Ramp op komst. Brengt je bij kennis. Space Station is voltooid Hoe gooi je een goede curveball? Of toch maar verder zoeken?

NIeuwe missing link?

wat internet van je weet

computer van aliens?

Juni 2010 nummer 3

Brengt je bij kennis Krijg je van kaas hartproblemen?

IJslandse vulkaanuitbarsting nog maar het begin

Ramp op komst UItbarsting op CANARISCH EILAND bedreigt europese kust. volgens onderzoekers gaan de Golven komen, maar wanneer?

moderne auto’s makkelijk te hacken

Space Station is voltooid

Hoe gooi je een goede curveball? AANRAKING

doet iets met je brein

ARK GEVONDEN!

Of toch maar verder zoeken?

VoorBeeld beeld Gaby Ringer jalbert otte

spelen met licht Met zijn vleugels samengevouwen is de Morpho-vlinder een saai bruin beestje. Maar zodra hij zijn vleugels open slaat, komt er een stralend blauwe kleur tevoorschijn. Zo fel dat het dier tot op een kilometer afstand te zien is! Roofdieren en soortgenoten, die er veel in de regenwouden van Zuid-Amerika zijn, worden door deze vleugels afgeschrokken. Een onmogelijke kleur is het eigenlijk, die blauwe kleur van zijn vleugels. De vlinder gebruikt namelijk geen spikkeltje blauwe kleurstof. De kleur ontstaat door de bijzondere microscopische structuur in de vleugels.

Ingenieus ontwerp De vleugels zijn een opeenstapeling van uiterst dunne weerspiegelende laagjes met een nauwkeurigheid van 0,0004 mm(!). Een klein deel van het licht dat op de vleugels valt, wordt door de bovenste laag weerkaatst. De rest van het licht zet zijn weg voort en komt terecht op een onderliggende laag. Ook daar wordt weer een

2

deel van de lichtgolven gereflecteerd. Zo gaat dat door. Deze weerkaatste lichtgolven voegen zich bij het licht dat al eerder werd gereflecteerd. Maar doordat ze een nét iets langere weg hebben doorlopen, zijn de lichtgolven soms niet meer helemaal gelijk aan elkaar. Ze hebben wel dezelfde frequentie, maar ten opzichte van elkaar zijn ze iets verschoven (ze zijn in een andere ‘fase’). Dat verschil kan zo groot zijn dat ze elkaar uitdoven. Andersom kan ook: de lichtgolven kunnen elkaar versterken als hun fase overeenkomt. En als er maar genoeg laagjes juist onder elkaar gerangschikt zijn, kan het weerkaatste licht erg intens zijn. Zo werkt dat in de vleugels van de Morpho-vlinder. Elke kleur dooft uit, behalve blauw. De kleur is overigens niet in alle richtingen even intens. Alleen vanuit bepaalde hoeken lijkt de blauwe kleur echt te stralen. De verwondering is pas echt compleet als een zittende Morpho-vlinder langzaam met zijn vleugels slaat.

juni 2010

3

Inhoud

on topic Aarde in beroering Vulkaanuitbarsting in IJsland was verwacht. La Palma de volgende? De aarde beeft Hoe tsunami’s hun verwoestende werk doen Heelal

14

16

Computer uit de oudheid 20 Wanneer begon het computertijdperk?

32

SPACE STATION

PERFECT GETIMED Hoe moeilijk is het om een curveball te gooien?

is voltooid

23

26 Liefde Aanraking doet iets met je brein 29 nieuwe missing link? zweven door de ruimte Wat gebeurt er in het ISS? Vissen naar beenderen Actueel Op zoek naar de ark Knutselen met DNA HOnkbal 23

Perfect getimed Hoe moeilijk is het om een curveball te gooien?

on topic 48

Suikerwater houdt kinderen zoet 4

6

ON TOpIC ogenblik We kunnen niet anders

32 38 44 47 48 51

juni 2010

tekst

bodemvondsten

38

Jan rein de wit azn. Hoofdredacteur

Weet je…

Vissen naar beenderen Kommer Tanis: “Ik ben nog lang niet klaar met mijn verzameling”

actueel

44

ARK GEVONDEN!

Of toch maar verder zoeken?

liefde

26

Aanraking doet iets met je hersenen Hoe je de kleefkracht in je relatie houdt

...wij geloven dat de Heere Jezus écht uit de dood opstond; dat David, Abraham en Noach écht hebben bestaan. Precies zoals in de Bijbel is opgeschreven. Zo geloven we ook dat de ark van Noach écht heeft bestaan en de wereldwijde zondvloed een realiteit was. Elk volk op elk continent heeft een overlevering over Noach, de ark en de vloed en de gevolgen ervan zijn te bestuderen. Ondanks de open vragen die er soms zijn, is de Bijbelse geschiedenis en de boodschap daaruit zonneklaar. We hebben een redelijk geloof. Nuchterder en zelfkritischer kan niet. Dat betekent niet dat we alles voor zoete koek slikken wat maar ‘in ons straatje’ past. Het artikel in dit nummer over de vondst van de ark op de Ararat getuigt daarvan. We houden wel degelijk onze reserves tegenover deze vondst. Er moet eerst maar eens wat meer onderzoek worden gedaan… Belijdenis doen in de kerk is mooi. Maar belijdenis erbuiten doen is een stuk spannender. Als je zegt dat de ark misschien nog op de Ararat ligt, word je al snel voor ‘fundamentalistisch creationist’ uitgemaakt. En daar blijft het niet bij. In 2005 ontstond er commotie rond de Intelligent Design-beweging. Zelfs politiek Den Haag bemoei-

de zich ermee. Geloof was iets voor thuis, in de kerk en op christelijke scholen –daar moest het blijven–, luidde de boodschap. In 2007 aanvaardde de parlementaire vergadering van de Raad van Europa een rapport dat het creationisme verboden moest worden. En tijdens het Darwin-herdenkingsjaar 2009 stond alles op zijn kop toen bleek dat er nog steeds mensen zijn die in de schepping geloven en niet in evolutie. Velen spuwden hun gal over deze fundamentalistische christenen. Als je daar dan blijmoedig tegenin een getuigenis geeft van de hoop die in je is, word je een ‘grijnsgristen’ genoemd... Waar brengt de verkiezingsuitslag ons? Is er straks nog ruimte

Belijdenis doen buiten de kerk is spannender dan erin voor christelijke scholen? Gaat de staat bepalen wat kinderen leren? Laten we zo lang het nog kan de blijde en goede boodschap vertellen, verdedigen en verspreiden. Heel nuchter. Dicht bij het Woord. Maar ook: dicht bij de feiten. We mogen wetenschappelijke feiten die onderzoekers boven water halen gebruiken om ze in een Bijbelse context te plaatsen. Weet Magazine weet waar het voor staat en waar het straks verantwoording over durft af te leggen. Waar sta jij? [email protected]

5

On Topic redactie

Esther verhoeven

TU Delft ont ‘TomTom’ vo

Boordcomputer auto makkelijk te hacken Onderzoekers van de universiteit van Washington hebben een manier ontdekt om in te breken in de elektronica van veel moderne auto’s. Zo zou het mogelijk zijn om onder meer de motor, de remmen en de vergrendeling van de auto aan te sturen. De computerwetenschappers sloten een laptop aan op een testauto en experimenteerden met verschillende commando’s. De software werd draadloos bediend via een andere laptop die zich in een tweede rijdende wagen bevond. De resultaten zijn verrassend. Zo kunnen de remmen uitgeschakeld worden, ongeacht hoe hard op het rempedaal wordt getrapt. De achterklep en de motorkap kunnen geopend worden, de deuren en de radio bediend en de snelheidsmeter aangepast. Sommige trucjes bleken belachelijk simpel uit te voeren. Welk model auto ze voor hun tests gebruikt hebben,

willen de onderzoekers niet kwijt. De zelfgeschreven software zou bruikbaar zijn voor alle recente wagens die beschikken over een CAN-aansluiting (controller area network). Om de hack te demonstreren, ontwikkelden ze een variant waarbij op het dashboard werd afgeteld van zestig naar nul, terwijl de auto klikgeluiden maakte. In de laatste

paar seconden volgde luid getoeter, waarna de deuren op slot gingen en de motor werd uitgezet. Hoewel de resultaten van het onderzoek zorgwekkend zijn, hebben automobilisten (nog) niets te vrezen. Niet alleen moet een aanvaller over de nodige programmeerkennis beschikken, hij moet ook fysiek toegang tot de auto hebben om de benodigde apparatuur aan te sluiten. Het is goed mogelijk dat als auto’s straks over draadloze systemen en mogelijk zelfs internetverbindingen beschikken, het probleem serieus wordt.

Aan het onderzoek, waarvan de resultaten bekend zijn gemaakt in The Journal of Neuropsychopharmacology, namen 379 ‘veelgebruikers’ en minder grote koffiefanaten deel, die zich 16 uur van koffie onthielden voordat ze een kop namen. Vooraf werd niet gezegd of de koffie cafeïne of een vervangingsmiddel bevatte. Daarna werden alle personen getest

6

De Delftse onderzoekers gaan werken aan een verbeterde ICT-omgeving ter ondersteuning van de piloot en de verkeersleider. Ze richten zich op het definiëren van de benodigde datauitwisseling op weg naar vervanging van de gesproken communicatie tussen piloot en verkeersleider door ICT. Het project moet leiden tot een soort TomTom voor luchthavens.

milieubelasting Door de snelle toename van telecommunicatie in de luchtvaart zal het over tien jaar nauwelijks meer voorstelbaar zijn dat ooit de communicatie met vliegtuigen uitsluitend via spraak plaats

Koffie lang zo’n oppepper niet Een kop koffie in de vroege ochtend maakt je actief. Dat weet toch iedereen, zou je zeggen? In koffie zit immers een stimulerend middel: cafeïne. Toch blijkt uit nieuw onderzoek dat het stimulerende effect ervan zo groot niet is.

