Rapport tweedaagse workshop

N AT IO N AA L RIJ S T PRO G RAM M A Project: 9ACP RPR006

Rapport tweedaagse workshop “Introductie van een hygiënecode in de rijstsector”

Ir. S. Mac Donald

dinsdag 7 en woensdag 8 augustus 2007.

Inhoudsopgave

I.

ACHTERGROND .......................................................................................................................................... 3

2.

SAMENVATTING SEMINAR ........................................................................................................................ 4

3.

2.1.

Voorbereiding van het seminar ......................................................................................................... 4

2.2.

Opening van het Seminar. ................................................................................................................. 4

2.3

Agenda Seminar 7 Augustus 2007 ..................................................................................................... 5

2.4

Agenda Seminar 8 Augustus 2007 ..................................................................................................... 7

AANBEVELINGEN & CONCLUSIE ................................................................................................................ 9

BIJLAGEN

BIJLAGE 1

Programma workshop hygiënecode ............................................................................................ 10

BIJLAGE 2

Vragen naar aanleiding van de diverse presentaties .................................................................. 11

BIJLAGE 3

Lijst van participanten ................................................................................................................. 12

BIJLAGE 4

Achtergronden en doelstellingen QMS/FS project...................................................................... 15

BIJLAGE 6

Surinaams Bureau voor Standaarden (SBS) ................................................................................. 26

BIJLAGE 7

Impact van de EPA en de andere handelsovereenkomsten op de voedselveiligheid in de rijstsector .................................................................................................................................... 37

BIJLAGE 8

De hygiënecode ten behoeve van de rijstsector ......................................................................... 41

BIJLAGE 9

Evaluatieformulier ....................................................................................................................... 45

2

1.

ACHTERGROND

“Trends in global food production, processing, distribution and preparation present new challenges to food safety. Food grown in one country can be transported and consumed half way across the world. The government of Suriname has to recognize that food safety is an essential public health function. Food Safety must be addressed along the entire food chain by measures based in sound scientific information at national, regional and international levels. Food safety programs are increasingly focusing on a farm-to-table approach as an effective means of reducing food borne hazards. The globalisation of the food trade offers many benefits to consumers, as it results in a wider variety of high-quality foods that are accessible, affordable and safe, meeting consumer demands. The global food trade provides opportunities for food-exporting countries to earn foreign exchange, which is indispensable for the economic development of many countries and for improving the standard of living of many people. However, these changes also present new challenges to safe food production and distribution and have been shown to have widespread repercussions on health.” Het seminar “Introductie van een hygiënecode voor de rijstsector” werd op 7 en 8 augustus 2007 gehouden als onderdeel van het Nationaal Rijstprogramma. Dit nationale programma vormt onderdeel van het regionaal rijstprogramma (9.ACP.RPR.6) dat met fondsen uit de 9 e EOF wordt gefinancierd. De hygiënecode is opgesteld middels het uitvoeren van literatuur- en veldonderzoek. Het geheel is georganiseerd door Poly Formis Consultants in samenwerking met SPMU. Het doel van het seminar was: i) Het bespreken van de toegevoegde waarde van de hygiënecode binnen de rijstsector. ii) Het bewustwordingsproces binnen de rijstsector op gang brengen om te werken met een hygiënecode. iii) Het introduceren van een hygiënecode binnen de rijstsector. iv) Het creëren van draagvlak binnen de sector door het bespreken van de hygiënecode.

3

2. 2.1.

SAMENVATTING SEMINAR Voorbereiding van het seminar

Het programma is voorbereid door Poly Formis Consultants in samenspraak met medewerkers van de Suriname Project Management Unit (SPMU). Het seminar werd gedurende twee dagen gehouden. Op dag 1 is er algemene informatie verstrekt over de toegevoegde waarde van een hygiënecode voor de rijstsector. Op dag 2 is door een genodigde groep gediscussieerd over de inhoud van de code. Op dag 1 hebben ongeveer 80 mensen deelgenomen aan het seminar. Het betrof vertegenwoordigers van de rijstsector, verwerkers, landbouwers, genodigden en overige belangstellenden. Het programma van het seminar is opgenomen in Bijlage 1.

2.2.

Opening van het seminar.

2.2.1)

Ing. A. Zalmijn M.Sc., die als dagvoorzitter fungeerde, heette de aanwezigen van harte welkom en gaf aan blij te zijn met de opkomst. Hij gaf aan dat het programma gewijzigd was omdat de minister van LVV nog niet gearriveerd was. Hij benadrukte het belang van de rijstsector voor Suriname ook vanwege het feit dat zeer veel investeringen zijn gedaan in de sector. Men moet daarom deze sector daarom ondersteunen. Voorts heeft hij ook het panel en de inleiders voorgesteld aan de deelnemers.

2.2.2)

Drs. B. Shankar, districtscommissaris van Nickerie, gaf aan dat het niet een modeverschijnsel is om mee te aan met de globaliserende wereld maar een noodzaak. Indien de bedrijven erkenning en acceptatie willen, dan moeten standaarden aangelegd worden die de bedrijven. Met dit seminar wordt het startsein gegegeven. Scholing, omscholing en bijscholig zijn instrum voor beleid om u enige mate te laten proeven van profe. De landbouwer moet de landbouw als zelfstandig beschouwen met een bepaalde planning, budget en systematiek. De landbouwer dient zijn rol en plaats te kennen in het productieproces. De landbouwer is een schakel in het gehele proces en dient zich hiervan bewust te zijn. Rijst is ons hoofdvoedsel, moet viig zijn en dient internationaal aangeprezen te worden. Het verheffen van de Hygiënecode tot wetgeving is noodzakelijk en opende hiermee het semina.

