www.bouwnouop.nl
Gelukkig is het nog niet te laat
Colofon Opinar is een uitgave van NVB,
Vereniging voor
ontwikkelaars &
bouwondernemers Postbus 620
2270 AP Voorburg Tel: 070 386 02 04
www.nvb-bouw.nl
[email protected] Redactie
Ouwerkerk Tekst &
Advies, Zoetermeer Eindredactie Nico Rietdijk
Leendert Meijers vormgeving
CieremansVanReijn, Den Haag
Ooit was de bouw samen met de haven de motor van de economie. Nog steeds kan de bouw die trekkersrol vervullen. De ondernemers in de bouw willen niets liever dan dat. Maar dan zijn er wel maatregelen nodig die het verschil maken. Met evenveel gemak kan de bouw dan de oplossing zijn die de economie er weer bovenop helpt, in plaats van het blok aan het been dat het nu is. Om de economische crisis te keren, richt de regering zich nu eenzijdig op structurele hervormingen en lastenverzwaringen. In het Financieele Dagblad van 27 december 2012 omschreef oud-MKB-voorzitter, Hans de Boer dit als volgt: “De heilige graal van het begrotingstekortpercentage wordt verengd tot de teller (het overheidstekort), terwijl de noemer (het nationaal inkomen) nauwelijks meeweegt.” Anders gezegd: er is onvoldoende oog voor investeringen, terwijl dat toch eveneens een peiler zou moeten zijn. “Het zuur van saneren is noodzaak, maar het zoet is belangrijk als je de samenleving en markten wilt mobiliseren om de economie uit de grindbak te trekken.” Essentieel bij de oplossing van de economische crisis is dus dat er snel een effect wordt gerealiseerd voor een kick-off van bestedingen en investeringen, zonder dat deze enorm ten koste gaat van de collectieve financiën. Hoogleraar Jaap van Duijn zegt het op 28 december in het Financieele Dagblad iets anders dan Hans de Boer, maar het komt praktisch op hetzelfde neer: “Iedere overheid die haar verantwoordelijkheid serieus neemt, kan bij een dergelijke combinatie van omstandigheden maar één ding doen: het heft in handen nemen en investeren. De overheid is complementair aan de particuliere sector. En als in die particuliere sector sprake is van een gebrek aan vertrouwen en massale onderbesteding, dan dient de overheid in te grijpen en moet ze zelf investeren om dat vertrouwen te herstellen. Zo is het in de westerse landen sinds de jaren dertig van de vorige eeuw ook altijd gegaan”. Kortom, de uitdaging is die bedrijvigheid te stimuleren die met de minste collectieve middelen de grootste toegevoegde waarde en werkgelegenheid bieden. De (woning)bouw is daarvoor de eerste aangewezene in Nederland, juist ook vanwege het enorme uitstralingseffect naar zo veel andere binnenlandse economische sectoren en de werkgelegenheid. Ook de sociale component kan dan niet onvermeld blijven, omdat het bouwen van woningen en wijken tevens bijdraagt aan het proces van stedelijke vernieuwing, verduurzaming, wijkverbetering en dus ook van ‘veiligheid op straat’. Nico Rietdijk & Leendert Meijers Directie NVB Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers
Kopiëren of citeren van (delen
van) de inhoud is toegestaan in
overleg met de directie van NVB, Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers.
Gijs Lokhorst (CNV Vakmensen) en Charley Ramdas (FNV Bouw)
‘Er is heel veel leed aan de keukentafel’ De bouwsector bestempelen Gijs Lokhorst, bestuurder van CNV Vakmensen en Charley Ramdas, vice-voorzitter van FNV Bouw, als uitermate zorgelijk. “Elf procent van de bouw vakkers zit inmiddels werkloos thuis op de bank. Ik loop al vijfentwintig jaar mee, maar wat we nu meemaken is ongekend”, zegt Lokhorst. “We zien heel erg veel leed aan de keukentafel”, vult Ramdas zijn collega-vakbondsbestuurder aan.
den van mensen. Je ziet dat de crisis een behoorlijke ravage aanricht in het privéleven van mensen.” Lokhorst is het met hem eens. “De angst regeert. Mensen zijn murw geslagen. Degene die nog werk hebben, blijven angstvallig zitten waardoor je weer andere excessen krijgt. Op een gegeven moment is het niet meer beheersbaar.”
