achtergrond
De pensioenfondsen raken in rap tempo hun buffers kwijt. Maar is het verstandig het dak te repareren als de storm nog woedt? Tekst: Jan Buevink | Foto: Stockbyte 18
FORUM #02/29.01.09
19
FORUM #02/29.01.09
achtergrond
foto: unilever
Niet alleen maar kommer en kwel
Loek Sibbing (pensioenfonds Unilever): ‘Situatie is niet acuut maar wel ernstig’
Loek Sibbing zit er opvallend rustig bij voor een man die in de afgelopen maanden zeker een miljard euro is kwijtgeraakt. Vorig jaar rond deze tijd had de algemeen directeur van Unilever-pensioenfonds Progress nog zo’n vier miljard in zijn fonds zitten. Als gevolg van de kredietcrisis is daarvan een kwart ‘verdampt’. Het fonds dat tachtig jaar lang zonder problemen de pensioenen van de Nederlandse tak van de multinational verzorgde, kwam in de laatste maanden van 2008 voor het eerst in de risicozone. Progress zakte door de beide bodems die De Nederlandsche Bank sinds enkele jaren hanteert om de financiële gezondheid van de fondsen in de gaten te houden. De dekkingsgraad, die aangeeft in welke mate een fonds aan al zijn verplichtingen kan voldoen, lag een jaar geleden nog rond een comfortabele 165 procent. Vanaf het begin van de zomer zakte dat percentage maandelijks naar beneden om na een echte duikvlucht in oktober en november voor korte tijd onder de kritische grens van 105 te belanden. De situatie is zeker ernstig, zegt Sibbing in zijn kantoor aan het Weena in Rotterdam. “Maar we hebben geen acuut probleem. Met het vermogen dat er nu is, kunnen we nog jarenlang pensioen blijven uitkeren.” Volgens Sibbing is de historisch lage dekkingsgraad niet alleen te danken aan de gekelderde koersen van aandelen en obligaties. Ook de lage rentestand van dit moment is hiervoor verantwoordelijk. Die rente moet hij namelijk van De Nederlandsche Bank gebruiken om vanuit de toekomstige verplichtingen van Progress terug te rekenen naar de hoeveelheid bezittingen waarover het fonds nu moet beschikken. Hoe lager de rente, hoe groter zijn bezit moet zijn. Toch mag Sibbing niet klagen als hij zich vergelijkt met zijn collega’s. Het Unilever-pensioenfonds, met daarin zo’n 27.000 werknemers en gepensioneerden, zit in een situatie waarvan de meeste andere fondsen alleen maar kunnen dromen. Jarenlang was het fonds zo goed gevuld dat de onderneming en de werknemers geen premie hoefden te 20
FORUM #02/29.01.09
De Nederlandse pensioenfondsen beheren een vermogen dat schommelt tussen de 500 en de 600 miljard. Aan de pensioenen die ze jaarlijks verstrekken, zijn ze zo’n 20 miljard kwijt. Daar staat tegenover dat ze ongeveer een zelfde bedrag binnenkrijgen aan premies. Problemen op de korte termijn hoeven de meeste fondsen dan ook niet te verwachten, op de middellange termijn ook niet. Overigens is de verslechterde dekkingsgraad niet alleen het gevolg van negatieve ontwikkelingen in de economie. Een deel is te wijten aan een trend waarmee iedereen alleen maar blij kan zijn: de stijgende levensverwachting. In 2008 moesten de fondsen deze stijging verdisconteren in hun berekeningen. Volgens voorzitter Loek Sibbing van de Stichting van Ondernemingspensioenfondsen leverde dat alleen al een verlaging van de dekkingsgraad op van 4 tot 6 procentpunten. “Dat heeft nu door de kredietcrisis helemaal geen aandacht gekregen.”
betalen. Dat moet nu wel weer gebeuren. En ook de gepensioneerden zullen de gevolgen van de verslechtering merken. Sibbing: “We hebben nog nooit een indexatie overgeslagen.” Is er toch nog onderdekking, dan stort Unilever bij. Een dure ingreep die niet iedere onderneming zich in deze tijden zal kunnen veroorloven.
