze ontwerpers bleek niet alleen uit het prijswinnende ontwerp, maar werd bovendien duidelijk uit het gerealiseerde woningcomplex Sonacotra te Bordeaux voor migranten-arbeiders, dat grote architectonische kwaliteiten

bezit (september 1994, Prix de la Première Oeuvre du Moniteur). Na een positieve reactie van de Minister nam Europan het initiatief tot het oprichten van een werkgroep, waarin de volgende categorieën potentiële belanghebbenden vertegenwoordigd zijn: de Nationale Woningraad, twee opdrachtgevers, een bedrijf met ervaring in het industrieel vervaardigen van containerachtigé elementen voor gebouwen, een toeleveringsbedrijf van hiervoor geschikt bouwmateriaal en Europan . Hierbij gaat het om de Amersfoortse Woningbouwcorporatie Stichting Centrale Woningzorg, de Stichting Delftse Studentenhuisvesting, De Meeuw te Oirschot en Hoogovens. Prototype Beoogd werd om, gebruikmakend van het systeem De Meeuwen aan de hand van twee reeële opdrachten tot een architectonisch goed verantwoord ontwerp van een prototype voor industrieel te vervaardigen woonelementen te komen . Zo kan een perspectief geopend worden voor gemeenten en woningbouwcorporaties die voor de taak staan op korte termijn goede woningen voor de onderkant van de woningmarkt aan te bieden, waarbij vooral aan de huisvesting van bewoners categorieën met een hoge mutatie-graad, zoals vluchtelingen, jongeren en studenten gedacht wordt. Na voorbereidend werk van de werkgroep, een goede opdrachtformulering en uitzicht op financiering (steun van het Stimuleringsfonds voor Architectuur mag verwacht worden) is het Franse architectenbLireau de opdracht verstrekt een voorontwerp te maken, dat enerzijds uitging van de technische randvoorwaarden (systeem en moduul) van De Meeuw, anderzijds van de concretisering van de ideeën van hun winnende ontwerp. Binnen een korte tijd is een vernuftig en mooi ontwerp tot stand gekomen van een woningencomplex bestaande uit 4 lagen van gestapelde, container-achtige woningelementen, waarin een variatie van woning-typen tot stand kwam: 2 typen HAT-eenheden (31,95 m2 en 42,07 m2), 2 typen 3-kamer appartementen (circa 63,75 m2), 3-kamer maisonette (69,40 m2) en 3 typen 4-kamer appartementen (variërend van circa 82 tot 86 m2). Het stelt opdrachtgevers in staat binnen een korte termijn een architectonisch en sociaal verantwoord complex van woningen van gevarieerde samenstelling van de grond te krijgen, dat ook welstandelijk verantwoord is. De genoemde Amersfoortse woningbouwcorporatie SCW maakt zich sterk tot realisatie van het eerste complex, waardoor De Meeuw een prototype tot stand brengt dat de ervaring (technisch en economisch) oplevert om tot seriematige industriële produktie over te gaan.

Maquette, prijswinnend ontwerp Europan 1, Daridan, Marzelle, Manescau en Steeg, 1989 foto: Europan Nederland

Maquette voor het industrieel te vervaardigen woningcomp lex, Daridan, Marzelle, Manescau en Steeg, 1995

Europan 4: de stedelijke periferie De 4de internationale Europan-prijsvraag is inmiddels van start gegaan. Onder het thema Constructing the town upon the town - Transformation of contemporary urban sites is gekozen voor de periferieën van ste-

den. De lokaties van Europan 4 vormen gebieden tussen de verschillende delen van het stedelijk weefsel. Ze liggen in zones die al een specifieke identiteit heb-

ben, maar die speelruimte bieden aan stedebouwkundige veranderingen die erop gericht zijn te breken met de afhankelijkheid van de periferie ten opzichte van het centrum. Europan 4-lokaties bevatten kenmerkende, moderne bebouwing, zoals historisch belangrijke gebouwen uit de twintigste eeuw die hun functie hebben verloren - bijvoorbeeld kazernes, fabrieken en institutionele gebouwen - of recente architectuur van minder belang zoals woonwijken, werkplaatsen en winkelgebieden, indien tenminste een deel daarvan verouderd is. De Nederlandse gemeenten die deelnemen aan Europan 4 zijn bij het verschijnen van deze krant bekend. Tussen 12 juni en 1 oktober a.s. kunnen architecten uit de deelnemende landen inschrijven voor deelname. 11

Achterweg in Elburg:

Beeldkwaliteitplan als bindmiddel Hanneke van den Nieuwenhof

Zoals bekend heeft de rijksoverheid door middel van de nota Ruimte voor Architectuur, allerlei publikaties en fondsen de gemeenten ertoe aangezet meer aandacht te besteden aan het uiterlijk van hun dorp of stad en daarvoor ook zelf beleid te gaan ontwikkelen. In plaats van een beoordelende/toetsende rol moeten de gemeenten meer een sturende/begeleidende rol innemen in de ruimtelijke ordening en de volkshuisvesting, ook ten aanzien van de architectonische kwaliteit. Een instrument dat daarvoor is ontwikkeld, is het beeldkwaliteitplan.

Doorgaans is een beeldkwaliteitplan opgebouwd uit een analyse van de ruimtelijke structuur en de bebouwingskarakteristiek en geeft het een visie op de toekomstige beeldkwaliteit van het betreffende gebied. Daarnaast worden er aanknopingspunten en richtlijnen in gegeven om de beoogde beeldkwaliteit te bereiken. Het slaat als het ware een brug tussen het bestemmingsplan, het stedebouwkundig plan en alle individuele bouwplannen, omdat alle aspecten aan bod komen die met het 'uiterlijk' van een wijk te maken hebben. Het beschrijft niet alleen de bebouwing, maar ook het groen en de inrichting van de openbare ruimte. Door de opbouw laat het beeldkwaliteitplan zich goed gebruiken als richtsnoer voor de ontwikkeling van bouwplannen in een wijk en voor de beoordeling van die plannen door de welstandscommissie. Inmiddels wordt het beeldkwaliteitplan regelmatig ingezet in Nederlandse gemeenten. Op zichzelf garandeert het echter geen ruimtelijke kwaliteit, maar het is wel een extra impuls in het proces om tot de beoogde kwaliteit te komen. Het is in de eerste plaats een afstemmingskader en een communicatiemiddel voor alle partijen die bij de planontwikkeling zijn betrokken. Dat een beeldkwaliteitplan niet altijd tot even groot succes leidt, is vaak te wijten aan een verkeerde toepassing. Wanneer het bijvoorbeeld wordt gehanteerd als een strak omschreven pakket van eisen, zal dat de betrokken partijen niet inspireren tot creatieve oplossingen. De kans is groot dat eenduidigheid dan toch weer uitmondt in eentonigheid. Wil een beeldkwaliteitplan met succes worden toegepast zal overigens niet alleen de inhoud aan bepaalde voorwaarden moeten voldoen, maar ook het proces waarbinnen het plan een strategische rol speelt. Essentieel is de aanwezigheid van een maatschappelijk en politiek draagvlak. Zonder dat heeft de inzet van een beeldkwaliteitplan geen enkele zin. Een gemeente waar men dit goed heeft gezien is Elburg, meent Hanneke van den Nieuwenhof, journalist bij het Eindhovens Dagblad. Zij sprak met Wim Schaap, wethouder ruimtelijke ordening, over de inzet van het beeldkwaliteitplan in de jongste Elburgse woonwijk Achterweg, over afstemming van het programma en over de cultuuromslag ten aanzien van architecten keuze.

Elburg is een oud vestingstadje aan het Veluwemeer, dat wordt omrand door een grachtengord.el. Rondom de stad ligt een brede groene gordel die onderdeel uitmaakt van het beschermde stadsgezicht. Dit betekent dat de uitbreidingen van Elburg op ruime afstand van het stadje plaatsvinden, aansluitend aan het oude lintdorp Oostendorp . Vanaf de Tweede Wereldoorlog zijn hier nieuwe woonwijken gerealiseerd. Begin jaren negentig werden voorbereidingen getroffen voor de aanleg van de jongste woonwijk Achterweg. De toenmalige wethouder, Albert Lok, vond dat deze anders zou moeten worden dan de andere wijken in Elburg. Het moest een wijk worden met een eigen gezicht en niet een verzameling individuele woningen. Bureau Kuiper Compagnons kreeg opdracht een stedebouwkundig plan te maken voor Achterweg, vastgelegd in een bestemmingsplan. In 1994 was aan alle noodzakelijke voorwaarden voldaan om de ontwikkeling van de wijk te starten. Om samenhang te bewerkstelligen tussen het stedebouwkundig plan, de vormgeving van de woningen en de inrichting van de openbare ruimte achtte de gemeente een beeldkwaliteitplan voor Achterweg noodzakelijk. De opdracht voor het opstellen daarvan ging naar het Gelders Genootschap als de adviseur van de gemeente op het gebied van de welstandszorg. Inmiddels was na de gemeenteraadsverkiezingen Wim Schaap als nieuwe wethouder voor ruimtelijke ordening aangetreden. Wat betreft Achterweg bleek hij even ambitieus als zijn voorganger. 'Het beeldkwa liteitplan is een goed instrument om te voorkomen dat er weer een eentonige wijk ontstaat. We hebben meer van die wijken hier. Er staan op zich heel leuke woningen, die individueel ook allemaal goed beoordeeld zijn, maar het totaal heeft geen meerwaarde. Aan de ene kant wilden wij geen wijk waar alles er zo identiek uitziet dat je je daar niet kan oriënteren. Aan de andere kant wilden we ook geen wijk waar alle huizen zo verschillend zijn dat je een heel onsamenhangend geheel krijgt. Met een beeldkwaliteitplan heb je een middel in handen om eentonigheid tegen te gaan, en wel een stukje eenheid in de verscheidenheid te brengen. Ook omdat in het beeldkwaliteitplan niet alleen de bebouwing maar ook het groen en de inrichting van de openbare ruimte worden beschreven', vertelt Wim Schaap. 'Vaak wordt er door de verschillende partijen in het bouwproces geworsteld met het probleem hoe in de startfase kwalitatieve doelstellingen moeten worden geformuleerd. Meestal leven er wel duidelijke ideeën over aspecten als onderhoudskwaliteit, functionele kwaliteit, woningtypen en dergelijke. Er is ook wel het besef dat architectonische en stedebouwkundige kwaliteit van belang zijn, maar een gespecificeerde beschrijving daarvan is moeilijk te geven . Een beeldkwaliteitplan biedt daarvoor een goede mogelijkheid. Het beschrijft niet alleen de bestaande en de gewenste ruimtelijke kwaliteit van een gebied, maar ook de uitgangspunten voor het stedebouwkundig ontwerp worden er in aangegeven. De randvoorwaarden voor zaken als massa, detaillering, materiaal- en kleurgebruik kunnen in een beeldkwaliteitplan nauwkeurig worden geformuleerd.'

Beeldkwaliteitplan Achterweg Het beeldkwaliteitplan Achterweg bestaat uit een inhoudelijk en een procedureel gedeelte. In het procedurele deel wordt ingegaan op de status van het beeldkwaliteitplan en de wijze waarop dit plan in het ontwikkelingsproces van het woongebied gehanteerd kan worden. In het inhoudelijk deel wordt het stedebouwkundig concept uiteengezet, zoals dat door het bureau Kuiper Compagnons is ontwikkeld. Het plan is opgebouwd uit een aantal deelgebieden, die elk een thema meekregen . De kern wordt gevormd door de Arena, een langgerekt vrijwel gesloten bouwblok, dat bestaat uit rijen van eengezinshuizen en gestapelde woningen. De hoofdontsluitingswegen lopen aan weerszijden van de Arena. Ten noorden en zuiden van de Arena lopen de Stroken, rechte woonstraatjes, bestaande uit vrijstaande en dubbele woningen . De middelste strook doorsnijdt de Arena, met een fiets- en wandelroute. Hierdoor ontstaat een lange zichtlijn door de wijk. Deze doorsnijding wordt geaccentueerd door blokken HAT-eenheden. In het midden van de Arena bevindt zich een parkachtig speelgebied. In de noord-westhoek van de wijk ligt de Veranda, bestemd voor echt grote vrijstaande woningen . Deze kijken uit op het zogenaamde 'groene hart', een groot parkgebied waarin onder andere nog oude boerderijen liggen. Aan de rondweg bij de kop van de Arena, zijn twee urban villa's gesitueerd. Deze hebben drie lagen en een plat dak. De urban villa's kregen de namen Reiger en Lepelaar omdat ze gedeeltelijk in het groen en gedeeltelijk in het water zijn geplaatst. De urban villa's vormen samen als het ware het visitekaartje van de wijk. Bestemmingsplan Samen met het bestemmingsplan, vormt het beeldkwaliteitplan het richtsnoer voor de ontwikkeling van bouwplannen in het woongebied Achterweg en de basis voor de planbegeleiding door de gemeente en de welstandscommissie . 'Het bouwt voort op het bestemmingsplan Achterweg. Om de overdracht goed te laten verlopen is eerst overleg geweest met de stedebouwkundig ontwerper en de verantwoordelijke ambtenaar waarbij het hele plan is doorgesproken . Daarbij zijn verschillende aspecten aan de orde gekomen. Er is gekeken naar wat de stedebouwkundige voor ogen had bij de verschillende thema's die in het plan zijn verwerkt en hoe de gronduitgifte moest plaatsvinden om het samenhangende beeld te bewerkstelligen. Alle zaken die uiteindelijk het totaalbeeld bepalen zijn doorgesproken en daar zijn afspraken over gemaakt, die zijn vastgelegd in het beeldkwaliteitplan.' In de raadscommissie VROM werd zeer positief gereageerd op het beeldkwaliteitplan . 'In de tijd dat het allemaal begon te spelen, verscheen er een circulaire van VROM en WVC hoe het beeldkwaliteitplan bestuurlijk qua instrumentarium zou moeten worden ingebed en in de bestaande regelgeving juridisch ingepast zou kunnen worden. Daarin werden ook voorbeelden gegeven hoe er met een beeldkwaliteitplan gewerkt kan worden. Dat was natuurlijk prachtig op tijd, een maand voor de Raadsvergadering . Dus toen het voorstel in de Raad kwam, is het echt als een hamerstuk er door gegaan.'