4

2.2.3)

Drs. K. Raghoebarsing, minister van Landbouw, Veeteelt en Visserij, gaf in zijn redevoering aan dat dit seminar in het licht gezien moet worden van een upgrading van de totale rijstsector. Voedselveiligheid is in de afgelopen periode meer in het centrum van het beleid dat de regering voert. ....hygiënecode van rijstsector is geen incident en past precies binnen het beleid van de overheid. Gaf als voorbeeld aan het viskeuringsinstituut dat binnenkort operationeel zal zijn. Indien de voedselveiligheidsstandaarden niet in acht genomen worden zal dit leiden tot onmiddellijke crisis in de sector. Memoreerde de stopzetting van visexport en die zeer veel schade heeft opgelopen. Bedrijven dienen eerst een volledige keuring te ondergaan alvorens te kunnen exporteren en gaf aan dat de vissector wat dit betreft vooruit loopt. Ook binnen de groentesector zullen binnenkort afspraken gemaakt worden. Om veilig te produceren dienen residuen tot een minimum beperkt te worden. In de veesector is een aanvang gemaakt met de registratie van het vee. Voedselveiligheid is belangrijk voor onze eigen bevolking, gezondheid van onze binnenlandse consument. Sectoren moeten niet onafhankelijk opereren maar moeten van elkaar leren om zodoende duplicatie te voorkomen en te komen tot een nationaal voedsel veiligheids management systeem. Met de hygiënecode van rijst zet de rijstsector een belangrijke stap voorloopt in de agrarische economie en zodoende de achterstand inhaalt en op het niveau komt van de vissector. Tot slot gaf hij aan dat binnen de sector uit eigen bewustzijn en belang moet zijn om de veiligheid van de consument te garanderen en de regels na te leven. De schakels en/organisaties moeten elkaar ondersteunen, AgricAHAFSU en SBS dienen samen te werken. Binnen de rijstsector staat het seminar op zich getuige de trainingen die reeds succesvol zijn afgerond. Hij gaf aan dat in Suriname de juiste deskundigen aanwezig zijn Tot slot nodigde hij de bedrijven uit dat alle rijstverwerkers mee zullen gaan in het certificeringsproces.

2.3

Agenda 7 augustus 2007

2.3.1.

Presentatie “Achtergronden en doelstellingen QMS/FS project” door ir. R. Elmont De presentator schetste de achtergronden en doelstellingen van dit project en de stand van zaken evenals verdere geplande activiteiten van het project. Hierbij werd o.a. aangegeven de algemene doelstellingen van het rijstproject, het programma en de huidige stand van zaken van het project. In bijlage 10 is de presentatie van de presentator opgenomen. Gaf tot slot aan dat tijdens dit seminar diverse deskundigen zullen ingaan op de diverse facetten met betrekking tot voedselveiligheid en kwaliteitsmanagement. In bijlage 4 zijn de toespraak en de presentatie opgenomen.

2.3.2.

Bedrijfsfilm In deze bedrijfsfilm zijn de verschillende basisvoorwaarden programma geïllustreerd en gaf een duidelijk beeld aan de participanten van seminar wat deze programma’s inhouden. Er wordt momenteel een promotiefilm tbv de rijstsector ontwikkeld. Deze wordt in de komende weken gefinaliseerd en zal aan de leden gepresenteerd worden.

2.3.3.

Presentatie “De toegevoegde waarde van een hygiënecode” door ir. R. Ong-A-Kwie Heeft in zijn presentatie aangegeven wat de overeenkomsten en verschillen zijn tussen de verschillende kwaliteitsnormen zoals Good Agricultural practices (GAP), Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP) en het voedselveiligeheidsmanagementsysteem (ISO22000). Heeft aangegeven dat de basisvoorwaarden van eminent belang zijn voor het ontwikkelen van verdere systemen en deze systemen nodig zijn om preventief en volgens vooraf vastgestelde procedures te werken. Heeft aangegeven dat deze systemen uitgebreid aan de orde zijn gekomen tijdens de training en deze in samenwerking met belanghebbenden verder uitgebreid zullen worden. In bijlage 5 zijn de speech en de presentatie opgenomen.

2.3.4.

Presentatie “Rol Surinaams Bureau voor Standaarden” door mw. drs. M. Kerkhoffs-Zerp In Suriname is er sinds kort een Surinaamse Bureau voor Standaarden opgericht. In deze presentatie is door de voorzitter van het bureau een uiteenzetting gegeven wat de rol (achtergrond) is van dit bureau voor de Surinaamse samenleving, gemaakte stappen,

5

samenstelling en taken van het bestuur, doel & taken van het bureau, focus van het beleid, functionering, taken en bevoegdheden, goedkeuringsprocedures met betrekking tot goedkeuring van wetten. Tot slot zijn de vervolgacties die nog uitgevoerd moeten worden om het bureau operationeel te maken besproken. De voorzitter benadrukte nogmaals de rol van standaarden voor de rijstsector. Gaf aan bijzonder blij te zijn dat de rijstsector gestart is met het ontwikkelen en implementeren van deze standaarden. In bijlage 6 zijn de speeach en de presentatie opgenomen. 2.3.4.

Presentatie “Impact van de EPA en andere handelsovereenkomsten op de rijstsector” door de heer N. Soechit (bestuurslid van de vereniging van rijstexporteurs en verwerkers) De exporten naar Europa vinden momenteel plaats onder de Cotinou agreement, dit zal per 1 Januari 2008 onder de EPA voortgezet worden. Deze overeenkomst geeft aan de ACP landen, waartoe Suriname ook behoort, vele voordelen. De presentator gaf aan dat een kort overzicht van de verschillende handelsovereenkomsten die er tot nu toe geweest zijn. Indien suriname het verdrag per 1 Januari niet getekend heeft zal dit nadelige effecten hebben voor de rijstsector, de bescherming mbt het betalen van de heffing van tarieven vervallen. De kwaliteit en veiligheid van de rijst zal om een concurrentie positie te moeten behouden nog meer onderstreept worden omdat andere landen vanwege het wegvallen van deze voordelen gemakkelijker toegang hebben op o.a. de Europese markt. In bijlage 7 zijn de toespraak en de presentatie opgenomen.

2.3.5.

Presentatie “Hygiënecode ten behoeve van de rijstsector” door mw. ir. R. Sahtoe De presentator heeft in haar presentatie uitgelegd wat de hygiënecode inhoudt en hoe deze is opgebouwd. De hygiënecode is letterlijk de vertaling van HACCP naar een specifieke sector, in dit geval de rijstsector. De Hygiënecode is opgebouwd uit vier gedeelten te weten: een algemeen gedeelte, Basisvoorwaarden programma’s (Deel A), HACCP (Deel B) en de bijlagen. De hygiënecode is van toepassing op elk padie verwerkend bedrijf. Het belang van het hygiënisch produceren is nogmaals benadrukt. In bijlage 8 zijn de toespraak en de presentatie opgenomen.