reuzen Indexeren, het aanpassen van de pensioenen om te compenseren voor de inflatie, zit er dit jaar ook niet in voor het grootste deel van de twintig fondsen die opdrachtgever zijn van Mn Services. De fondsen die een jaar terug nog een dekkingsgraad kenden tussen de 140 en de 150, zitten nu tussen de 90 en de 100, zegt bestuursvoorzitter Ruud Hagendijk. De gepensioneerden zijn er al van op de hoogte gebracht dat hun uitkering dit jaar niet stijgt. Die beslissing is genomen in overleg met de deelnemersraden van de verschillende fondsen. “Gepensioneerden zien ook wel dat de situatie lastig is”, zegt Hagendijk. “Die weten heel goed wat er speelt. Het aantal verontwaardigde reacties valt ons eigenlijk nog wel mee.” Hagendijks organisatie is één van de reuzen in pensioenland. Na het abp (ambtenaren) en het Pensioenfonds Zorg en Welzijn is Mn Services de grootste beheerder van pensioenpremies. Ruim een miljoen werknemers in de private sector hebben een totaal vermogen bijeengebracht van zo’n 60 miljard euro. Ook dat is inmiddels redelijk gekrompen. Nadat vorig voorjaar de Amerikaanse bank Bear Stearns op de fles ging, ging het bergafwaarts. Bij de val van Lehman Brothers in september werd de situatie ernstig. “Vanaf dat moment werd het hier een gekkenhuis”, vertelt Hagendijk. “Mensen werkten ’s avonds door en in het weekend. We deden alles om de ontwikkelingen in de markt te begrijpen en de risico’s voor de fondsen te beperken. We maken nu dagelijks voor elk fonds een overzicht van de dekkingsgraad. Vroeger was dat een keer per maand.”
foto: phil nijhuis/anp
‘Met het vermogen dat er nu is, kunnen we nog jarenlang pensioen blijven uitkeren’
Ruud Hagendijk (Mn Services): ‘Fondsen kunnen een grotere rol spelen bij het weer op gang brengen van de kapitaalverschaffing’
Toch is er bij zijn fondsen geen sprake van paniek, verzekert de bestuursvoorzitter, wel van bezorgdheid. Hoewel de fondsen met hun huidige vermogens nog wel 35 jaar aan hun verplichtingen kunnen voldoen, zijn ze druk bezig met het maken van herstelplannen om de dekkingsgraad binnen drie jaar weer boven de 105 te brengen. Die moeten ze van De Nederlandsche Bank voor 1 april inleveren. “Het maken van herstelplannen is een hele opgave”, zegt Hagendijk. “Het kan lukken, maar dan moeten de fondsen voor die periode wellicht afzien van indexatie. Dat zijn voor de pensioenfondsbesturen spannende beslissingen. Als je vele jaren niet indexeert, kan dat gevolgen hebben voor het draagvlak. Willen werkgevers en werknemers dan nog voor zo’n pensioen betalen?” Het is niet de enige onzekerheid waarmee de fondsen te maken hebben bij het opstellen van hun herstelplannen. Niemand weet hoe lang het duurt voordat de markten zich herstellen. In afwachting daarvan kunnen fondsen besluiten hun premies te verhogen maar het effect daarvan is slechts een fractie van wat een stijgende aandelenkoers kan opleveren, legt Hagendijk uit. “Als je een procent meer rendement haalt, kun je volstaan met dertig procentpunten minder premie.” Bovendien jagen stijgende premies werkgevers fors op kosten: zij betalen over het algemeen het leeuwendeel van de pensioenpremies en die maken weer een fors deel uit van de loonkosten. Sterk stijgende loonkosten is niet iets waar veel werkgevers onder de huidige omstandigheden op zitten te wachten. Dat pleit ervoor geen overhaaste beslissingen te nemen vóór de storm op de aandelenmarkten is uit gewoed.
