RANÁ TVORBA ZAKLADATELŮ ČESKÉHO MODERNÍHO MALÍŘSTVÍ VE SBÍRKÁCH MORAVSKÉ GALERIE V BRNĚ 1

SBORNÍK PRACÍ FILOSOFICKÉ F A K U L T Y BRNĚNSKÉ U N I V E R S I T Y STUDIA MINORA FACULTATIS PHILOSOPH1CAE UNIVERSITATIS BRUNENSIS F 17, 1973

JIŘÍ

H L U S I C K A (Brno)

RANÁ TVORBA ZAKLADATELŮ ČESKÉHO MODERNÍHO MALÍŘSTVÍ VE SBÍRKÁCH MORAVSKÉ GALERIE V B R N Ě 1

Počátky českého moderního malířství bývají spatřovány v tvůrčí aktivitě p ř e d s t a v i t e l ů d v o u v ý t v a r n i c k ý c h p o k o l e n í n a s k l o n k u 19. a na p o č á t k u 20. s t o l e t í . Nelze pochybovat o tom, ž e n e j p r ů b o j n ě j š í p ř í s l u š n í c i tzv. u m ě ­ l e c k é generace d e v a d e s á t ý c h let, z v l á š t ě J a n P r e i s l e r , A n t o n í n S l a v í č e k , M i l o š J i r á n e k a o s t a t n í u č i n i l i s v ý m m a l í ř s k ý m d í l e m , pedagogickou či teo­ r e t i c k o u č i n n o s t í v ý z n a m n ý k r o k k p ř e k o n á n í p r o v i n c i á l n í omezenosti č e s ­ k ý c h k u l t u r n í c h p o m ě r ů na p ř e l o m u dvou století. Jejich v ý t v a r n é n a z í r á n í o t e v ř e l o n o v é cesty a p ř i s p ě l o k nastoleni dosud n e p r o b á d a n ý c h u m ě l e c ­ k ý c h o t á z e k . N i c m é n ě h l a v n í t í h a o d p o v ě d n o s t i za p r o b o j o v á n í a v a n t g a r d ­ ních výtvarných názorů, adekvátních věku převratných společenských udá­ lostí, v ě d e c k ý c h o b j e v ů a t e c h n i c k ý c h v y n á l e z ů , s p o č í v a l a n a bedrech u m ě l c ů , k t e ř í v s t o u p i l i do č e s k é h o k u l t u r n í h o ž i v o t a p ř e d p r v n í s v ě t o v o u v á l k o u . N e j v ý z n a m n ě j š í z n i c h se s d r u ž i l i v l e g e n d á r n í s k u p i n ě O s m a a p o z d ě j i ve S k u p i n ě v ý t v a r n ý c h u m ě l c ů . Z a t í m c o dílo b e z p r o s t ř e d n í c h p ř e d c h ů d c ů č e s k é m o d e r n í m a l b y je v M o ­ r a v s k é g a l e r i i d o k u m e n t o v á n o toliko n á z n a k o v ě a n i k o l i bez z á v a ž n ý c h m e ­ zer, r a n á t v o r b a č e l n ý c h p ř e d s t a v i t e l ů v l a s t n í z a k l a d a t e l s k é generace n a ­ lezla v p ř e d n í m o r a v s k é sbírce mnohem výstižnější a vývojově ucelenější z a s t o u p e n í . Stalo se tak d í k y j e d n o t l i v ý m š ť a s t n ý m z i s k ů m z o b d o b í m e z i d v ě m a světovými v á l k a m i p ř í p a d n ě později, zvláště v š a k jako p r a k t i c k ý v ý s l e d e k s y s t e m a t i c k é h o a k v i z i č n í h o p r o g r a m u p o s l e d n í c h d v a n á c t i až pat­ n á c t i let. N a d í l e c h tohoto s b í r k o v é h o f o n d u tak m o ž n o v r e l a t i v n í ú p l n o s t i sledovat k r y s t a l i z a c i h l a v n í c h a v a n t g a r d n í c h p r o u d ů n a š e h o m a l í ř s t v í p ř e d první světovou válkou.

P ř i ú h r n n é charakteristice t e n d e n c í s v ě t o v é h o v ý t v a r n é h o v ý v o j e v ob­ d o b í 1884—1914 se E . L a n g u i d o v o l á v á Nietzscheovy klasifikace, podle n í ž v u m ě n í p ů s o b í d v ě z á k l a d n í tendence: „ P r v n í s m ě r o v l á d a n ý v ů l í po ř á d u , 1

Č l á n e k je ú r y v k e m z větší studie o č e s k é m m a l í ř s t v í 20. století ze s b í r e k M o r a v s k é galerie v B r n ě .

170

JIM HLUSlCKA

jasnosti a h a r m o n i i , m o ž n o o z n a č i t j a k o apollinský., V protikladu k n ě m u d r u h ý s m ě r , k t e r ý se zcela o d d á v á v e l e b e n í i n s t i n k t ů , s p o n t á n n í h o v n u k ­ n u t í a d u š e v n í h o v y t r ž e n í , je dionýský. P r v n í si u k l á d á d i s c i p l í n u a s y s t é m , d r u h ý o d m í t á k a ž d o u m e t o d u z a l o ž e n o u n a p r a v i d l e c h . K p r v n í m u se h l á s í klasicismus, k d r u h é m u — v n e j l e p š í m slova s m y s l u — barok. P r o t o e x i s t u j í s t e j n ě z ř e j m é v z t a h y m e z i Poussinem, Ingresem a k u b i s t y j a k o v a z b a m e z i Rubensem, D e l a c r o i x e m , V a n G o g h e m a e x p r e s i o n i s t y . " L a n g u i , k t e r ý j a k se zdá, p o n ě k u d p ř e c e ň u j e dosah p ř e v z a t é definice, d o v á d í j i ve s v é s t u d i i do d ů s l e d k u a aplikuje j i i n a p r o b l e m a t i k u a b s t r a k t n í h o u m ě n í (geo­ m e t r i c k é — a p o l l i n s k ý s m ě r , i n f o r m e l — d i o n ý s k á tendence). T é t o k l a s i f i k a c i nelze n a v z d o r y j e j í p o n ě k u d v á g n í m e t a f o r i c k é m o t i v a c i u p ř í t j i s t é v ě c n é o p r á v n ě n í . V p ř í b u z n é p o d o b ě se s n í v l a s t n ě s e t k á v á m e tehdy, j e s t l i ž e d í l o či u m ě l e c k ý p r o u d h o d n o t í m e z h l e d i s k a p o d í l u emociální či r a c i o n á l n í s l o ž k y t v ů r c o v y p s y c h i k y . N u t n o v š a k m í t v ý h r a d y p r o t i absolutizaci t a k o v é h o t o p o j e t í z v l á š t ě tehdy, v y p l y n e - l i z n ě h o snaha s t a v ě t oba p r i n c i p y do n e s m i ř i t e l n é h o p r o t i k l a d u . N e b o ť s t e j n ě tak j a k o cit a r o ­ zum představují dva neodmyslitelné momenty lidského poznání, i u m ě ­ l e c k é d í l o je z p r a v i d l a v ý s l e d n i c í složité kontaminace obou t ě c h t o s l o ž e k l i d s k é h o n i t r a , i k d y ž o v š e m ta nebo o n a m ů ž e v k o n k r é t n í c h p ř í p a d e c h převažovat. Z c e l a z v l á š t n í m z p ů s o b e m se tento o k r u h p r o b l é m ů z r c a d l í v p o č á t e č ­ n í c h fázích č e s k é h o m o d e r n í h o u m ě n í , z v l á š t ě v m a l í ř s k é t v o r b ě p ř e d v á ­ l e č n é generace. Tato p r o b l e m a t i k a n a sebe bere v obrazech tohoto z a k l a d a ­ t e l s k é h o v ý t v á r n i c k é h o p o k o l e n í podobu s t ř e t á v á n í a v z á j e m n é h o k ř í ž e n í e x p r e s i v n í c h t e n d e n c í s v ě d o m ý m ú s i l í m o j a s n ý s k l a d e b n ý ř á d a o dosa­ ž e n í k o n s t r u k t i v n í c h hodnot. M n o h o t v á r n á a i n d i v i d u á l n ě o d s t í n ě n á k o n t a ­ minace o b o u p r i n c i p ů je v l a s t n ě v t v o r b ě m l a d ý c h m a l í ř ů v ý r a z e m t o u h y po n a l é h a v é m t l u m o č e n í d o b o v é e x i s t e n c i á l n í situace a po s e b e v y j á d ř e n í , n e m é n ě j a k o projevem s n a h y p ř e k o n a t tehdy p ř e v l á d a j í c í z k o n v e n č n ě l ý r o m a n t i c k ý n á z o r n a v ý t v a r n é dílo, a to ve j m é n u m e t o d i c k y u j a s n ě n é h o t v ů r č í h o postupu. P r á v ě v n e o p a k o v a t e l n é s y n t é z e obou s l o ž e k m o ž n o h l e ­ dat specifické r y s y i s v é r á z n ý p ř í n o s p o č á t k ů č e s k é m o d e r n í m a l b y z o b ­ dobí p ř e d p r v n í světovou válkou. S b í r k a M o r a v s k é galerie v B r n ě u m o ž ň u j e vysledovat genesi t v o r b y z a ­ k l a d a t e l ů č e s k é m o d e r n í m a l b y u ž od n ě k o l i k a v e l m i č a s n ý c h děl, j e j i c h ž v z n i k zčásti s p a d á j e š t ě do dob a k a d e m i c k ý c h s t u d i í j e d n o t l i v ý c h a u t o r ů . T y t o p r á c e p r o z r a z u j í b u ď p o u č e n í u m i s t r ů s t a r é h o u m ě n í nebo z r c a d l i s n a h u v y r o v n a t se s d o b o v ý m i v ý t v a r n ý m i o t á z k a m i . S p o l e č n ý r y s t ě c h t o j e j i c h p r v n í c h p r a c í t k v i v e z j e v n é m úsilí o osobitou i n t e r p r e t a c i j a k v n ě j ­ š í c h p o d n ě t ů , tak i o s o b n í p ř e d s t a v y . J e s t l i ž e Trh v Luhačovicích (inv. č. st. B 132) E m i l a F i l l y se n a v z d o r y u v o l n ě n é m u r u k o p i s u j e š t ě zcela n e v y m a n i l ze s f é r y p l e n é r i s t i c k é h o m a l í ř ­ s k é h o cítění, v jeho Vlastní podobizně (inv. č. A 860) m o ž n o j i ž p o s t ř e h n o u t n o v é p r v k y . T y s p o č í v a j í jednak ve z d ů r a z n ě n í v ý z n a m o t v o r n é h o p o s l á n í z e l e n é h o k o l o r i t u , j e d n a k ve v r s t v e n í b a r e v n é pasty v o b l i č e j o v ý c h p a r ­ tiích, j e h o ž je t u u ž i t o k c í l ů m c h a r a k t e r i z a č n í m . 2