Bouwteam Omdat de wijk in relatief korte tijd tot stand zou komen, werd besloten een bouwteam samen te stellen dat verantwoordelijk werd voor de gehele uitvoering van de wijk Achterweg. Dit team bestaat uit drie ambtenaren (respectievelijk van Ruimtelijke Ordening, Grondzaken en Bouwen Woningtoezicht) en de opstellers van het beeldkwaliteitplan, twee afgevaardigden van het Gelders Genootschap. Wim Schaap is voorzitter van het team . Afhankelijk van de problematiek worden tijdelijk mensen vanuit hun specialisme aan het bouwteam toegevoegd, bijvoorbeeld ambtenaren van Projectontwikkeling en Verkeer en van Groen . 'We zijn gestart met de projectmatige plannen: de Arena, de urban villa's en de delen van de Stroken . De plannen zijn in verschillende schetsstadia met de architecten in het bouwteam besproken . Daarbij werd hen wel duidelijk dat ook de gemeente het serieus meende, dat er kwaliteit moest worden geleverd . Daar stond overigens tegenover dat de procedures heel snel verliepen', verklaart Schaap. 'In mijn opinie is dit een veel betere methode dan wanneer je één supervisor aanstelt, die een grote macht heeft. In dit bouwteam functioneren de betrok kenen op basis van gelijkwaardigheid . Gezamenlijk bewaken wij het beeldkwaliteitplan. Voordeel van zo'n team is dat je geen afzonderlijke bemoeienis meer hebt van de verschillende sectoren, maar dat er één platform is waa r alles wat met de Achterweg te maken heeft, direct aan de orde kan komen. Het bouwteam had ook een zeeffunctie ten opzichte van de welstandscommissie. Je kunt dus veel sneller en efficiënter werken .' Als voorbeeld noemt Schaap de aanvankelijke problemen met de parkeergelegenheid. ' Bij het bespreken van de inrichting van de openbare ruimte, kwamen we er achter dat er veel te weinig parkeerplaatsen waren . Dat hebben we samen met de verantwoordelijke ambtenaar in het bouwteam kunnen oplossen . Alles kon direct worden geregeld omdat alle verantwoordelijkheden aan tafel zaten . En het resultaat sluit goed aan bij het gewenste ruimtelijke beeld.'

I! \

Î ~\

I \\ l .

Stedebouw kundi g plan Achterweg

Afstemming Ook de uitgifte van de grond was een belangrijk aandachtspunt voor het bouwteam. 'Je kunt wel een schitterend stedebouwkundig plan hebben, maar als dan vervolgens de grond over diverse belanghebbenden verdeeld moet worden, loop je toch het risico dat de oorspronkelijke eenheid van het plan verloren gaat. Als je samenhang wil krijgen in een bepaald gebied, dan kun je het beste die onderdelen van de wijk waar de sterkste samenhang moet ontstaan projectmatig uitgeven . In gebieden waar vanuit de beeldkwaliteit een grotere variatie mogelijk is, kan de grond daarentegen individueel uitgegeven worden. Het gaat om een uitgekiende gronduitgifte, gebaseerd op de intenties van het beeldkwaliteitplan.' Maar niet alleen de gronduitgifte, ook het programma en de architectenkeuze moesten worden afgestemd op het beoogde ruimtelijke beeld . Die afstemming betekende dat men zich moest aanpassen . 'Bij een projectontwikkelaar, aan w ie op basis van eerder gemaakte afspraken al grond was toegewezen, heeft de bouwcommissie als voorwaarde gesteld dat drie verschillende architecten een schetsplan zouden maken . Deze zijn door het bouwteam en de welstandscommissie beoordeeld, op bas is waarvan de beste is uitgekozen . Maar in alle gevallen leidde juist die afstemming tot een grotere betrokkenheid en verantwoordelijkhe id voor het totaalprodukt. Daardoor ontstaat er een veel beter eindresultaat. Zoals het middengedeelte van Achterweg, de Arena . Dit gebied was verdeeld onder twee woningbouwveren igingen en wij hoopten eigenlijk dat zij voor dezelfde architect zouden kiezen. Helaas was dat niet het geval. Het resultaat was echter zeer verrassend. Want doordat de gekozen architecten zelf zo enthousiast en overtuigd waren over het plan, zijn zij uit zichzelf vanaf de start heel nauw gaan samenwerken . Een mooier voorbeeld van de stimulerende werking van een beeldkwaliteitplan, kun je bijna niet geven.' Draagvlak Het allerbelangrijkste was echter dat de Elburgse bevolking enthousiast zou zijn over de plannen. Om het noodzakelijke maatschappelijke draagvlak te creëren

werd er veel aandacht besteed aan voorlichting . 'We hebben enkele voorwaarden aan de ontwerpen gesteld zoals toepassing van langskappen. Ook hebben we de kleur van de dakpannen vastgesteld, maar op zich valt het aantal 'spelregels' erg mee. Waar mensen wel over zijn gevallen, is dat men gebruik moet maken van een geregistreerd architect en dat de woning op de lokatie moet zijn ontworpen. We hebben zelfs gesteld dat de grond pas wordt uitgegeven als het ontwerp door welstand is goedgekeurd . Dat veroorzaakte wel enige commotie, want dat is hier nog absoluut niet gebruikelijk. Je ziet hier nog steeds dat mensen zelf een tekening maken of dat aannemers een ontwerp leveren. Dat vergt dus echt een cultuuromslag. Om de 'pijn' en igszins te verzachten, hebben we deze keer ter compensatie de grondprijs wat lager gehouden . Om het proces echter te kunnen voltooien, moet er een maatschappelijk draagvlak zijn. Om dat te bewerkstelligen hebben we gekozen voor een actieve aanpak. Wij zijn meteen zo veel mogelijk informatie gaan verstrekken. We hebben persconferenties gegeven en d iverse voorlichtingsbijeenkomsten belegd, waar mensen terecht konden met hun persoonlijke vragen . Er was enorm veel interesse vanuit de bevolking. De opkomst was zelfs zo groot dat we toegangskaartjes moesten gaan verstrekken . Dat zijn natuurlijk schoonheidsfoutjes. Die doen op zich niets af aan het positieve resultaat, maar een volgende keer zou je dat anders doen.' Wim Schaap is tevreden over het proces, het functioneren van de bouwcommissie en het plan wat nu gerealiseerd wordt. 'Ik ben heel tevreden met Achterweg, maar ik denk wel dat we er in de toekomst eerder mee moeten beginnen . Ik denk dat het beter werkt als het beeldkwaliteitplan gelijktijdig met het opstellen van het bestemmingsp lan ontwikkeld zou worden. Dan praat ik over de indeling van de wijk, over de hoofdstructuren en dergelijke. Door de ervaring met Achterweg kan ik echter rustig zeggen dat als het aan mij ligt, in de toekomst bij ieder nieuw bestemmingsplan gebruik wordt gemaakt van een beeldkwal iteitplan.' 13

Wim Schaap, w ethouder ruimt elij ke ordening Elburg

Informatie Gemeen t e Elburg Wim Schaap, wethouder ru imtelijke ordening Postbus 70 8080 AB Elburg tel. 05250 - 84033 Gelders Genootschap Anne van Kuijk Postbus 68 6800 AB Arnhem tel. 085 - 421742 fa x 085 - 429404

ALKMAAR, Gemeente E. Diepenmaat. sector RO Keetgracht 1 1811 AM Alkmaar tel. 072 - 142439 ALMERE, Stichting QQ Hans Spaans Postbus 200 1300 AE Almere tel. 036· 5399558 AMERSFOORT, Architectencafé Jan Schoutrop, Gerda Brethouwer p/a De Zonnehof, CBK Postbus 699 3800 AR Amersfoort tel. 033 - 633034 AMSTERDAM, ARCAM Maarten Kloos, Jeanine van Pinxteren Waterlooplein 211-213 1011 PG Amsterdam tel. 020 - 6204878 ARNHEM/NIJMEGEN, ACAN Ap van Dam, Frank Ritmeester Coehoornstraat 2 6811 LA Arnhem tel. 085 - 515711

Lokale architectuurcentra De verspreiding van kennis over architectuur en het vermogen om architectonische waarden te herkennen kan de vraag naar architectonische kwaliteit doen vergroten. De rijksoverheid heeft in haar nota Ruimte voor architectuur nadrukkelijk de wens te kennen gegeven de ontwikkeling van gemeentelijk architectuurbeleid te ondersteunen. In het OLA komen de lokale architectuurcentra van Nederland tweemaandelijks bijeen. Wanneer er meerdere centra in één gemeente actief zijn, is doorgaans de 'best geïnformeerde' instelling vertegenwoordigd in het OLA. Waren er eind 1993 nog 12 instellingen uit even zovele gemeenten vertegenwoordigd in het OLA, nu, een jaar later, is dat aantal verdubbeld. In december 1994 werd de architectuurgalerie Rondeel in Deventer werden geopend en in de gemeente Hoorn is het initiatief genomen om een architectuurcentrum van de grond te krijgen. De gemeente Hoorn is daarover zo enthousiast, dat in de onlangs vastgestelde architectuurnota is bepaald een half procent van de opbrengst van grondverkoop te bestemmen voor financiering van een architectuurcentrum.

BREDA, Gemeente Willem Oomens, Paul van der Grinten Postbus 3920 4800 DX Breda tel. 076· 293808 DELFT, Toren van Oud Ton Voets Van Leeuwenhoeksingel 69 2611 AE Delft tel. 015 - 143941 DEN BOSCH, Gemeente Gert Jan Arts Postbus 12345 5200 GZ Den Bosch tel. 073 . 155399 DEN HAAG, Wils & Co Victor Freijser J. vd Doesstraat 4 2518 XN Den Haag tel. 070 - 3625948 DEVENTER, Stichting Rondeel Peter Ghijsen Achter de Muren Zandpoort 12 7411 GE Deventer tel. 05700-16838 DIEPENHEIM, Kunstvereniging Joop Hoogeveen, Harrie ten Dam Grotestraat 17 7478 AA Diepenheim tel. 05475 - 2143 EINDHOVEN, Stichting Q Cees Donkers, Ton Langenberg St. Odulphusstraat 35 5614 AN Eindhoven tel. 040 - 386403 / 453810 ENSCHEDE, OverRuimte Albert Fien, Chris Hein Oude Markt 26 7511 GB Enschede tel. 053 - 300999 GRONINGEN, CAS Sjoerd Cusveller, Anke Kroeze Postbus 7081 9701 LB Groningen tel. 050 - 673558/672199 HAARLEM, ABC Piet Roos, Ellen Siebert Groot Heiligland 47 2011 EP Haarlem tel. 023 - 340584 HEERLEN, Vitruvianum Volmar Delhey Stadsarchief, gem. Heerlen Postbus 1 6400 AA Heerlen tel. 045 - 604404 HELMOND, Gemeente Herman Mens gemeente Helmond afd. Ruimtelijke Ordening Postbus 950 5700 AZ Helmond tel. 04920 - 87622 HOORN, Gemeente Joost Buchner, Jan van der Heijden Gemeente Hoorn Nieuwe Steen 1 1625 HV Hoorn tel. 02290 - 52491