Onderzoekers van de Technische Universiteit Delft gaan een navigatiesysteem ontwikkelen voor taxiënde vliegtuigen. De wetenschappers verwachten dat het over tien jaar nauwelijks meer voorstelbaar is dat de communicatie met vliegtuigen ooit uitsluitend via spraak plaatsvond.

op een aantal reacties. Daaruit bleek dat er maar weinig variatie was in de mate van alertheid bij deze testpersonen. De onderzoekers geven aan dat frequente koffiedrinkers een verdraagzaamheid ontwikkelen tegen zowel de spanningverhogende als de stimulerende effecten van cafeïne. Ze raken er als het ware aan gewend. Wanneer veelgebruikers aangeven dat koffie hen er in de ochtend ‘weer bovenop helpt’, kan dat worden toegeschreven aan het feit dat het cafeïnepeil weer wordt aangevuld naar het voor hen gebruikelijke niveau. De vermoeidheidsverschijnselen door het acute cafeïnegebrek worden daardoor ongedaan gemaakt.

Ze moeten ook Waarom worden sommigen vaker door muggen gestoken dan anderen? Ondanks diverse onderzoeken is het nog steeds niet helemaal duidelijk hoe het komt dat sommigen veel en anderen weinig door muggen worden gestoken. Waarschijnlijk heeft het te maken met de geur van ons zweet. Iemand die vaak wordt gestoken door een mug zweet meer of heeft in dat zweet een hogere concentratie aan bepaalde chemische stoffen. Muggen zijn heel goed in het ruiken van menselijke doelwitten.

juni 2010

werpt or vliegvelden vond. Ook zullen over tien jaar de meeste passagiersvliegtuigen zijn voorzien van een electronic flight bag (EFB) of een mogelijke opvolger daarvan. Zo’n electronic flight bag is een extra scherm in de cockpit, verbonden aan een gegevensbestand van allerlei zaken waar tot nu toe een papieren versie voor nodig was. Denk bijvoorbeeld aan checklisten en handboeken behorend bij het vliegtuig. In de toekomst zal een ICT-omgeving beschikbaar zijn waarmee ook bewegingen op de luchthaven beter gecoördineerd kunnen worden. Dat moet leiden tot een veel efficiënter verkeer van vliegtuigen op de luchthaven en een flink verminderde milieubelasting. Zo blijkt bijvoorbeeld uit een analyse van het verkeer op de luchthaven Dallas/ Fort Worth in Texas dat emissies met 30% kunnen worden verminderd als vliegtuigen tijdens het taxiën niet hoeven te stoppen.

altijd mij hebben... Volgens de Amerikaanse professor John Carlson zijn er van de 72 ‘geurontvangers’ (receptoren) waarmee het beestje is uitgerust, 27 bedoeld om de chemicaliën op te sporen die in ons zweet zitten. Het is trouwens niet zo dat alle muggen steken, het zijn de vrouwtjes. Zij hebben het bloed (de eiwitten) nodig om eieren te leggen en zuigen zich daarom vol met ons bloed. Het zou wel erg handig zijn als we precies weten welk stofje het is dat muggen aantrekt. Dan kon er een goed antimuggenmiddel ontwikkeld worden, wat ook belangrijk is voor het voorkomen van ziektes (malaria)!

De naweeën van knoflook Een belangrijke smaakmaker in de keuken is knoflook. Het is ook erg gezond voor je. Minder fijn is de sterke geur die je eraan overhoudt. Hoe komt dat eigenlijk? Van het eten van knoflook ga je uit je mond stinken. Dat weet iedere kenner. En als je echt te veel knoflook op hebt, is het zelfs te ruiken in je zweet. Maar hoe komt dat? Als het celweefsel van de knoflook wordt beschadigd, komt de stof alliine vrij. Als alliine in contact komt met een enzym, vormt zich het sterk ruikende allicine. Allicine is instabiel. Dat wil zeggen: onder invloed van bijvoorbeeld warmte wordt het al gauw in andere stoffen omgezet, ook wel metabolieten genoemd. Allyl-methylsulfide (AMS) is zo’n metaboliet. Dit zwavelgas komt na het eten van knoflook in onze adem voor. Het stinkende gas blijkt voornamelijk uit de darmen te komen. Dat verklaart een hoop!

Tips en trucs Uit je mond stinken, vindt niemand leuk. Omstanders niet, de persoon in kwestie ook niet. Maar maaltijden met knoflook helemaal vermijden is ook weer wat. Gelukkig zijn er tips waarmee de lucht kan worden voorkomen of gesmoord: Er zijn kauwtabletten in de handel die

de sterk ruikende knoflooklucht neutraliseren. Ze luisteren naar de naam AfterGarlic en liggen in de schappen van supermarkten, drogisterijen en reformwinkels. Nog wat tips over het gebruik van knoflook (afkomstig van Omaweetraad.com): Pak knoflook of uien die je wilt gaan snijden altijd met natte handen vast. Zo blijft de geur veel minder aan je handen hangen. Om de geur na het eten van knoflook te verminderen, kun je twee dingen doen: melk drinken of op verse peterselie kauwen. De volgende ochtend word je dan niet wakker met een knoflookkegel. Bak op het laatste moment de knoflook mee in een gerecht. Knoflook wordt bitter van smaak als het te heet wordt. Als je de nare lucht van knoflook wilt vermijden, snij dan de kern uit de knoflook weg. Als je niet wilt dat je vingers ruiken bij het pellen van knoflook, ‘was’ dan je handen met gewoon keukenzout en daarna pas met water. Om geen last van knoflookgeur in huis of adem te hebben, moet je de knoflookteentjes eerst een paar minuten in heel heet water laten staan. Dat maakt het pellen ook gemakkelijker.

Pesten achtervolgt je nog lang Mensen die in het verleden zijn gepest op het werk, blijven daar nog lang last van houden. Ook als het pestgedrag ophoudt, blijven de vroegere pesterijen effect houden op het functioneren. Gepeste werk-

nemers zijn vaak minder productief. Ze nemen bijvoorbeeld langere pauzes of werken minder hard. Dat blijkt uit onderzoek van CNV Vakmensen in samenwerking met de Universiteit Twente.

7

On Topic

Teveel zout in eten Pizza’s en andere kant-en-klaarmaaltijden zijn razend populair. Snel, makkelijk, lekker. Maar voor je gezondheid kun je ze maar beter laten staan. Er zit namelijk veel zout in.

“Ons voedsel bevat veel te veel zout. Zoveel dat het ons vrijwel onmogelijk wordt gemaakt om gezond te eten,” zegt Gerjan Navis. Ze is hoogleraar experimentele nefrologie (medisch specialisme dat zich met nierziekten bezighoudt) aan de Rijksuniversiteit Groningen. “De gevolgen kan dat tot op latere hiervan zijn subtiel, maar beslist niet goed voor de gezondheid,” aldus Navis. “Iemand leeftijd onopgemerkt blijven. Maar onderdie aanleg heeft voor een hoge bloeddruk tussen kan wel schade aan hart en bloedof hart- of nierproblemen loopt hierdoor vaten en nieren ontstaan, waar je dan pas achterkomt als de schade aanzienlijk is. grote risico’s.” Zelfs als je bij het bereiden van het eten de Een voorbeeld van een ziekte waarbij overzoutpot laat staan, krijg je via je eten toch matig zoutgebruik vermoedelijk een rol zout binnen. Zo’n tachtig procent van het speelt is diabetes type 2. zout dat we binnenkrijgen, zit verstopt in voedsel. Iemand met een gezonde eetlust Smaakontwikkeling krijgt daardoor per dag vijf tot zes gram Vroeger werd zout vooral gebruikt als te veel binnen. De Gezondheidsraad ad- middel tegen voedselbederf. Maar daar hebben we tegenwoordig viseert  maximaal 6 gram de koelkast voor. Zoveel zout per dag te nemen. In zout in ons eten is dus heeen pizza zit soms genoeg lemaal niet nodig. Dat ons zout voor een paar dagen; kant-en-klaareten toch steeds meer maar liefst twintig gram! maaltijden zout bevat heeft vooral schade hartige snacks te maken met de smaakEr kan een behoorlijke tijd zoute pinda’s ontwikkeling. Zout is een kaas overheen gaan voordat de smaak waaraan je went. chips gevolgen van het eten van “We zijn inmiddels zo ge kant-en-klare te veel zout daadwerkelijk wend aan zout eten, dat soepen en sauzen merkbaar worden. Hart- en we eten met minder zout smaakmakers nierziektes treden namelijk al snel als smakeloos erals maggi, ketvaker op bij oudere mensen. varen. Het goede nieuws jap, mosterd, Als je jong bent, merk je is dat je smaak zich ook sambal, tomatenvaak niets van een dagelijks weer aanpast als je een puree zoutoverschot . poos goed zoutbeperkt Zelfs als je aanhebt gegeten,” alleg hebt voor een dus Navis. hoge bloeddruk

Hier zit veel zout in:

8

Flexibel navigatiesysteem in je hoofd Oriëntatiepunten langs een route kunnen helpen om de weg terug te vinden. Het menselijk brein maakt daarbij zelf onderscheid tussen nuttige en misleidende informatie om zo efficiënt te kunnen navigeren. Dat blijkt uit onderzoek van neurowetenschappers Gabriele Janzen en Clemens Jansen van de Radboud Universiteit Nijmegen. De hersenen slaan informatie automatisch op over voorwerpen die behulpzaam kunnen zijn bij het vinden van de weg. Wanneer zo’n voorwerp misleidende informatie geeft, bijvoorbeeld doordat het twee keer voorkomt op verschillende kruispunten op een route, schakelt het brein een controlegebied in: de prefrontale hersenschors, een gebied net achter het voorhoofd.