2

E . L a n g u i , Malerei 133.

und Paštik,

DuTchbruch

zum

20. Jahrhundert,

M u n c h e n 1962,

R A N A T V O R B A ZAKLADATELŮ ČESKÉHO MODERNÍHO

MALlRSTVl

171

R y c h l o u p r o m ě n u , k t e r o u p r o d ě l á v a l a v p o č á t e č n í c h v ý v o j o v ý c h fázích m a l b a A n t o n í n a P r o c h á z k y , n a z n a č u j í jeho d v a o b r a z y : Podobizna muže (1903, i n v . č. A 1326) a Venkovská svatba (1905, s. dep. 188). V obou sice hraje z á v a ž n o u r o l i s v ě t l o , a v š a k z a t í m c o v r e a l i s t i c k y p á d n ě m a l o v a n é p o ­ d o b i z n ě slouží s v ě t l o a s t í n j a k o p r o s t ř e d e k m o d e l a č n í , ve V e n k o v s k é s v a t b ě m a l í ř v y u ž í v á s v ě t e l n ý c h hodnot s p í š e k v y j á d ř e n í p r o s t o r o v ý c h v z t a h ů a ke z d ů r a z n ě n í d ě j o v é či v ý z n a m o v é gradace. K t o m u t o p o j e t í , asi o d v o z e n é m u z R e m b r a n d t a , n e d o s p í v á P r o c h á z k a n a r á z . D o p r a c o v á v á se k n ě m u p ř e s pastelovou s k i c u a olejovou s t u d i i ( H a n á c k á svatba). V e n k o v ­ s k á svatba z m a j e t k u M o r a v s k é galerie, o p r o š t ě n á u ž o d n á r o d o p i s n ě p o d b a r v e n é h o . z á j m u obou p r ů p r a v n ý c h p r a c í , je o r g a n i č t ě j š í v r o z v i n u t í f i g u ­ r á l n í s c é n y a u k á z n ě n ě j š í j a k v barevnosti, tak i v m a l í ř s k é m p o d á n í . R e l a ­ t i v n í jistota a pohotovost m a l í ř s k é h o v y j á d ř e n í , n e o d v i s l é h o od b ě ž n ý c h š k o l s k ý c h v z o r ů , j s o u v díle teprve t ř i a d v a c e t i l e t é h o m a l í ř e v s k u t k u u d i ­ vující. A n a l o g i c k á v ý r a z o v á n e r o z p a č i t o s t a t v ů r č í d i s c i p l í n a poznamenaly r o v n ě ž Š p á l ů v Portrét s fialovým kloboukem (1904, i n v . č. A 1266). J e to p a t r n o v j e d n o d u c h é c h r o m á t i c e , z a l o ž e n é na p r o t i k l a d u fialové a z e l e n é , a t a k é v ú s e č n é m t a h u š t ě t c e , k t e r ý m o ž n o zaznamenat h l a v n ě v o s t ř e ř e ­ zané dívčině tváři. U ž t ě c h t o n ě k o l i k n a j r a n ě j š í c h m a l í ř s k ý c h p r a c í n a z n a č u j e , že p ř i sa­ m é m z r o d u m o d e r n í h o m a l í ř s k é h o n a z í r á n í hraje u n á s v ý z n a č n o u r o l i p o r t r é t . T v á ř nebo c e l k o v ý zjev b l í z k é h o č l o v ě k a s l o u ž i l y m l a d ý m m a l í ř ů m nejen j a k o n e j d o s t u p n ě j š í model, ale namnoze p ř í m o j a k o jedno ze z á k l a d ­ ních motivických východisek k novým t v á r n ý m experimentům. Vlastní p ř í č i n a tohoto n á p a d n é h o z a u j e t í o p o r t r é t n í č i n n o s t t k v í tehdy p ř e d e v š í m v p o d s t a t ě v ý t v a r n é h o p o m ě r u u m ě l c ů ke s k u t e č n o s t i , z v l á š t ě v š a k v sílí­ c í m s u b j e k t i v i s m u a v s k l o n u k introspekci. V ž d y ť s p o l e č n ý m j m e n o v a t e ­ lem jinak v n i t ř n ě diferencovaného snažení volného společenství mladých u m ě l c ů b y l a tehdy touha dobrat se e x p r e s i v n í c h v ý t v a r n ý c h hodnot. M l a d í n e j e n ž e tehdy s t u p ň o v a l i ú č i n n o s t m a l í ř s k ý c h p r o s t ř e d k ů , ale z a j í m a l i se z á r o v e ň o d u š e v n í h n u t í modelu, u s i l o v a l i v y j á d ř i t s k r y t á dramata, o d e h r á ­ vající se v n i t r u č l o v ě k a a z r c a d l í c í se navenek v jeho fyziognomii, v p ř e ­ c h o d n é m v ý r a z u t v á ř e či v n e s t ř e ž e n é m gestu. M o r a v s k á s b í r k a m a l b y d v a c á t é h o s t o l e t í u m o ž ň u j e n a h l é d n o u t do p o ­ m ě r n ě r o z s á h l é galerie podob v z n i k l ý c h p r á v ě v p o č á t c í c h č e s k é m o d e m y . P o s k y t u j e d o k l a d o v z e z ř e n í n e j e d n é osobnosti, n á l e ž e j í c í k o k r u h u z a k l a ­ datelské generace č e s k é h o m o d e r n í h o u m ě n i , s v ě d č í v š a k také o p o d o b á c h j e j i c h p ř á t e l , dodnes z n á m ý c h nebo již d á v n o z a p o m e n u t ý c h j m e n . T a t o p o r t r é t n í kolekce p o m á h á v o d v o z e n é m slova s m y s l u dokreslit p ř e d s t a v u o d u c h o v n í m k l i m a t u a o c e l k o v é l i d s k é problematice, k t e r o u n e j p r o g r e s í v nější příslušníci p ř e d v á l e č n é h o v ý t v a r n i c k é h o pokolení prožívali a na niž s v ý m d í l e m reagovali. T a k o v ý m t o v ý m l u v n ý m d í l e m je n e p o c h y b n ě Vlastní podobizna (1906, i n v . č. A 1043) B o h u m i l a K u b i s t y . Š a l d o v a v z p o m í n k a na p ř e d č a s n ě zesnu­ l é h o m a l í ř e p ř e d s t a v u j e sice n e c h t ě n o u , l e č v ý s t i ž n o u l i t e r á r n í p a r a f r á z i tohoto a u t o p o r t r é t u : „ . . . v y s o k ý k o s t n a t ý h o c h v y n i k l ý c h l í c n í c h k o s t í ; ú z k é s e v ř e n é rty, z n i c h ž n e p l y n u l o slovo m e l o d i c k y , ne: p ř e s n ě ž se d o b ý 3