Het Rondeel, galerie voor architektuur en stedebouw in Deventer Peter Ghijsen Het Rondeel is een onderdeel van de verdedigingsmuur van de oude binnenstad van Deventer. Het Rondeel heeft een deels overdekte ruimte onder de toren en een weergang over de stadsmuur. Deze resten van de stadsmuur zijn in 1966 gerestaureerd, maar verkeerde al jarenlang in slechte staat door een voortdurende blootstelling aan vandalisme. Het ernaast gelegen Architektenburo Ghijsen Partners heeft het initiatief genomen om een plan te ontwikkelen dit Rondeel te overkappen en hier de functie van een galerie voor architectuur en stedebouw aan te geven. De organisatie van de galerie staat overigens los van het bureau - om belangenverstrengeling te voorkomen - en wordt georganiseerd door de stichting Rondeel. De gemeente Deventer heeft zich van meet af aan sterk positief over dit voorstel uitgesproken. Bij de restauratie en conservering van het Rondeel heeft de gemeente een restauratiesubsidie toegekend via het Nationaal Restauratie Fonds. Ook de BNA Stedendriehoek ondersteunt het initiatief. Hoofddoelstelling van de Stichting Rondeel is het stimuleren van architektuur en stedebouw onder het publiek, opdrachtgevers, ontwikkelaars, makelaars, beleggers en beleidsmakers (van gemeente tot provincie). Landel ijk, maar ook in Deventer en omgeving is de belangstelling voor architectuur de laatste tijd sterk toegenomen. Architecten merken dit gunstige klimaat bij de verlening van opdrachten. Er wordt meer dan vroeger om architectonische kwaliteit gevraagd. Maar er is nog geen reden om gezapig achterover te leunen. Er moet nog veel verbeteren, zowel in de diepte als in de breedte, en architectuur dient als cultuur een steviger en bestendiger plaats bij de doelgroepen te krijgen. Beleidmakers, makelaars en projektontwikkelaars zijn gevoelig voor de mening van de bevolking, waardoor het van belang is ook het publiek hierbij te betrekken. Voor de inhoudelijke invulling van de tentoonstellingen is een raamplan opgesteld . Gedacht wordt aan een serie thematische tentoonstellingen, waarbij landelijke (en eventuele internationale) voorbeelden 'vergeleken' worden met de situatie in Deventer en omgeving, ongeveer de Stedendriehoek. De achterliggende gedachte is om ten eerste het blikveld te verruimen, enthousiasme te wekken en de discussie te verbreden. Programma voor 1995 Voor 1995 staan de thema's stedebouw, woningbouw en de spannende combinatie van nieuw en oud (interventies in de historische context) op het programma. Dit programma wordt door een raad van advies opgesteld, waarin arch itecten, ambtenaren, een projectontwikkelaar, en een kunstenaar zijn vertegenwoordigd. De stichting hoopt enkele rondreizende tentoonstellingen op dit gebied te bemachtigen,

maar zal ook de produktie van eigen tentoonstellingen entameren . Bij elke tentoonstelling zal een lezing, discussie of colloquium gehouden worden . Voor gastsprekers zal gezocht worden naar bekende specialisten op de betreffende gebieden van de tentoonstellingen. Tussendoor hoopt de stichting enkele excursies te organiseren naar verschillende plaatsen in het land (of even over de grens), waar inspirerende voorbeelden te zien zijn . Dit ambitieuze programma kan de stichting niet op z'n eentje organiseren . Wij hopen dat de stichting Rondeel een kring enthousiaste architectuurliefhebbers om zich heen zal verzamelen, die ideeën aandragen, discussies organiseren en meehelpen om mooie tentoonstellingen te organiseren . Het Rondeel wil een platform zijn voor een groep betrokken bouwers, opdrachtgevers, ontwerpers en beleidsmakers. Het Rondeel heeft een startsubsidie gekregen van het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Hiermee wordt het de stichting mogelijk gemaakt om te starten met een aantal tentoonstellingen en onderwijl te werken aan de opbouw van een betrokken achterban van donateurs, vrienden en bezoekers. De stichting zoekt daarnaast de onontbeerlijke financiële steun. Er zijn enkele sponsors en er worden donateurs gezocht onder de bedrijven en instellingen die aktief zijn in de bouwen de ruimtelijke ordening. Daarnaast zoekt het Rondeel een brede en betrokken achterban, die nieuwsgierig is naar wat hier gebeurt en kan men lid worden van de Vrienden van het Rondeel.

Galerie Rondeel, galerie voor architektuur en stedebouw in Deventer (maquette)

Bouwplan Visserseiland in Hoorn. Medio februari heeft de Hoornse gemeenteraad besloten een voorbereidingsbesluit te nemen in het kader van de w et op de Ruimtelijke Ordening voor het Visserseiland. Dit, omdat het geldende bestemmingsplan geen w oningbouw toestaat. Het eiland was best emd voor bedrij vigheid, recreatie en jachthaven. Inspraakrondes volgen deze zomer. Scholtens Bouwbedrijf uit Andijk heeft inmiddels een bouwplan voor 152 koopwoningen voor dit gebied ontwikkeld . Dit plan bevat (van links naar rechts op de foto) een blok van 37 drive-in w oningen in 4 bouwlagen, 3 rijen van elk 11 drive-in woningen aan de Grashaven, t w ee 25 meter hoge torens met 44 appartementen over 9 bouwlagen aan het Hoornsche Hop en een halfronde toren van 40 meter hoog met 15 etages op de zuidwestpunt. Bestaande huisvesting van waterskivereniging, reddingsbrigade en restaurant zouden voor het plan moeten wijken . Aan hen is huisvesting toegedacht aan de oostzijde van de hoogste woontoren .

Structurele aandacht voor architectuur in Hoorn Joost Buchner

Met de presentatie van de nota 'Gemeentelijk architectuurbeleid Hoorn 1994' wil het gemeentebestuur van Hoorn structureel aandacht gaan besteden aan de architectonische kwaliteit van de gebouwde omgeving en het draagvlak hiervoor bij de belanghebbenden en burgers verbreden. In november 1994 is de architectuurnota door de gemeente aangenomen. Met het vaststellen van de nota is er door de gemeenteraad besloten structuree l een fonds voor architectuur in te stellen dat 0,5% van de jaarlijkse grondverkoop bedraagt, wat betekent dat er in Hoorn jaarlijks fl. 70.000,- beschikbaar komt. Het fonds komt in beheer bij een op te richten stichting waarin gemeente, architecten, opdrachtgevers en kunststichting 'De Achterstraat' participeren . Met het aannemen van deze nota is in feite het startsein gegeven voor een reeks van activiteiten met het gebruikelijke doel het architectuurklimaat in Hoorn te verbeteren. Het fonds is dan ook direct van start gegaan met een reeks van activiteiten . Activiteiten in 1995 Allereerst heeft de gemeente het initiatief genomen om in de tweede helft van 1995 een informatie- en documentatiecentrum over architectuur in het algemeen en Hoornse architectuur in het bijzonder op te zetten. Opdrachtgevers kunnen er terecht voor informatie over architectuur, stedebouw en welstandscriteria zoals die in Hoorn gelden . Het centrum heeft tevens tot doel de burgers meer te betrekken bij de kwaliteit van de gebouwde omgeving. De gedachten zijn om het centrum te huisvesten bij de openbare bibliotheek en bestuurlijk onder te brengen bij de nog op te richten stichting. Vooru itlopend op de start van het informatiecentrum zal in de Noorderkerk een reeks tentoonstellingen worden gehouden. Inmiddels zijn er al een aantal tentoonstellingen afgelopen, zoals de tentoonstelling 'Architecture à découper', over de internationale architectuur en de tentoonste lling 'Moderne architectuur in Nederland', waarbij de architectuurstromingen van deze eeuw werden geïllustreerd aan de hand van voorbeelden uit de provincie

Noord-Holland. Op dit moment is er een dubbel-tentoonstelling gewijd aan de situatie in Hoorn: 'Architectuur in Hoorn' en 'Vier architecten in Hoorn'. De eerste tentoonstelling schenkt volop aandacht aan het monumentale erfgoed uit het verleden en aan de hedendaagse architectuur, in de vorm van fotopanelen, tekeningen, maquettes, video en dia's. De tweede belicht de ideeën van vier architectenbureaus voor de vierde en de laatste fase van de nieuwbouwwijk de Kersenboogerd. Er zullen in het eerste kwartaal van 1995 symposia worden georganiseerd omtrent de relatie tussen architectuur, welstand, kunst en politiek. Het doel is om de ruimte voor hoogwaardige architectuur aan te reiken en af te stemmen op de gebouwde en te bebouwen omgeving. De bijeenkomsten zijn allereerst bestemd voor mensen die beroepsmatig of vanuit politieke betrokkenheid te maken hebben met bouwen. Aan het eind van een symposium zal getracht worden een aantal verklaringen vast te leggen, met de bedoeling deze in het beleid te coöpereren . Vanuit het in te stellen fonds zal tweejaarlijks een nader te bepalen bedrag beschikbaa r worden gesteld voor de hoogst gewaardeerde architectuur in Hoorn. De jury zal bestaan uit deskundigen, een vertegenwoordiger van het gemeentebestuur en een onafhankelijke voorzitter. Het toekennen van zo'n lokale prijs stimuleert het architectuurklimaat en heeft positieve invloed op de publieke opinie . Voor een aantal projecten is de invloed van de Nota zeer duidelijk herkenbaar: voor een in de nabije toekomst te bouwen woningbouwproject heeft de raad de architectenkeuze gemaakt, een keus die in alle opzichten afwijkt van het gebruikelijke beeld. Binnenkort zullen er nog een aantal kleine projecten starten met pas afgestudeerde ontwerpers teneinde op een 'vernieuwende' wijze vorm te geven aan enkele verdichtingsplannen . Er wordt eindelijk weer over architectuur gepraat in Hoorn . In maart zal er een stichting in het leven worden geroepen die de taak krijgt de doelstellingen van de architectuurnota uit te voeren. Daarmee zal de feitelijke uitvoering enigszins los komen te staan van de gemeentelijke bemoeienis. 15

LEEUWARDEN, de Bouw/Kunst Hans Heijdeman, Bauke Tuinstra Arnold Feijstraat 21 8921 SJ Leeuwarden tel. 058 - 157172 LELYSTAD, provincie Flevoland Heleen Geluk Provinciehuis Flevoland Postbus 55 8200 AB Lelystad tel. 03200 - 72489 MAASTRICHT, Topos Niek Bisscheroux Hertogsingel 68 6214 AE Maastricht tel. 043 - 218705 MIDDELBURG, OHA Gerrit Schoenmakers Molstraat 2 4331 SM Middelburg tel. 01180 - 24763 ROTTERDAM, RKS Anne-Mie Devolder Mauritsweg 35 3012 JT Rotterdam tel. 010 - 4141666 TILBURG, CAST/TKS Andre Storimans, George Bedaux p /a Tilburgse Kunststichting Wi/lem /I-straat 47-49 5038 BD Tilburg tel. 013 - 434732 UTRECHT, Post Planjer Daphne Kaffka, Ko Jacobs J.P. Coenstraat 27 3531 EL Utrecht tel. 030 - 936129 Coördinatie OLA: ARCH ITECTUUR LOKAAL Ci/ly Jansen tel. 010 - 4369000

Agenda

Architectuurprogramma's in Nederland, april tlm juni 1995

ALMERE maart/juni Stedelijkheid van een nieuwe stad Presentaties op zondagochtend over stedelijkheid van grootschalige stedelijke uitbreidingen in De Paviljoens, Almere-Stad. 26/3 Gerrit Janssen, de betekenis van evenementen 30/4 Jan Gehl, de betekenis van ruimte 11/6 Andres Duany, the meaning of urbanistic design Elke bijeenkomst wordt afgesloten met een begeleide wandeling over het subthema van die ochtend. De Paviljoens is open om 10.00 uur, aanvang presentatie 10.30 uur. Entree f. 10,- incl. lunch en stadswandeling. Reserveren en informatie: Hans Spaans, tel. 036 - 53995S8.

7/4 Functionalisme en Neo-functionalisme in Estland Lezing door kunsthistorica Karin Hallas, directrice Museum voor de Estlandse Achitectuur. Aanvang 20.00 uur, toegang gratis. Vrije Academie, Paviljoensgracht 20. Informatie: 070 - 3638968.

23/4 Art nouveau in Groningen Stadswandeling onder begeleiding . Aanvang: 14.00 uur Martinitoren, kosten f. 12,50. Informatie en aanmelding: Athena's Boekhandel, Oude Kijk in 't Jatstraat 42, 050 - 125593.

8/4 Lezingen en discussie over de functionalistische architectuur als de onuitputtelijke bouwstijl van de twintigste eeuw. Aanvang 20.00 uur, toegang grat is. Vrije Academie, Paviljoensgracht 20. Informatie: 070 - 3638968.

9/5 Goed wonen; na-oorlog se wooncultuur in Nederland Lezing door kunsthistoricus drs. Ewa ld Jamin, in Tablinium , De Oosterpoort, Trompsingel 27. 19.30 - 21.30 uur, kosten f. 12,50. Informatie en aanmelding: Athena's Boekhandel, Oude Kijk in 't Jatstraat 42, 050 - 125593.

23/4 Jugendstilwandeling Haagse binnenstad O.l.v. Jeanine va n Santen, 10.30 - 13.00 u, toegang f. 22,50. Informatie: de Kunstkijker, tel. 070 - 3106350.

AMERSFOORT

EINDHOVEN

16/5 Visie op de stad Lezing van Ypke Gietema, voorz itter we lstandscommissie Groningen en voormalig wethoude r RO Groningen in het Amersfoorts Arch itectencafé, De Zonnehof, Zonnehof 8, 20.00 - 23.00 uur, toegang gratis. Informatie: Gerda Brethouwer, tel. 033 - 633034.

11/4 Guido Swart Recent werk van Guido Swart, architektenburo Coppens te Eindhoven. Eindhoven Connectie, Kovos ruimte, Dommelstraat 11. Aanvang 20.00 uur. Informatie: Eindhoven Connectie, 040 - 410100.

AMSTERDAM

tlm 15/4 Herman Haan Ontdekkingsreiziger in Afrika, bouwer in Nederland. Tentoonstelling in ARCAM Galerie, Waterlooplein 213, di tlm za 13-17. Informatie: Birgitte de Maar, 020 - 6204878. 21/4 tlm 316 IJburg: de geschiedenis van de toekomst Tentoonstelling in ARCAM Galerie, Waterlooplein 213, di tlm za 13-17. Informatie: Birgitte de Maar, 020 - 6204878.