Politieke wil
De CNV bestuurder meent dat de politieke wil ontbreekt om iets aan de huidige situatie in de sector te doen. “Elk weldenkend mens ziet dat, als er nu in verduurzaming van de woningvoorraad wordt geïnvesteerd dat direct terugkomt. Iedereen constateert dat de genomen maatregelen averechts werken, maar op de één of andere manier komt dat niet tussen de oren van de mensen in Den Haag.” Volgens Ramdas heeft dat alles te maken met het versnipperde geluid dat de sector laat horen. “De ene keer zegt de ene organisatie iets en de andere keer is het weer een ander die iets zegt. Het zou een goede zaak zijn om de verschillende partijen in de bouwsector hetzelfde geluid te laten horen. Gewoon heel krachtig; wat is er aan de hand? Wat doet de crisis met een mkb-er, wat doet het nu met die ondernemer, die al z’n spaarcenten in het bedrijf heeft zitten en naar de filistijnen gaat? En wat doet het nu met een werknemer of die zzp-er die elke keer gedwongen wordt om voor een nog lager tarief het werk te doen? En laten we de oplossingsrichtingen krachtig gezamenlijk horen. We moeten nu meer dan ooit elkaars hand vasthouden.” Lokhorst kan zich hier in vinden hoewel hij vindt dat de bonden nu al zoveel mogelijk proberen gezamenlijk op te trekken. “En ook met de andere organisaties hebben we goede contacten. Maar ik ben het met Charley eens dat we het echt samen moeten doen.”
Oplossingen Fotografie: Martin de Bouter
Links:
Charley Ramdas,
vice-voorzitter van FNV Bouw Rechts:
Gijs Lokhorst,
bestuurder van
CNV Vakmensen
Bedrijfssluitingen in de bouw zijn aan de orde van de dag. Gemiddeld leggen dagelijks zeven bedrijven het loodje. “Een ongehoord hoog aantal”, zegt Charley Ramdas. “Wij zijn er natuurlijk voor opgericht”, vult Gijs Lokhorst aan, “maar onze organisatie wordt momenteel onevenredig zwaar belast met ondersteuning en advisering van mensen in de bouwomgeving. En dan gaat het vaak om ontslagzaken.” Beiden zien ook de excessen van de crisis. Werkgevers die er alles aan doen om de in hun ogen dure cao te omzeilen en zo voor een nog lagere prijs in te schrijven op een aanbesteding. Ramdas: “Er vindt een enorme concurrentieslag plaats op de prijs. En dat heeft een negatief gevolg voor de arbeidsvoorwaar-
Over de oplossingen is het tweetal het met elkaar eens. Zowel Ramdas als Lokhorst zien de verlaging van de btw op de verkoopprijs van nieuwbouw en het schrappen van de verhuurdersheffing als maatregelen die snel effect zullen hebben. “Wil je uit de crisis komen, dan moeten we echt naar een stimuleringsprogramma.” De FNV Bouw wil inzetten op een twee sporenbeleid. “Het eerste spoor richt zich onder andere op een evenredige verdeling van het werk. Oudere werknemers die plaats maken voor jongeren en mensen die hun baan in de bouw kwijt raken elders in de techniek aan werk helpen. Het tweede spoor is dat er weer werk bijkomt. En dat betekent dat we flinke stappen moeten zetten in het verduurzamen van woningen. Maar alles valt of staat bij een antwoord op de vraag aan dit kabinet: je krijgt oplossingen vanuit de sector. Verwijs je ze naar de prullenbak of ga je er serieus mee aan de slag?”