A . K u t a l , Antonín

Procházka.

P r a h a 1959, 22.

172

JIŘÍ H L U S I C K A

valo s j i s t ý m n a p ě t í m a s j a k o u s i v ý b u š n o s t í — slovo ne z p ě v n é , ale h o r l i t e l s k é . B y l r o z e n ý a p o š t o l , hlasatel, p r o p a g á t o r , a g i t á t o r . A t ě c h s i v ý c h c h l a d n ý c h o č í : pohled j e j i c h b y l s o u s t ř e d ě n ý s t á l e j a k o k ú t o k u . " V e zvláštním spojení kresby a m a l í ř s k é h o pojetí Kubistovy Vlastní podobizny m o ž n o s p a t ř o v a t a n a l o g i i s t e c h n i c k ý m postupem n ě k t e r ý c h podobizen M . Švabinského. Třeba však odmítnout domněnku o akademických resid u í c h t é t o K u b i s t o v y p o r t r é t n í p r á c e . S p í š e se zdá, j a k o b y tu m l a d ý m a l í ř v ý r a z o v ý m p ř e h o d n o c e n í m techniky kolorované kresby polemizoval s aka­ d e m i c k y l a d ě n ý m i p o r t r é t y tehdy již u n á s o f i c i á l n ě u z n á v a n é h o m i s t r a . V e s r o v n á n í s n i m i je t u K u b i s t ů v projev s t r o h ý , až asketicky p ř í s n ý a nese stopy n e ú p l a t n ě o b j e k t i v n í h o p o z o r o v á n í . Pozorovatelskou b e d l i v o s t í j a k o ž i i n d i v i d u a l i z a č n í m s m y s l e m m á k e K u ­ b i s t o v ě p o r t r é t u b l í z k o Vlastní podobizna (inv. č. A 973) A n t o n í n a P r o ­ cházky. Snaha o p ř e s n é a plasticky p l n o k r e v n é postižení jevové s t r á n k y s k u t e č n o s t i zde v š a k m a l í ř e n e p ř i v e d l a k popisnosti; p ř e k o n a l j i snahou o r y z e v ý t v a r n o u t r a n s k r i p c i s k u t e č n o s t i . B a r e v n o u s k l a d b u založil n a p r o ­ storovém vztahu studenějšího modrozeleného pozadí a hnědých, okrových či teple š e d ý c h č á s t í o b l i č e j e i š a t u ; pojednal je t a h y p l o c h é h o š t ě t c e , z a ­ nechávajícího při okrajích reliéfní výstupky, vytvářející hapticky n a l é h a ­ v o u s t r u k t u r u . D a l š í P r o c h á z k ů v Vlastní portrét (inv. č. A 888) je z v l á d n u t n e p o m ě r n ě v o l n ě j š í m z p ů s o b e m , k t e r ý prozrazuje a u t o r o v y ambice d o s p ě t k e x p r e s i v n í m h o d n o t á m . Tento sklon je dokonce j e š t ě z j e v n ě j š í v p o n ě k u d p r i m i t i v i z u j í c í f i g u r á l n í skice na d r u h é s t r a n ě p l á t n a . K o n t r a s t n ě b a r e v n á kompozice s t u p ň o v a n á s o u s e d s t v í m s v ě t l ý c h a t m a v ý c h ploch t u zcela j e d ­ n o z n a č n ě ukazuje n a p ů s o b e n í v l i v u m a l í ř s k é h o d í l a E d v a r d a M u n c h a , k t e r é po u m ě l c o v ě p r a ž s k é v ý s t a v ě v roce 1905 m o c n ě z a p ů s o b i l o n a u m ě ­ l e c k é p o č á t k y p ř e d s t a v i t e l ů m l a d é generace. V ý v o j o v o u l i n i i poznamenanou p ř í k l a d e m n o r s k é h o m a l í ř e m o ž n o v b r n ě n s k é s b í r c e dosti p l y n u l e sledovat p r á v ě n a s k u p i n ě p o r t r é t n í c h p r a c í . Z r a č í se i ve S k i c e venkovského děvčete (1907, i n v . č. A 896) o d V á c ­ l a v a S p á l y . P o s t a v a tohoto S p á l o v á p l á t n a j a k o by v y s t o u p i l a z M u n d h o v y f i g u r á l n í kompozice D í v k y v A a s g a a r d s t r a n d (kolem r o k u 1905, M u n c h o v o m u z e u m v Oslo). N á p a d n á je z v l á š t ě p ř í b u z n o s t s d ě v č e t e m v t m a v o m o d ­ r é m š a t u se ž l u t ý m k l o b o u k e m na h l a v ě . T ě ž k o dnes zjistit, zda S p á l a z n a l a p a r a f r á z o v a l p ř í m o tento M u n c h ů v obraz; v k a ž d é m p ř í p a d ě se n a b í z e j í analogie nejen p o k u d jde o postoj z o b r a z e n é h o d í t ě t e či o barevnost obrazu, ale jsou t u p a t r n é shody i v c e l k o v é m l a d ě n í o b o u děl. N e l z e o v š e m p ř e ­ h l é d n o u t , ž e z a t í m c o v M u n c h o v ě obraze je d y n a m i č n o s t m a l í ř s k é h o r u k o ­ p i s u d o s a h o v á n a d l o u h ý m i , v l á č n ý m i t a h y š t ě t c e , S p á l a se z m o c ň u j e m o ­ tivu odlišným způsobem; dynamizuje skladbu nepříliš dlouhými, rytmicky k l a d e n ý m i b a r e v n ý m i s k v r n a m i , v n i c h ž u ž m o ž n o v y t u š i t z á r o d k y jeho b u d o u c í h o m a l í ř s k é h o projevu. T é h o ž r o d u je i Ženský portrét (1908, i n v . č. A 580) A n t o n í n a P r o c h á z k y . M o d e l o b r a z u u p a d l j i ž d á v n o v z a p o m e n u t í a nelze jej dnes u ž s p o l e h l i v ě zjistit. Z ů s t a l o b r a z j a k o s v ě d e c t v í c i t o v ě p o d b a r v e n é h o t v ů r č í h o v z t a h u , 4

5

4

5

F. X . S a l d a , Dva mrtvi •protichůdci: Jiránek a Kubista. 139n. Srv. F. K u b i š t a, Bohumil Kubista. B r n o 1940, 26.