11/6 tlm 15n De architectuur van het ROA Een indruk van de architectuur in de verschillende gemeenten die straks deel uit gaan maken van het Regionaal Orgaan Amsterdam, of Stad provincie Amsterdam. ARCAM Galerie, Waterlooplein 213, di tlm za 13-17. Informatie: Birgitte de Maar, 020 - 6204878. DEN HAAG

4/4 Debat Wils & Co organiseert een debat waarin aan de hand van enkele concrete projecten gekeken wo rdt naar de vrijheid en kunde van de ontwerper. Inleiding door Lucien Steil over imitatie en inventatie. Debat O.l.V. Maarten Kloos. Vm. Raadzaal, Javastraat 26, va naf 20 .00 uur, toegang fl. 5,-. 6/4 tlm 29/4 Estland-manifestatie Den Haag Culturele uitwisseling tussen Estlandse en Nederlandse op het constructiv isme en functiona li sme georiënteerde architecten en beeldend kunstenaars. Vrije Academie, Paviljoensgracht 20. Informatie: 070 - 3638968. 6/4 Filmprogramma met documentaires over de architect Ikunstenaars Leonhard La pin, Vilen Künnapu, Juri Okasen. Dia-programma's over hedendaagse kunst en architectuur in Estland . Aanvang 20.00 uur, toegang gratis. Vrije Academie, Paviljoensgracht 20. Informatie: 070 - 3638968.

10/5 - 23/6 Zoeken naar architectuur Tentoonstelling in het Centrum voor Architectuur en Stedebouw, Gedempte Zuiderdiep 98, geopend tijdens kantooruren.

13/6

Toon Kandelaars Recent werk van de Mierlose architect Toon Kandelaars. Eindhoven Connectie, Kovos ruimte, Dommelstraat 11. Aanvang 20.00 uur. Informatie: Eindhoven Connectie, 040 - 410100.

26/3 Historische wandeling Stadswandeling onder begeleid in g. Aanvang: 14.00 uur Martinitoren, kosten f. 12,50. Informatie en aanmelding: Athena's Boekhandel , Oude Kijk in 't Jatstraat 42, 050 - 125593 . 28/3 Architectuur van de wederopbouw 11 Lezing door Marijke Martin en Annet Tijhuis, architectuurhistorica, in Tablinium, De Oosterpoort, Trompsingel27. 19.3021.30 uur, kosten f. 12,50. Informatie en aanmelding : Athena's Boekhandel, Oude Kijk in 't Jatstraat 42, 050 - 125593.

2/4 Hofjes in Groningen Stadswandel in g onder begeleiding. Aanvang: 14.00 uur Martinitoren, kosten f. 12,50. Informatie en aanmelding: Athena's Boekhandel, Oude Kijk in 't Jatstraat 42, 050 - 125593. 5/4 New Vork Lezing door architectuurhistoricus drs. Yke Kramer, in Tablinium, De Oosterpoort, Trompsingel27 . 19.30 - 21.30 uur, kosten f . 12,50. Informatie en aanmelding : Athena's Boekhande l, Oude Kijk in 't Jatstraat 42, 050 - 125593. 11/4 Frits van Dongen Lezing door architect Frits van Dongen in Academie van Bouwkunst, Ged. Zuiderdiep 158. Aanvang 20.00 uur, toegang gratis. Informatie: 050 - 673558. 19, 20, 26, 27/4 Cursus Duurzaam Bouwen Het mobiliseren van de kennis omtrent het beleid Duurzaam Bouwen, dit overal in te zetten en te concretiseren in beleid. Cursusprijs is f. 1.195, - excl. cassetteband à f. 225,- . Informatie: Bestuurscentrum Noord-Nederland, Oosterstraat 56a, tel. 050 - 185110.

28/3 Architectencafé Eerste lezing in het architectencafé te Helmond in het Speelhuis, Speelhuisplein 2, aanvang 20.00 uur. Spreker is Noud de Vreeze van het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Informatie: Herman Mens, 04920 - 87622 HOORN

tlm 30/3 Zicht op kwaliteit Tentoonstel ling over architectuur in Hoorn. Noorderkerk, Kleine Noord 30, di, wo en vr 14-17, do 14-21 en za 11-16. Toegang gratis. MAARSSEN 22, 23, 29, 30/3 Cursus Duurzaam Bouwen Het mobiliseren van de kennis omtrent het beleid Duurzaam Bouwen, dit overal in te zetten en te concretiseren in beleid. Cursusprijs is f . 1.195,- excl. cassetteband à f. 225,-. Informatie: Bestuursacademie Randstad, tel. 03465 - 93139. MIDDELBURG

HAARLEM

tlm 26/3 9/5 Theo Teeken Recent werk van de Heerlen se architect Theo Teeken . Eindhoven Connecti e, Kovos ruimte, Dommelstraat 11. Aanvang 20.00 uur. Informatie : Eindhoven Connectie, 040 - 410100.

GRONINGEN 21/4 Decentralisatie van het verkeers- en vervoersbeleid Provincie: de vervoerregio nieuwe stijl? Congres in het Hilton Hotel Amsterdam, georganiseerd door het Nederlands Studiecentrum. Sprekers zijn de Kamerleden Van Gijzel, Reitsma, Remkes en Van 't Riet; De Koning (Rotterdam), Pans (Almere), Pilzecker (Breda), Rombouts (IPO). In 't Veld (Erasmus Universiteit) en Van Zoelen (FRAM groep) . Voorz itter is Walter Etty, de kosten bedragen f . 895,- en informatie is verkrijgbaar bij G. van der Plas en C. Mencke, tel. 010 - 4349966 .

tot 28/4 Wederopbouw Tentoonstelling in het Centrum voor Architectuur en Stedebou w, Gedempte Zuiderdiep 98, geopend tijdens kantooruren.

HELMOND

Euralille. OMAIRem Koolhaas: foto's van Edwin Walvisch van het stationscomplex in Lille De tentoonstelling bestaat uit drie delen naar een ontwerp van architect Jaap Walvisch; in gesloten ruimten zijn de onderdelen van het Euralille project ondergebracht, te weten TGV-station, winkelcentrum en Grand palais. Bovendien is er een schaalmodel te zien van de Nederlandse HSL-trein. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij.

tlm 23/4 Wijk te kijk: de Vijfhoek Tentoonstelling over de binnenstadswijk de Vijfhoek naar aanleiding van het onderzoeksresultaat van de Historische Werkgroep Haerlem. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij. 25/3 tlm 21/5 J.B. van Loghem Beelden van een zoektocht naar het fundament onder de enorme veelzijd igheid van zijn oeuvre. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij. 29/4 tlm 18/6 Ruimte voor orde en chaos, een tentoonstelling over stadsconcepten Presentatie va n de verwantschappen tussen de stadsontwikkeling en de evolutie van de cultuur en tussen stedelijke orde en chaos als twee inherente fases va n die processen. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij. 21/5 tlm 2718 Stedebouwkundig festival 'Haarlem 2095' Beeld va n een samenleving anno 2095 va nuit het perspectief van onze tijd. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij. 25/6 tlm 2718 Woningbouw in de toekomst Inspirerende projecten voor het wonen in de 21ste eeuw. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij. 2516 tlm 10/9 Kinderen bouwen aan de toekomst In het kader van Haarlem 750 en de ABC-scholenarchitectuurprijs 1995, geven leerlingen van basis en voortgezet onderwijs hun visie op bouwen en wonen in 2095. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij . iedere laatste vrijdag van de maand Café van Welstand Discussie middag over architectuurbeleid in Haarlem en plannen voor Haarlem. Het café is geopend van 15.30-18.00 uur. ABC, Groot Heiligland 47, di tlm za 12-17, zo 13-17, toegang vrij.

24/3 Debat welstand 12/5 Debat waterfronten Beide debatten vinden plaats in Schuttershof Middelburg, 16.30 uur. Informatie: Johan de Koning, 01180 - 24763. MIDDELHARNIS

tlm 14/4 Ashok Bhalotra 'Twee druppels' een huwelijk tussen ratio en gevoel. Een tentoonstelling va n tekens en tekeningen, van maquettes en beelden. Gemeentehuis Middelharnis, Kon. Juliana· weg 45, ma tlm vr 9.00-16.30. ROTIERDAM 21, 28/3, 414 Avondcolleges Vastgoed & Ruimtelijke Ordening Het verkrijgen van een praktisch overzicht van de vele wetten, regelingen en pol itieke aspecten die beslissingen bij de ontwikkeling en beheer va n vastgoed in belangrijke mate beïnvloeden. Inzicht in de belangrijkste Ruimtelijke Ordening-begrippe n. De eerste reeks colleges is reeds begonnen, maar er is een mogelijkheid deze in de volgende reeks alsnog te volgen. Deze reeks zal in het najaar 1995 plaatsvinden. Kosten f . 1.495,incl. publikaties, syllabus etc. Informatie: Management Studiecentrum, Marion Seiffers, 010 - 4603041. tot 9/4 Industriecultuur aan de Maas Het Rotterdamse oeuvre van Michiel Brinkman. Collectiega lerij NA i, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200. tot 16/4 Gunnar Daan Hedendaags traditionalisme. Overzichtstentoonstelling, balkonzaal NAi, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200. tot 23/4 Los Angeles, verslag van een studiereis Met de tentoonstelling Expeditie L.A. doen achttien Nederlandse architecten, stedebouwkundigen, landschapsarchitecten en architectuurbeschouwers verslag van de stu· diereis naar Los Angeles waaraan zij vorig jaar deelnamen. Ze laten zien op welke wijze de metropool en zijn architectuur hen fascineert. Met proefproject CD-ROM (zie pag ). Zolderzaal NAi, Museumpark 2S, diza 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200. 26/4 Congres Deregulering en Decentralisatie Milieubeleid Richting geven aan uitvoering. Als thema's kunnen worden genoemd : Verzakelijking van het milieubeleid, strategie, planvorming en uitvoering, de consequenties voor het bedrijfsleven, milieumanagementmodellen, milieubeleidsmonitoring en financiering van het milieubeleid nu en in de toekomst. Kosten f. 895,-.lnformatie: Nederlands Studiecentrum, Janny Zeilstra, tel. 010 - 4349966.

1/4 tot 7/5 Golem, de rijkdom van de architectuur Illustratie architecte Urit Luden van het veelomvattende multidisciplinaire karakter van de architectuur. Grote Zaal NAi, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200.

2/5 Architectuur Lezing van Dr. R. Dettingmeijer, Architectuur, UU, 20.00 uur, Senaatszaal van het Academ iegebouw, Domplein 29. Informatie: Aorta Architectuurcentrum, 030 - 319892.

15/4 tot 11/6 Ontwerpen in de oorlog Architectuurprijsvragen voor de wederopbouw van Nederland. Galerij NAi, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200.

VELP

29/4 tot 23/7 Adriaan Geuze Overzichtstentoonstelling, balkonzaal NAi, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200. 7/4 Wonen en werken aan het water Het waterfront als vastgoed-investering. Congres, tentoonstelling en excursie georganiseerd door het Management Studiecentrum in het NAi . Sprekers: R. Daniels (Drechtoevers), J. van Geest (IJ-burg), Y. Gietema (Groningen), T. Koolhaas (Almere), P. Rodenberg (Kop van Zuid) en J. van Veelen (Zandvoort Ordening en Advies). Voorzitter is Ton Idsinga van het NAi, kosten bedragen f . 795,- en informatie is verkrijgbaar bij Management Studiecentrum, tel. 010 - 4603041. 27/5 tot 3/9 Nederland als kunstwerk Tentoonstelling waarbij op een integrale wijze aandacht wordt besteed aan de bijzondere betekenis die het ingenieurswerk voor de verschijningsvorm, de bewoonbaarheid en de staatsinrichting van Nederland heeft. Grote Zaal NA i, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200.

Zomerexpositie Architectuur in Bathmen In 1995 zal de BBKK, Bathmense Beeldende Kunst Kring zijn tweejaarlijkse zomertentoonstelling houden met als thema Architektuur. Als expositieruimte wordt het gehele dorp Bathmen gebruikt. Uitgangspunt van de tentoonstelling is het in Bathmense ogen teleurstellende niveau van de hedendaagse architectuur, die geen aandacht meer heeft voor het creëren van een 'mensel ij ke omgeving'. Houtwalletjes, boomgaardjes, beschuttende beplanting of een 'stookhûs' worden immers niet meer aangelegd. De overblijvende boerenhoeven van Bathmen worden op deze manier een wezensvreemd of zelfs storend element in het landschap. De organisatie in Bathmen ziet het gebrek aan 'artisticiteit van de omgeving' als een probleem dat met name door individuele aandacht en zorg zal moeten worden aangepakt. De zomermanifestatie zal hierbij een rol spe len door de plaatselijke discussie over architectuur te stimuleren. Het programma zal bestaan uit verschillende onderdelen. Op verschillende plaatsen in het dorp zullen duiventill en worden geplaatst als resultaat van de ontwerpwedstrijd Architectuur op til waaraan de architecten Herman Ku ipers, Ton Alberts, Peter Schmid, Wim Maas, Everhard Jans en Jos Geelen zullen deelnemen. De tentoonstelling Zw aar tillen aan architectuur bevat de reizende tentoonstel ling Moderne architectuur in Overijssel en een expositie van het Monumenten Inventarisatie Project MIP. Daarnaast is er een architectuurwande ling en -fietstocht, er worden lezingen georganiseerd en een schoolproject. Informatie Beeldende Kunst Kring Bathmen, Gosselseweg 4, 7437 BE Bathmen, tel. 05704-3131.

8, 9, 15, 16/3 Cursus Duurzaam Bouwen Het mobiliseren van de kennis omtrent het beleid Duurzaam Bouwen, dit overal in te zetten en te concretiseren in beleid . Kosten f . 1.195,- excl. cassetteband à f . 225,-. Informatie: Bestuursacademie Oost-Nederland, tel. 085 - 655355. ZWOLLE 31/3 Nationale Monumentenstudiedag Studiedag met het thema: Internationale samenwerking op het gebied van monumentenzorg en vindt plaats in Schouwburg Odeon, 9.30 - 17.00 uur. Georganiseerd door Nationaal Contact Monumenten. Informatie: NCM, 020 - 6277706. 19, 20, 26, 27/4 Cursus Duurzaam Bouwen Het mobiliseren van de kennis omtrent het beleid Duurzaam Bouwen, dit overal in te zetten en te concretiseren in beleid . Kosten f. 1.195,- excl. cassetteband à f. 225,-. Informatie: Bestuursacadem ie Oost-Nederland, tel. 085 - 655355.