problemen weliswaar serieus zijn, maar ook kansen bieden. Volgens Bovenberg zitten veel fondsen nu nog in het rouwproces over de verloren miljarden. Alle energie gaat zitten in het maken van herstelplannen. Zelf wil hij graag naar de wat verdere toekomst kijken. Dan ziet hij dat de penibele situatie bij de fondsen ervoor kan zorgen dat Nederlanders langer door zullen gaan met werken. Opvallend genoeg ziet Bovenberg het initiatief daarvoor niet komen van de werkgevers, die hier al heel lang voor gepleit hebben, maar van werknemers. Die zullen als gevolg van de huidige crisis gaan twijfelen of ze straks op hun oude dag nog wel kunnen rekenen op voldoende inkomen. Daardoor wordt het vanzelf aantrekkelijker om ook na 65 door te blijven werken, verwacht Bovenberg. “Een jaar langer doorwerken, zorgt voor 9 procent meer pensioen.” Die wens van werknemers zal zich ook vertalen in de opvattingen van de vakbonden, denkt Bovenberg. “Ik verwacht dat hun standpunt hierover binnen vijf jaar honderdtachtig graden is gedraaid.” Daarbij gaat het dan niet om de leeftijd waarop mensen aow krijgen, maar wel om het ontslag dat werknemers nu standaard wordt verleend op hun 65e verjaardag. Bonden zullen zich sterk maken voor de afschaffing daarvan. Of alle werkgevers daar uiteindelijk zo blij mee zullen zijn, is volgens de Tilburgse hoogleraar nog maar de vraag. Op dit moment hebben ze vaak nog onvoldoende ingespeeld op de noodzaak om ouderen in dienst te blijven houden. “ Het gaat echt pijn doen bij die bedrijven die geen goed hrm-beleid gevoerd hebben. Veel ouderen zijn nu nog te duur en te weinig productief. Ze zitten hun tijd tot aan hun pensioen uit.”
echt pijn
schrijftafel
De Tilburgse hoogleraar economie Lans Bovenberg is even stil na de vraag of de situatie bij de pensioenfondsen nu ernstig is. Vervolgens begint hij aan een voorzichtige formulering die er op neerkomt dat de
“Ik begrijp zijn drive”, reageert Ruud Hagendijk van Mn Services. “Maar uiteindelijk is het toch een schrijftafelverhaal.” Een flink aantal van de mensen die aangesloten zijn bij Hagendijks organisatie, doet
21
FORUM #02/29.01.09
achtergrond
foto: ser
Geen haastwerk maken van herstelplannen “Het financieel toezichtkader is echt een zegen”, zegt economiehoogleraar Lans Bovenberg. “Dat zorgt er nu voor dat we op tijd signaleren dat er problemen zijn. Dat was zeven jaar geleden wel anders.” Het financieel toezichtkader (FTK) werd ingesteld na de vorige crisis met de pensioenfondsen aan het begin van dit decennium toen de aandelenkoersen zakten vanwege het uiteenspatten van de internetbubble. Het FTK, dat begin 2007 van kracht werd, bepaalt wat fondsen moeten doen als ze hun vermogen zien afnemen. Zakt de dekkinggraad onder de 125 procent dan moeten ze een plan maken om binnen 15 jaar weer boven dat percentage uit te komen. Zakken ze onder de 105 procent dan moeten ze aan de Nederlandsche Bank een herstelplan voorleggen dat drie jaar mag duren.