Het seminar heeft een vlot verloop gehad. Het programma is conform afgewerkt met uitzondering van de toespraak van de minister van LVV. De minster is vanwege omstandigheden later dan gepland

6

gearriveerd. De organisatie heeft desondanks besloten om het programma volgens planning voortgang te laten hebben. De vragen die gesteld zijn naar aanleiding van de presentaties staan vermeld in bijlage 2. SPMU heeft eveneens het volledige seminar vastgelegd op band. Tijdens de verschillende presentaties is er op bepaalde momenten ingegaan op diverse problemen binnen de rijstsector en hierover zijn door de participanten ook vragen gesteld. De minister van LVV heeft aangegeven dat dit seminar is tbv de hygiënecode en niet om alle andere zaken, die ook belangrijk zijn, aan de orde te stellen. Bij de afsluiting van de eerste dag van het seminar door de minister heeft hij aangegeven dat het seminar een duidelijk beeld heeft geschetst over de toegevoegde waarde van de hygiënecode voor de rijstsector. Hij heeft ook aangegeven dat er een gesprek met de vereniging zal plaatsvinden om de problematiek van de rijstsector te bespreken.

2.4

Agenda seminar 8 augustus 2007

Op de tweede dag van het seminar is door een geselecteerde groep, genodigden, de Hygiënecode besproken. De groep is in tweeen verdeeld en per groep waren de leiders ir. R. Ong-A-Kwie en mw. i. R. Sahtoe respectievelijk. Doordat de participanten de hygiënecode op de dag zelf ontvingen, hebben deze geen gelegenheid gehad om de informatie van tevoren te bestuderen. Hierdoor is slechts deel A van de Hygiënecode behandeld. De knelpunten/vragen zijn per groep gepresenteerd en delen hiervan zijn door mw. S. Mac Donald behandeld. De discussiepunten zijn vermeld in de hygiënecode. Aan het eind van de dag is het seminar door de participanten geëvalueerd. Het geheel is afgesloten door dhr. R. Elmont. In zijn afsluiting sprak hij de hoop uit dat het doel van het seminar gehaald is. De participanten zullen de opgedane kennis tijdens de afgelopen trainingen, het seminar en de toekomstige bedrijfsbezoeken tot zich moeten nemen en toepassen in de praktijk. Ook is aangegeven dat het de inzet van een ieder vereist om dit tot een succes te maken.

7

Evaluatie Seminar door Participanten Het evaluatie formulier (bijlage 9) is op dag 2 door ongeveer 42 participanten ingevuld. Het seminar is in zijn algemeenheid goed beoordeeld. De participanten hebben de informatie als zeer positief ervaren. De sprekers, de presentaties en duur van het seminar zijn zeer goed beoordeeld en het informatie materiaal en de opbouw van het seminar als goed. Bij de gestelde vraag “Bent u voldoende in de gelegenheid gesteld uw mening te uiten in de discussies?” hebben allen met ja geantwoord. Bij de vraag “Wat zijn voor u de belangrijkste leermomenten geweest??” zijn de hierna volgende antwoorden gegeven: * Het concretiseren van de presentaties door de (praktijk) oefeningen en het aanschouwelijk maken door de film. Kortom het geheel heeft beantwoord aan mijn verwachtingen; * De discussies, leren van elkaar Bij de vraag “Bent u in staat hetgeen u tijdens de discussie geleerd heeft toe te passen en over te dragen??” zijn de hierna volgende antwoorden gegeven: * Ja, alleen moet van de leiding (directie) de wil aanwezig zijn; * Nee (15 participanten) Bij de vraag “Heeft u verder nog opmerkingen of suggesties??” zijn de hierna volgende antwoorden gegeven: * Een duidelijke follow-up om geen momentum te verliezen; * Vervolg training en monitoring; * Er zijn eisen opgenomen die niet van toepassing zijn in het bedrijf; * Begeleiding bij opmaak van schema en dergelijke stukken; * Hand-outs van de presentaties; * Document moest in advance worden verstrekt om zowel inhoudelijk alsmede redactionele zaken te becommentariëren

8

3.

AANBEVELINGEN & CONCLUSIE

De ontwikkeling en implementatie van de Hygiënecode voor de Rijstsector is van enorm belang voor de productie van rijst- en rijstproducten. Hiertoe dienen de producenten op de hoogte te zijn van alle regels die opgenomen zullen worden in de Hygiënecode en dit ook toe te passen binnen de sector. De volgende conclusies en aanbevelingen kunnen getrokken worden naar aanleiding van dit seminar: Aanpassen hygiënecode Aan de hand van de groepsbevindingen zal de Hygiënecode verder aangepast moeten worden. Doordat de participanten onvoldoende tijd hebben gehad om de code te bestuderen, zal er nog een discussie sessie georganiseerd worden. De volgende activiteiten zullen uitgevoerd moeten worden

TIJDSPLANNING * Toesturen commentaar hygiënecode door de rijstverwerkers * Discussiesessie II * Commentaar VRE * Commentaar Technische Commissie (SBS) * Finaal concept hygiënecode

DEADLINE 24 augustus 2007 31 augustus 2007 1 oktober 2007 15 november 2007 30 november 2007

Er dienen duidelijke mijlpalen gesteld te worden omdat de verschillende multilaterale overeenkomsten waaronder de EPA, per 1 Januari 2008, inwerking treden. De rijstsector dient hierop voorbereid te zijn. De rol van het standaarden bureau De overheid van Suriname moet het belang van het standaarden bureau inzien. Dit bureau zal standaarden ontwikkelen en goedkeuren voor de verschillende sectoren zodat deze volgens de juiste nationale standaarden kunnen werken. De hygiënecode zal door het bureau verheven moeten worden tot wet, om de verwerkers te laten voldoen aan de wet. Naar aanleiding van het seminar waarin de hygiënecode met alle stakeholders besproken is zal er door het Suriname Bureau voor Standaarden (S.B.S.) een Technische Commissie geïnstalleerd dienen te worden. Deze commissie zal bestaan uit vertegenwoordigers van diverse instanties die de hygiënecode verder zal moeten ontwikkelen. De hygiënecode zal uiteindelijk tot wet verheven moeten worden. In de hygiënecode is dit reeds opgenomen. Kosten renovatie en/of andere investeringen Om aan de wet te voldoen zullen de huidige rijstverwerkers grote aanpassingen moeten plegen. Voor sommige verwerkers zal deze investering niet haalbaar zijn. Er zal naar financiering gezocht moeten worden bij diverse instanties. De overheid zal hierin een faciliterende rol moeten spelen mede als de proactieve rol van de rijstsector zelf. Inventarisatie en kosten monster analyses Een onderdeel van de hygiënecode is het voldoen aan de voedselveiligheidseisen, HACCP. In dit systeem is de productkwaliteitscontrole heel belangrijk omdat door de verwerker aangetoond moet worden dat het product aan de juiste eisen voldoet. Nagegaan moet worden welke testen verplicht uitgevoerd moeten worden voor de rijstmonsters. Momenteel is er in Suriname geen erkend laboratorium dat deze analyse ten behoeve van de rijstsector zou kunnen uitvoeren. De monsters zullen naar een laboratorium in het buitenland verstuurd moeten worden. Hiervoor zal ook naar financiering gezocht moeten worden.