Momumentenzorg in de praktijk 17/6 tot 20/8 Inside Randstad Holland Resultaten van een internationale ideeënprijsvraag. Galerij NAi, Museumpark 25, di-za 10-17, zo 11-17, tel. 010 - 4401200.

Het Nationaa l Contact Monumenten, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg em het Nationaal Restauratiefonds organiseren in 1995 een zeven cursussen monumentenzorg . Aandacht voor de basiskennis is er in de Introductiecursus, de cursus Restaureren, de gemeentelijke praktijk en de cursus Financiele monumentenzorg(en). In de cu rsus Actualiteiten en ontwikkelingen wordt ingegaan op de jongste ontwikkelingen. Met name de implementatie van het Strategisch plan voor de monumentenzorg, het steunpuntennetwerk en de (nieuwe) rol van de provincie krijgen hierin aandacht. Daarnaast zijn er de cursussen Instrumenten voor onderhoud en Bouwen in historische context. In de cursus Historisch onderzoek in, naar en onder monumenten staan archeologie, bouwhistorie en onderzoek centraal. De cursussen worden te lkens driemaal herhaald in verschillende plaatsen in het land en kosten elk ca. f . 350,-. Een programmafolder en nadere informatie is verkrijgbaar bij het Nationaa l Restauratiefonds, mw. B. Roeterink, tel . 03495 - 39439.

SITTARD 3,4,10,11/4 Cursus Duurzaam Bouwen Het mobiliseren van de kennis omtrent het beleid Duurzaam Bouwen, dit overal in te zetten en te concretiseren in beleid. Cursusprijs is f. 1.195,- excl. cassetteband à f . 225,-. Informatie: Bestuursacadem ie Zuid-Nederland, Meerkoldreef 6, Postbus 1266, 5004 BG Tilburg, tel. 013 - 651379 . TILBURG 22, 23, 29, 30/3 Cursus Duurzaam Bouwen Het mobiliseren van de kennis omtrent het beleid Duurzaam Bouwen, dit overal in te zetten en te concretiseren in beleid. Kosten f . 1.195,- excl. cassetteband à f. 225,-. Informatie: Bestuursacademie Zuid-Nederland, tel. 013 - 651379.

De Paviljoens in Almere-Stad

Kantoor Havenmeester in Groningen, Gunnar Daan, 1989 - 1990

UTRECHT Iedere eerste woensdag van de maand Architectencafé Bijeenkomst in Grand-café Polman's vanaf 20.30 uur. Informatie: tel. 030 - 310192 . 7/4 tlm 9/4 Ekologisch samenleven Weekend-workshop over de ontwikkeling van duurzame leefgemeenschappen door Max Lindegger in Projekthuis Het Groene Dak. Informatie: De Waard Eetbaar Landschap, 020 - 6658743

11/4 Constructivisme in relatie tot het Bauhaus en De Stijl Lezing van Wim Beeren, ex-directeur Stedelijk Museum, Amsterdam . Aanvang 20.00 uur. In Senaatszaal van het Academiegebouw, Domplein 29. Informatie: Aorta Architectuurcentrum, 030 - 319892 . 22/4 Excursie naar Lille Excursie in het kader van de kring bijeenkomsten seizoen 1994/95 met als rode draad de ontwikkeling van het architectenburo. Informatie: Aorta Architectuurcentrum, 030 - 319892 . 17

Op 17 december 1991 stemde de Tweede Kamer in met het verlenen van de status van stadsgewest aan het enige stedelijke kerngebied van betekenis in zuidwest Nederland: Middelburg- Vlissingen. Johan de Koning, architect te Middelburg en betrokken bij het Zeeuws Overleg voor Hedendaagse Architectuur, vindt dat die felbevochten status ondanks verscheidene pogingen daartoe, nog niet tot veel resultaat heeft geleid. Zeker niet op het gebied van de ruimtelijke ordening. Nu is er dan de ontwikkelingsvisie 'Ieder uniek en samen sterk', gemaakt door beide diensten Stadsontwikkeling in samenwerking met Kuiper Compagnons in Rotterdam. Zoals de nota zelf zegt, gaat het hierbij vooral over de mogelijke ontwikkeling van woningbouwlokaties en bedrijfsterreinen. In de toelichting op de ontwikkelingsvisie, gehouden door Ashok Bhalotra op 17 januari jI. voor een select publiek, stond de nu nog onbebouwde strook agrarisch terrein tussen Middelburg en Vlissingen, het zogenaamde 'middengebied', centraal. Het typische beelden-plan dat Bhalotra hiervoor bedacht, is tegelijkertijd het meest essentiële en onduidelijke onderdeel van het plan, meent De Koning, die de visie hier bespreekt.

,,?