Volné směry X X I — X X I I ,

R A N A T V O R B A ZAKLADATELŮ ČESKÉHO MODERNÍHO

MALÍŘSTVÍ

173

6

j e h o ž l i d s k o u h l o u b k u m o ž n o dnes u ž j e n odhadovat. Ze v š a k m a l í ř i šlo o v í c n e ž o p r o s t ý v n ě j š k o v ý p ř e p i s t v á ř n o s t i p o r t r é t o v a n é , o tom s v ě d č í z ř e t e l n é stopy úsilí o p o s t i ž e n í ž e n i n a d u š e v n í h o r o z p o l o ž e n í . U k a z u j e na to n e p a t r n é nachýlení tváře, oživené melancholickým výrazem, i položení r u ­ kou, odevzdaně spočívajících v klíně. Z á v a ž n o u ú l o h u tu hrají světlé od­ s t í n y zelení, m o d ř í a p o n ě k u d , n a l é h a v ě j š í ž l u t i . A k v a r e l o v ě p r ů z r a č n á barva, r o z m y t á k o k r a j ů m v e l k ý c h ploch, v y t v á ř í m í r n ě z d ů r a z n ě n é k o n ­ tury, připomínající charakteristické o b r y s o v é linie p l á t e n M u n c h o v ý c h , j i m ž se o s t a t n ě Ž e n s k ý p o r t r é t blíží i tajemnou a t m o s f é r o u , n i k t e r a k v z d á ­ l e n o u n á l a d ě f in de siěcle. R u b o b r a z u se s k i c o v i t ě m a l o v a n ý m Dvojportrétem naznačuje, ž e se v š a k už v té době p ř i p r a v o v a l P r o c h á z k ů v d r a m a t i c k ý rukopis a s n í m i kon­ t r a s t n í b a r e v n á skladba. V ý r a z o v o u nosnost n o v ý c h v ý t v a r n ý c h p r o s t ř e d k ů o v ě ř i l m l a d ý u m ě l e c t é h o ž r o k u v Poprsí dívčím (inv. č. A 979). V e srov­ n á n í s jeho Ž e n s k ý m p o r t r é t e m , v n ě m ž j a k o b y b y l m o d e l n a z í r á n clonou p o e t i z u j í c í v z p o m í n k y , k t e r á z m ě k č i l a o b r y s y a p ř e t a v i l a b a r e v n ý zjev v j a k ý s i m l ž n ý opar, je P o p r s í dívčí m a l o v á n o m n o h e m r o b u s t n ě j i . Čer­ v e n á , m o d r á a ž l u t á b a r v a se tu s e t k á v a j í v p ř í m é m s o u s e d s t v í a o b r y s o v á kresba je p r u d c e v r ž e n a na s v ě t l o u p l o c h u obrazu. Zde již P r o c h á z k a o č i ­ v i d n ě s t a n u l na p l a t f o r m ě o s o b i t é h o e x p r e s i o n i s t i c k é h o n á z o r u . N e n í o v š e m s á m , p o d o b n ý v ý v o j p r o d ě l á v a j í i o s t a t n í jeho g e n e r a č n í d r u h o v é . Z ř e t e l n ě to signalizuje F i l l o v a Podobizna spisovatele Uhra (1908, i n v . č. A 521), b u ­ d o v a n á n a j e d n o d u c h é , d ů r a z n é k r e s b ě i n a ú s p o r n é k o l o r i s t i c k é koncepci. T e m n á m o d ř a c h r o m o v á žluť t v o ř í p ř í k r ý k o n t r a s t n í a d r a m a t i c k ý vztah, k t e r ý d á l e s t u p ň u j e d r s n ý p o v r c h b a r e v n é h m o t y a k t e r ý jen zčásti s m i ­ ř u j í t e p l é h n ě d é p l o c h y . O s t r á zeleň, v z n i k l á m í š e n í m a l a z u r n í m p ř e k r ý ­ v á n í m obou k o m p l e m e n t á r n í c h barev, modeluje v ý r a z n o u , j a s n ě charakte­ rově u r č e n o u m u ž s k o u t v á ř a zároveň ú č i n n ě v ý t v a r n ě v y j a d ř u j e stigma neduhu, z á k e ř n ě h l o d a j í c í h o v n i t r u b á s n í k a , k t e r ý m á z á h y nato p ř e d ­ časně odejít. P a t r n ě d o t é ž e doby s p a d á i v z n i k Podobizny Bohumila Kubisty (inv. č. A 1071) od O t a k a r a K u b í n a . R o v n ě ž K u b í n v tomto p o r t r é t u d o s p ě l ke skladbě c h a r a k t e r i z o v a n é p r o t i k l a d n ý m i b a r e v n ý m i vztahy. Působivost ko­ l o r i t u zde p o s i l u j í p a s t ó s n ě n a n á š e n é v r s t v y , k t e r é v š a k n e s l o u ž í k d i f e r e n ­ ciaci o b j e m ů , ale r o v n o m ě r n ě p o k r ý v a j í celou p l o c h u p l á t n a a v y t v á ř e j í p r ů b ě ž n o u strukturu. Více než expresivní z á m ě r vedla m a l í ř ů v štětec vůle po h a r m o n i c k é m v y v á ž e n í b a r e v n ý c h ploch, což v y ú s t i l o v p o n ě k u d deko­ r a t i v n í m v y z n ě n í kompozice, m a j í c í v z h l e d g o b e l í n u . S p í š e n e ž s t v o r b o u p o c h m u r n é h o s e v e r s k é h o v i z i o n á ř e se t u K u b í n sblížil s obrazy P a u l a G a u g u i n a a do j i s t é m í r y i s p l á t n y V i n c e n t a V a n Gogha. Z V i n c e n t o v ý c h d ě l ovšem převzal sugestivní svítivost chromatiky, nikoli jejich-palčivou l i d ­ skou notu. V l i v n o r s k é h o m a l í ř e a s n í m i v l n a exprese jsou n a t o l i k silné, že p r o v á ­ zejí z v l á š t ě p o r t r é t n í t v o r b u m a l í ř ů z o k r u h u O s m y a S k u p i n y v ý t v a r n ý c h u m ě l c ů i v d o b ě , k d y již p ř i c h á z í n a p o ř a d dne n o v á v ý t v a r n á p r o b l e m a 7

6

7

N e n í vyloučeno, že jde o podobiznu u m ě l c o v y ženy, k t e r á v t é d o b ě m a l í ř i často s t á l a modelem. Josef U h e r u m í r á 5. prosince 1908, tzn. t é h o ž roku, k d y F i l l a namaloval tuto jeho podobiznu.