9

BIJLAGE 1

Programma workshop hygiënecode

Dag 1 (dinsdag 07 augustus 2007) 08:30-09:00u Ontvangst en registratie deelnemers 09:00-09:10u Kennismaking en introductie Ceremoniemeester: ing. A.L. Zalmijn M.Sc. 09:10-09:30u Opening workshop minister LVV (drs. K. Raghoebarsing) 09:30- 09:50u Achtergronden en doelstellingen van het QMS/FS-traject Spreker: ir. R. Elmont 09:50-10:00u Film voedselhygiëne en -veiligheid 10:00-10:15u Koffiepauze 10:15-10:45u De toegevoegde waarde van een Hygiënecode Voedselveiligheid/GMP/HACCP/ISO9001:2000 versus ISO22000 (Spreker: ir. R. Ong A Kwie, vragenronde: 10 minuten) 10:45-11:15u Rol Surinaams Bureau voor Standaarden (i.h.b. in relatie tot de goedkeuringsprocedure en inspectie van standaarden) (Spreker: Voorzitter SBS, vragenronde: 10 minuten) 11:15-11:45u Impact van de EPA en andere handelsovereenkomsten op de voedselhygiëne in de Rijstsector (Spreker: N. Soechit - bestuurslid VRE, vragenronde: 10 minuten) 11:45-12:15u Presentatie Hygiënecode ten behoeve van de Rijstsector Spreker: mw. ir. R. Sahtoe (Poly Formis Consultants) 12:15-13:00u Samenvatting en afsluiting dag 1 13:00u Lunch Dag 2 (woensdag 08 augustus 2007) 08:30-09:00u Ontvangst en registratie deelnemers 09:00-09:15u Planning dag 2 en procedures werkgroepen 09:15-10:15u Werkgroepen: A. Discussie hygiënecode B. Programma invoering en inspectie C. Voorwaarden HACCP certificering 10:15-10:30u Koffiepauze 10:30-12:00u Werkgroepen (vervolg) 12:00-13:00u Presentatie aanbevelingen en discussie werkgroepen 13:00-13:15u Koffiepauze 13:15-14:00u Slotdiscussie hygiënecode ten behoeve van de Rijstsector 14:00-14:15u Afsluiting seminar 14:15u Lunch

10

BIJLAGE 2

Vragen naar aanleiding van de diverse presentaties

Presentatie “De toegevoegde waarde van een hygiëne code” door de heer. R. Ong A Kwie 1.) Zijn de grenswaarden bekend voor chemische bepalingen en is er in Suriname een laboratorium om deze testwaarden te meten?? (Kartosoewito) De chemische waarden zijn bekend, echter is er in Suriname geen erkend laboratorium die dit zal kunnen analyseren. De mogelijkheden zullen nagegaan moeten worden. 2.) Wie is verantwoordelijk van het product?? (Mahatwatkhan) Een ieder in de keten is verantwoordelijk. From farm to plate. Een verwerker dient er voor te zorgen dat het product veilig is, maar ook in de supermarkt moet het product veilig worden opgeslagen. 3.) Alle bedrijven dienen hun verantwoordelijkheid te kennen en gecertificeerd zijn. SBS en HI moeten hiervoor zorgdragen?? (Pahlad) Bedrijven moeten hun eigen verantwoordelijkheid kennen 4.) Heeft aspect gemist van de traceerbaarheid. Is de traceerbaarheid in de code opgenomen?? Is in de presentatie niet genoemd?? (Grauwde). Aangegeven is dat dit onderwerp tijdens de training uitgebreid aan de orde is gekomen en dat het gedeelte in de code is opgenomen. Presentatie “Rol Surinaams Bureau voor Standaarden” door mw. M. Kerkhoffs-Zerp 1.) Tijdschema, wat zijn de kosten in dit kader? (Sital) Het bureau is in het proces van het aantrekken van een directeur en zal binnenkort van start gaan. Presentatie “Impact van de EPA en andere handelsovereenkomsten op de Rijstsector” door dhr. Soechit 1.) Gele rijst wordt graag verkocht in Paramaribo. Geen subisidie van de overheid, maar wel invoerrechtenvrij/vrijstelling invoeren van machines, etc. Er wordt geen restitutie mogelijk gehonoreerd. Als USA en EU verlenen wel subsidie en wij doen dat niet. (Mahatwatkhan). Geeft aan dat er niet alleen op seminars geluisterd moet worden maar ook actie ondernomen moet worden. 2.) Indien er documentatie beschikbaar is wil men dit weten? (Pahlad) Presentatie “Hygiënecode ten behoeve van de Rijstsector” door mw. R. Sahtoe 1. Welke kosten zijn er aan verbonden? (???) Aangezien het voldoen aan de regels van de hygiënecode diverse aanpassingen met zich mee zal brengen, en dit verschilt per bedrijf, is dit moeilijk aan te geven. 2.) Welke organisaties zijn bevoegd om te certificeren? (Kartosoewito) ISACERT Caribbean, Quality Masters, en andere overige buitenlandse bedrijven. 3.) Kunnen delen hieruit gecertificeerd worden?? (Zerp) Nee, er kunnen geen delen uit gecertificeerd worden. De hygiënecode is ontworpen op basis van de Caricom rijststandaard.