Uitwisseling

De zone tussen Vlissingen en Middelburg

'" '-,~~ ~. \;

~~~~~.~~ ~~t~~<' (d~4!J! \, ~:",}}fl~

! -'--

~

_. __ -' -""7"c,..1 I

Boulevard van Middelburg (oost)

Informatie

De nota leder uniek en samen sterk ligt ter inzage en is voor f. 25,00 te koop bij de sectie Kommunikatie van gemeente Vlissingen, tel. 01184 - 87000, of bureau Voorlichting gemeente Middelburg, tel. 01180 - 75000.

leder uniek en samen sterk Ontwikkelingsvisie stadsgewest Middelburg-Vlissingen Johan de Koning

De ontwikkelingsvisie leder uniek en samen sterk voor het stadsgewest Middelburg-Vlissingen geeft vrij nauwkeurig aan waar beide steden naar streven. Aan de ene kant wordt geprobeerd de eigen identiteit te behouden en zo mogelijk te verstevigen, terwijl aan de andere kant wordt gezocht naar mogelijke samenwerking en krachtenbundeling . Daarmee is precies het probleem van dit stadsgewestelijke samen-opweg-proces aangeduid . Men wil wel proberen samen op te trekken, vooral naar buiten toe (lees: richting subsidiepotten van Den Haag en Brussel). De toespraak van de Gedeputeerde voor Ruimtelijke Ordening en Euregio, sprak wat dat betreft boekdelen. Maar intern is van een onderlinge samenhang nog weinig sprake. De inhoud van de ontwikkelingsvisie onderstreept dit nog eens. Minstens de helft van de visie bestaat uit een analyse van ieders unieke positie in de regio, in historische, culturele en economische ontwikkeling. Dit wordt zo stevig in tabellen en grafieken vastgelegd, dat er van werkelijke samenhang in de rest van de visie weinig sprake lijkt te zijn. Dat blijkt ook. Waar staat de analyse van gezamenlijke sterke punten, waar wordt het uiteindelijke, overkoepelende konsept beschreven? Men is er blijkbaar nog niet uitgekomen. Vrijblijvende plannen Bhalotra's eerste fase van het plan behelst de omschrijving van een aantal 'strategische projekten' op lokaties in beide steden . Met nadruk allebei evenveel en evenwaardig. In Middelburg gaat het vooral om het stationsgebied, in Vlissingen om de binnenhavens. De eerste is ingewikkeld vanwege de betrokkenheid van partijen als NS en Mabon, de tweede vooral vanwege de aanwezigheid van De Schelde, de grootste werkgever in Vlissingen . Onderhandeling met externe partners dreigt het belang van een gezamenlijk idee te overschaduwen, evenals overigens een ongelijktijdige aanpak . Voor deze twee strategische lokaties maakte Bhalotra alvast de eerste schetsen, die vooral gebaseerd zijn op fantasie en droombeelden; een weinig doordachte start. Naast de strategische projekten zijn er de uitbreidingswijken, die so wie so aan de beurt zijn om ingevuld te worden. Hierover wordt in de ontwikkelingsvisie geen enkele uitspraak gedaan. Beide gemeentes moeten maar zien, hoe ze die gaan invullen. Middelburg is bijvoorbeeld hard op weg om een noordelijke wijk aan te leggen volgens een masterplan van Herman Herzberger. Rest nog de invulling van het middengebied. Middelburg is jaloers op Vlissingen vanwege de boulevard (de enige zuid-boulevard van Noord-Europa) en Vlissingen is omgekeerd jaloers op Middelburg vanwege de histori sche kern, uitgebeeld door de 17de eeuwse bolwerken. Het werden de belangrijkste ingredienten voor het plan van Bhalotra; Middelburg wordt beëindigd met een boulevard-achtige bebouwingsstrip (het water van de Westerschelde kon helaas niet meegeleverd worden) en Vlissingen kreeg een kraag van 'bolwerken' daar tegenover. Ertussen in bleef een smalle groenstrook over, die ingevuld wordt met 'waterkastelen', moderne versies van historische landgoederen en met wat door Bhalotra steeds wordt aangeduid met ' landschappelijke elementen ' . Erg onduidelijk blijft wat hij precies met dat landschap, iets wat hij overigens vooral kent van het kunstmatige eiland Neeltje lans en vanuit Zuid-Beveland, bedoelt en wat hij er mee voor heeft. De brochure put zich uit in de voor Bhalotra kenmerkende schetsen; beeldjes die nog alles kunnen zijn en worden, naar gelang de invulling die de opdrachtgever graag ziet of goed van pas komt. Samen sterk? Middelburg en Vlissingen zijn hiermee echter niet dichter bij elkaar gekomen. Behalve in letterlijke zin natuurlijk. De ontwikkelaars en bouwers aanwezig bij de presentatie verheugden zich daarover zeer. Eindelijk weer eens wat aan de man te brengen . Het zijn

echter juist dit soort ontwikkelingen die in ad hoc situaties ook nu wel doorgang vinden, maar die door het maken van een ontwikkelingsvisie gestructureerd en gemotiveerd zouden moeten worden. Tenminste, wanneer ernst gemaakt wordt met het stadsgewest. Zover lijkt het nog lang niet.

Bolwerken van Vlissingen

....

Lint van bloemende granen

Van stadsvernieuwing naar wijkbeheer in Feijenoord Liliane Geerling

Zo'n twintig jaar geleden lag het accent in de stadsvernieuwing van Rotterdam vooral bij de volkshuisvesting, maar inmiddels is de aandacht verbreed naar de woonomgeving. Het beheer werd ondergebracht bij de deelgemeenten, de gemeentelijke organisatie werd hierop afgestemd en een Wijk Overleg Beheer is opgericht. Liliane Geerling, coördinator stedelijke buitenruimte van de deelgemeente Feijenoord zet de nieuwe beheersstructuur uiteen.

Een vorm van w ij kbeheer: aanleggen van een speel route door jongeren, met daarin ve ili g oversteken Foto's: Liliane Geerling

In 1974 werd in Rotterdam een start gemaakt met de stadsvernieuwing . Ook al stond een integrale wijkbenadering de stadsvernieuwers vanaf het begin voor ogen, toch lag de eerste jaren de nadruk voornamelijk op de produktie van grote aantallen nieuwe en gerenoveerde woningen . De stadsvernieuwing werd gedomineerd door volkshuisvestingsbelangen, waarbij lage woonlasten voorop stonden . Midden jaren 80 groeit bij bestuurders het besef dat een aantrekkel ijke woonomgeving en de aanwezigheid van voorzieningen ook belangrijke elementen zijn, om bewoners aan een wijk of buurt te binden. Het bieden van een aantrekkelijke woonomgeving wordt langzamerhand één van de belangrijkste doelstellingen van het stadsvernieuwingsbele id. De stadsvernieuwing wordt in plaats van op blokniveau op wijk- en stadsdeel niveau benaderd en woonmilieudifferentiatie wordt het nieuwe uitgangspunt bij het maken van woonomgevingsplannen voor wijken en buurten. Tegelijkertijd realiseert men zich dat de hoofdoorzaak van problemen met de woonomgeving ligt in de versnippering van verantwoordelijkheden tussen vele ambtelijke diensten en afdelingen. Er is een te grote scheiding tussen ontwerp, uitvoering en beheer van de buitenruimte ontstaan. In 1989 wordt een Commissie Buitenruimte gevormd . Het beleid voor de openbare ruimte wordt vastgelegd in het Stadsplan en Integrale Structuurplannen Buitenruimte, waarmee een kader wordt geboden voor kwalitatieve afstemming en integratie. Bij de tot stand koming van deze plannen worden behalve de (toenmalige) Dienst Stadsontwikkeling en de Verkeersdienst ook Gemeentewerken, de Reinigingsdienst, het Openbaar Vervoer Bedrijf, de Politie en de Brandweer betrokken . Om de reultaten die door stadsvernieuwi ng tot dan toe zijn bereikt in stand te houden, wordt eveneens in 1989 het Wijk Overleg Beheer gestart. Hierin werken gemeentelijke diensten, corporaties, welzijnsinstellingen en bewonersorganisaties op wijkniveau samen aan een planmatig beheer en onderhoud van woningen en woonomgeving . Er wordt hierbij voortgeborduurd op de bestuurscultuur, die tijdens de stadsvernieuwing was ontstaan. In de jaren 70 werden er voor de stadsvern ieuwing projectgroepen opgezet, waarin gemandateerde ambtenaren zaten. Zij konden zelfstandig beslissingen nemen namens de gemeentelijke diensten die zij vertegenwoordigden . Een ander belangrijk element van de projectgroepen was de medezeggenschap van de bewoners (via bewonersorganisaties) . In het Wijk Overleg Beheer zijn deze twee belangrijke elementen uit de stadsvernieuwing overeind gebleven . Dagelijks, strategisch en financieel beheer Het Co lleg e van B&W heeft bij het inste llen van het WOB besloten dat beheer een taak is van de deelge-

meenten. De deelgemeente Feijenoord is een jonge deelgemeente (gevormd na de deelraadsverkiezingen in maart 1994). Alle wijken minus het gebied Kop van Zuid waren of zijn aangewezen als stadsvernieuwingsgebied. Openbare ruimte is een schaars goed binnen de deelgemeente en de ruimte die aanwezig is, wordt vanwege de hoge bevolkingsdichtheid zee r intensief gebruikt. Een goed beheer van deze ruimtes is dus zeer belangrijk . Daarom is gekozen voor een complementaire aanpak, waarin dagelijks beheer en strategisch beheer gelijk opgaan. Bij het dagelijks beheer richt de aandacht zich voornamelijk op het tegengaan van vervuiling, het onderhoud van bestrating en groen, alsmede het repareren en zonodig vervangen van straatmeubilair en speeltoestellen. Het strategisch beheer richt zich op aspecten die van structureel belang zijn voor de toekomst van een wijk. Dit wordt vertaald in een continue zorg voor de ruimtelijke kwaliteit van een wijk, hetgeen tot uitdrukking komt in de aandacht voor de hoofdstructuur van de wijk, de functionele invulling daarvan en het zorgvuldig begeleiden van de vormgeving van de ruimte en de bebouwing. Beheren kost echter geld. Een derde vorm van beheer is onlosmakelijk met het dagelijks en het strategisch beheer verbonden, het financieel beheer. Dit is gericht op het oormerken van kosten en opbrengsten teneinde een doelmatige budgetbewaking mogelijk te maken . Deze drie vormen van beheer verenigen zich in het wijkbeheer, met als doelstelling het realise ren van een schoon, veilig, goed onderhouden en bruikbaar openbaar gebied. In alle wijken van de deelgemeente Feijenoord zijn beheercoördinatoren aangesteld, die verantwoordelijk zijn voor het wijkbeheer. Zij zijn tevens voorzitte r van het Wijk Overleg Beheer. De organisatie van het Wijk Over leg Beheer is opgedeeld in een stuurgroep en een uitvoeringsorgaan . De stuurgroep (de WOBvergadering) verzorgt de beleidsvoorbereiding . Het uitvoeringsorgaan, dat wordt gevormd door verschillende werkgroepen, richt zich vooral op het dagelijks beheer, de veiligheid en het ontwe rp van de buitenruimte en werkt concrete projecten uit. Om daadwerkelijk een slagvaardig beleid in de wijken vorm te kunnen geven, heeft elke beheercordinator de beschikking over een drietal budgetten, voor het groen onderhoud, het onderhoud aan straten en pleinen en voor ondersteuning van zelfbehee r door bewoners. In het Wijk Overleg Beheer worden afspraken gemaakt ove r de in zet van deze budgetten. Deze afspraken worden vastgelegd in jaarwerkplannen, die tevens dienen om verantwoording af te leggen aan de deelgemeenteraad. Het Wijk Overleg Beheer is op deze wijze het integratiekader op wijkniveau, waarmee voor elke wijk binnen de deelgemeente de mogelijkheid tot maatwerk wordt geboden. 19

Informatie Meer over wijkbeheer in Feijenoord is te lezen in: 'Op Zuid', een strategische beheervi- . sie voor de toekomstige deelgemeente Feijenoord, door A.H. Reinbergen, maart 7993, te bestellen bij Deelgemeente Feijenoord, Liliane Geerling. Deelgemeente Feijenoord Liliane Geerling Brabantsestraat 76 Postbus 9555 3007 AN Rotterdam tel. 070 - 4927500 fax 070 - 4790876

Op 19 januari waren de eerstejaars van het Berlage Instituut, Nederlands internationale, postacademische opleiding voor architecten, bij de gemeente Groningen te gast. Zij presenteerden daar de twaalf ontwerpen die het resultaat waren van een drie maanden durend project, waarvoor Mels Crouwel en Andrew MacNair als gastdocent waren aangetrokken. Het project was in nauw overleg met de gemeente geformuleerd, die het van haar kant door een financiële bijdrage mogelijk maakte. Met het organiseren ervan beoogden de Groningers Anco Schut en Maarten Schmitt om zo - vrijblijvend - ideëen te genereren voor een problematisch gebied binnen de gemeen te, de Oosterhamrikstrip. De resutaten vielen bij hen in dusdanig goede aarde dat het instituut werd uitgenodigd de plannen in Groningen zelf tijdens het maandelijks ontwerpersoverleg te presenteren.

Het Berlage Instituut en de Ooste rh am ri kstri p

Marijke Beek

Koher Kashimoto, 'Boundary Architecture', Multifunction eel gebouw aan het uiteinde van de strip

'Wij hebben vandaag op een fr isse en onbevangen manier naar onze Oosterhamrikstrip kunnen kijken', was in het kort de rea ctie van de Groningse ambtenaren die aan de dag deelnamen. 'Wanneer wij beginnen plannen voor het gebied te maken, is wat jullie hebben gedaan al deel van onze intellectuele baga ge' . Gron ingen zocht naar ideeën voor het ontwikkelen van de Oosterhamrikstrip, een twee kilometer lang gebied langs het gelijknamige kanaal. Welke functies er zouden moeten komen en hoe het gebied eruit zou moeten zien, was vo lledig open . Wel was duidelijk dat de strip een nieuw, betekenisvol verbindend element zou moeten vormen tussen het stadshart en een aan de stadsrand nieuw te ontwikkelen recreatiegebied. Daarvoor zou een deel van de bestaande bebouwing mogen verdwijnen .

B.K . Boley en Tamara Roy, 'City Slice ', Inte nsive ring va n de stri p al s geheel

Northon R. Fl ores, 'Open doors to landscape', Pold erlandschap dringt via de strip de st ad binn en Informatie Berlage Instituut, M arijke Beek Post bus 7042, 1007 JA Amst erda m t el. 020-6755393 fax 020-6755405

Diversiteit in ideeën van internationale architecten De deelnemers van het Berlage Instituut hadden in eerste instantie moeite met de ongebru ikelijk grote vrijheid van de opdracht. Dat dwong hen echter met een duidelijk concept te komen om het kara kte r van het gebied in de toekomst te bepalen . De twaalf plannen die het eindresultaat vormen, zijn gemaakt door jonge architecten uit de Verenigde Staten, Ital ië, Duitsland, Nederland, Japan, Ierland, Kroatië en Bolivia. De versch illende cu lturele achtergronden weersp iegelen zich in de diversiteit van de plannen . Sommige voorstellen reage ren heel specifiek op het water in het gebied. Eén van de ontwerpen stelt gebouwen voor die onder, in, naast en dwars door het water moeten verrijzen, al naar gelang wat bij de omringende context past. Een ander heeft het kanaal aanmerkelijk verbreed om het als open stedelijke ruimte te laten fungeren . Daaromheen kan men wonen, werken en recreëeren . Het waterniveau in de verschillende delen van het kanaal wordt aangepast aan de erin en eromheen geprojecteerde functies . Verrassend in zijn eenvoud vond men het idee om op zeven cruciale punten bruggen over het kanaal te leggen . Onderling verschillen ze aanmerkel ijk in afmeting en functie . Is de een als smalle voetgangersbrug ontworpen, een ander is dusdanig breed dat hij ook plaats kan bieden aan bebouwing en uitgebreide infrastructuur. Andere plannen hebben als uitgangspunt niet het wate r, maa r intensivering van het gebied als geheel (afb. Boundary Architecture) . De langgerekte vorm ervan wordt daardoor versterkt. Publ iekstrekkende f uncties en won ingbouw (voor studenten) zouden in