Duikboot De NASA heeft een onbemande duikboot ontwikkeld die al zijn benodigde energie uit het oceaanwater haalt. Het onderwatervaartuig maakt daarvoor gebruik van de temperatuurverschillen tussen het water aan de oppervlakte en de diepere wateren van de oceaan. Het vaartuig, dat Solo-Trec heet, wordt ontwikkeld door de NASA, de Amerikaanse marine, het Scrippsinstituut voor Oceanografie en de Universiteit van Californië in San Diego. Het duurde vijf jaar voordat

juni 2010

Minder soorten dan gedacht Nieuwe berekeningen laten zien dat het aantal soorten organismen op aarde eerder richting enkele miljoenen gaat dan tientallen miljoenen. Deze tellingen, afkomstig uit onderzoek aan de Universiteit van Melbourne, zijn gebaseerd op een nieuwe methode voor het berekenen van de hoeveelheid soorten tropische insecten; de grootste en één van de moeilijkste groep organismen op aarde om te bestuderen. Aan de hand van kansberekeningtechnieken schatten de onderzoekers dat er ongeveer vijfenhalf miljoen soorten zijn waar de mens de aarde mee deelt. Ook berekenden ze dat er een kans is van 0,001 procent dat de vaak aangehaalde hoeveelheid van tenminste 30 miljoen soorten waar is.

Zoogdieren in kaart De Zoogdiervereniging wil alle in het wild levende zoogdieren in Nederland in kaart brengen. Van egel tot eekhoorn, van bever tot boommarter en van vleermuis tot otter. Per provincie wordt er een overzicht gemaakt van zoogdieren die zijn gesignaleerd. Jij kunt ook meehelpen. Heb je een zoogdier gezien, geef het door! Door van alle Nederlandse zoogdieren waarnemingen te verzamelen, hoopt de Zoogdiervereniging een goed beeld te krijgen van de verspreiding. Er wordt niet alleen gekeken naar de verspreiding van zeldzame en kwetsbare soorten als boommarter en otter, maar ook naar meer algemene soorten als konijn, haas, vos en egel. Hoe gaat het hiermee en waar worden ze gezien? In natuurgebieden, op het platteland of zelfs in de stad? Zitten ze overal of slechts in delen van het land en van de provincie?

zoogdieren in kaart gebracht. Je kunt op een provincie klikken en kijken waar een dier al waargenomen is. Zo kun je dus ook ontdekken waar de ‘witte vlek-

ken’ in jouw provincie zitten. Heb je zelf een konijn, ree, vos of ander zoogdier gezien, dan kun je dit doorgeven via www. telmee.nl of www.waarneming.nl. In 2011 moet de digitale zoogdieratlas van Nederland compleet zijn. Dan weten we ook beter hoe het met de verschillende soorten zoogdieren gaat, waar ze zitten en hoe ze het beste te beschermen zijn.

Op Zoogdieratlas.nl wordt per provincie de verspreiding van

haalt energie uit de oceaan het prototype klaar was. De techniek maakt gebruik van de temperatuurschommelingen in de oceaan om een wasachtige substantie te laten uitzetten en krimpen. Als de was uitzet, wordt een oliereservoir onder druk gezet. Dit drijft een hydraulische motor aan, die op zijn beurt wordt gebruikt om de accu’s van het vaartuig op te laden. Het systeem wekt genoeg stroom op voor de wetenschappelijke instrumenten, de gpsontvanger, de communicatieapparatuur en de drijfpomp van het vaartuig. De Solo-Trec is inmiddels uitvoerig getest en heeft al meer

dan driehonderd duiken gemaakt. Per duik van 500 meter wordt ongeveer 6100 joule aan energie opgewekt, meer dan

het apparaat verbruikt. “De mensheid droomt al lang van een machine die meer energie genereert dan verbruikt”,

De NASA-duikboot moet de zeeën bewaken en klimaatgegevens gaan verzamelen.

NASA-wetenschapper zegt Jack Jones. “De Solo-Trec is niet afhankelijk van energiebevoorrading en kan daardoor permanent de oceanen in de gaten houden.” Nu de eerste tests succesvol zijn verlopen, wil de NASA verder gaan kijken. In de toekomst zou de organisatie graag beschikken over een vloot zelfstandig opererende vaartuigen die de zeeën bewaakt en informatie verzamelt over onder meer het klimaat en het leven onderwater.

Weet meer: www.jpl.nasa.gov/news/news. cfm?release=2010-111

9

On Topic Nieuwe methode stamcelkweek Tot op heden is het erg tijdrovend en lastig om voldoende stamcellen voor klinische toepassingen te kweken. Dankzij een nieuw ontwikkelde methode kunnen stamcellen worden gekweekt in een gesloten systeem. Dit levert een tijdwinst van twee weken ten opzichte van de oude methode.

doende stamcellen voor klinische toepassing te kweken. In plaats van 4 weken, duurt het kweken van stamcellen nu nog 2 tot 3 weken.

Gevoelig

Deborah Schop van de Universiteit Twente ontwikkelde een nieuwe methode om mesenchymale stamcellen te kweken. Ze gebruikte hiervoor een gesloten systeem: een bioreactor. Omdat stamcellen graag op een oppervlak groeien, zocht Schop het beste dragermateriaal uit. Daarnaast verbeterde ze de omgeving in de bioreactor en het voedingsschema voor optimale groei van de stamcellen. De promovendus onderzocht daarbij diverse variabelen, zoals temperatuur, hoeveelheid zuurstof en zuurgraad. Deze factoren zorgden voor een tijdwinst van 2 weken om vol-

Tot op heden werden stamcellen gekweekt in speciale kweekflessen. Voor praktijktoepassing zijn er minimaal honderd miljoen cellen nodig. Het is belangrijk om dit aantal zo snel mogelijk te verkrijgen, omdat stamcellen erg gevoelig zijn. De kleinste verstoring kan al tot differentiatie van de cellen leiden. Hiervoor moet je eerst stamcellen uit beenmerg halen, waarin veel een relatief hoog aantal mesenchymale stamcellen bevindt. Dat zijn cellen die zich nog niet gespecialiseerd hebben voor een bepaalde taak, zoals een spiercel al wel heeft gedaan. Uit beenmerg kan dan tussen de vijfhonderd en vijfduizend ongedifferentieerde stamcellen worden gehaald. Om er minimaal honderd miljoen te krijgen, waren daarom veel kweekflessen, tijd en mensen nodig. Met de nieuwe methode worden veel stappen overgeslagen en zijn de cellen eerder beschikbaar voor klinische toepassingen.

Geprinte huid op brandwond Als je in de toekomst een brandwond hebt, word je wellicht aan een printer gekoppeld. Onderzoekers van de Amerikaanse Wake Forest University hebben een bioprinter ontwikkeld voor het behandelen van brandwonden. Het apparaat, dat is getest op muizen, bevat inkjetachtige printkoppen die gezonde huidcellen op een wond ‘printen’, melden onderzoekers van Wake Forest University. Die cellen blijken goed door het lichaam te worden opgenomen en zorgen dat de brandplekken drie weken eerder genezen dan bij natuurlijke genezing. Een laser scant eerst de brandwond om de precieze afmetingen te bepalen. Een rijtje inkjetprintkoppen spuit er daarna laagsgewijs verschillende typen huidcellen op. De printer kopieert hierbij zo goed mogelijk de opbouw van de huid. De onderzoekers gaan nu proeven doen met varkens, waarvan de huid lijkt op die van mensen. Uiteindelijk zullen ook proeven met mensenhuid volgen. Daarvoor gaan de wetenschappers eerst de verschillende soorten huidcellen scheiden en vervolgens op een gunstige voedingsbodem opkweken. De verwachting is dat geprinte huid ook het herstelproces bij mensen versnelt. Omdat na genezing minder littekens achterblijven, kan de techniek in de toekomst wellicht huidtransplantaties overbodig maken. De Wake Forest University gaat daarbij samenwerken met het Amerikaanse leger. Dezelfde printmethode kan naar verwachting ook dienen om allerlei wonden op het slagveld te verzorgen.