174

JIRl H L U S l C K A

t i k a . P r o t o snad nebude bez v ý z n a m u p o n ě k u d n a r u š i t c h r o n o l o g i c k ý sled v ý k l a d u a p o k r a č o v a t v z á j m u o v y z n í v á n i t é t o tendence v p o d o b i z n á c h n ě k t e r ý c h č l e n ů generace, jak to u m o ž ň u j e s b í r k a M o r a v s k é galerie. P r o n o v ě se v y v í j e j í c í situaci p o č á t k ů č e s k é h o m o d e r n í h o m a l í ř s t v í je p ř í z n a č n ý K u b i s t ů v Portrét Schopenhauerův (1908, i n v . č. A 1236). O k o l ­ nost, že obraz z ů s t a l n e d o k o n č e n , u m o ž ň u j e s n a d n ě j i p r o n i k n o u t k j e h o v n i t ř n ě p r o t i k l a d n é m u ú s t r o j e n s t v í . D a l š í fáze t v ů r č í h o procesu n e u k á z n i l y totiž m a l í ř s k ý traktament a s t e j n ě tak s i l n ě s u b j e k t i v n í deformace a dekolorizace n e b y l a již v p r ů b ě h u další p r á c e k o r i g o v á n a ú v a h o u . T o v š e j e n p ř i s p ě l o k v y o s t ř e n í e x p r e s i o n i s t i c k é h o n á b o j e díla v m í ř e , s j a k o u se v t é d o b ě v n a š e m m a l í ř s t v í n e s e t k á m e p ř í l i š č a s t o . N a d r u h é s t r a n ě je z ř e j m á d ů s l e d n á m e t o d i č n o s t , s n í ž K u b i s t a k o m p o n o v a l obraz; prozrazuje j i p o ­ m o c n á síť na p l o š e p l á t n a , p r o s v í t a j í c í pod z á k l a d n í m i l a z u r a m i n e d o k o n ­ č e n é h o p o z a d í . M a l í ř r o z č l e n i l o b r a z o v ý f o r m á t j e d n a k podle p r o p o r c í z l a ­ t é h o ř e z u , jednak n a z á k l a d ě d v o u ú h l o p ř í č e k , p r o t í n a j í c í c h se u p r o s t ř e d f o r m á t u . D o takto v z n i k l é h o v r c h o l e m d o l ů o b r á c e n é h o t r o j ú h e l n í k u v k o m ­ ponoval h l a v u filosofa tak, aby se ú č a ř í očí p o r t r é t o v a n é h o k r y l o s osou z l a t é h o ř e z u , k t e r á r o z d ě l i l a v ý š k u obrazu. V o b n a ž e n é p o d o b ě se tak s t ř e ­ t á v a j í e x p r e s i v n í p r i n c i p s k o n s t r u k t i v n í m postupem. N a s k ý t á se o t á z k a , zda p r á v ě n á p a d n é v y h r o c e n í obou s l o ž e k n e s e h r á l o ú l o h u v tom, ž e P o r t r é t S c h o p e n h a u e r ů v z ů s t a l již n e d o k o n č e n . J i s t o v š a k je, ž e další v ý t v a r n ý v ý v o j se m ě l u n á s u b í r a t n i k o l i cestou v y o s t ř e n í p r o t i k l a d n ý c h f e n o m é n ů díla, n ý b r ž m ě l s m ě ř o v a t s p í š e k jejich v y v á ž e n í a s y n t é z e . T e n t o proces se v š a k u K u b i s t y a jeho g e n e r a č n í c h d r u h ů o d e h r á l v ý r a z n ě j i v e s l o ž i t ě j ­ ších f i g u r á l n í c h k o m p o z i c í c h , v k r a j i n o m a l b ě a v z á t i š í c h , kde p o s l é z e v y ­ ú s t i l v kuboexpresionismus. P o d o b i z n a se p ř e s t o zcela n e v y t r a t i l a z r e p e r t o á r u m l a d ý c h u m ě l c ů . Z v l á š t ě t ě m , v j e j i c h ž t v o r b ě n e p o z b y l platnosti o p t i c k ý zjev zobrazova­ n é h o , z ů s t á v á p o r t r é t n a d á l e nezanedbatelnou disciplinou. V e s b í r c e M o r a v ­ s k é galerie to n a p ř í k l a d p o t v r z u j í d v ě p o r t r é t n í p r á c e B e d ř i c h a F e i g l a . Z a ­ t í m c o p r v n í z n i c h nese n e p o c h y b n é o z n a č e n í Vlastní podobizna (inv. č. A 963), d r u h o u z í s k a l a galerie p o d b l í ž e n e u r č e n ý m n á z v e m P o d o b i z n a m u ž e . T e p r v e d í k y p í s e m n é m u s v ě d e c t v í V i n c e n c e B e n e š e se p o d a ř i l o identifikovat toto d í l o j a k o F e i g l o v u Vlastní podobiznu (inv. č. A 1092). O b a a u t o p o r t r é t y si jsou b l í z k é nejen r o k e m v z n i k u (1910), ale t a k é v p o d ­ s t a t ě t o u ž barevnou o r c h e s t r a c í , p o č í t a j í c í s t e m n ě h n ě d ý m i a l o m e n ý m i z e l e n ý m i o d s t í n y , o d l e h č e n ý m i s v ě t l ý m i o k r y . J e s t l i ž e v š a k p r v n í z n i c h je nesen s p o n t á n n í m m a l í ř s k ý m v ý r a z e m , p o d l o ž e n ý m d a u m i e r o v s k y p á d n o u kresbou, v d r u h é m m a l í ř z t ě l e s n i l s v ů j v l a s t n í zjev t é m ě ř až s o c h a ř s k y j a s n ě definovanou formou, k t e r á d í l u vtiskuje r y s p o t e n c i á l n í m o n u m e n ­ tality. M a l í ř s k y j e d n o d u c h ý m a p l a s t i c k y n a l é h a v ý m z t v á r n ě n í m r e a l i t y se v y z n a č u j e i Vlastní podobizna (kolem 1910, i n v . č. A 1106) J a n a T r a m p o t y p ů s o b i v ě l a d ě n á do f i a l o v é b a r e v n é š k á l y . Soubor, k t e r ý ve s b í r k á c h M o r a v s k é galerie v B r n ě dokumentuje p o r ­ t r é t n í z á j e m z o k r u h u p ř e d s t a v i t e l ů z a k l a d a t e l s k é generace z let p ř e d p r v n í s v ě t o v o u v á l k o u , u z a v í r a j í d v ě p r á c e L . P r o c h á z k o v é a podobizna od J . K r á l e . Autoportrét (1911, i n v . č. A 1193) L i n k y P r o c h á z k o v é b y m o h l do8

Srv. Dopis V . B e n e š e z 23. b ř e z n a 1964 ( A r c h i v o b r a z á r n y M G ) .

R A N Á T V O R B A ZAKLADATELŮ ČESKÉHO MODERNÍHO

MALÍŘSTVÍ

175

cela d o b ř e s l o u ž i t j a k o p r o t ě j š e k již v z p o m e n u t é m a n ž e l o v ě V l a s t n í podo­ b i z n ě (inv. č. A 973); je t o t i ž v ý s l e d n i c í n e m é n ě i n t e n z i v n í h o p o z o r o v á n í , k t e r é p ř i t o m n i j a k neoslabilo s m y s l pro v ý t v a r n o u prezentaci m o t i v u . I zde je t v á ř m o d e l o v á n a r e l i é f n ě v r s t v e n o u b a r e v n o u pastou, j e n ž e d r s n ě j ­ š í m z p ů s o b e m , k t e r ý p ř i p o m e n e r u k o p i s p l á t e n V a n Gogha. Z d á se v š a k , ž e i k d y ž p r o n i k a v o s t p o h l e d u nespoutala volnost m a l í ř s k é h o p o d á n í , zane­ c h a l a stopy v p o v ý t c e k a l i g r a f i c k y p o z o r n é m v e d e n í š t ě t c e , p ř e c j e n v z d á ­ l e n é m v á š n i v é m duktu Goghovy malby. D r s n ý povrch b a r e v n é hmoty a její s o n o r n í ú č i n n o s t z ř e t e l n ě o d l i š u j í toto k o m o r n ě l a d ě n é d í l o o d j e j í h o d a l ­ š í h o p o r t r é t u n a z v a n é h o Ilka (1911, i n v . č. A 893). P r o c h á z k o v á z o b r a z i l a polopostavu d í v k y se s m y s l e m pro p o e t i c k é hodnoty, k o r i g o v a n ý m v š a k j i s t o u v ý r a z o v o u z d r ž e n l i v o s t í , k t e r á se projevuje v z j e d n o d u š e n é k r e s e b n é o s n o v ě i v š e d i v é , z č á s t i l a z u r n í barevnosti jen n á z n a k o v ě p o i n t o v a n é č e r ­ venými odstíny v kytičce květů a v dívčině tváři. R o v n ě ž J a r o s l a v K r á l p ř e v e d l v Podobizně paní Ldwové (1912, i n v . č. 1095) t v a r o v é i b a r e v n é b o h a t s t v í s k u t e č n o s t i v p ř e h l e d n o u soustavu j a s n ě v y z n a č e n ý c h linií a ve š k á l u š e d i v ý c h t ó n ů , s p l ý v a j í c í c h s d e l i k á t n í m i růžovými a světle okrovými odstíny tváře a vlasů portrétované ženy. Jistě se t u p r o j e v i l a okolnost, že d e f i n i t i v n í podoba 'tohoto m a l í ř s k é h o d í l a b y l a v l a s t n ě nalezena u ž p ř e d t í m v ř a d ě k r e s l í ř s k ý c h s t u d i í . N e n í t a k é v y l o u ­ č e n o , že v s t r o h é s t a v b ě a v m o n o c h r o m n í m p o j e t í o b r a z u se o d r á ž í v l i v k u b i s t i c k ý c h kompozic, k t e r é se již v t é d o b ě o b j e v u j í v a t e l i é r e c h nepo­ četného okruhu malířů, k jejichž dílu m á b ý t později připsán přívlastek „zakladatelské". O b r á t í m e - l i pozornost z p ě t do r o k u 1908, nalezneme z t é doby ve s b í r c e galerie n ě k o l i k krajinomaleb, n e s o u c í c h z n a k y b e z p r o s t ř e d n í h o d o t y k u s v i z u á l n ě v n í m a n o u s k u t e č n o s t í . N á l e ž í k n i m p ř e d e v š í m Gruž (1908, i n v . č. A 1185) B e d ř i c h a Feigla. B e z m á l a i m p r e s i v n í m a l í ř s k ý z á z n a m t u evo­ kuje p ů v o d n í zážitek, p l y n o u c í z o k o u z l e n í j i ž n í m s l u n c e m a i n t e n z í v n í b a ­ r e v n o s t í J a d r a n u . T o u ž F e i g l o v a p a t r n ě p o z d ě j š í Krajina se stromem (inv. č. A 816), m a l o v a n á b a r v a m i t é ž e palety, j i m i ž b y l y v y t v o ř e n y d v a j e h o z m í n ě n é a u t o p o r t r é t y , je z v l á d n u t a se z ř e j m ě j š í s t y l o t v o r n o u v ů l í , z r a č í c í se z v l á š t ě v k o m p o z i c i z a l o ž e n é n a d i a g o n á l e . A v š a k a n i zde se n e v y t r a t i l m a l í ř ů v s m y s l pro b e z p r o s t ř e d n í p ř e p i s k r a j i n n é h o j e v u . R o v n ě ž W i l l i N o w a k o v i se k r a j i n a stala nepostradatelnou o z v u č n i c í sub­ j e k t i v n í c h p o c i t ů a p ř í l e ž i t o s t í k manifestaci p o k o r n é l á s k y k p ř í r o d ě . U k a ­ zuje na to jeho obraz Ve vinohradě (1908, i n v . č. A 1128) a zvlášť j a s n ě Krajina (inv. č. A 870). Toto jeho p l á t n o je j e d n o u z v a r i a n t t é h o ž n á m ě t u , p ř e d s t a v u j í c í p r ů h l e d do z i m n í k r a j i n y z a l i d n ě n é m n o ž s t v í m postav. O b r a z je do sebe u z a v ř e n s y s t é m e m d o s t ř e d i v ý c h linií, h o r i z o n t á l a d i a g o n á l , jeho v ý r a z n o u h l o u b k o v o u dispozici, z a l o ž e n o u na n ě k o l i k a p r o s t o r o v ý c h p l á ­ nech, z d ů r a z ň u j e dokonce i p o u ž i t í repoussoiru. N a v z d o r y d ů m y s l n é a slo­ ž i t ě o s n o v a n é k o m p o z i c i m o ž n o tento m a l í ř ů v postup j e n stěží p o v a ž o v a t z a pokus o n o v á t o r s k o u k o n s t r u k c i o b r a z o v é h o prostoru, jak o n i v t é d o b ě u s i l u j í n ě k t e ř í p ř í s l u š n í c i O s m y . N o w a k zde s p í š e o v ě ř u j e nosnost skladeb­ n ý c h z á s a d m a n ý r i s t i c k é m a l b y , k t e r é exploatuje k v y j á d ř e n í n o v ý c h l y r i c k o p o e t i c k ý c h hodnot. T é m u ž z á m ě r u o s t a t n ě slouží živá, s m y s l o v ě n a l é 9