Lans Bovenberg (universiteit Tilburg): ‘Door crisis zullen werknemers langer willen doorwerken’
fysiek zwaar werk, bijvoorbeeld in de metaal of op de koopvaardij. Vaak zijn ze daar al jong mee begonnen. “Ik zie mezelf nog wel op 67-jarige leeftijd aan het werk, maar ik denk dat dat voor 80 procent van de mensen niet opgaat. Op een bepaald moment moet je ook ophouden om dat te vragen.” Dat het vervolgens de schuld is van de werkgever dat iemand niet kan doorwerken omdat die onvoldoende in scholing van zijn medewerkers geïnvesteerd heeft, wil er niet in bij Hagendijk, die zelf bij Mn Services ook zo’n zevenhonderd mensen in dienst heeft. “In onze cao hebben we ook afspraken over zaken als leeftijdsbewust personeelsbeleid en permanente educatie. In de praktijk blijkt het vreselijk moeilijk om mensen te blijven boeien om aan de eigen marktwaarde te blijven werken. It takes two to tango.” Wel vindt hij het goed dat Bovenberg de discussie over de pensioenfondsen en de kredietcrisis naar een hoger niveau tilt. Tot nu toe ligt de nadruk volgens hem te veel op de microproblematiek. Voor een deel komt dat door de manier waarop De Nederlandsche Bank het toezicht geregeld heeft in het financiële toezichtkader (zie kader ‘Geen haastwerk maken van herstelplannen’). “Natuurlijk moet je het belang van de deelnemers niet uit het oog verliezen, maar de fondsen hebben ook invloed op macro-economische ontwikkelingen.” Daarbij doelt hij niet alleen op de koopkracht van burgers die afneemt als een fonds besluit niet te indexeren of de concurrentiepositie van bedrijven die verslechtert als de premie omhoog gaat. Ook kunnen de fondsen een grotere rol spelen bij het weer op gang brengen van de kapitaalverschaffing, bijvoorbeeld bij het financieren van innovaties in de Nederlandse in22
FORUM #02/29.01.09
Geen haastwerk maken van herstelplannen “Het financieel toezichtkader is echt een zegen”, zegt economiehoogleraar Lans Bovenberg. “Dat zorgt er nu voor dat we op tijd signaleren dat er problemen zijn. Dat was zeven jaar geleden wel anders.” Het financieel toezichtkader (ftk) werd ingesteld na de vorige crisis met de pensioenfondsen aan het begin van dit decennium toen de aandelenkoersen zakten vanwege het uiteenspatten van de internetbubble. Het ftk bepaalt wat fondsen moeten doen als ze hun vermogen zien afnemen. Zakt de dekkingsgraad onder de 125 procent dan moeten ze een plan maken om binnen 15 jaar weer boven dat percentage uit te komen. Bij daling tot onder de 105 procent moet dat binnen drie jaar. Voor veel bedrijven is die laatste termijn te kort, vindt vno-ncw. Het zorgt ervoor dat fondsen nu moeten kiezen voor drastische maatregelen. Die komen grotendeels ten laste van bedrijven die het nu als gevolg van de kredietcrisis toch al zwaar hebben. Bovendien blijken de maatregelen straks misschien helemaal niet nodig als na de crisis de koersen en de rente weer stijgen. Ook pleit vno-ncw ervoor dat de fondsen iets langer mogen doen over het maken van de herstelplannen. De Nederlandsche Bank wil ze op 1 april hebben. vno-ncw pleit, gezien de onzekere situatie van de economie, voor inleveren op 1 juli.
dustrie. “We moeten meer out of the box denken. Zo’n overname van Fortis door de Nederlandse staat had ook heel goed door een consortium van pensioenfondsen gedaan kunnen worden. Ik snap best dat dit snel moest gebeuren, maar voor ons was het wel degelijk interessant geweest.”
voor de gek Overheidssteun voor de fondsen, vindt Hagendijk op dit moment niet nodig. Wel zouden de toezichtregels wat soepeler kunnen zodat fondsen er langer over mogen doen om hun dekkingsgraad weer op orde te krijgen: drie jaar is vrij kort. Ook zou het hem een lief ding waard zijn als de rekenrente waarmee fondsen hun dekkingsgraad moeten berekenen op de een of andere manier wordt vastgezet. Tot een paar jaar terug mochten ze uitgaan van een rente die vast stond op vier procent, nu hebben ze te maken met dagelijkse fluctuaties die voor veel onzekerheid zorgen. Bovenberg vindt het belangrijk dat de overheid nu snel een besluit neemt over het verhogen van de aow-leeftijd. De commissie-Bakker, waar hij zelf ook deel van uitmaakte, stelde medio vorig jaar voor om die vanaf 2016 met jaarlijks een maand op te krikken. Bovenberg wil nu dat die verhoging al in 2012 van start gaat en in een hoger tempo verloopt. “Ik denk nu meer aan twee maanden per jaar. Op die manier koopt de staat wat meer financiële lucht die gebruikt kan worden om nu de economie te stimuleren. Zo ontstaat er ruimte zodat we minder hoeven te bezuinigen.” Over verlenging van de termijn waarin de fondsen hun financiën weer
column scheer
Obamoe
‘Natuurlijk moet je het belang van de deelnemers niet uit het oog verliezen, maar de fondsen hebben ook invloed op macro-economische ontwikkelingen’
De inauguratie van Barack Obama heb ik geheel aan mij voorbij laten gaan. Niet uit protest omdat ik niet was uitgenodigd, maar gewoon: omdat ik geen zin had in nog meer Obama. Hoeveel hoop kun je hebben? Niet te veel dus. Ik heb begrepen dat zijn acceptatiespeech voor zijn doen sober was. Mooi zo. Geen prachtige vergezichten en fraai verwoorde voornemens voor de verandering. Ook het feestelijke concert bij het Lincoln Memorial heb ik overgeslagen. Natuurlijk kunnen die Amerikanen een mooie show neerzetten, daar niet van, maar als er emoties in het spel zijn, wordt het algauw té, vind ik als nuchtere Hollander. Wat ik in dat verband nog wel kan hebben, is het beeld van de anders zo luidruchtige Jesse Jackson met water in de ogen als hij beseft dat Obama de verkiezingen gaat winnen.