Vliegende vogelspinnen? Wel eens een vogelspin zien vliegen? Vast niet. De spinnen lijken ook niet op vogels. Hoe komt het dier eigenlijk aan zijn naam? De naam vogelspin komt van de wetenschappelijke naam avicularia, die letterlijk vogel-etend betekent. Op een beroemde plaat uit 1705 van Maria Sibylla Merian is te zien hoe een grote spin een vogel verorbert. Hier werd in eerste instantie met ongeloof op gereageerd, tot de zoöloog Henry Walter Bates in 1863 bevestigde een spin te hebben gezien die een

10

vink opat. Sindsdien werden de tropische spinnen gezien als monsterlijke vogelverslinders. Een beetje overdreven. Er bestaan ongeveer 850 vogelspinsoorten, maar daarvan zijn er maar 10 die misschien af en toe een vogeltje eten. De andere spinnen eten vooral insecten. In tegenstelling tot veel soorten spinnen maken vogelspinnen geen spinnenweb. Een aantal soorten bekleedt de schuilplaats met een zijden laagje en andere soorten spannen struikeldraden om prooien op te

merken. De pinnen injecteren gif en verteringssappen in de prooi om deze te verlammen respectievelijk op te lossen en zuigen vervolgens de vloeibare inhoud op. Vogelspinnen komen wereldwijd voor, maar vrijwel alle soorten leven in de tropen. Veel soorten kunnen een lichaamslengte van vijf tot acht centimeter bereiken. De grotere varianten bereiken een lichaams l e n g te van elf

centimeter. Ze zijn meestal lang- en dichtbehaard. Een van de grootste vogelspinnen is de goliathvogelspin. Deze kan een lichaamslengte bereiken van twaalf centimeter, dergelijke exemplaren hebben een pootspanwijdte van ongeveer dertig centimeter.

Ondanks hun indrukwekkende uiterlijk zijn vogelspinnen meestal ongevaarlijk.

juni 2010

AeroCity: supersnel, comfortabel en milieuvriendelijk Met vijfhonderd kilometer per uur door het landschap zweven in een comfortabel voertuig. Toekomstmuziek? Nog wel, maar ingenieursbureau Movares werkt hard om van de AeroCity werkelijkheid te maken.

De AeroCity is een hightech voertuig voor circa 100 personen. Het voertuig heeft aan de onderzijde wielen en is opgenomen in een betonnen bak met wanden die schuin naar buiten hellen. De romp heeft het profiel van een vliegtuigvleugel en is aan de zijkanten voorzien van randen. Bij lage snelheden rijdt de AeroCity op wielen. Vanaf een snelheid van ongeveer 200 kilometer per uur, die in minder dan een minuut wordt bereikt, gaat het voertuig door de vleugelvorm zweven. Anderhalve minuut later bereikt het voertuig een snelheid van 500 kilometer per uur. Door zijn snelle acceleratie en hoge snelheid is deze manier van vervoer heel geschikt voor korte tot middellange afstanden.

Milieuvriendelijk Een van de aantrekkelijke aspecten van de AeroCity is zijn lage energiegebruik. Hij stoot namelijk zelf geen CO2 en andere schadelijke stoffen uit en is daarbij ook geluidsarm. Het voertuig wordt aangedreven met een lineaire inductiemotor die

ook in magneetzweeftreinen wordt toegepast, maar het elektriciteitsgebruik ligt veel lager. Het voertuig is namelijk lichter en er is geen apart systeem nodig om het voertuig boven de baan te laten zweven, alleen voor de voortstuwing. Het lage energieverbruik maakt het mogelijk om gebruik te maken van windturbines, zonnecellen of andere vormen van alternatieve energie.

Bewezen techniek Volgens Movares zit er toekomst in het concept. “De AeroCity is gebaseerd op een combinatie van bewezen technologie. Zo passen we in de AeroCity kennis toe van aërodynamica, lichtgewicht constructies, aandrijfsystemen, meet- en regeltechniek, beveiligingssystemen en kennis van hoe je infrastructuur op een innovatieve manier kunt bouwen en kunt inpassen in de omgeving,” aldus ir. Everhard van Rees, bedenker van de AeroCity.

Weet meer: www.movares.nl/aerocity

Zeeijs (drijfijs) in het Noordpoolgebied De laatste decennia gonst het van de geruchten dat het zeeijs in het Noordpoolgebied razend snel aan het afnemen is. Al Gore voorspelde enkele jaren geleden, in 2007, dat het zomerijs, dat in dat jaar in september nogal afgenomen was, in 2009 verdwenen zou zijn. Dit is niet gebeurd, in 2009 was het aardig op weg naar zijn maximum grootte. In Kopenhagen in november 2009 voorspelde hij nog dat het dan toch in 2013 of daaromtrent echt weg zou zijn. Maar hij citeerde oude en foute gegevens! Het Noordpool drijfijs groeit elke winter aan en neemt elke zomer af. De oppervlakten variëren, onder invloed van tal van factoren, maar opwarming van de aarde speelt daarbij geen rol. Het is instructief om naar http://arctic.atmos. uiuc.edu/cryosphere/index.new.bandw. html te kijken en dan speciaal de situatie van dit jaar in 14 gebieden langs de Noordpool. Je ziet dan dat 9 gebieden op het gemiddelde zitten van 1979-2008, 4 zitten er iets onder en 1 zit er boven. Een volstrekt normale situatie. Geen spoor van de voorspelde verdwijning van het Noordpoolijs. Met behulp van de Cryosat-2 satelliet van ESA gaat men nu de dikte van het ijs meten. Dat is heel goed mogelijk. Alleen, we hebben nauwelijks vergelijkingsgegevens. Er is wel eens met onderzeeërs onder het Noordpoolijs gevaren, maar de metingen die daarmee gedaan zijn, waren zeer grof en zeggen eigenlijk zo goed als niets. Maar het lijkt wel alsof er koste wat kost iets verkeerd moet zijn met het Noordpoolijs.

“De mens is altijd geneigd te ontkennen al wat voor hem onbegrijpelijk is” Blaise Pascal (1623-1662) Frans wis- en natuurkundige en filosoof

11

On Topic OPROEP

Sta je voor een raadsel? STEL JE VRAAG Binnenkort gaan velen er weer tussenuit. De één voor dagtochtjes in eigen land, de ander vertrekt voor langere tijd naar een ver continent. Als je goed oplet, kun je overal opmerkelijke dingen tegenkomen. Dingen die vragen oproepen: ‘Hoe zit dat?’, ‘Hoe kan dat?’ of ‘Klopt dat wel?’ Zie je bijvoorbeeld bepaalde gebruiken en snap je niet waarvoor ze dienen? Of zie je een bepaalde rotsformatie die wijst op een speciale manier van ontstaan? Neem er een foto van of maak een filmpje. Schrijf op wat je hebt vastgesteld of welke vraag je hebt. Stuur dat op naar Weet Magazine. Enkele inzendingen zul-

len in een later nummer worden besproken. Andere inzendingen worden op de website geplaatst. En mochten er vragen zijn waar de redactie ook niet uitkomt, dan zijn er hopelijk lezers die wél een goede verklaring hebben. Zo weten we straks allemaal weer een beetje meer.

Stuur je inzending naar: Redactie Weet Magazine Brigittenstraat 1 3512 KJ Utrecht Of mail: [email protected]

UPDATE

Zou je hem herkennen als hij nu leefde? In het eerste nummer van Weet Magazine stond een artikel over Neanderthalers en hun gebruiken die veel overeenkomen met de menselijke gebruiken. Ze konden met elkaar communiceren, ze maakten muziekinstrumenten en begroeven hun doden. Deze gebruiken zijn vergelijkbaar met menselijke gebruiken. Ze zien er wellicht anders uit dan de hedendaagse Nederlander, maar je zou het misschien niet eens doorhebben als er eentje naast je in de bus zat. Binnen het scheppingsmodel worden Neanderthalers gezien als familie van de huidige mensheid, namelijk als afstammelingen van Noach.

12

Seculiere wetenschappers denken hier anders over. Onder andere Svante Pääbo van het Max Plack Instituut in Leipzig heeft op basis van mitochondriaal DNAanalyses beweerd dat mens (Sapiens) en Neanderthaler wellicht twee aparte soorten zijn. En dat ze zeer waarschijnlijk niet met Homo sapiens hebben gepaard.

Twee maanden na het verschijnen van de allereerste Weet Magazine toont nieuw genetisch onderzoek aan dat Neanderthalers wel degelijk nakomelingen kregen met moderne mensen. Volgens de algemeen aanvaarde definitie van evolutiebioloog Ernst Mayr (1904-2004) behoren twee organismen tot dezelfde soort als ze samen nageslacht kunnen voortbrengen. Het nieuwe genetisch onderzoek toont aan dat dit inderdaad ook het geval moet zijn geweest. Wordt vervolgd!

Weet meer: www.nature.com/ news/2010/100420/full/ news.2010.194.html

Lezers schrijven Een goede eigenschap van de wetenschap is dat zij zichzelf corrigeert. Het bestaat immers bij het voortschrijdend inzicht. Daarom vraagt Weet Magazine aan de lezer om te reageren op de gepubliceerde artikelen als hij meer weet. Inzendingen kunnen worden verstuurd naar: [email protected] De redactie behoudt zich het recht reacties zonder overleg te redigeren of niet te plaatsen.

Absorbtielijnen Heel interessant, het verhaal over Setterfield in Weet Magazine 2. Maar wat zijn absorbtielijnen? J. Haasjes Bodegraven Elk element geeft energie af in de vorm van bepaalde kleuren licht, als een of meer elektronen uit een hogere baan (met meer energie) naar een lagere baan springen. Afhankelijk van het aantal elektronen kunnen dat meerdere lichtkleuren zijn. Je ziet die dan als kleurige lijntjes in een spectrum. Maar als zo’n element ergens in de atmosfeer van een ster zit, absorbeert dat element precies die kleuren die het zelf zou uitzenden. Op de plaats van de kleurige lijntjes zie je dan donkere verticale streepjes in het spectrum. Dat zijn absorptielijnen.