9

V g r a f i c k é s b í r c e M G je u l o ž e n a a k v a r e l o v á studie tohoto t é m a t u (inv. č. B 6552).

176

Jlftl H L U S l C K A

h a v á malba, j a k o ž i p a s t e l o v á barevnost, r e s p e k t u j í c í a t m o s f é r i c k é j e v y v k r a j i n ě . Z á j e m o s e n s u á l n í s t r á n k y s k u t e č n o s t i p r o l í n á i do Zátiší s mochyní (inv. č. A 869) O t a k a r a K u b í n a . Nejde t u v š a k o p ř í m ý i l u z i v n í p ř e ­ pis l á t k o v é h o u s t r o j e n í věcí, ale o jeho v o l n o u v ý t v a r n o u p a r a f r á z i , a sice m e t o d o u p a s t ó z n í m a l b y , s n í ž se v t é d o b ě m ů ž e m e setkat n a p ř í k l a d i v Kubistových zátiších. Cestu ke k o m p o z i č n ě d ů s l e d n ě v á z a n é m u r y t m u p l o š n ý c h s l o ž e k o b r a z u p r o z r a z u j í d v ě p r á c e V i n c e n c e B e n e š e , k t e r é spojuje jak č a s v z n i k u (1908), tak i jednota m í s t a , k t e r é z o b r a z u j í . Z a t í m c o s k i c o v i t ě j š í Krajina v Michli u Prahy (inv. č. A 1268) se p ř e s n á z n a k y s k l a d e b n é h o ú s i l í j e š t ě n e z b a v i l a p o z ů s t a t k ů i m p r e s i o n i s t i c k é h o r u k o p i s u , Krajina u Michle (inv. č. A 830) je m a l í ř s k y s u m á r n ě j š í a s t a v e b n ě j a s n ě j š í . A č k o l i a n i t u j e š t ě zcela nepo­ z b y l a na v ý z n a m u volnost m a l í ř s k é h o p o d á n í , dominuje t u o b r a z o v ý ř á d , b u d o v a n ý z ř e j m ě pod v l i v e m C é z a n n a n a h l o u b k o v ě o r i e n t o v a n ý c h diago­ n á l n í c h p l o c h á c h č e r v e n ý c h s t ř e c h , j e j i c h ž strohost je v p r o t i k l a d u k m ě k ­ kosti z e l e n ý c h k o r u n s t r o m ů . V o l e j o m a l b á c h z o b r a z u j í c í c h h r á č e karet se jak Pittermann—Longen, tak i A n t o n í n P r o c h á z k a z m o c n i l i n á m ě t u , k t e r ý zaujal r o v n ě ž g e n e r a č n í d r u h y obou m a l í ř ů E . F i l l u , B . K u b i s t u a V . Beneše. O k a m ž i k soustředění h r á č ů karet u m o ž n i l m a l í ř ů m postihnout n e s t ř e ž e n ý v ý r a z t v á ř e i n e h l e d a n é gesto, dobrat se h n u t í l i d s k é m y s l i a o b n a ž i t v ý r a z n é l i d s k é c h a r a k t e r y v j e j i c h v z á j e m n é odlišnosti. J e s t l i ž e se v o l n ě j i m a l í ř s k y p o j a t ý obraz P i t t e r m a n n ů v Hráči karet (inv. č. A 1327) n e z b a v i l stop a n e k d o t i č n o s t i a ž á n r o v é h o líčení, Hráči (1908, i n v . č. A 555) A n t o n í n a P r o c h á z k y nesou již v y h r a n ě n é z n a k y u v á ž e n ě b u d o v a ­ n é h o m a l í ř s k é h o díla. Intenzita c h a r a k t e r i z a č n í h o ú s i l í sice p ř i v e d l a P r o ­ c h á z k u a ž na pokraj j i s t é grotesknosti ( t v á ř a b e z d ě č n ý posunek postavy napravo), je v š a k z ř e j m é , ž e obraz je p r o l n u t v á ž n ý m v ý z n a m e m , k t e r ý p ř e s a h u j e p ů v o d n í t e m a t i c k é v ý c h o d i s k o . T ř i m o h u t n é p o s t a v y se t u p o d ­ ř i z u j í k o m p o z i č n í m u j e h l a n u , k t e r ý je sjednocuje v s e v ř e n o u s k u p i n u a z d ů r a z ň u j e j e j i c h v z á j e m n ý v z t a h i p o h r o u ž e n í do h r y . S k l a d e b n ý z p ů s o b i s a m o t n é t é m a zde p ř i p o m e n e dílo P . C é z a n n a , r u k o p i s H r á č ů , s t e j n ě tak jako v y o s t ř e n á charakterizace postav m á o p ě t m n o h o s p o l e č n é h o s d í l e m H . D a u m i e r a . V P r o c h á z k o v ě r o b u s t n í m p r o j e v u lze jen s t ě ž í rozpoznat autora p o z d ě j š í c h m a l e b d ý š í c í c h i d y l o u a l y r i c k ý m k o u z l e m . S n a d jen ve t v á ř i s t ř e d n í h o h r á č e m o ž n o v y t u š i t r y s y m u ž s k ý c h t y p ů n ě k t e r ý c h jeho b u d o u c í c h kompozic. C e l k o v é v ý t v a r n é p o j e t í H r á č ů n a p o v í d á s p í š e d r a m a . D r s n é p a s t ó s n í n á n o s y b a r v y se s t ř í d a j í s l a z u r n í m i v r s t v a m i , beztak j i ž n a l é h a v é o b r y s y jsou d á l e s t u p ň o v á n y silnou, b a r e v n ě p r o m ě n l i v o u linií. T e m n á m o d ř p o z a d í kontrastuje se s v í t í c í m i t ó n y o k r ů , s v ě t l ý c h z e l e n í a růžových odstínů uplatněných v mužských polopostavách. Karetní hra p l n á n e p ř e d v í d a n ý c h o b r a t ů a p ř e k v a p e n í se v tomto obraze s t á v á p o d o ­ benstvím lidského snažení, nenadálosti životních situací a osudů. O b d o b n ý v ý z n a m o v ý podtext u t k v ě l i v K u b i s t o v ý c h Cestujících III. třídy (1908, i n v . č. A 805), j e j i c h ž p a t r o n e m b y l n e p o c h y b n ě r o v n ě ž H . D a u m i e r . K u b i s t o v a olejomalba p ř i p o m e n e d í l o f r a n c o u z s k é h o m a l í ř e a k a r i k a t u r i s t y t é m a t e m i v e l k o r y s o u k r e s l í ř s k o u l i n i í , v y z n a č u j í c í m o h u t n é o b j e m y postav a sloužící z á r o v e ň k v y s t i ž e n í p o v a h o v ý c h z n a k ů l i d s k ý c h b y t o s t í . Z a t í m c o v š a k D a u m i e r o v i se p o d o b n é n á m ě t y s t á v a l y p ř í l e ž i t o s t í k j a s n é m u u r č e n í