11

BIJLAGE 3

Lijst van participanten

7 Augustus 2007 (DAG 1) No.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

Naam & Voonamen DAG 1 A. Zalmijn W. Bishesar R. Codrington Graham Garrod G. Pahlad H. Pahlad Tjin A Ton R. Jairam H. Jaichard Mw. M. Biharie R. Indray M. Laloe K. Mangre S. D S. Karso B. Guptar R. Noredjo R. Biordja P. Radjie S. Bhagali R. Grauwde Mw. P. Milton R. Ong A Kwie Mw. R. Sahtoe R. Ghisaidobee Bageloe B. Grijpstra B. Meertens N. Soechit H. Oemraw G. Birdja A. Soechit S. Jawalapersad A. Laloe B. Halsey A. Ramathin S. Mahatwatkhan C. Baldewsingh K. Kartosoewito M. Kaziemkhan J. Bishesar B. Jhagroe K. Nanda Mw. S. Artjoredjo B. Karaya R. Awadpersad D. Bissesar J. Jaggernath

Organisatie

Master of Ceremonie Sahara N.V. Ministerie van Handel en Industrie TA-Rice Competetive Programme VRE / Sunrice NV Sunrice Rijstbedrif Tjin A Ton Jairam Hira Rijst Husrah Husrah Laloe N.V. NV REM NV REM MLN NANNI Ritraco N.V. MLN NANNI MLN NANNI RADJIE Prive LVV LVV Poly Formis Consultants / Spreker Poly Formis Consultants / Spreker BOG BOG SPMU TA SPMU TA VRE PVEM SPBA Rijstpak N.V. Jawalapersad Laloe N.V. ? Mahatwatkhan Mahatwatkhan Rigpal ADRON Mahamed Ali N.V. Sahara ODL / LVV LVV NV B. Karaya NV B. Karaya NV B. Karaya Rijst bedrijf D. Bissesar Rijstbedrijf Jaggernath

12

No. 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

Naam & Voonamen L. Mahawatkhan H. Bissesar ? Kromontro Mw. Y. Ramnarain D. Bihari W. Meynen S. Diran R. Rigpal J. Ganpat P. Sit Mw. M. Kerkhoffs – Zerp R. Ristie B. Debidien R. Ramatar J. Vriesde R. Narsing B. Ramadhin G. Sewradj J. Tjoe A Wie W. Waidoe I. Dihardjo R. Tokaryo Mw. A. Gangapersad Mw. A. Bawanie Mw. S. Mac Donald B. Shankar K. Raghoebarsing

Organisatie R.B. Mahatwatkhan Rijst bedrijf D. Bissesar Karmein INI-DIA N.V. LVV AHFSU N.V. NANNI Landbouwbank Landb. PVCM Rigpal LVV Regio West Laloe Husrah Ministerie HI / Spreker SBS (pers) DWT (pers) Rasonic (pers) Rasonic (pers) N.V. NARVIN D. Ramadhin Ministerie van LVV SPMU SPMU SPMU SPMU SPMU SPMU Poly Formis Consultants

Lijst participanten seminar hygiënecode rijstsector op 8 augustus 2007 (DAG 2) No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Naam & Voonamen R. Grauwde Mw. P. Milton Mw. M. Biharie R. Indraj M. Laloe K. Mangre F. Tawjoeram B. Datadien M. Laloe S. Djamin Mw.Y. Ramnarain S. Karsodimedjo R. Noredjo R. Bierdja S. Wirjoredjo A. Radj M. Jagmohansingh B. Guptar S. Mahatwatkhan S. Jawalapersad

Organisatie LVV LVV Husrah Husrah Laloe N.V. N.V. REM N.V. Sunrice N.V. Sunrice Laloe N.V. N.V. REM LVV AHAFSU M.L.N. NANNI N.V. M.L.N. NANNI N.V. M.L.N. NANNI N.V. N.V. KARAYA N.V. KARAYA Rijstfabriek Ramadien Rimilco Mahatwat-khan Jawalapersad

13

No. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Naam & Voonamen J. Bishesar A. Ramadhin Mw. R. Sahtoe J. Hira R. Ong A Kwie O. Kromontono B. Meertens G. Sewradj R. Rigpal R. Elmont Mw. S. Mac Donald R. Codrington I. Dihardjo W. Waidoe A. Tokaryo

Organisatie Sahara Mahatwat-khan Poly Formis Consultants / Spreker Hira Poly Formis Consultants / Spreker INI-DIA SPMU TA LVV Rijstbedrijf RIGPAL EU-Cariforum TA Poly Formis Consultants Ministerie van Handel en Industrie SPMU SPMU SPMU

14

BIJLAGE 4

Achtergronden en doelstellingen QMS/FS project

Workshop “Invoering hygiëne code in de rijstsector van Suriname” , 7 Augustus 2007 Inleiding: Achtergronden en doelstellingen QMS/FSS programma Inleider :

R.J. Elmont. Rice Processing and loss reduction expert

Inhoud        

Welkom Algemene doelstellingen van het EU - Rijstproject Doel QMS/FSS programma Activiteiten QMS/FSS programma Resultaten Verdere stappen Follow-up Afsluiting

15

1.

Algemene doelstellingen van het EU - Rijstproject

De algemene doelstelling van dit project is de verbetering van het concurrentievermogen, de efficiency en de levensvatbaarheid van de rijstsector in Suriname en Guyana.

Projectonderdelen :  Infrastructurele werken (MCP-kanaal)  Een financiële faciliteit (SURFF)  Een onderzoek/voorlichting deelproject (REMUS)  Technische- en management ondersteuning door een nationaal management team (SPMU) en een internationale groep experts (TA-team)

16

2. Achtergronden:

2. Achtergronden:        

Kwaliteitsverbetering door FSS en QMS invoeren Voedselveiligheid in vele landen verplicht Voedselveiligheidssystemen gebasseerd op HACCP Kwaliteitsmanagement systemen ISO-9001, ISO22000 Waarom voedselveiligheid in de rijstsector Voorbeelden calamiteiten Suriname moet voorbereid zijn Kiezen voor HACCP-systeem

17

4.

Activiteiten QMS/FSS programma



Inschrijving op uitnodiging door lokale consultancy bureaus om dit project onder supervisie van SPMU en de TA uit te voeren. Survey en gesprekken met bedrijven om vast te stellen wie wil deelnemen Quick-scan uitgevoerd om gereedheid invoering voedselveiligheidssysteem vast te stellen. Aan de hand van deze quick-scan 2 groepen geïdentificeerd: groep 1: HACCP - systeem ; groep 2 basisvoorwaardenprogramma (GMP). Dit traject bevat de volgende onderdelen:



           

5.