Genetische modificatie In het artikel over gezondheidsschade door genetische gemodificeerd maïs staat belangrijke informatie

juni 2010

niet genoemd. De onderzoekers concluderen in het bronmateriaal van hun onderzoek ‘that these data highlight signs of hepatorenal toxicity, possibly due to the new pesticides specific to each GM corn.’ Verder staat er: ‘All these disruptions and differences taken together could be interpreted as clear signs of toxicity.’ De auteurs claimen nog niet dat er sprake is van toxiciteit. Ze weten dat ze bezig zijn met een specifieke interpretatie van de gegevens, en volgens die interpretatie zou er een aanwijzing kunnen zijn dat er iets gaande is. Ze pleiten sterk voor herhaling van deze studie op grotere schaal en langduriger. Verder lees ik dat effecten worden toegeschreven aan pesticiden, die gebruikt worden bij de teelt. Het proces van genetische modificatie leidt dus op zichzelf niet tot ecologische of gezondheidsrisico’s. dr. ir. H. van Eck Wageningen Universiteit De conclusie in uw laatste zin is voorbarig. De onderzoekers geven aan dat de onderzochte maïs gezondheidsschade veroorzaakt en vermoeden, zoals u zegt, dat dit door de pesticiden komt. Aan de andere kant sluiten ze niet uit dat de gezondheidsschade veroorzaakt wordt door de veranderde eigenschappen van de maïs na genetische modificatie. Meer onderzoek is nodig, maar de voortekenen zijn niet rooskleurig.

Lopende slang Met belangstelling heb ik het tweede nummer van Weet Magazine gelezen. Echter, bij het lezen over de Boom des Levens en de slang had toch even de Bijbel erop nageslagen moeten

worden. De slang wordt nergens in verband gebracht met de Boom des Levens, maar met de Boom van Kennis van Goed en Kwaad. Bovendien wordt de slang wel altijd afgebeeld, hangend in die boom, maar toen kon hij nog lopen; waarschijnlijk zelfs rechtop als de mens.(…) De slang wordt later vervloekt en verliest dan dus armen en benen en moet kruipend verder gaan. Die afbeeldingen heb-

de Bijbel is summier over het uiterlijk van de slang

hof. Eva wordt niet gewezen op de vrucht maar op de boom: hoe mooi en aantrekkelijk hij wel niet was. Als u de Bijbel citeert moet het wel juist zijn. G. de Weger Merk op dat de auteur van het artikel niet zegt dat de slang in de Boom des Levens zat, maar dat dit de overlevering van antieke volken is. Verder zeggen wij niet te weten wat er nu precies met de slang gebeurde en hoe hij er voor die tijd uit zag. De Bijbel is daar uiterst summier over! Overigens meldt Genesis 2:9 dat de Boom des Levens in het midden van de Hof van Eden stond.

Hydroplaattheorie

ben u misleid om te denken dat het dus de Boom des Levens is, want daarvan mochten ze wel degelijk eten. Die belangrijke boom waarvan ze niet mochten eten stond in het midden, dus centraal, in de

In uw blad, dat ik met enorme belangstelling lees, zag ik het artikel over ijstijden en mammoeten. Graag wil ik jullie, als redactie, wat informatie geven, bijvoorbeeld over wat er met de mammoet kan zijn gebeurd. De hydroplaattheorie stelt dat er voor de zondvloed water onder de aardkorst was (de wateren onder de aarde). Vervolgens

Zalm in kooien Een opmerking over het stukje ‘witte zalm smaakt niet’ (Weet Magazine 2, pagina 43). De suggestie dat zalmen hun hele leven in tanks worden gehouden, klopt niet. Dit betreft alleen het broed en de jonge visjes. De rest van hun leven brengen ze door in kooien op zee. Een ingenieus systeem van detectoren onder de kooi, in combinatie met een op de eetsnelheid van

de zalm afgestelde voerdosering, zorgt ervoor dat er geen voer ongegeten naar de bodem van de zee zinkt. Hiermee wordt onnodige verspilling en nutriëntenverrijking van het zeewater voorkomen. H. van Dam Veenendaal Dank voor deze opmerking. Zo houden we elkaar scherp!

is de zondvloed ontstaan door het scheuren van de aardkorst, als gevolg van de hoge druk die deze korst uitoefende op het water. Dit scheuren begon tussen het huidige Alaska en Siberië in enkele minuten tijd. Hier spoot het water met enorme kracht uit, waarna het tot hoog in de atmosfeer terechtkwam (waar het vele tientallen graden onder nul is) en als hagel weer neerdaalde. De mammoeten stikten en werden samengeperst door deze enorme hagelstorm. Door de modder in het ijs, ging het ijs niet drijven op het vloedwater, waardoor de mammoeten bewaard bleven. Later in de zondvloed zijn de bergen omhoog geperst, waarbij de aarde uit balans raakte en kantelde. Siberië is daardoor van een gematigde breedtegraad verschoven naar zijn huidige positie. In andere gebieden is het ijs, waaronder de mammoeten begraven lagen, gesmolten en de mammoeten zijn ontbonden. In Siberië zijn deze mammoeten bewaard gebleven.

A. ALLEMA Groningen De hydroplaattheorie van Walt Brown is ons bekend. Het is al geruime tijd geleden goed doordacht en uitgewerkt, maar deze theorie is niet onomstreden. Brown staat alleen in zijn model. Andere creationistische organisaties volgen hem niet. Organisaties waar gerenommeerde academici bij aangesloten zijn. Dat geeft te denken. Niettemin heeft Brown zeer zeker goede elementen. Er moet nog erg veel onderzoek gedaan worden. We weten nog heel veel niet. Dat betekent dat er in Weet Magazine ook verschillende modellen zullen worden beschreven. Af en toe zal de redactie zich aan een vergelijking wagen. Erg boeiend! Hoe dan ook, we weten te weinig om dogmatisch voor één model te kiezen.

13

Rampen tekst Johan Démoed

V

Vulkaanuitbarsting in IJsland was verwacht. Is La Palma de volgende?

Aarde in beroering Eén oprisping van een IJslandse vulkaan en het Europese vliegverkeer ligt plat. Je weet dat het gaat gebeuren – vulkanen worden immers om de zoveel tijd ‘wakker’ – maar als het dan eindelijk plaatsvindt, kun je vaak niet meer doen dan je uit de voeten maken en toekijken. Zo staan er nog meer uitbarstingen op stapel. De één met minder dramatische gevolgen, de ander met desastreuze. Het is voorzegd!

14

juni 2010

In de Canarische eilandengroep ligt La Palma, waarop de vulkaan Cumbre Vieja is gezeteld. Tien jaar geleden stelden dr. Simon Day, prof. Bill McGuire en prof. Steven Ward, Amerikaanse en Britse wetenschappers van de Londense University College (UCL) en de Universiteit van Californië, dat La Palma zo instabiel is dat één van zijn flanken bij een vulkaanuitbarsting in zee kon storten. Dit zou een grote vloedgolf, een mega-tsunami, veroorzaken met golven van honderden meters hoogte, die zich verplaatsen als een uitbreidende cirkelvorm in alle richtingen. Steden als New York, Boston, Lissabon en Casablanca zouden daarbij, volgens de wat pessimistischere voorspellingen, grotendeels van de aardbodem worden weggevaagd. Een Telegraaf-artikel uit 2001 meldt dat

Voetstappen

de haven van Rotterdam volgens dr. Day zwaar zou beschadigen: ‘Steden in West-Nederland zullen het zwaar te verduren krijgen en de schade kan ons land voor jaren terugwerpen. (…) Uit het rapport van Day, McGuire en Ward blijkt dat de Cumbre Vieja-vulkaan op een belangrijk breukvlak ligt. Na de laatste grote uitbarsting in 1949 is daar een scheur van vier centimeter ontstaan. De vraag is wanneer één van de grondvlakken die tot diep in de oceaan doorlopen, definitief afbreekt en de wereld in het verderf stort.’ Tot zover het Telegraaf-artikel.

Minder catastrofaal Gelukkig wordt de soep niet zo heet gegeten als hij wordt opgediend. Inmiddels heeft de Delftse hoogleraar waterbouwkunde prof. Jan Nieuwenhuis met behulp van een model aangetoond dat de theorie van Day, McGuire en Ward klopt, maar dat de golven lang zo hoog niet zullen worden. „Alles aan de Spaanse kust dat lager ligt dan twee meter, gaat verloren. Vissersboten komen op land en havens worden verwoest,” meldt Nieuwenhuis in 2006 aan de Volkskrant. Ook zullen de vlakke staten North en South Carolina moeite hebben met de golf. Voor de Canarische Eilanden zullen de ge-

De vulkaan Cumbre Vieja op het eiland La Palma

‘En er zullen grote aardbevingen wezen in verscheidene plaatsen’ zei de Heere Jezus toen Hem gevraagd werd welke tekenen het einde der tijden zullen aangeven (Lukas 21:11). Grote, zware aardbevingen op verschillende plaatsen zijn als het ware de weeën die vooraf moeten gaan aan Zijn wederkomst. Je hoort hierin de voetstappen van de komende Koning. Maar die rampen zullen nog maar het begin van de weeën zijn (Mattheüs 24:8). Wees bereid!

volgen hoe dan ook catastrofaal zijn.