RANÁ TVORBA ZAKLADATELŮ ČESKÉHO MODERNÍHO

MALÍŘSTVÍ

177

sociální podstaty d a n é h o j e v u , s m ě ř o v a l K u b i s t a k a b s o l u t n ě j š í m u s é m a n ­ t i c k é m u v y ú s t ě n í díla, p ů s o b í c í h o stěží definovatelnou o s u d o v o s t í , b l í z k o u m u n c h o v s k é p s y c h o l o g i z u j í c í symbolice. S y m b o l i c k é p o s l á n í o b r a z u se p r o ­ m í t l o i do jeho k o l o r i s t i c k é h o p o j e t í , a to i za c e n u j i s t é inverse b a r e v n ý c h prostorových vztahů. N á m ě t h r y — tentokrát dětské — posloužil jako východisko rovněž Lince P r o c h á z k o v é v j e j í m a l b ě Hrající si děti (1909, i n v . č. A 660). S m a n ž e ­ l o v ý m i H r á č i sdílí j e j í obraz o s t a t n ě i další s p o l e č n é r y s y z v l á š t ě v t r o j ­ ú h e l n í k o v é k o m p o z i c i i v e x p r e s i v n í koncepci. S n a d lze v t ě c h t o s h o d á c h spatřovat p ř e d z n a m e n á n í vzájemné součinnosti obou umělců p ř i řešení v ý t v a r n ý c h ú k o l ů v p o z d ě j š í c h letech. V H r a j í c í c h si d ě t e c h je v š a k z á ­ r o v e ň obsažen osobní odstín, k t e r ý i později v dobách nejtěsnějšího sblížení v ý t v a r n é h o n á z o r u obou m a n ž e l ů v t i s k n e p a t r n o u pečeť p r a c í m m a l í ř o v y ženy. V e srovnání s monumentalizující malířskou mluvou a metodičností P r o c h á z k o v ý c h H r á č ů je m a l b a L i n k y P r o c h á z k o v é m i n u c i o s n ě j š í a c e l ­ k o v é v y z n ě n í d í l a p ř e c j e n p o n ě k u d tíhne do s f é r y e p i k y . M e t o d o u d ě l e n é h o m a l í ř s k é h o r u k o p i s u n e n í S p á l o v á Zahrádka u ci­ helny (1909, i n v . č. 1267) j e š t ě zcela v z d á l e n a i m p r e s i o n i s m u , n i c m é n ě svými vlastními k o ř e n y tkví v odlišné půdě. Zdánlivě živelný rytmus b a r e v n ý c h s k v r n , k t e r é p o k r ý v a j í celou o b r a z o v o u p l o c h u , n e m ů ž e z a s t ř í t j e d n o d u c h é , l e č z ř e j m ě d o b ř e u v á ž e n é s t a v e b n é s c h é m a obrazu. P r o h n u t ý k m e n s t r o m u u p r a v é h o okraje p l á t n a n a z n a č u j e o v á l n o u k ř i v k u , u z a v í ­ r a j í c í celou k o m p o z i c i a o v l i v ň u j í c í dokonce i s m ě r v e d e n í š t ě t c e . O v á l p r o t í n a j í z l e v a d i a g o n á l y v y t v o ř e n é s p o d n í m okrajem z d i a s t ř e c h o u d o m u ; do b o d u ú b ě ž n í k u t ě c h t o p e r s p e k t i v n ě se s b í h a j í c í c h l i n i í u m í s t i l m a l í ř s v ě t l o u p o s t a v u chodce, č í m ž j i z d ů r a z n i l nejen j a k o v ý z n a m o v o u d o m i ­ n a n t u díla, ale r o v n ě ž j a k o m ě ř í t k o , u m o ž ň u j í c í orientaci v b e z m á l a a b s t r a k t n í s o u s t a v ě c i h l o v ě č e r v e n ý c h , b í l ý c h , z e l e n ý c h či c h l a d n ě m o d r ý c h plošek. R o z m á c h l ý rukopis, p o m ě r n ě velké b a r e v n é skvrny, stejné jako k o n t r a s t n í k o l o r i t tohoto S p á l o v á m a l í ř s k é h o p l á t n a j i ž z ř e t e l n ě u k a z u j í k jeho f a u v i s t i c k y l a d ě n ý m r e a l i z a c í m p ř í š t í c h let. V tomto s m y s l u m o ž n o tento n e p ř í l i š z n á m ý obraz p o v a ž o v a t za j e d n u z v ý v o j o v ě z á v a ž n ý c h k r e a c í , v n i c h ž se r o d í S p á l ů v o s o b i t ý m a l í ř s k ý projev. Z hlediska vývojové hnie díla A n t o n í n a P r o c h á z k y m á obdobný v ý z n a m jeho Bacchanale (1909, S. d. 189). V tomto P r o c h á z k o v ě obraze je tomu tak proto, že zde m a l í ř p ř e d z n a m e n a l h l u b o k ý z á j e m o s v ě t a n t i c k é k u l t u r y , k t e r ý m á n a p ř í š t ě p r o v á z e t b e z m á l a celé jeho ž i v o t n í u m ě l e c k é úsilí. T e m ­ p e r a m e n t n í m a l í ř s k é p o d á n í n e m ů ž e z a k r ý t další z á v a ž n o u s k u t e č n o s t , že se t o t i ž autor v t o m t o p l á t n ě d o p r a c o v á v á o b r a z o v é h o ř á d u , k t e r ý c h a ­ rakterizuje u v á ž e n á p r o s t o r o v á koncepce i organizace s c é n y , z a l o ž e n á n a p r ů č e l n ě o r i e n t o v a n é m p o h y b u . Z a v ý c h o d i s k o tohoto p o h y b u t u m o ž n o p o v a ž o v a t ž e n s k o u p o s t a v u u p r a v é h o okraje f o r m á t u . Z osy j e j í h o n a ­ c h ý l e n é h o t ě l a se o d v í j í v l n i t á unie, s l e d u j í c í k o n t u r y h l a v ú č a s t n í k ů bacphanale, aby p o t é v y ú s t i l a n a l e v o v k v ě t i n o v é m k o š í k u , j e h o ž obrys u s m ě r ň u j e k ř i v k u z p ě t do obrazu. V z n i k á tak r y t m u s , s n í m ž r o v n ě ž koresponduje s t ř í d á n í s v ě t l ý c h a t m a v ý c h b a r e v n ý c h o d s t í n ů t ě l . T e n t o z p ů s o b rytmizace, u k a z u j í c í h a v l y s o v é p o j e t í skladby, je v s o u l a d u i s p r o ­ s t o r o v ý m r o z v r h e m o b r a z u : z c h l a d n é h o , toliko p o v š e c h n ě charakterizo­ v a n é h o p o z a d í v y r ů s t a j í o b j e m y teple b a r e v n ý c h postav, v y t v á ř e j í c í