Basishygiëne training HACCP training Ontwerpen hygiënecode Workshop introductie en bespreking van de concept Code. Aannemen Code door de VRE. Invoering Code Indienen Code bij de SSB ter vaststelling als nationale code. Ontwikkeling en invoeren van een kwaliteitsmanagement systeem

Resultaten  Start project: 2007  Begeleidend adviesbureau :

1 mei Polyformis Consultant

 Exportbedrijven of bedrijven die aan exporteurs leveren  Bedrijven met belangstelling  Deelname quick-scan  Bedrijven die participeerden in trainingen  Certificaten Basishygiëne training  Certificaten HACCP- training

23 20 18 14 23 18

18

Resultaat kosten en inspanningen voor bedrijven:    

7.

Efficiëntere bedrijfsvoering Kwalitatief betere en veiligere producten Verbeterde service naar de consument/afnemer Verbeterde image van de Suriname rijst

Verdere stappen

 Morgen wordt met de participerende bedrijven hygiënecode besproken.  Commentaren worden na workshop verwerkt in de Code.  De aangepaste code wordt verstuurd naar de VRE ter goedkeuring door haar leden.  Na goedkeuring door de VRE en aanname als vrijwillige standaard, Code naar de SBS om als nationale code te worden aangenomen.  De goedgekeurde code is basis voor de invoering van voedselveiligheidssysteem.  Invoering met technische ondersteuning van SPMU, het TA-team en Polyformis.  NB: Uiteraard kunnen overige bedrijven zelfstandig, buiten dit project, zelf de goedgekeurde Code invoeren

19

8.

Follow up

 Bedrijfsmanagement trainingen en begeleiding bij het opstellen van ondernemingsplannen  Post-harvest trainingen  Technische ondersteuning en adviezen  Evalueren en aanbevelingen verbetering molenregistratie en vergunningprocedure  Cost-benefit analyse van de sector  Evaluatie van marketingstrategie  Training boeren mbt GAP/ontwikkelen GAP  Aanbevelingen voor verdere wettelijke regelingen

9. Afsluiting Met dank aan bestuur en leden van de Vereniging van Rijstexporteurs voor hun ondersteuning en participatie !

20

BIJLAGE 5

De toegevoegde waarde van een hygiënecode

De toegevoegde waarde van een hygiënecode 7 augustus 2007

Polyformis Consultants Rick Ong A Kwie


HACC P

???

ISO900 1:2000

21


Definitie voedselkwaliteit: "het geheel van de eigenschappen en kenmerken van een product, dat van invloed is op het vermogen ervan om aan vastgestelde of stilzwijgende behoeften te voldoen"

Definitie voedselveiligheid: “Een voedingsmiddel dat niet schadelijk is voor de consument wanneer bereid of genuttigd overeenkomstig beoogd gebruik”


GMP

(Good Manufacturing Practices)

Een combinatie van basisvoorwaardenprogramma’s die nodig is om gedurende de productie een hygiënische omgeving te handhaven van grondstof tot veilig eindproduct. In GMP zijn de volgende Basis (PRP’s) opgenomen: - Grondstof; - Reiniging en desinfectie; - Persoonlijke hygiëne;

voorwaarden programma’s

- Omgevingsfactoren; - Ongediertebestrijding; - Afvalverwerking;

22


HACCP (Hazard Analysis & Critical Control Points) Een voedselveiligheidssysteem dat als doel heeft levensmiddelen te produceren, hygienisch, veilig en geschikt voor menselijke consumptie. Belangrijkste kenmerken van HACCP:

•

HACCP bevat 2 onderdelen, de Hazard Analysis and Critical Control Points.

•

Werkt preventief, niet reactief,

•

HACCP werkt volgens vaste principes t.w.: 1. Identificeren van gevaren; 5. Vaststellen corrigerende 2. Benoemen CCP’s; maatregelen 3. Vaststellen kritische limieten 6. Vaststellen verificatieprocedures 4. Vaststellen monitoringsprocedure 7. Bepalen van documentatie


ISO 9001:2000

23


ISO 22000:2005 Een norm voor voedselveiligheidsmanagement systemen die tot doel heeft een organisatie in de voedselketen te laten aantonen dat zij in staat is de gevaren voor de voedselveiligheid te beheersen, zodat deze veilig zijn op het moment van consumptie. Het belangrijkste kenmerk van ISO 22000 is dat dit systeem HACCP en ISO 9001:2000 heeft geintegreerd


ISO 22000:2005

HACCP

ISO 9001:2000

GMP

Basisvoorwaarden programma’s

24


De hygiënecode Een “vertaling” van HACCP naar een specifieke sector, in dit geval de rijstsector.


Voordelen van een hygiënecode

• Enten van de basisvoorwaardenprogramma’s op de situatie • • •

in de rijstsector; Het identificeren/analyseren van gevaren specifiek voor de rijstsector; Vaststellen van grenswaarden voor gevaren; Een leidraad voor te implementeren beheersmaatregelen, corrigerende maatregelen die vaak per bedrijf zullen verschillen; Kortom, een handleiding die -bij naleving- aantoonbaar de voedselveiligheid van rijst- en rijstproducten kan waarborgen

25

BIJLAGE 6

Surinaams Bureau voor Standaarden (SBS)

Surinaams Bureau voor Standaarden (S.B.S) Presentatie door: Mw. Drs. Margret Kerkhoffs-Zerp Voorzitter Bestuur S.B.S

Indeling Presentatie     

 

Achtergrond Gemaakte stappen Samenstelling en taken Bestuur S.B.S Doel en taken S.B.S Focus beleid S.B.S Functionering S.B.S Vervolgacties 2

26

Achtergrond  



WTO verdrag Onderdeel Agreement Technical Barriers to Trade Aansluiting Suriname bij de Caricom en participatie in de CSME (Carico Single Market and Economy)