Geen grote plons Het vulkanische eiland La Palma is volgens Nieuwenhuis stabieler dan in het algemeen wordt aangenomen. ‘Het duurt nog op zijn minst 10.000 jaar voordat de zuid-

„Alles aan de Spaanse kust dat lager ligt dan twee meter, gaat verloren” westelijke flank van het eiland in zee kan vallen en een mega-tsunami kan veroorzaken’, zegt Nieuwenhuis in Delft Integraal, het wetenschapsmagazine van de TU. ‘Als de vulkaanflank instabiel zou worden, verdwijnt hij zeer waarschijnlijk niet met een grote plons in de oceaan. „Natuurlijk gaat de flank niet in één stuk naar beneden. Hij zal eerst in stukken opbreken. En hij zou zeer wel eerst een klein beetje naar beneden kunnen schuiven en dan in een meer stabiele configuratie blijven liggen, net zoals onze dijken vaak doen bij een verschuiving.” De instorting zal dus geen snelle en plotselinge gebeurtenis zijn, benadrukt Nieuwenhuis. „Het zal meer lijken op een locomotief die op stoom komt. De eerste meter verschuiving zou enkele dagen moeten duren”.’ Maar dat het een ramp zal zijn waartegen mensen weinig meer kunnen doen dan vluchten en toekijken, staat als een paal boven water.

15

Rampen tekst Dietrik de Lange en Johan demoed

H De aarde Hoe tsunami’s hun verwoestende werk doen...

beeft

Twee christelijke feestdagen –Tweede Kerstdag (2004) en Tweede Pinksterdag (2008)– markeren de data waarop grote rampen Azië troffen: een zee- en een aardbeving. Duizenden

uit de gespleten aarde waren ontsnapt en waren op honderden kilometers van de plek des onheils te zien. Een De aarde beefde. bijzonder natuurWat gebeurde er precies? verschijnsel, voorafgaand aan een bijzonder zware ramp. Het was de zwaarTweede Pinksterdag 2008. Roze en paars ste beving in China sinds 1976. Toen werd gekleurde wolken dreven een half uur een stad niet ver van Peking nagenoeg voor de ramp boven Sichuan, de Chinese met de grond gelijk gemaakt. Het officiële provincie waar de aardbeving plaatsvond. dodenaantal bedroeg toen 255.000. In de Ze zouden zijn gevormd uit gassen die provincie Sichuan kwamen in 2008 meer

doden, miljoenen verloren hun huizen.

16

dan 80.000 mensen om het leven. Een veel groter aantal –om precies te zijn: vijf miljoen– verloor huis en haard. Weliswaar waren deze mensen ongedeerd, maar

met geweldige kracht stroomt een tsunami landinwaarts staande naast de puinhopen van wat eens hun huis of flat was, was de chaos voor hen compleet. Velen leefden daarna in tenten langs kleine berghellingen.

juni 2010

het woord ‘tsunami’ voorgoed bekend raakte bij de meerderheid van de Nederlanders. Een dag ook waarvan de meeste volwassenen nog wel weten wat ze deden toen ze het bericht hoorden over die verschrikkelijke ramp in Azië. ‘Tsunami’ is een samenstelling van de Japanse woorden ‘tsu’ (haven) en ‘nami’ (grote golf). Een tsunami is een natuurverschijnsel waarbij een vloedgolf vanuit de zee het land overstroomd met een verwoestende kracht en met een behoorlijke duur.

ontstaaN

Naast de datum waarop de aardbeving plaatsvond, is er nog iets opmerkelijks te melden aan de ramp in Sichuan. De aardbeving vond namelijk, in tegenstelling tot veel andere bevingen, plaats in de vorm van een ovaal. Doorgaans is het getroffen gebied cirkelvormig. Doordat het dit keer een ovaal was, viel de grote stad Chengdu er net buiten en werd het behouden van verwoesting, terwijl 50 kilometer noordwaarts alles met de grond gelijk werd gemaakt. Als de aardbeving, zoals veel voorkomt, ook in cirkelvorm had plaatsgevonden, was Chengdu zeker zwaar getroffen…

Alarmsysteem in de ring van vuur Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunamis (DART) is een systeem dat kan waarschuwen voor naderende tsunami’s. Al sinds 1949 ligt er een DART-systeem in de Stille Oceaan, ook wel ‘de ring van vuur’ genoemd. Na 26 december 2004 is er ook begonnen met de aanleg van zo’n systeem in de Indische Oceaan. Veel deskundigen zijn het er over eens dat zo’n systeem in de Indische Oceaan destijds veel slachtoffers had kunnen voorkomen. Op de oceaan is een tsunami met het blote oog eigenlijk

Om een tsunami te laten ontstaan is er in korte tijd een grote verticale waterverplaatsing nodig. Deze waterverplaatsing kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door een aardbeving onder water, een vulkaanuitbarsting (onder water), het in zee vallen van afkalvende gletsjers of ijskappen, een aardverschuiving in zee of zelfs een meteorietinslag in de zee. Niet alle aardbevingen onder water veroorzaken een tsunami. Twee platen die horizontaal langs elkaar schuiven veroorzaken nauwelijks een waterverplaatsing en leveren daardoor ook geen tsunami op.

niet waar te nemen. Een tsunami geeft een wateruitwijking van tientallen centimeters (dat valt in het niet bij oceaangolven), maar meetbaar is een tsunami wel. Op de oceanen ligt een netwerk van boeien en meetapparaten. Deze kunnen een verandering in waterdruk of een seismische schok registreren. Op de boeien zit een radiozender, die in contact staat met een verwerkingsstation. Als de signalen op een naderende tsunami duiden, worden de mensen in bedreigde gebieden hiervoor gewaarschuwd en kunnen er maatregelen worden getroffen, zoals evacuatie.

In het gebied van de tsunami van Kerst 2004 schoof de Indo-Australische plaat langzaam onder de Euraziatische plaat. Dit zorgde ervoor dat de rand van de Euraziatische plaat mee naar beneden werd gebogen en onder spanning kwam te staan. De tsunami ontstaat als volgt: als de spanning te hoog oploopt, dan schiet de plaat los. Deze veert omhoog en strekt zich. De rand van de plaat komt dus tot enkele

Bij een tsunami blijft het water als een rivier vanuit zee op het land stromen, meeslepend wat hij op zijn pad vindt.

Tsunami Tweede Kerstdag 2004. Het is de dag dat

17

meters omhoog en het deel dat omhoog gebogen zat, zakt naar beneden. Dit zorgt bijna direct voor een uitwijking van het wateroppervlak vele duizenden meters hoger. Die uitwijking van het wateroppervlak is bijna gelijk aan de bodemverplaatsing. Zo ontstaat er dus een ‘dal’ en een ‘top’ van de golf. De golfhoogte neemt snel af, doordat de golf zich over een groot gebied verspreidt. Meestal ontstaat er niet één maar meerdere golven; een soort ‘golftrein’ dus. Deze golven bereiken ook afzonderlijk de kust.

Dit kun je zien als een tsunami op je af komt. Foto links: Ook bomen moeten het ontgelden.

Bij de tsunami van Tweede Kerstdag ging het om een gebied van 150 bij 400 kilometer, met een verticale waterverplaatsing van 1 à 2 meter. De waterdiepte was circa 1200 meter. De aardbeving duurde enkele minuten en de schok verplaatste zich als een ‘ritssluiting’ met de onvoorstelbare snelheid van ongeveer snelheidsverschillen als gevolg 1500 meter per van de passerende golftop seconde!

Lange golven Golven zijn in eerste instantie in twee categorieën onder te verdelen: korte golven en lange golven. Bij korte golven kun je denken aan scheepsgolven en windgolven, terwijl je bij lange golven kunt denken aan bijvoorbeeld getijdengolven, hoogwatergolven in een rivier en tsunami’s. Er is sprake van een lange golf als de golflengte veel groter is dan de waterdiepte (golflengte is de afstand tussen twee golftoppen). Een kenmerk van deze lange golven is dat drukveranderingen en

18

over de gehele waterdiepte merkbaar zijn. Een ander kenmerk van deze lange golven is het feit dat waterdiepte en de voortplantingssnelheid van de golf onlosmakelijk aan elkaar zijn verbonden. Dus hoe dieper het water, hoe groter de voortplantingssnelheid van de golf. Een waterdiepte van 1000 tot 4000 meter resulteert dan in een voortplantingssnelheid van 100 tot 200 meter per seconde (oftewel 360 tot 720 kilometer per uur). Onvoorstelbare snelheden dus die tijdens een tsunami in diep water worden bereikt!

oceaan Als je een steen in een vijver gooit, zie je op die plaats een golf ontstaan. Deze golf verplaatst zich in alle richtingen vanaf de plek waar de steen het water raakte. Hetzelfde gebeurt ook bij een tsunami. Vanuit het punt, of beter gezegd: het gebied, waar de tsunami is ontstaan, verplaatst deze golf zich in alle richtingen. De golfhoogte is ge-

ring en nauwelijks merkbaar, maar de voortplantingssnelheid van de golf is enorm (zie kadertekst). Door de grote waterdiepte zal de golf zich enorm snel verplaatsen en worden sommige kusten die dicht bij het ontstaansgebied liggen, al snel verrast door de tsunami, terwijl andere kusten pas uren later met de tsunami te maken krijgen.