Opinar - juni 2013
pagina 5
Adriaan van Erk Groep
‘Bij een btw-verlaging gaat de trein direct weer rijden’ Het verlagen van de btw van 21 naar 6 procent op nieuwbouwwoningen zal direct effect hebben. “Nog dezelfde week gaat de trein weer rijden”, benadrukt Jos van Erk grondlegger en commissaris van Adriaan van Erk Groep bv in Bergambacht. “Een nieuwbouwwoning waar de consument nu 300.000 euro voor moet betalen, kost dan 255.000 euro. Dat is voor de consument vaak gelijk ook makkelijker te financieren”, voegt zoon en algemeen directeur van het bedrijf, Hans van Erk, er aan toe. Jos van Erk heeft in de achterliggende jaren een flink bouwbedrijf, een ontwikkelingstak en een eigen timmerfabriek opgebouwd. Sinds de jaren tachtig maakt ook Rehorst Bouw onderdeel uit van de Adriaan van Erk Groep. En in het begin van dit jaar werd nog de aankoop van de BTE Groep, bestaande uit 14 betonproducerende ondernemingen in de Nederlandse en Duitse bouwmarkt, afgerond. Maar daarmee hebben we volgens de twee directieleden het goede nieuws wel gehad. Werden er voor de crisis jaarlijks nog zo’n duizend woningen ontwikkeld en gebouwd, vorig jaar waren dat er nog 400. “En we moeten blij zijn als we dit jaar met 300 woningen afsluiten”, zegt Jos van Erk.
Boos
Hij is dan ook echt boos. Boos op het feit dat Den Haag maar niet inziet, dat vijftig procent van de totale economische crisis aan de voortdurende malaise in de bouw is toe te schrijven. “We hebben eens op een rijtje gezet hoeveel branches door de crisis worden getroffen. En we kwamen zonder enige moeite al snel uit op twintig sectoren, variërend van het Kadaster tot aan de meubelbranche en van de glasindustrie tot aan de tuincentra.” Zonder maatregelen verwachten vader en zoon Van Erk dat dit jaar de werkloosheid fors zal oplopen. “Wij hebben tot op heden onze vaste kern van 150 medewerkers aan het werk kunnen houden”, zegt Hans van Erk, “maar op een gegeven moment is de rek er uit.”
Efficiencyslag
Sinds de crisis in 2008 uitbrak, heeft het bedrijf een efficiencyslag uitgevoerd. “Met andere woorden: we zijn heel goed naar het proces gaan kijken. Ketenintegratie, werken met vaste onderaannemers en toeleveranciers. Door efficiënter te werken, hebben we de kosten omlaag weten te brengen”, licht Hans van Erk de gevoerde strategie toe. Zonder dat de klant daar overigens ook maar iets van heeft gemerkt. Sterker nog, in 2007, 2009 en 2011 is Adriaan van Erk Bouw zelfs uitgeroepen tot ‘Beste Klantgerichte Bouwer’. “Maar je kunt niet eindeloos op kosten blijven besparen”, benadrukt Jos van Erk. “Zeker niet als de kosten van een nieuwbouwwoning door onder andere aangescherpte EPC-normen, aanvullende regelgeving en procedures in krap tien jaar tijd circa 50.000 euro zijn toegenomen. Daar kunnen wij dus niets tegen doen.” Het betekent volgens het tweetal dat ook voor Adriaan Van Erk Groep een moment komt dat er naar het personeelsbestand moet worden gekeken. Hans van Erk: “Uiteraard stellen we dat moment zo lang mogelijk uit.”
Besef
Hans en Jos van Erk: “21 procent over niks is bij ons weten nog altijd niks.”
“Alles valt of staat”, benadrukt Van Erk senior, “of in Den Haag eindelijk het besef komt, dat de sector écht moet worden geholpen.” En een verlaging van de btw naar 6 procent zou wat vader en zoon betreft al een hele stap zijn. “Dat heeft direct effect”, zegt Jos van Erk. “Ook voor de schatkist zelf, want de huidige 21 procent over niks is bij mijn weten nog altijd niks.” Andere maatregelen die volgens hen kunnen bijdragen aan een verbetering van de economische situatie in de sector, zijn banken verplichten de rente de komende tien jaar op maximaal 4 procent te houden en het beperken van regels in de bouw. “Er moet in elk geval iets gebeuren”, zegt Van Erk, “anders keert de wal het schip, maar is er in de tussentijd wel een hele industrie afgebroken.”