3

Gemaakte Stappen 



In 1997 technische assistentie gevraagd door Ministerie HI aan de CARICOM voor het verrichten van een studie m.b.t. standaardisatie en de opzet van een Standaarden Bureau in Suriname. Resultaat: Hutchinson rapport: “Requirements for the establishment of a National Standards Body for Suriname” Bestuur voor oprichting Stichting Standaarden Bureau ingesteld bestaande uit vertegenwoordigers van de publieke en private sector met het doel voorstellen uit te werken m.b.t. een op te richten Standaarden Bureau

4

27

vervolg Gemaakte Stappen 





Heeft geresulteerd in concept Standaarden wet en concept wet voor de oprichting van een Standaarden Bureau Op 20 augustus 2004, werd de Wet houdende vaststelling van regels betreffende standaarden voor goederen (Standaardenwet) door het Parlement goedgekeurd

2005: Ministerie van HI overeenkomst getekend met de IDB voor de uitvoering van een Trade Sector Support Programme (gefinacierd met fondsen van de donor en van de counterpart (Staat) 5

vervolg Gemaakte stappen 



Project Technical Standards IDB-Canada Trade Fund project genaamd: “Support for the Design, Implementation and Management of Trade Policy . Consultant aangetrokken ter ondersteuning van de opzet van het Standaarden Bureau. Verder voorziet het project nog in activiteiten die de functionering van het Bureau verder moeten versterken zoals het ISO lidmaatschap, equipment t.b.v het uitvoeren van testen, trainingen en awareness.

Op 22 februari 2006, werd de Wet houdende de instelling van het Surinaams Bureau voor Standaarden oftwel Wet Surinaams Bureau voor Standaarden goedgekeurd door het Parlement

6

28

vervolg Gemaakte stappen 





10 november 2006 Bestuur S.B.S geinstalleerd door de Minister van HI Bezoek in november 2006 consultant, Mw. Chang i.v.m. consultaties met het bestuur en relevante instituten met aan standaarden gerelateerde taken (SBB, VGZ/BOG, LVV, EBS, SWM, Uvs) geweest in november 2006 met de consultant, mw. Chang.

Locatie ,huisvesting en de basis accomodatie, equipment en communicatievoorzieningen van S.B.S gerealiseerd

7

Samenstelling en Taken Bestuur S.B.S 

Samenstelling: vastgelegd in artikel 6 van de Wet S.B.S . Vertegenwoordigers van 4 overheidsorganisaties (LVV, VGZ, ATM en HI) , 3 private organisaties (KKF, ASFA, VSB), Academia (Technologische Faculteit van de UvS), en Vakbeweging (Ravaksur)

Taken: gebaseerd op artikel 8 van de Wet voor oprichting van het S.B.S. Hoofdtaken:  Vaststelling van het beleid  Toezicht houden op uitvoering van het beleid  Rapporteren aan de Minister van HI 8

29

vervolg Samenstelling en Taken Bestuur SBS  -

-

-

Subtaken: Voordragen Directeur en zonodig onderdirecteuren voor benoeming door Minister HI en voorstellen doen t.a.v de arbeidsvoorwaarden Goedkeuren jaarplan en begroting opgesteld door de Directie en voorleggen van de begroting aan Minister HI Goedkeuren handelingen door de Directie (zie art. 13 Wet S.B.S) Onderzoeken van de balans en winst-enverleisrekening en uitbrengen van preadvies hierover aan de Minister van HI 9

Doel en Taken S.B.S 

Doel S.B.S: het scheppen van een adequate gezonde standaardeninfrastructuur d.m.v. vaststellen , overnemen,, ontwikkelen, onderhouden en bevorderen van de toepassing en het gebruik van standaarden en technische voorschriften. Dit ter stimulering van economische activiteiten, bescherming van het milieu, veiligheid van leven en gezondheid van plant en dier, 10

30

vervolg Doel en Taken S.B.S 1. Functioneren als het nationaal instituut voor:  Standaarden en technische voorschriften  Certificeren van goederen en geaccepteerde werkwijzen  Metrologie  Accrediteren van laboratoria Deze taak brent met zich mee de volgende subtaken: -fungeren als de lokale vertegnwoordiger van CROSQ en ISO - Het zijn van de WTO/TBT enquiry point

11

vervolg Doel en taken S.B.S 2. Samenwerken met en coördineren van het werk van andere instituten bij het formuleren en publiceren van specificaties 3. Publiceren van standaarden tenminste 30 dagen voor dat zij in werking treden en het aanhouden van een openbaar register

12

31

Focus beleid S.B.S Het beleid zal zich moeten richten op: 1. de behoefte , welke standaarden 2. Welke sectoren? Met concentratie op export

Gaat dus om een inventarisatie waarbij rekening wordt gehouden met de volgende strategische uitgangspunten: - stimuleren van economische activiteiten Bescherming van de consument Bescherming plant, dier en mens Bescherming Milieu 13

Functionering S.B.S Het functioneren van het S.B.S gaat gepaard met een 4-tal aspecten:  Technische aspecten  Communicatieve aspecten  Organisatorische aspecten  Financiele aspecten

14

32

Technische aspecten S.B.S moet instaat zijn standaarden te ontwikkelen of te adopteren die in het belang zijn van onze economische ontwikkeling:   

  

Toegang tot informatie van CROSQ en ISO Participatie in CROSQ Lidmaatschap ISO Informatiespreiding Database Training 15

Communicatieve aspecten Het S.B.S zal standaarden verplicht of vrijwillig vaststellen. Hoe komen deze tot stand?  Besluitvorming middels consensus  Samenwerking met alle relevante instanties/instituten/actoren  Participatie in externe commissies van de publieke en private sector en andere samenwerkingsstructuren  Bewustwordingsactiviteiten 16

33

Organisatorische aspecten S.B.S moet instaat zijn om diensten aan te bieden en de toepassing van standaarden te handhaven:  Instellen Technische commissies  Opzetten nationaal accrediteringsplan  Opzetten standaarden informatiecentrum (structuur voor informatieverspreiding)  Controle inspectie 17

Financiele aspecten S.B.S. moet zichzelf instand houden 

Inkomstengenerering b.v. middels het informatiecentrum, verkoop standaarden, documentatie materiaal, certifcering middels een vergoeding etc.

18

34

Goedkeuringsprocedures standaarden 

 



Instelling Technische commissie na identificatie van de stakeholders die hierin zitting moeten nemen Opstellen werkplan Formulering en goedkeuring standaarden na consensus Publiek wordt in de gelegenheid gesteld om hun commentaar te leveren 19

Vevolg goedkeuringsprocedure…. 