en langs het (deels) gedempte kanaal gevestigd kunnen worden . Met de invulling ervan houden de plannen niet alleen rekening met de behoeften van Groningen als geheel, maar evenzeer met de aanliggende buurten . De ontwerpen die aanheling van het bestaande stedelijk weefsel voorstaan werden tijdens de discussie als 'typisch Europees' gekarakteriseerd. Zij nemen de bebouwingsgordels rond het stadscentrum als uitgangspunt, waarbij zij op de karakteristieken daarvan reageren of zich er ju ist aan aanpassen. Twee plannen tenslotte, willen op een heel specifieke manie r ontwikkelingen in de toekomst genereren . Het ene laat het Groningse polderlandschap via de strip de stad binnendri ngen, .met de bedoeling aan de randen van dit 'landschap' publieke activiteiten te laten plaatsvinden . Dit proces van bebouwen kan aan de intensiteit van de ontwikkelingen worden aangepast (afb. Open doors to landscape). Het laatste ontwerp wil de strip een impuls geven door aan de beide uiteinden een groot multifunctioneel gebouw te projecteren waarin publ ieksfuncties, infrastructuur en groen zijn opgenomen (afb. City Slice). Publikatie en tentoonstelling in overleg met de gemeente Nadat de plannen tijdens het ontwerpersoverleg door de ma kers kort waren toegelicht, werd er in groepen door de vertegenwoordige rs van Groningen en het Berlage Instituut over de naar voren gebrachte ideëen gediscussieerd. Deze confrontatie van creatief en pragmatisch denken was voor be ide partijen uiterst interessant. De Groningers konden dieper ingaan op de visie van relatieve buitenstaanders op hun stad, terwijl de reacties op hun voorstellen vanuit de Groningse praktijk voor de ontwerpers van het Berlage Instituut zeer leerzaam waren . Het project als geheel werd zo vruchtbaar geacht, dat het Berlage Instituut de resultaten voor de gemeente in een publ ikatie zal vastleggen en de ontwerpen binnenkort in Gron ingen zullen worden tentoongesteld . Het Berlage Instituut heeft al eerder in nauw overleg met stadsdelen, gemeenten of provincies op soortgelijke wijze projecten georgan iseerd en uitgevoerd. Meest recentelijk ging het om stedebouwkundige ontwerpen voor Amersfoort en Almere en om ideeën voor de herinrichting van het gebied in de Bijlmermeer waar in 1993 de vliegramp plaatsvond.

Bedrijfslokaties in Heerlen overschrijden de grenzen Rob Bosma De gemeente Heerlen ontwikkelt en realiseert op dit moment twee lokaties voor internationaal opererende moderne bedrijven: het bedrijvenpark Nieuw Eyckholt in het Geleendal en, samen met de gemeente Aken, het grensoverschrijdend bedrijfsterrein Heerlen -Aken. Rob Bosma, werkzaam bij de Dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Heerlen beschrijft het samenwerkingsproces tussen de Nederlandse en de Duitse gemeente, waarbij getracht wordt tot een gezamenlijk ontwikkeld plan te komen.

Bedrijfsterrein Heerlen·Aken, HPP Hentrich Petschnigg & Partner

Nieuw Eyckholt Het bedrijvenpark Nieuw Eyckholt (28ha) is gebaseerd op een aantal belangrijke functionele en stede bouwkundige uitgangspunten. Het bedrijvenpark moet voldoen aan de eisen die internationaal aan een kwalitatief sterk businesspark worden gesteld en moet passen in de context van haar omgeving. Bedrijvenpark Nieuw Eyckholt ontvouwt zich in het overgangsgebied tussen het landschap Terworm en de rand van het centrum van Heerlen. Waar het natuurlijke bos ophoudt, neemt het park het over en ontstaat er een vloeiend verloop van ruig naar fijn landschap. Vervolgens gaat het over in de bedrijfsgebouwen. Om de natuurlijke lijnen geen geweld aan te doen zal de bebouwing aan de landschapszijde van het park laag zijn . Dichter naar de stad zijn de gebouwen hoger en staan zij dichter bij elkaar. De entree van het businesspark bestaat uit een laan van bomen en hagen. De bebouwing wordt omgeven met voetpaden, vijvers, struiken en bomen die aansluiting vinden op het bosgebied. Met 'groen' als uitgangspunt bestaat het park uit clusters van gebouwen, waarbij hekken en omheiningen ontbreken om de associatie met de natuur zoveel mogelijk in tact te laten. Om de centrale cluster van het park ligt een rondweg waar secundaire wegen op aansluiten. Deze komen uit op binnenpleinen waaromheen de andere clusters van gebouwen gegroepeerd staan. Aan de zuidzijde langs het bedrijvenpark komt een fietspad dat het stadscentrum verbindt met de Open Universiteit. De nieuwbouw van de Hogeschool Heerlen, met een kennistransfercentrum, wordt aan de rand van het businesspark gevestigd tegenover de Open Universiteit. Aan de andere zijde van het park langs de autosnelweg is ruimte voor een hotel met zakencentrum en ondersteunende voorzieningen. Aan de parkeerfaciliteiten worden hoge eisen gesteld. Rekening word gehouden met de noodzaak en het gemak van het parkeren, maar vooral met het uiterlijk aspect daarvan. Vanwege de hoge uitstraling is gekozen voor parkeerplaatsen binnen de clusters en zoveel mogelijk onder de gebouwen. Het aanzicht en de uitstraling wordt daardoor niet verstoord. Nieuw Eyckholt ligt op 5 minuten lopen van het centrum met NS station. Het ligt aan de autosnelweg met directe verbindingen naar Aken, Maastricht en Brussel. Nieuw Eyckholt wordt als park aangelegd met daarbinnen gebouwen. Dit sluit nauw aan op het groene karakter van Heerlen, dat vele groenstroken kent die vanuit het omringende landschap tot ver in de stad doordringen. Bedrijvenpark Nieuw Eyckholt is een project met durf en unieke eigenschappen. Moderne bedrijfsefficiency wordt eigenzinnig gecombineerd met het authentieke natuurlandschap. Een representatieve plek waar in alle rust kan worden gewerkt. Heeft de natuur moeten wijken voor de aanleg van Nieuw Eyckholt? Integendeel. Door de aanleg zal de natuur juist een extra plus krijgen. Biotopen worden zorgvuldig in stand gehouden en voor de das komen speciale looproutes. Zo wordt het unieke ecologische karakter bewaard voor de toekomst en voor de gebruikers van Nieuw Eyckholt.

Bedrijfsterrein Heerlen-Aken De gemeenten Heerlen en Aken hebben een aantal jaren geleden het initiatief genomen om gezamenlijk een grensoverschrijdend bedrijfsterrein te ontwikkelen voor hoogwaardige, technologisch moderne bedrijvigheid. Van het te ontwikkelen terrein van 100 ha ligt 60 ha op Duits en 40 ha op Nederlands grondgebied . Voor deze ontwikkeling is door beide steden een publiekrechtelijk samenwerkingsverband opgericht. De ontwikkelingsstudie bestaat uit een aantal fasen, waarvan de eerste fase (de markt-, financiële- en gebiedsanalyse) vorig jaar in positieve zin is afgerond. Het daarop gebaseerde programma van eisen is door beide gemeenteraden als leidraad voor de verdere planontwikkeling vastgesteld . Het grensoverschrijdend bedrijfsterrein Heerlen-Aken voegt een unieke dimensie toe aan de economische structuur van de regio door het benutten van de uitstkende ligging in Noordwest Europa, de aanwezigheid van de grootste technische universiteit van Europa in Aken en het bi nationale grensoverschrijdend karakter van het plan . Met de ontwikkeling wordt ook tegemoet gekomen aan de uitdrukkelijke wens van beide steden om ook voor de toekomst nieuwe en hoogwaardige werkgelegenheid voor de euregio te genereren. Door de kwaliteit van de voorbereiding en de pIanontwikkeling hebben beide steden een groot vertrouwen in de realiseerbaarheid van dit landsgrensoverschrijdend bedrijfsterrein. De kwaliteitseis is ook essentieel voor het stedebouwkundig concept. Daarom heeft het samenwerkingsverband van beide steden voor de tweede fase besloten niet één plan te laten opstellen, maar drie internationaal gerenomeerde bureau's gevraagd elk vanuit hun eigen visie en deskundigheid een integraal (stedebouwkundig) ontwikkelingsplan op te stellen aan de hand van het vastgestelde programma van eisen. Naast de kwaliteitsverhogende werking voor het definitief vast te stellen ontwikkelingsplan lag het motief hiervoor ook in de wens om een meervoudige visie op de realisatie mogelijkheden van het terrein te verkrijgen . Gekozen is voor een duits buro (HPP Hentrich - Petschnigg & Partner KG uit Dusseldorf) een Nederlands buro (Kuiper Compagnons, Rotterdam) en een buro uit Londen (Aukett Associates Architects, Planning and Urban Design). De drie buro's hebben inmiddels een stedebouwkundig plan waarin de relatie met de omgeving is aangegeven, een maquette, een grondgebruiksanalyse en een kostenraming geleverd. Elke visie met zijn eigen analyse en karakteristiek is beschreven en ze worden met elkaar vergeleken op basis van het programma van eisen. Het zou te ver voeren om in dit kader hier nu uitvoerig bij te blijven stilstaan. Over deze drie ontwikkelingmodellen - neergelegd in een boekwerk - zal een brede discussie met alle betrokken autoriteiten, met deskundigen en belanghebbenden uit het bedrijfsleven en met de bevolking uit beide steden en regio gevoerd worden. Vervolgens zullen beide gemeenteraden de stedebouwkundige en andere uitgangspunten in een definitief plan vastleggen dat als basis dient voor de verdere uitwerking naar bestemmingsplan en realisatie. 21

Bedrijfsterrein Heerlen·Aken, Kuiper Compagnons bv

Bedrijfsterrein Heerlen-Aken, Aukett Associates Architects

Informatie Gemeente Heerlen Dienst Stadsontwikkeling Afdeling ERO Postbus 1 6400 AA Heerlen tel. 04S - 604776

Het rapport Stedebouwkundige ontwerpen, Grensoverschrijdend Bedrijventerrein Aachen Heerlen verscheen in 1995 en is verkrijgbaar bij de dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Heerlen.

Megacities: a sustainable chaos

Het stadshuizenmilieu: voorbeeldstudies voor VINEX-Iokaties Jaap Evert Abrahamse

De Stichting Megacities 2000, onder leiding van de architect prof. Jan Hoogstad orga niseert op 11 en 12 mei 1995 een tweedaags internationaal congres met de titel 'Megacities: a sustainable chaos' in het Nederlands Architectuurinstituut (NAi) te Rotterdam. Het congres vormt de eerste in de reeks Megacities-congressen die in de komende vijf jaar met een frequentie van minimaal twee keer per jaar, steeds in een ander deel van de wereld (o.a. Tokyo en Mexico -City) zullen worden gehouden door de International Academy of Architecture (I.A.A.). De I.A.A. is door de UNESCO verzocht aandacht te besteden aan de problematiek van explosief groeiende wereldsteden.

De ongebreidelde groei van Megacities (meer dan 10 miljoen inwoners) is een zeer actueel vraagstuk. Rond de eeuwwisseling zullen er 21 Megacities zijn met meer dan 10 miljoen inwoners. Mexico-City en Calcutta hebben de grens van 20 miljoen inwoners reeds overschreden. Volgens de Wereldbank groeien enkele Afrikaanse miljoenensteden met meer dan 10% per jaar, 'het hoogste percentage ooit geconstateerd ' (Time Magazine, januari 1993). In de komende decennia zullen mondiaal gezien triljarden dollars worden geïnvesteerd in infrastructurele en urbane werken teneinde de groeiende wereldbevolking een enigszins menswaardig bestaan te geven . Bij veel overheden en met name bij de concerns, die deze produktie moeten gaan leveren, is echter weinig kennis en bewustzijn over inhoudelijke en aan deze werkzaamheden gekoppelde culturele vraagstukken aanwezig. Codex De initiatiefnemers van Megacities streven er naar wetenschap en kennis, en dat voor alle denkbare disciplines, bijeen te brengen in een poging een 'Codex Megacities' op te stellen, enigszins vergelijkbaar qua aanpak en ambitie met de CIAM -beweging, maar dan aangepast aan wereldwijde culturele en economische verscheidenheid en gebruik makend van moderne communicatietechnieken, zoals het World Wide Web van Internet. Tijdens de congressen moet het initiatief zich verbreden en moet de Codex geleidelijk groeien . Rond 2000 zou de Codex een bruikbare omvang bereikt moeten hebben en kan de Codex aan de presi dent van UNESCO worden aangeboden.

Informatie

datum: 11 en 12 mei 1995 kosten : f. 525,00 programma en inschrijfformulieren : Stichting Megacities 2000 Van Stolkweg 21 2585 JM Den Haag tel. 070 - 3523130 fax. 070 . 3584524 aanvullende informatie: Stichting Megacities 2000 prof. Jan Hoogstad Wijnhaven 8 3011 WP Rotterdam tel. 010 - 4177700 fax. 010 - 4147769

Orde en Chaos Het Megacities-congres in Rotterdam draagt als ondertitel 'a sustainable chaos'. Dit thema verwijst naar de onder andere door Prigogine (Nobelprijswinnaar) en Stengers ontwikkelde theorie 'Order out of Chaos'. Overheersend kenmerk van Megacities is chaos. Die chaos is van velerlei aard en creëert problemen (bijvoorbeeld met betrekking tot infrastructuur, milieu, criminaliteit) maar schept tegelijkertijd mogelijkheden (de stad als voedingsbodem voor cultuur, handel, wetenschap). Uitdaging is te komen tot beheersing van de chaos, zonder de voordelen van chaos te verspelen. Bij die beheersing is voor een groot aantal disciplines (architecten, stedebouwkundigen, bestuurders, gedragswetenschappers) een taak weggelegd. Tijdens het congres komen wetenschappers en ontwerpers uit deze verschillende disciplines aan het woord. Aangezochte sprekers zijn naast Prigogine, onder andere Heinz Kimmerle (EUR, filosofie), prof. Paelinck (EUR, economie), Peter Hall (GB, urban planning) en Mike Davis (USA, stadssociologie). 's Avonds worden afzonderlijk toegankelijke lezingen door architecten/I.A.A.-leden als Toyo Ito (Japan), Norman Foster (GB), Balkrishna V. Doshi (India) en anderen verzorgd over het werken in de context van een Megacity.

Het stadshuizenmilieu: verleden heden toekomst? is ontwikkeld in het kader van het project Stedelijke Milieudifferentiatie van de Rijksplanologische Dienst. De bedoeling van het project is het denken over de opzet en kwaliteit van de VINEX-Iokaties een impuls te geven. Recente woonwensenonderzoeken, uitgevoerd door het OTB en de Nationale Woningraad, hebben aangegeven dat een groot aantal mensen zowel een huis met een tuin, als een zekere mate van 'stedelijkheid' op prijs zouden stellen. Daarnaast is de planologische en maatschappelijke vraag naar hoge dichtheden voor de VIN EX-lokaties bepalend geweest voor het onderzoek van de RPD naar het 'stadshuizenmilieu'. Bij de ontwikkeling van dit woonmilieu is gekeken naar een aantal oudere stadswijken die zeer in trek zijn bij de stadsbewoner: het Statenkwartier en de Archipelbuurt in Den Haag, de Concertgebouwbuurt in Amsterdam en de omgeving van de Avenue Concordia in Rotterdam. Het gaat om relatief dichtbebouwde wijken met aan de straat ontsloten, individueel herkenbare woningen in minstens drie lagen (herenhuizen of beneden- en bovenwoningen), waarvan een deel met tuin. De straten hebben een groen en vormgegeven karakter en in de stedebouwkundige opzet van de wijk zijn winkels, scholen en bedrijven aan huis opgenomen. Dergelijke 'grondgebonden woningen met hoge dichtheid' zijn ook gerealiseerd in bijvoorbeeld de wijken Prinsenland in Rotterdam, Kattenbroek in Amersfoort en Nieuw Sloten in Amsterdam-West, die ondanks hun recente aanleg langzamerhand een nieuwe standaard voor woonwijken lijken te zetten. In de publikatie Het stadshuizenmilieu, verleden heden toekomst? is verder een tweetal voorbeeldstudies opgenomen die door de stedebouwkundige bureaus Urbis en Inbo zijn gemaakt voor delen van de Amsterdamse VIN EX-lokatie Nieuw-Oost en de Haagse perifere lokatie Ypenburg. Het gaat om verkavelingen in bijna gesloten blokken, met een stratenplan dat enigszins lijkt te refereren aan Berlages Plan-Zuid, met veelal geknikte of gebogen monumentale hoofdassen en zijstraten die in een duidelijk hiërarchische verhouding met de hoofdstraat staan . Er wordt echter nadrukkelijk gewezen op het feit dat een oneindig aantal mogelijke variaties in verkaveling mogelijk is binnen het stadshuizenmilieu.