Opinar - juni 2013
pagina 6
juni 2013 nummer 6
Gelukkig zijn er nog maatregelen die wel het verschil maken
De crisis in de bouw raakt ook jou
Bouw nou op! De bouwsector staat nu onder een enorme druk. Dat is vervelend voor het bouwbedrijfsleven en z’n vele werknemers. Evengoed raakt het vele anderen. Ondertussen voelt de jeugd niets meer voor een baan in de bouw, want wat is scholing zonder baan? Straks komen we dus weer hopeloos woningen tekort, want er zijn geen vakmensen meer om deze woningen te bouwen. De crisis in de bouw trekt zo een verwoestend spoor door de Nederlandse economie en leidt tot fikse belastingtegenvallers. Gelukkig zijn er nog steeds maatregelen die wel het verschil uitmaken. Graag lichten we deze maatregelen in deze Opinar toe. Wat de bouwcrisis voor hen betekent, schetsen vervolgens Charly Ramdas van FNV Bouw, Gijs Lokhorst van CNV Vakmensen, Hans en Jos van Erk van de Adriaan van Erk Groep en corporatiedirecteur Harry Tossaint. ‘De jeugd heeft de toekomst’ wordt vaak gezegd. En wij kunnen er met z’n allen voor zorgen, dat die toekomst er ook goed uitziet. Dat betekent dus, dat jongeren na hun schoolperiode een goede kans op werk hebben en dat ze later ook fijn kunnen wonen. Maar zo vanzelfsprekend is dat op dit moment niet meer. De ellende in de bouw is namelijk nog nooit zo groot geweest. Nederland dreigt volgend jaar zelfs minder woningen te bouwen, dan tijdens de crisis in de jaren dertig van de vorige eeuw. Dagelijks sluiten 7 gerenommeerde bouwbedrijven noodgedwongen hun deuren en verliezen 125 medewerkers hun baan. Inmiddels zijn al 75.000 bouwvakkers hun baan kwijt. En dat aantal gaat versneld richting de 110.000. De bouwcrisis treft helaas ook andere beroepen in het hart, zoals installatiebedrijven, notarissen en personeel bij meubel- en keukenzaken. Maar ook de hovenier, de bibliothecaresse of de vuilnisman, die op het oog niets met de bouw te maken hebben, kunnen zomaar hun baan kwijtraken, omdat gemeenten door de bouwcrisis minder te besteden hebben en moeten bezuinigen. Eén op de vier werklozen is inmiddels bouw-gerelateerd. Ooit was de bouw samen met de haven de motor van de economie. Gelukkig kan de bouw nog steeds die trekkersrol vervullen. Maar dan zijn er wel maatregelen nodig die werkelijk het verschil maken. Dat betekent bijvoorbeeld woningcorporaties en andere verhuurders
Opinar - juni 2013
pagina 1
weer de mogelijkheid geven te investeren in woningbouw door de verhuurdersheffing slimmer te hanteren; door deze partijen vrij te stellen van deze heffing wanneer zij weer investeren in nieuwbouw en verduur zaming van de woningvoorraad. Een andere maatregel die er voor zal zorgen dat de trein weer direct gaat rijden, is het verlagen van de btw naar 6 procent voor de gehéle bouw. Dus ook de koper van een nieuwe woning betaalt dan maar 6 procent btw. Op een woning van twee ton scheelt dat € 25.000. De financiering wordt dan gelijk ook een stuk makkelijker, iets wat de banken in deze tijd goed uitkomt. Weliswaar lijkt er zo op het eerste oog ‘op papier’ een zelfde bedrag minder naar de schatkist te gaan, maar onderzoek leert dat elk huis dat nu niet wordt gebouwd de overheid een veelvoud aan belastingtegenvallers en hogere uitkeringen kost.
Kortom, steunmaatregelen voor de bouw verdienen zichzelf snel terug. Kijk bijvoorbeeld naar Duitsland. Met een impuls van € 1,4 miljard in duurzame woningbouw wist de Duitse overheid maar liefst 21,5 miljard aan extra investeringen te genereren. En het effect voor de Duitse staatskas? Deze werd daardoor met 7,2 miljard euro extra gevuld! De keus is dus eigenlijk simpel: Niets doen, met als gevolg een fors stijgende werkloosheid in heel veel bedrijfstakken, een jarenlange opeenstapeling van belastingtegen vallers en een toenemend woningtekort? Of door stimuleren en investeren de bouw en daarmee de gehele Nederlandse economie uit de grindbak trekken en daarmee tevens de jeugd weer een toekomst geven? Voor NVB is dit samen met andere organisaties de reden de campagne ‘Bouw nou op.nl’ te starten.
Arbeidsplaatsen in de bouw blijven behouden, alsmede arbeidsplaatsen in aanpalende sectoren.