Commentaren worden door de TC bekeken en evt. Meegenomen Het document wordt na goedkeuring voorgelegd aan het Bestuur S.B.S Bestuur S.B.S legt dit voor aan de Minister ter goedkeuring

20

35

Vervolgacties 



 



Goedkeuring kandidaat directeur door RVM (in proces) Benoeming directeur Officiële instelling S.B.S Aantrekken initiele staf w.o. Standards Information Specialist en Standards Officer Lidmaatschap ISO (voorbereiding bijna afgerond) 21

36

BIJLAGE 7

Impact van de EPA en de andere handelsovereenkomsten op de voedselveiligheid in de rijstsector

IMPACT VAN DE EPA EN DE ANDERE HANDELSOVEREENKOMSTEN OP DE VOEDSELVEILIGHEID IN DE RIJSTSECTOR

Dhr. N. Soechit,

BESTUURSLID VERENIGING VAN RIJSTEXPORTEURS

Positie Rijst  Rijst is voor Suriname de meest gecompliceerde

branche binnen EPA onderhandelingen  Voor andere producten procedures bekend z.a:  standaarden voor export groente en fruit  Huidig proces van privatisering v.d. bananenbranche  Drie vergaderingen geweest:  1.

Joint Working Party on Rice (eind april – Paramaribo)  2. COTED meeting in St. Lucia (medio mei)  9e EDF meeting op Barbados (medio mei)

37

Standpunt EU mbt toegang rijst op de EU markt 1. Als de CSME de EPA wel tekent per 1

januari 2008, zal de EU een overgangsperiode hanteren voor bescherming v.d. import van Surinaamse rijst met een invoerrechten reductie 2. Als de CSME de EPA niet tekent op 1 januari 2008, zal het derde landen tarief van toepassing zijn

Factoren tav de Exportdaling van Rijst  De verplichte afdracht van deviezen door

rijstexporteurs tegen niet marktconforme koeren, terwijl de inputs tegen marktconforme koersen moesten worden aangeschaft  Hoge rente van 45-50% op leningen  Stijging van de kostprijs van Ureum US$225 naar US$600 p/ton  Verlaagde wereldmarktprijs van cargorijst van US$450 naar US$250  Subsidies door USA en EU

38

Stand van zaken in Guyana  Geen afdracht van deviezen tegen

niet –marktconforme koersen  Rente van Circa 13%  Invoerrechten vrijdom van hulpmiddelen  Gereduceerde brandstofprijs  Afschaffing van de omzetbelasting

Exportmarkten Surinaamse Rijst 1.

2.

3.

Brazilie  Afzet markt klein  Beschermde tarief voor 10.000 ton p/jaar  Transportverbinding Suriname -Brazilie slecht Caricom  Oneigenlijke concurrentie van gesubsidieerde Amerikaanse rijst in de CSME Europese Unie  Grootste afzetmarkt voor Suriname  Bedreiging dat de preferentiele voorziening afgeschaft wordt, en derde landen tarief geldig zal zijn conform WTO regeling

39

Samengevat De Surinaamse rijst heeft toekomst als: 1. De Caribische markt geen gebruik meer maakt van gesubsidieerde , geimporteerde rijst 2. De Subsidie op de EU en USA rijst wordt afgeschaft 3. Schenking van Europese unie voor de Rijstbouw 4. Duidelijk beleid van de Surinaamse overheid mbt de Rijstsector voor verbeteren van de concurrentiepositie

Knelpunten mbt de voedselveiligheid  Kwaliteit en hygiene  Pesticide limits

 Genetisch Gemanipuleerde

Organismen (G.M.O.)  Gele rijst (max. 0,05 % aflatoxine )

40

BIJLAGE 8

De hygiënecode ten behoeve van de rijstsector

De hygiënecode ten behoeve van de rijstsector 7 augustus 2007

Polyformis Consultants Ir. Rashmi Sahtoe MBA

1

De hygiënecode Het beschijven van de wijze waarop gewerkt moet worden opdat een hygiënisch product wordt geproduceerd Een “vertaling” van HACCP naar een sector in dit geval de rijstsector

2/8

41

Opbouw hygiënecode • Algemeen gedeelte • DEEL A: Algemene hygiene richtlijnen/ • •

basisvoorwaarden programma DEEL B: Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP) Bijlagen

3/8

Opbouw hygiënecode • Algemeen gedeelte – Voorwoord – Leden technische subcommissie – Werkwijzer – Doel hygiënecode – Reikwijdte/Scope – Gebruiksaanwijzing – Begrippen en definities 4/8

42

Opbouw hygiënecode • Deel A: Algemene hygiëne richtlijnen/ basisvoorwaardenprogramma – – – – – – – –

Primaire productie Inrichting: ontwerp en faciliteiten Productie en controle Onderhoud Personeel (hygiëne, gezondheid, opleiding) Transport Product informatie en klantbewustwording Training 5/8

Opbouw hygiënecode • Deel B: Hazard Analysis and Critical Control Points

– Inleiding – Definities – Principes van het HACCP systeem – Richtlijnen voor gebruik vh HACCP systeem – Risico-inventarisatie mbt het processchema

6/8

43

Opbouw hygiënecode • Diverse Bijlagen – Inkoopspecificatie – Ongediertebestrijdingsplan – Sectorale monitoring – Mogelijkheden tot certificering – Etc.

7/8

44

BIJLAGE 9

Evaluatieformulier

Uw mening is zeer belangrijk voor de kwaliteit van onze seminars. Wij hopen dat u dit formulier zo eerlijk mogelijk invult. Wij danken u voor uw medewerking. 1. Wat vond u van (aankruisen wat van toepassing is): slecht

redelijk

goed

De sprekers Het informatie materiaal De opbouw van het seminar De sheets De (praktijk) oefeningen / discussies De duur van het seminar (aantal dagen/tijd) Bent u voldoende in de gelegenheid gesteld uw mening te uiten in de discussies? 2. Wat zijn voor u de belangrijkste leermomenten geweest?? .............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................ 3. Bent u in staat hetgeen u tijdens de discussie geleerd heeft toe te passen en over te dragen?? .............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. 4. Heeft u verder nog opmerkingen of suggesties?? .............................................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................................. ..............................................................................................................................................................................

45

Rapport tweedaagse workshop

Recommend Documents