178

JIR1

HLUSICKA

10

představu reliéfu. N e m é n ě důsledná skladebná vůle i smysl pro plastické ekvivalenty reality o s t a t n ě v téže době poznamenaly i P r o c h á z k o v o ba­ r e v n ě z t l u m e n é Koupání (1909, i n v . č. A 1066) z a l o ž e n é na t r o j ú h e l n í k o v é m kompozičním schématu. N a r ů s t á n í k o n s t r u k t i v n í c h t e n d e n c í se ve v y h r a n ě n é p o d o b ě prosazuje v m a l b ě B o h u m i l a K u b i s t y . S a k r i b i í m a t e m a t i k a z k o u m á tehdy u m ě l e c stavbu v ý z n a č n ý c h m a l í ř s k ý c h k o m p o z i c s t a r ý c h m i s t r ů (Poussin, Ingres aj.), usiluje dobrat se s k r y t ý c h z á k o n i t o s t í v ý t v a r n é h o d í l a a s n a ž í se odvodit z n a b y t é h o p o u č e n í f o r m o v é a x i ó m a p o u ž i t e l n é pro i n d i v i d u á l n í t v ů r č í v ý b o j e . S t ý m ž c í l e m a s n e m e n š í m z a u j e t í m studuje r o v n ě ž n a u k u o b a r v á c h a o z á k o n e c h o p t i k y . Toto r o z u m á ř s k é z a u j e t í , k t e r é se z j e v n ě p r o m í t á do K u b i s t o v y m a l í ř s k é praxe, se zvlášť n á p a d n ě z r a č í v jeho Zátiší s lampou (1909, i n v . č. A 738), v n ě m ž d o m ý š l í p r i n c i p y C é z a n n o v y m a l b y . J e d n o t l i v é p ř e d m ě t y zátiší p o d l é h a j í n e z a s t ř e n é m u k o m p o z i č n í m u z á m ě r u : p o d r o b u j í se p ř e d e v š í m v ý r a z n é m u t r o j ú h e l n í k u , j e h o ž osa se z t o t o ž ň u j e s v e r t i k á l o u p e t r o l e j o v é l a m p y a v r c h o l se s e g m e n t o v ý m t v a r e m j e j í h o s t í n i d l a . T a k t o z d ů r a z n ě n á dominanta o b r a z u je s i t u o v á n a v ose z l a t é h o ř e z u , k t e r ý t a k é u r č u j e d a l š í č l e n ě n í o b r a z o v é p l o c h y i r y t m u s jejích částí. P ř e s n e z a k r y t é racionální řešení by však bylo velmi j e d n o s t r a n n é p ř e ­ v é s t ú č i n d í l a pouze na v r u b m a l í ř o v a d i s k u r s í v n í h o založení, p ř í p a d n ě jeho r o z u m á ř s k é t v ů r č í metody. D o s p ě l o b y se j e n k r u d i m e n t á r n í m p o ­ z n a t k ů m o s t a v b ě díla, z a t í m c o b y u n i k l a jeho s i l n á e m o á á l n í ú č i n n o s t p o d n í c e n á z e j m é n a b a r e v n o s t í obrazu. J a k k o l i i k o l o r i t j e t u asi zčásti p l o d e m ú v a h y , k t e r á u r č i l a . z á k l a d n í v z t a h y a prostorotvornou f u n k c i č e r ­ v e n é a z e l e n é i d o p l ň u j í c í m o d r é b a r v y , p ř e c jen se j í v y m y k á i n t u i t i v n í h a r m o n i z a c í . T a j e zdrojem z v l á š t n í h o l y r i c k é h o k o u z l a obrazu, k t e r ý n á ­ leží k e s t ě ž e j n í m K u b i s t o v ý m r e a l i z a c í m a z á r o v e ň k o n ě m d í l ů m z a k l a d a ­ t e l s k é h o v ý t v a r n i c k é h o p o k o l e n í , o d n i c h ž je u ž jen n e p a t r n ý k r o k ke k u ­ b i s m u a t í m i k další kapitole č e s k é h o m o d e r n í h o m a l í ř s t v í . 11

1 2

P o z n á m k a : P r o nedostatek m í s t a je p o z n á m k o v ý a p a r á t p o d s t a t n ě omezen. Z t é h o ž d ů v o d u n e n í ke č l á n k u p ř i p o j e n seznam děl s p ř í s l u š n ý m i ú d a j i ; i n v e n t á r n í číslo u v e d e n é v textu v z á v o r c e v š a k odkazuje k p o d k l a d ů m v dokumentaci M o r a v s k é galerie v B r n ě .

LACRÉATIONINITIALEDESFONDATEURSDELAPEINTURE M O D E R N Ě T C H E Q U E DANS LES C O L L E C T I O N S DE L A GALERIE MORAVĚ A BRNO L/article interprete l a c r é a t i o n picturale des membres de l a g é n é r a t i o n des artistes q u i e n t r ě r e n t dans l a vie culturelle t c h ě q u e avant l a p r e m i é r e guerre mondiale. L'auteur se concentre aux oeuvres faisant partie des collectlons de l a G a l e r i e M o r a v ě 1 0

1 1 1 2

A . K u t a 1, I. c , 26 p r á v e m poukazuje n a neobvyklost tohoto reliéfního s k l a d e b n é h o principu v tehdejší tvorbě Procházkových vrstevníků. P o d r o b n ě j š í rozbor v i z F . K u b i 51 a, I. c , 34. T í m t o t é m a t e m se' autor o b í r á v č l á n k u Česká kubistická malba v Moravské ga­ lerii v Brně. O b d o b í do p r v n í světové v á l k y . S b o r n í k p r a c í filosofické fakulty b r n ě n ­ s k é university, F 1 6 , 1972.

HANA TVORBA Z A K L A D A T E L 0 ČESKÉHO MODERNÍHO

MALÍŘSTVÍ

179

á Brno, sorties des ateliers des representante de l a g é n é r a t i o n á laquelle - o n doit, de droit, 1'attribut des fondateurs de l art modeme t c h é q u e . G r á c e aux acquisitions amsi qu'aux heureux achats des á n n é e s d e r n i é r e s , i l nous est possible de s u l v r e sur l a collection les traits c a r a c t é r i s t i q u e s princlpaux des commencements de 1'avant-garde t c h é q u e ď u n e facon assez complěte. Les commencements de l a peinture m o d e r n ě t c h é q u e accusent, comme un trall; p r o n o n c é , la contamination des pcincipes expressifs avec 1'effort de donner á l'oeuvre picturale un o r d r é constructif. Pendant l a p e r i o d ě s ' é t e n d a n t approximativement entre les a n n é e s 1906—1910, on notera p l ú t ó t les aspects e x p r e s s i í s , q u i se font remarquer, dans l a collection de l a Galerie, sur u n ensemble relativement grand de portralts et, dans une grande m e s u r é , ' é g a l e m e n t dans les natures mortes, paysages et ceuvres flguratlves. U n e conception expressive t r ě s personnelle ressort surtout dans les peintures des membres d u groupe Osma — B . Kubista, A . P r o c h á z k a , E . F i l l a , B . Feigel, O. / K u b í n , V . Beneš, L . P r o c h á z k o v á de m é m e que dans Ur créatlon, de V . S p á l a , J . K r á l et autres. L'artlcle attire ensuite 1'attention sur les composants Tationnels se traduisant dans les ceuvres p o s t é r i e u r e s des pelntres eltés par une composition claire et par un emploi -ŮB couleurs d é t e r m i n é . Cette t e n d á n c e discursive q u i se fit v a l o i r ď u n e m a n i ě r e t ř e s p r o n o n c é e dans les peintures de B . Kubista, A. P r o ­ c h á z k a et V . BéneS finit par se transformef, a p r ě s 1910, é n peinture cubiste q u i r e p r é s e n t e u n n o u v e á u chapitre important dans 1'histoire de l a a d t u r e plastique t c h é q u e du 20e siécle. Traduit par D. Holasová !