Opinar - juni 2013
pagina 2
wat Anderen over de crisis zeggen Notariskantoor Van Loenen & De Groot, Zoetermeer
Notaris Rob de Groot: “Wij zijn gelukkig niet afhankelijk van nieuwbouw, maar krijgen wel indirect met de crisis in de bouw te maken. Wat we namelijk zien, is dat de concurrentie op prijs daardoor ook in onze sector enorm toeneemt. En dat neemt zelfs zorgelijke vormen aan.”
Koepel van woningcorporaties Aedes
Voorzitter Marc Calon: “Als je de economie stimuleert, komen er meer belastingen binnen, hoeven er minder werkloosheidsuitkeringen te worden betaald en vangt de staat meer btw en hoeft minder huurtoeslag uit te geven Dat is naar mijn idee de weg om op de lange termijn het financieringskort weg te werken.”
Makelaarscentrum Leimuiden
Makelaar Carl Knelange: “Geen nieuwbouw, geen doorstroming, geen verkoop bestaande
woningen! Hiermee hebben wij als makelaars dagelijks te maken. De mensen staan te popelen om te kunnen verhuizen, maar kunnen niet, omdat er geen doorstroming plaatsvindt. Starters willen graag nieuwbouw, omdat ze de verbouwing niet kunnen meefinancieren. Verkopers blijven met hun woningen zitten, omdat ondanks de verlaagde verkoopprijzen er geen doorstroming plaatsvindt. Kortom, bij voldoende nieuwbouw zal ook de woningmarkt en economie weer aantrekken.”
R.A. Weerdesteijn Woning en Project stoffering, Rotterdam
Robbert Weerdesteijn: “Wij houden ons vooral bezig met grote projecten, maar werken ook
veel voor de particuliere markt. Beiden hebben we de afgelopen jaren zien teruglopen. Particulieren doen het vaker zelf of weten wel ‘een mannetje’ die het voor een klein prijsje doet. Vaak een Pool of een Tjech. De crisis zorgt voor een enorme prijsdruk. Het is heel moeilijk om je staande te houden.”
GfK Retail and Technology Benelux
Directeur Retail Patrick Langley: “De druk op de bouwmarkt is enorm. We zien dat de omzet-
ontwikkeling in de branche ongelooflijk nauw samenhangt met het aantal verhuisbewegingen in ons land. Het is een ijzeren wet dat de meeste mensen vooral klussen als ze van woning veranderen. Maar nu de woningmarkt op zijn gat ligt, zijn er automatisch ook minder mensen die van woning veranderen. Dat rechtvaardigt de conclusie dat de omzet zwaar onder druk staat door de malaise op de woningmarkt.”
Architectenbureau atelier BLAUW
Ir. Sander Bruinsma: “Wij hebben veel particuliere klanten en merken dat zij hun bouw plannen keer op keer uitstellen vanwege de onzekerheid over hun eigen toekomst. Vanuit de regering komt geen heldere en eenduidige toekomstvisie naar voren en de media berichtten dag in dag uit over reorganisaties en ‘de crisis’. De hierdoor gecreëerde onzekerheid onder burgers leidt tot nog meer voorzichtigheid en uitstel van uitgaven die een gezonde bouw sector en economie nodig hebben.”