7-:

1ii

"" "

ëi

1::. U

'" ï51 o

Ö

"

'" ëi '"

~ ~

Informatie

Het stadshuizenmi/ieu: verleden heden toekomst? werd geschreven door ir. Evelien Brandes, RPD, 1994, en is verkrijgbaar bij het distributiecentrum van het ministerie van VROM, tel. 079 - 449449, bestelnr. 7571 / 124

Architectenkeuze via CD-ROM

Marc A. Visser

De keuze van een architect is een cruciaal moment in het bouwproces. In een onderzoek uit 1993 over de wenselijkheid van een Informatie- en Documentatiepunt (JDP) over het werk van architecten kwam naar voren dat naast de objectieve informatie (naam, adres etc.) een IDP ook zogenaamde geëvalueerde informatie zou moeten bevatten: 'Immers, het is vooral dergelijke informatie waar opdrachtgevers naar op zoek zijn, wat er nu toe leidt dat zij vooral via netwerken informatie over ontwerpers zoeken. ' (1) Het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst heeft begin dit jaar bij wijze van proef een CD-ROM laten ontwikkelen door architectuurMANAGEMENT en zal in de komende tijd de voor- en nadelen van het systeem toetsen bij potentiële opdrachtgevers en andere gebruikers. Mogelijk zal deze vorm van documentatie vervolgens worden uitgebreid en aangevuld met bestanden van andere instellingen, en daardoor bijdragen aan het doen van overwogen keuzes voor architecten. Vanuit zijn informatie- en documentatie taak heeft Architectuur Lokaal in 1994 contact gezocht met het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst om te bezien welke mogelijkheden er zijn voor ontsluiting van het documentatiebestand van dit Fonds. Het Fonds verstrekt nu bijna 10 jaar individuele subsidies aan (voor wat betreft de bouwkunst) architecten, stedebouwkundigen, tuin- en landschapsarchitecten en interieurarchitecten. In deze periode ontvingen circa 600 ontwerpers een start-, studie-, reis of werkbeurs van het Fonds BKVB, op advies van een deskundige adviescommissie. In het archief van het Fonds bevindt zich informatie en documentatie (vooral dia's) van de gehonoreerde ontwerpers. Je zou dus kunnen zeggen dat het documentatiebestand van het Fonds een zogenaamd 'geëvalueerd' bestand is. Dit bestand is niet toegankelijk voor derden. In het verleden heeft het Fonds overzichtscatalogi gepubliceerd, maar deze bevatten beperkte informatie. Er bestaan weinig bruikbare overzichtspublikaties voor opdrachtgevers om zich te oriënteren op talent. Om een goed beeld van een ontwerper te krijgen is het van belang zijn curriculum weer te kunnen geven en tenminste vier á vijf projecten met toelichting af te beelden . Een catalogus over deze 600 ontwerpers zou daarmee de dikte van een telefoonboek van een middelgrote stadsregio gaan benaderen. Afgezien van de kosten is een belangrijke vraag hoe je de informatie zodanig ordent dat een opdrachtgever snel vindt wat hij zoekt. Orden je de ontwerpers op alfabet, op discipline, op het type projecten dat ze maken? Met het aanleggen van indexen achterin een boek kom je vaak een heel eind, maar het blijft eindeloos bladeren . Na overleg tussen Fonds BKVB, Architectuur Lokaal, architectuurMANAGEMENT en andere betrokkenen heeft het Fonds besloten een experiment te ontwikkelen met architectendocumentatie op CD-ROM. Dit proefproject Architectenkeuze heeft als doel een adequaat inzicht te bieden in het werk van Nederlandse architecten van dit moment, met als bijkomend voordeel dat opdrachtgevers worden bijgestaan bij het maken van een keuze uit het ontwerpersaanbod. Natuurlijk komt overwogen architecten keuze niet in eerste instantie tot stand op grond van informatie over werk, ontwerpopvattingen en capaciteiten van een ontwerper, maar wanneer de daadwerkel ijke keuze aan de orde is vormt gerichte informatie een belangrijk hulpmiddel. Voor het proefproject beperkte het Fonds zich tot de 17 architecten, stedebouwkundigen, tuin- en landschapsarchitecten en interieurarchitecten die vorig jaar deelnamen aan een studiereis naar Los Angeles. Voor het proefproject werd deze groep gekozen omdat het garandeerde dat dit zeer divers (beeld)materiaal zou opleveren . Een tentoonstelling van de reiservaringen van deze ontwerpers is tot 23 april te zien in het Nederlands Architectuurinstituut en de CDROM is op de tentoonstelling uit te proberen en daarna bij Architectuur Lokaal. Wanneer het Fonds erin slaagt ook andere partners bij de produktie te betrekken zal het project met andere 'geëvalueerde' bestanden kunnen worden uitgebreid en kan een goede distributie van de documentatie worden opgezet. Wat is CD-ROM? CD-ROM (Read Only Memory) biedt de mogelijkheid tot interactieve communicatie met behulp van de computer. CD-ROM verenigt tekeningen, foto's, filmbeelden, geluid, tekst en data in één medium (multimedia). Een CD-ROM schijf kan tot 650 Megabytes informatie bevatten.

Een CD-RaM-schijf ziet er net zo uit als een geluidsCD of het andere med ium: de CD-I. Een belangrijk verschil tussen CD-ROM en CD-I is dat je de CD-ROM schijf in de CD-ROM-drive van een gewone computer moet stoppen, terwijl voor de CD-I's een CD-I-speler nodig is, een apparaat dat net als een videorecorder wordt aangesloten op de televisie. Het voert te ver om hier in te gaan op andere verschillen tussen deze zogenaamde ' platforms', maar de belangrijkste twee redenen om in dit geval te kiezen voor CD-ROM waren dat het aannemelijker is dat bij de doelgroep voor het programma (opdrachtgevers in de bouwwereld en gemeenten) computers aanwezig zijn, dan dat men over een CD-I-speler beschikt, en dat het programma op verschillende niveaus informatie in de vorm van tekst bevat. Tekst leest prettiger vanaf een computerscherm dan vanaf een televisie en de informatie kan rechtstreeks vanaf de computer worden uitgeprint. Hét grote voordeel van het medium CDROM is de interactiviteit. De gebruiker is in staat via een beperkt aantal stappen uitsluitend die informatie te selecteren die voor zijn specifieke interesse relevant is. Daar komt bij, dat de informatie op betrekkelijk eenvoudige wijze regelmatig geactualiseerd kan worden. Hoe werkt de CD-ROM 'Architectenkeuze'? De beste manier om hierarchter te komen is natuurlijk door het systeem uit te proberen . De besturin g van het programma verloopt via het klikken op de muis, net als bij andere computerprogramma's. Vanuit het hoofdmenu kan men kiezen voor informatie over architecten of over projecten. Kiest men voor projecten dan verschijnt een lijst met alle projecten die op de CD-ROM gedocumenteerd zijn . Je kunt nu rechtstreeks een project aanklikken en bekijken of eerst een selectie maken door op de soort projectenknop te klikken. De computer selecteert vervolgens een bepaald soort projecten, bijvoorbeeld woningbouwprojecten in uitbreidingswijken . Uit deze lijst klik je vervolgens een project aan, om daarvan beeldmateriaal te bekijken . Van één project zijn veelal meerdere dia's opgenomen, een toelichting (die uitgeprint kan worden) en in enkele gevallen ook een filmfragment. Een volgende stap kan zijn de informatie te raadplegen over de architect, die het project heeft ontworpen. Ook vanuit het hoofdmenu had men rechtstreeks op het niveau met informatie over één architect kunnen komen. Na op architecten geklikt te hebben verschijnt de volledige lijst met namen van architecten. Je kunt nu ofwel een architect aanklikken ofwel een selectie maken door op de discipline-knop te klikken. De computer selecteert vervolgens een bepaalde groep architecten, bijvoorbeeld de interieurarchitecten. Na het kiezen voor een bepaalde architect verschijnen gegevens over deze architect, zoals adres, telefoonnummer etc. Het scherm is verder ingedeeld in een aantal vensters, waaronder zich informatie bevindt over zijn opleiding, een lijst van werken, nevenactiviteiten, onderscheidingen en publikat ies. Na het venster met huidige werkzaamheden aangek li kt te hebben start een geluidsfragment. Door op de aanwezige printknop te drukken kan een afdruk gemaakt worden van het gehele curriculum. Na op de presentatieknop geklikt te hebben worden dezelfde stappen ondernomen als wanneer men op dit niveau was beland via de knop projecten in het hoofdmenu. Een demonstratiemodel van de CD-ROM is verkrijgbaar bij architectuurMANAGEMENT, waaraan reacties op deze vorm van documentatie kunnen worden doorgegeven. 23

Li

. Ia

.,l~,n

riJ

Het openingsscherm van de CD-ROM 'Architectenkeuze '

Hoofdmenu

noot: 1. Niet-professionele opdrachtgevers over het IDp, onderzoek door IPM Research & Advies in opdracht van de ministeries van WVC en VROM, Rotterdam 1993, pag. 21

Informatie CD-ROM Architectenkeuze, ISBN 90-802463I-X, tot 23 april uit te proberen op de tentoonstelling Expeditie L.A. in het NAi en daarna bij Architectuur Lokaal. Het demon stratiemodel is à f 39,95 (excl. verzendkosten) te bestellen bij: architectuurMANAGEMENT Haarlemmer Houttuinen 23 1013 GL Amsterdam tel. 020 - 6385873 fax 020 - 6386344 Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst Kirsten Algera Postbus 773 7000 AT Amsterdam tel. 020 - 5231523 fax 020 - 5231541

~~I

"r

~

ARC

platform

HIT

voo r

gemeentel

EeT

jk

arch

U

u

tectuurbele

R

I

d

Talent als permanente voedingsbodem Er is geen ontwerpwedstrijd waar door de ontwerpers zoveel energie en tijd in gestoken is als in de Archiprix. Aan de ingezonden studentenplannen werd immers lang en intensief gewerkt. Professionele docenten van de hogere Nederlandse ontwerpopleidingen begeleidden de studenten daarbij. De opleidingen selecteren hun beste studentenplannen voor deelname. Archiprix presenteert de grote variëteit aan plannen vervolgens middels een boek en een reizende tentoonstelling aan een breed publiek. Boek en tentoonstelling geven zo de 'state of the art' weer van het Nederlandse ontwerponderwijs. Het apparaat dat Archiprix de afgelopen jaren, eerst bij het NIROV in Den Haag en sinds 1 januari van dit jaar onder de bouwfysisch buitengewoon fascinerende huid van het Nederlands Architectuurinstituut heeft ontwikkeld, draagt zorg voor de uitvoering van de activiteiten. Zo vraagt Archiprix een breed samengestelde jury om de plannen, die de opleidingen met zorg selecteerden, te becommentariëren. Door middel van de bij uitgeverij 010 uitgegeven goed verzorgde catalogi en de tentoonstellingen in spraakmakende nieuwe gebouwen - in juni a.s. vindt de Archiprixtentoonstelling plaats in het dan bijna geopende Haagse stadhuis van architect Richard Meier - zijn tal van verschillende belanghebbenden in staat zich een mening te vormen over de kwaliteit van het door de scholen geselecteerde werk van het aankomend talent. Archiprix ontwikkelde zich mede onder leiding van mijn voorganger, Tjeerd Dijkstra, tot een niet meer weg te denken initiatief en veroverde zich een hechte plek binnen het tomeloos oprukkende veld van instituten ten behoeve van de bevordering van de bouwkunst. Een breed spectrum van donateurs uit de vakgemeenschap draagt bij in de vorm van financiële middelen en discussie. Catalogi vinden hun weg tot ver over zee, mede gezien de tweetaligheid en de permanente interesse van het buitenland voor hetgeen in Nederland geschiedt. Verscheidene Archiprix-deelnemers uit het verleden spelen inmiddels een belangrijke rol in de culturele component van het bouwen. Een prijsvraag voor Archiprix-deelnemers in samenwerking met diverse soorten opdrachtgevers is in voorbereiding. Na de introductie van de architectuurnota van de ministeries van VROM en WVC in 1991 hebben zich tal van platforms, fondsen, architectuuroverleggen, stichtingen en 'last but not least' het Nederlands Architectuurinstituut een plaats verworven op de Nederlandse architectuurbeleidsmarkt. Archiprix functioneert daarin als zelfstandige instelling, houdt contact met vele partijen en wil de instroom van talentvolle ontwerpers permanent bevorderen. Daarnaast is Archiprix hét platform waarop de hogere Nederlandse onderwijsinstellingen op het gebied van het ruimtelijk ontwerpen, zich kunnen presentere·n. De activiteiten van Archiprix dragen bij aan de discussie met betrekking tot de inhoud en kwaliteit van het ontwerponderwijs in Nederland. Archiprix daagt de actief en in de cultuurwaarde van onze samenleving geïnteresseerde bouwers en investeerders uit te investeren in dit geselecteerde talent. Concreet zal Archiprix zich actief richten op hen die de inhoudelijke kant van de gebouwde omgeving een warm hart toedragen. Tegelijkertijd weet zij dat om op de ingeslagen weg voort te kunnen gaan een vaste plek binnen een kunstenplan-structuur onontbeerlijk is. Dit om op basis van meerjarige garanties een beleid op de langere termijn uit te zetten en zo de kwaliteit die thans wordt bereikt uit te bouwen. Ondernemers en stadsbestuurders die de kwaliteit van onze gebouwde omgeving serieus nemen zijn permanent op zoek naar nieuwe impulsen. Het talent van de Archiprix genomineerden kan daarbij op verschillende manieren dienen als voedingsbodem. De stimulans die daarvan uitgaat is nodig om de steeds gecompliceerdere bouwopgave van een adequaat en vernieuwend antwoord te kunnen voorzien.

Thijs Asselbergs, voorzitter Archiprix

16 februari 1995

Uitgave Architectuur Lokaal verschijnt 4x per jaar Museumpark 25 3015 CB Rotterdam tel. 010 - 4369000 fax. 010 - 4362234 Redactie Cilly Jansen Produktie Cilly Jansen Esther Kok Bijdragen Jaap Evert Abrahamse, Architectuur Lokaal Gertjan Arts, gemeente Den Bosch . Thijs Asselbergs, Archiprix Marijke Beek, Berlage Instituut Joost Buchner. gemeente Hoorn Rob Bosma, gemeente Heerlen José van Campen, Architectuur Lokaal Fred Feddes, NAi Bob Geerling, Europan Liliane Geerling, deelgemeente Feijenoord, Rotterdam Peter Ghijsen, Rondeel Deventer Muriel Hendrikse, STAWON Johan de Koning, architect Hanneke van den Nieuwenhof, journalist Pieter Rings, journalist Marc Visser. ArchitectuurMANAGEMENT Vormgeving Els Scholtes, Amsterdam Druk Rob Stolk bv Amsterdam Oplage 1500 Platform Architectuur Lokaal Stichting Archiprix Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architekten BNA Bond van Nederlandse 5tedebouwkundigen BNS Federatie Welstandstoezicht FW Nederlands Architectuurinstituut NAi Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting NIROV Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur NVTL Vereniging Nederlandse Gemeenten VNG Bestuur Architectuur Lokaal dr P. G.J. Zelissen, voorzitter ir C.E. van Esch drs P'Ph. Dordregter A.H. Idsinga mr D. van der Veer Abonnement Architectuur Lokaal wordt kosteloos verspreid onder de Nederlandse gemeenten. Voor andere belangstellenden is een jaarabonnement te verkrijgen door overmaking van f 30,00 op postbanknummer 5510706, ten name van stichting Architectuur Lokaal, Rotterdam, onder vermelding van 'abonnement krant'.