op orde moeten hebben, valt wat hem betreft wel te praten. Voorwaarde is dan dat ze hun deelnemers erop wijzen dat het korten op de uitkeringen nodig zal zijn als het economisch herstel uitblijft, dat ze de risico’s delen in zowel goede als slechte tijden. “Voor wat hoort wat.” Verder wil hij de regels niet aanpassen. Ook directeur Loek Sibbing van het Unilever-pensioenfonds, die tevens voorzitter is van de Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen, is er tegen om op dit moment de regels te veranderen. “Over die afspraken is goed nagedacht. Je verandert de werkelijkheid niet door de regels te veranderen. Daarmee hou je mensen alleen maar voor de gek en dat is slecht voor het vertrouwen.” Sibbing wil nu eerst kijken wat de stand van zaken is in april als de fondsen hun herstelplannen ingediend hebben bij De Nederlandsche Bank. Daarbij wordt het volgens hem nog spannend of ze daar allemaal zonder veel kleerscheuren vanaf zullen komen. Hij verwacht dat sommige fondsen er niet aan zullen ontkomen om te korten op de uitkeringen, of zoals het in pensioenjargon heet: het afstempelen van rechten. “Als je die met een paar procent vermindert, kun je de dek kingsgraad al aardig verbeteren.” Toch is dat afstempelen van alle mogelijke maatregelen die een fonds kan inzetten volgens hem de minst aantrekkelijke. Als fondsen daartoe overgaan, zal dat zeker leiden tot een flinke politieke en maatschappelijke discussie over ons pensioensysteem, zo verwacht hij. Daar wil hij niet op vooruit lopen. “Dan zijn eerst de sociale partners en de politiek aan zet.”
23
FORUM #02/29.01.09
Ik ben blijkbaar een van de weinigen die Obama-moe zijn, want de media lusten er wel pap van, en die weten immers wat het publiek wil. Nota bene De Telegraaf kwam met de kop ‘Good luck Obama!’, terwijl die krant het normaal toch niet op gekleurde minderheden heeft. Verderop in de krant liftte Volvo in een advertentie mee op de golven van de hype door de nieuwe president welkom te heten in de ‘age of we’, van samen en delen. Als het over Obama gaat, kan het nieuws niet op. Allerlei trivialia krijg je voorgeschoteld. Zo lees ik van alles over de leuke jurkjes van de dames Obama en de ware zwartheid van meneer. Schokkend nieuws: hij is niet zwart maar mulat, want zijn moeder was blank. En hij is zeker niet de eerste Amerikaanse president met druppels zwart bloed. Gelukkig is zijn vrouw Michelle wel écht zwart. Ik lees dat George Walker Bush sneller dan gewoonlijk het Witte Huis heeft ontruimd. Die kent zijn plaats in de geschiede nis. Of was het toch het opgeruimde karakter van vrouw en voormalig bibliothecaresse Laura dat verantwoordelijk was voor deze snelle actie? Hoe dan ook, het personeel had daardoor zes uur de tijd om de boel te herinrichten voor de Obama’s. Van Texas Style naar Soul Kitchen. En zo doe ik toch mee aan de hype. Dus genoeg over de man. Yes, we can? Laat nu maar eens zien wat jij kan. Paul Scheer