Gemeente Alphen aan den Rijn en Schinkelshoek & Verhoog Communicatie
Oud-VVD-voorzitter en burgemeester Bas Eenhoorn, samen met sociaal-geograaf Robbert Coops van Schinkelshoek & Verhoog Communicatie: “Met een relatief eenvoudige
stimuleringsmaatregel kan ‘Den Haag’ effectief de bouw stimuleren. Verlaag het btw-tarief van 21 naar 6 procent. En dan niet alleen voor verbouwingen of renovaties, maar over de gehele lijn.” (Cobouw 18 mei 2013)
LSI Project Investment NV, Rotterdam
Hans de Boer, econoom, ondernemer en commissaris: “De kunst is om dié private bestel
lingen en investeringen te stimuleren die door binnenlandse toeleveringen een hoge toegevoegde waarde en werkgelegenheid met zich mee brengen. De bouw en de woningmarkt zijn daarvoor het eerste aangrijpingspunt.” (FD 27 december 2012)
Opinar - juni 2013
pagina 3
Harry Tossaint, directeur woningcorporatie WBO Wonen
‘De verhuurdersheffing is echt een slecht plan’ “Dit kabinet heeft als probleem een tekort aan geld en gaat daarnaar op zoek. Ze zoeken naar een oplossing voor dat probleem, zonder de oorzaak ervan aan te pakken.” Voor Harry Tossaint, directeur van woningcorporatie WBO Wonen in Oldenzaal, is het duidelijk. Het probleem van dit kabinet is een te laag bruto nationaal product (bnp) ten opzichte van de schuld. “Dus moeten we het bnp verhogen. Maar de maatregelen die het kabinet neemt zorgen nu juist voor het tegenovergestelde.” Aan het begin van het gesprek zegt Tossaint een idee te hebben. “Je moet de uitspraken en beloftes die minister Blok doet eens achter elkaar zetten en dan na een paar maanden uitzoeken wat daar van terecht is gekomen. Geloof mij, dat is niet veel.” Hij wijst op de vingers van zijn hand en telt mee. “Het Woonakkoord zou rust brengen op de woningmarkt, dat is niet gebeurd. Het zou de bouw aanjagen, dat is niet gebeurd. En de nieuwe hypotheek zou voor ruimere financieringsmogelijk heden zorgen. Die Blokhypotheek is er niet en gaat er volgens de banken zelfs helemaal niet meer komen.” Het is duidelijk. We zitten hier niet met minister Blok’s grootste fan aan tafel. “Ik heb persoonlijks niets tegen de man”, benadrukt Tossaint, “alleen de maatregelen die hij en met hem het kabinet neemt, zorgen juist voor het tegenovergestelde van wat ze er mee beogen.” Bij hem staat de verhuurdersheffing uiteraard boven aan het lijstje. Het komt dan ook uit de grond van zijn hart als hij zegt dat hij dit écht een ontzettend slecht plan vindt. “Het is ook helemaal niet doordacht, maar puur gericht om geld binnen te halen. Maar wat gebeurt er nu?” Tossaint pakt de twee visitekaartjes die voor hem op tafel liggen en legt er één weer voor zich neer. “Wij investeren in nieuwbouw en renovatie. We steken hier, om het gemakkelijk te houden, één miljoen euro in. Bij deze investering gaan we naar de bank om nog één miljoen euro te lenen. Totale investering twee miljoen.” En om zijn woorden kracht bij te zetten, legt hij het tweede kaartje naast de eerste. “Maar als wij een miljoen moeten afdragen aan de overheid krijgen we van de bank dat miljoen niet meer. Nu heeft het Centraal Planbureau berekend dat van elke miljoen euro die wij investeren via de belastingen vijftig procent naar de schatkist gaat. Dus”, zegt hij en hij pakt een visitekaartje op, “dit miljoen blijft bij de bank. Het andere miljoen gaat naar Blok en minister Dijsselbloem van Financiën krijgt helemaal niks. En niet alleen krijgt Dijsselbloem niets. Ook de bouw krijgt niks, want we hebben niets meer om te investeren. Kortom, uiteindelijk gaat het dus met iedereen alleen maar slechter.”
Harry Tossaint: “Bewindslieden hebben geen oog voor het grote plaatje.”
Volgens Tossaint ligt de oplossing voor de hand. “Het kabinet moet niet afromen maar juist investeren. Als wij nu minister waren en wij weten dat, dan gaan we toch investeren? In België is het momenteel zo dat de Vlaamse regering de corporaties leningen verstrekt met een rentepercentage van min één procent. Gewoon omdat zij zien dat dit inkomsten genereert. De bouw kranen zijn er niet te tellen.”
Overzicht
Als reden dat dit kabinet dat niet ziet, komt volgens Tossaint omdat de bewindslieden het grote plaatje niet zien. “Zij kijken fractioneel naar het probleem en handelen traditioneel. Blok moet geld hebben en haalt dat bij de corporaties weg. Dat daardoor zijn collega Dijsselbloem een probleem krijgt met nieuwe belastingtegenvallers, is niet zijn probleem.” Volgens Tossaint is er een fundamentele koerswijziging nodig om uit de crisis te komen. “We moeten met de overheid voorop gericht zaaien om snel te kunnen oogsten. Maar als we op deze manier doorgaan, is het als het gooien van de zaadjes op de rotsen. Daar komt niets van terecht.”
Opinar - juni 2013
pagina 4