Voor de kust Bij de kust is de zee ondieper. Daardoor zullen, als de golf de kust nadert, de snelheid en de golflengte afnemen. De golfhoogte zal juist enorm toe gaan nemen omdat de in de golf aanwezige energie

Kustgebied voor en na een tsunami

juni 2010

‘Fast facts’ over tsunami’s onze kust te zien, bij windgolven, maar komt dus ook voor bij tsunami’s. Om je een beeld te geven: als je bij een naderende tsunami op het strand zou staan, zie je een huizenhoge, haast verticale muur van water op je af komen.

Op de kust

nagenoeg gelijk blijft. De golfhoogte kan toenemen van enkele decimeters naar vele meters of zelfs meer dan tien meter

een natuurkracht waartegen je maar weinig kunt uitrichten hoog worden. Doordat de voortplantingssnelheid afhankelijk is van de waterdiepte zal de top van een golf het dal van de golf in gaan halen. Hierdoor wordt de voorkant van de golf steeds steiler; deze kan zelfs gaan breken. Dit verschijnsel is aan

Golflengte (afstand tussen 2 golftoppen) 100 kilometer Golfperiode (tijdsduur tussen 2 golftoppen) 10 tot 20 minuten Golfhoogte op zee enkele tientallen centimeters Golfhoogte voor de kust tot enkele tientallen meters Waterdiepte oceaan 1000 tot 4000 meter Golfvoortplantingssnelheid 100 tot 200 meter per seconde Indringing in het land tot 4 kilometer Oploophoogte van de golf in de heuvelachtige kusten tot 35 meter Hoeveelheid water stromend over 1 kilometer kust 70.000 m3 per seconde Hoeveelheid water stromend door de Rijn bij extreme afvoer 15.000 m3 per seconde

Waar normaal de kust is en waar de wind- of getijdengolven stoppen, daar zal een tsunami niet stoppen. Met een verwoestende kracht zal hij verder landinwaarts stromen. Deze verwoestende kracht komt niet eens zozeer door de golfhoogte, maar veel meer Golfvoortplantingssnelheid bij lange golven: C ≈ √ g . h door de golfperiode. C = golfvoortplantingssnelheid Stel je voor: een g = zwaartekrachtversnelling (is in Nederland ca 9,81) windgolf heeft h = waterdiepte een golfperiode in de orde van 5 Dus hoe groter de waterdiepte, hoe groter de voortplantingstot 15 seconden snelheid. en een golflengte van maximaal enkele honderden meters. Een tsunami heeft een een rivier vanuit zee het land op stromen. golfperiode van 10 tot 20 minuten en een Is de golf voorbij, dan zal het grootste gelengte van meer dan 100 kilometer! Bij een deelte (door de zwaartekracht) ook weer tsunami blijft het water dan ook maar als terug naar zee stromen. Deze stromingen –met daarbij als gevolg: instortende gebouwen en omvallende bomen, drijvende voorwerpen en het gevaar om meegesleurd te worden en te verdrinken– maken tsunami’s zo dodelijk.

Dodelijke omhelzing Is het je wel eens opgevallen dat als je op het strand staat de golven bijna altijd evenwijdig aan de kust aankomen en breken? Hoe dat komt? Golven planten zich in diep water sneller voort dan in ondiep water. Bereikt een (brede) golf de kust onder een hoek, dan

zal het deel dat de kust het eerst bereikt af gaan remmen. Het deel van de golf dat nog in dieper water zit, gaat met dezelfde snelheid voort. Dit betekent dus dat de golf zich naar de kust of de ondiepte toe zal gaan draaien. Opvallend was dat tijdens de tsunami van 2004 sommige gebieden extra zwaar getroffen waren, zoals

Phuket. Dat komt doordat Phuket op een schiereiland ligt. De tsunami bereikte als eerste het puntje van het schiereiland. Daar remde de golf het meeste af, terwijl hij aan de zijkanten nog door rolde en naar het schiereiland toe boog. Het schiereiland werd als het ware omhelst met een dodelijke omhelzing van water.

Een tsunami is een natuurkracht waartegen mensen maar weinig kunnen uitrichten. Het enige wat gedaan kan worden, is vluchten, niet leven op gevaarlijke plaatsen en zo te bouwen dat het dodelijke effect van een tsunami niet wordt versterkt. Daarnaast kun je er in de bouw rekening mee houden dat er naar hogere verdiepingen kan worden gevlucht. Grote tsunami’s zijn zeldzaam, maar de enorme gevolgen maken dat ze uiterst serieus moeten worden genomen.

19

Antikythera tekst Peter Borger

W

Wanneer begon het computertijdperk?

computer uit de oudheid In ons computertijdperk gaat alles razendsnel. Binnen één seconde weet je wat er aan de andere kant van de wereld gebeurt. Alles kan blijkbaar. Maar wanneer begon dat computertijdperk? Wanneer werd de eerste computer gebouwd? Twintig jaar of tweeduizend jaar geleden? Je zult waarschijnlijk eerder aan het eerste antwoord denken dan het tweede. Toch zijn er ook aanwijzingen dat een

computer tweeduizend jaar geleden kan hebben bestaan!

20

juni 2010

Het was een zwoele nazomermiddag in het jaar 1900. Ten noorden van Antikythera, een klein Grieks eiland nabij Kreta, dobberde een bootje op de golven. De zee was rustig. Plotseling was het gedaan met de rust. Sponsduiker Elias Stadiatos kwam proestend boven water en gebaarde zijn collega’s dat hij een wrak had ontdekt. Een oud wrak van een antiek schip, dat half begraven lag onder het zand. Op een diepte van ongeveer vijftig

Wat zat er onder die dikke groene laag ‘roest’? meter. Rondom het wrak had hij verschillende beelden gezien – zo te zien waren het marmeren beelden van vrouwen. Een enorme vondst! En vast heel veel geld waard! Nu, meer dan een eeuw later, weten we dat het hier ging om een unieke archeo-

Ook de beroemde wiskundige Archimedes bouwde naar het schijnt een computerachtig mechanisme, bestemd voor een planetarium.

logische vondst. Het schip dat Elias had gespot, was een vrachtschip uit de eerste of tweede eeuw voor de geboorte van Christus. En het was volgeladen met luxe artikelen. Het vervoerde onder andere aardewerk en wijn, maar ook juwelen, luxe meubels en een assortiment aan bronzen objecten. Het belang van de vondst werd pas duidelijk toen men één van de bronzen voorwerpen had ontdaan van een dikke groene laag ‘roest’. Het bleek een overblijfsel te zijn van een ingewikkeld mechanisch apparaat. Omdat het werd aangetroffen in een scheepswrak op nog geen vijftig meter van het vaste land van Antikythera, staat het gevonden apparaat tegenwoordig bekend als het Antikythera Mechaniek. En het opzienbarende is dat het als een mechanische computer fungeert. Een computer dus van meer dan tweeduizend jaar oud!

Schema van de tandwielen

Zijn tijd ver vooruit Waarvoor diende de Antikythera-computer? In 1902 ontdekte men een tandrad in één van de bronzen brokstukken die uit het schip waren gehaald. Men begreep niet meteen waarvoor deze had kunnen dienen. In 1959 verscheen een omstreden artikel in de Scientific American dat het om een rekenapparaat ging. Pas toen men de overblijfselen in 1971 doorgelichtte met röntgenstraling, kreeg men een goede indruk van de complexiteit van het instrument. Het mechaniek bevatte een groot aantal kleine en grote bronzen tandwielen, die oorspronkelijk door een houtwerk was omgeven. Een soort kistje dus, met daarin een

Röntgenopname van het mechanisme

ingewikkeld tandradmechanisme (zie hiernaast). Maar het opvallendste is dat het mechaniek beschikt over kleine en grote tandraderen die elkaar aandrijven en functioneren als een mechanische rekenmachine. Door het mechanisme precies na te bouwen, kwam men erachter dat het be-

Centraal tandwiel

21

de oudheid bestaan? Het meer dan tweeduizend jaar oude mechaniek is daarom een anachronisme; iets wat eigenlijk niet in de tijd past. Het is echter zeer waarschijnlijk dat het mechaniek van Antikythera niet op zichzelf stond. Er zijn overleveringen dat de Griekse wiskundige Archimedes een soortgelijk mechanisme bouwde voor een planetarium. En de Romeinse historicus Cicero berichtte over een zekere Posidonius, die een ingewikkelde computer bouwde waarmee precieze astronomische voorspellingen konden worden gedaan. Hij schreef over dit instrument dat het bij elke omwenteling van het wiel de bewegingen van de zon, de maan en vijf planeten weergeeft.

Onderzoeker Derek De Solla Price met twee reconstructies.

Twee visies

doeld is om de bewegingen van de hemellichamen te voorspellen. Door aan een wieltje te draaien, bewegen er wijzers over een gegraveerde bronzen plaat.

Vóór de vondst bij Antikythera nam men deze Een kartonnen imitatie verhalen algemaakt door De Solla Price tijd met een voor Christus werd gegrote korrel maakt. Wetenschaps- en zout. Volgens techniekhistorici hebben het mechaniek Derek De Solla vaak met grote scepsis benaderd. ImPrice, een onmers, tandwielen met differentiaalschaDie wijzers geven daarop de stand van kelingen is mechanica dat pas sinds de derzoeker die het instrument uitvoerig de maan en de positie van de zon aan dertiende eeuw bestaat. En klokuur- bestudeerde, zijn er nog steeds historici ten opzichte van de sterrenbeelden. Met werken van een vergelijkbare ingewik- die het mechanisme liever toeschrijven grote precizie en op elk moment van het keldheid worden pas vanaf de zestiende aan buitenaardse bezoekers. Liever dat, jaar! Waarschijnlijk kon het ook nog de eeuw gevonden. Hoe kon dan zoiets al in dan te moeten toegeven dat zo’n comstand aangeven van de plex instrument tweeduizend jaar gelevijf planeten, die in de den door de mens werd gebouwd. oudheid bekend waJe kunt er ook op een andere manier naar ren. Wetenschappers kijken. De oude Romeinse overleveringen denken tegenwoordig van Cicero waren wel degelijk juist. Wat namelijk dat het instruniet kon bestaan, volgens de historici, bement niet helemaal stond dus wel degelijk. Het AntikytheraDe tandraderen van de antieke computer compleet is, maar dat instrument toont dat de gangbare gewaren zo ontworpen dat ze de astronomisch is niet zeker. Het medachten over het niveau van techniek en belangrijke ratio 254/19 = 13.36842105 chaniek is in elk geval wetenschap in de oudheid nogal beperkt benaderden. Hiermee werd een nauwkeurigwel de oudst bekende zijn. De Antikythera-computer spreekt heid van 1 op de 86.000 bereikt. Dat wil rekenmachine. Sterker duidelijke taal: ook in de oudheid waren zeggen, het mechaniek gaf de posities van nog, het is een superinmensen intelligent genoeg om een comde hemellichamen weer met een afwijking gewikkelde computer! puter te maken.

Het is een superingewikkelde computer!

Astronomisch nauwkeurig

Uit de verkeerde tijd? De complexiteit van het Antikythera Mechaniek is veel groter dan men verwachtte van een instrument dat tussen 150 en 100

22

van slechts één dag per 86.000 dagen. Dat is maar één dag per 235 jaar!

MEER WETEN? nl.wikipedia.org/wiki/Mechanisme_ van_Antikythera www.nature.com/nature/videoarchive/ antikythera/ www.mlahanas.de/Greeks/Kythera.htm

H

Honkbal

juni 2010

tekst R.J. Guliuzza

H

Hoe moeilijk is het om een curveball te gooien?

Perfect getimed Wie wel eens naar honkbal kijkt, weet dat pitchers indrukwekkende draaiballen kunnen gooien. Zoals

de bal over de plaat vliegt… het lijkt wel alsof het allemaal vanzelf gaat! Maar

om zo’n bal te gooien, moeten je hersenen, zenuwverbindingen en speciale armspieren nauwkeurig worden aangestuurd. Daar zit een ingenieus systeem achter...

23

De meeste mensen hebben wel eens gehoord over grijze en witte stof in de hersenen. Als je de hersenen dwars doormidden zou snijden en je bekijkt ze vanaf de achterzijde, dan zie je twee verschillende lagen. De donkerder grijsachtige buitenlaag van ruim een halve centimeter dik steekt af ten opzichte van het witgele gebied binnenin.

tere worp heeft daarop invloed gehad. En in de topwedstrijd, later in zijn leven, kan hij dat algemene plan voor bijvoorbeeld een curveball (draaibal die opeens van

voor een goede worp in een topwedstrijd, heeft de werper misschien wel op 2-jarige leeftijd de basis gelegd

Doorgaans wordt in de grijze stof, met daarin vooral cellichamen (neuronen), de informatie die afkomstig is van de zintuigen gekoppeld aan herinneringen. Ook worden er bewegingen en spieractiviteiten gepland en is het de plek waar het bewustzijn ‘zetelt’ om allerlei zintuiglijke gewaarwordingen te registreren. Dit deel van de hersenen wordt de hersenschors (cortex) genoemd. De witte stof bestaat uit zenuwuitlopers die omgeven zijn door een vetrijke isolatielaag. Deze geven dit gedeelte van de hersenen een witte kleur. De zenuwverbindingen liggen niet willekeurig door elkaar heen, maar netjes in banen. Met deze verbindingen worden gegevens van het ene punt in de hersenen naar het andere punt vervoerd. Feitelijk ieder deel van de hersenen is met alle andere verbonden omdat er enorm veel verbindingen zijn.

Hoe werkt het? Een gedeelte van de hersenschors heet het premotorische gebied. Aan de hand van het voorbeeld van de werper zullen we zien hoe dit gebied in de hersenen werkt: Vanaf zijn kinderjaren heeft de werper duizenden patronen in dit gebied opgeslagen van waaruit de acties van hele spiergroepen worden aangestuurd. Het premotorische gebied is de primaire opslagplaats in de hersenen voor aangeleerde bekwaamheden; en vooral voor handelingen die gebaseerd zijn op herhaling. Hoewel elke worp uniek is, wordt het algemene patroon voor de spieraansturing, dat bij elk type worp hoort, in dat premotorische gebied opgeslagen. Dat gebeurt in steeds verdergaande verfijning. De basis voor een winnende worp tijdens een topwedstrijd is als het ware gelegd toen de werper op 2-jarige leeftijd van zijn vader een bal kreeg en toen hij daarmee zijn eerste onbeholpen gooi deed. Elke la-

24

richting verandert) uit zijn premotorische gebied gebruiken.

Juiste spieraansturing Premotorische hersenschorscellen zijn essentieel voor het sturen van spierbewegingen. Grote spiergroepen worden gecontroleerd en gecoördineerd, zodat gelijktijdige en geplande bewegingen plaatsvinden. Bij

het gooien zijn spiergroepen in de nek, hand, arm, schouder, romp, heupen, benen en voeten betrokken. Verschillende neuronen zenden impulsen naar de verschillende spieren. Elke spier ontvangt gelijktijdig impulsen van neuronen vanuit verscheidene plaatsen in het premotorische gebied in de hersenschors. Deze mate van controle is nodig om de juiste spiercoördinatie voor het werpen te krijgen.

Voorgeprogrammeerd Als de man die aan slag is flink wat homeruns op zijn naam heeft staan, zal de werper het hem proberen moeilijk te maken door een hoge bal over de rand van plaat te gooien. Vanaf het moment waarop hij zo’n beslissing neemt, begint hij zijn premoto-

Alle bewegingen op het ju Het lichaam van een rechtshandige pitcher zal, steunend op z’n linkervoet, na eerst rustig naar rechts te hebben gedraaid, tijdens de worp snel naar links draaien. Om het doel in het vizier te houden, draait dan z’n linkeroog richting de neus en gaat z’n rechteroog naar de rechterslaap. Beide draaien ze (om te compenseren voor de scheefstaande stand van het hoofd) een beetje naar rechts en dit allemaal perfect gelijktijdig. Zes kleine extreem snelle spieren bij elk oog controleren deze bewegingen. Terwijl de pitcher tijdens het gooien zijn draai maakt, wordt de beweging van zijn lichaam waargenomen door de half-cirkelvormige kanalen in het linker en rechter binnenoor: Het rechter half-cirkelvormig kanaal stuurt een remmend signaal uit naar het oogspiertje verbonden met de neus van het rechteroog en het spiertje bij de slaap van het linker oog, zodat beide spiertjes zich ontspannen.

Het linker half-cirkelvormige kanaal stuurt gelijktijdig een even sterk, maar stimulerend signaal uit naar de tegenoverstaande oogspiertjes, waardoor die samentrekken. De input vanuit de ogen zelf wordt hiermee geïntegreerd en die tempert het draaien van de ogen tot een vloeiende beweging, waarbij oog gericht blijft op het doel, terwijl hoofd en lichaam de snelle draai maken. Terwijl de rechterheup van de pitcher een boog doorloopt van misschien ruim een meter, maken de ogen gelijktijdig dezelfde draaihoek (gewoonlijk totdat de bal wordt losgelaten), maar bewegen ze slechts tweeënhalve centimeter van de ene ooghoek naar de andere. Ondertussen worden kleine aanpassingen gemaakt aan de draaibeweging van de arm, pols, vingers en romp, helemaal tot aan de voeten. De arm zwaait met een boog: van rechtopstaand, met de juiste

juni 2010

dus worden er bewuste veranderingen in het patroon aangebracht. De wind en het type worp spelen namelijk ook een rol in de baan van de bal.

Flitsend snel

rische algemene patronen aan te passen. De werper fixeert zijn ogen op het doel. Hij weet dat de weg van de bal een boog –en niet een kaarsrechte lijn– zal volgen, dus wil hij dat het einde van de boog op de juiste hoogte boven de plaat uitkomt. Of hem dat lukt is voor een belangrijk deel afhankelijk van de afstand en de snelheid van de bal. Goede werpers hebben deze factoren voorgeprogrammeerd zitten in het premotorische gebied. Maar de exacte hoogte is niet voor elke worp voorgeprogrammeerd,

iste moment polsdraai, totdat hij afhangt naar de grond. De spieren in de onderarm beginnen de pols naar voren te strekken, om deze in zijn eigen kleine boog te brengen wanneer de hand naar voren zwaait. De polsbeweging zorgt ervoor dat de bal om zijn as gaat spinnen en hij meer vaart zal krijgen. Op exact het juiste moment sturen de hersenen tijdens de draai signalen naar de spieren die de duim controleren. De druk van de duim op de bal wordt langzaam verminderd. Direct daarna krijgen de spieren van de onderarm het signaal om de druk van de vingers op de bovenkant van de bal te verminderen. De kracht die op de bal is uitgeoefend zorgt ervoor dat de bal op het juiste moment uit de hand richting het doel gaat; bij een professionele werper gebeurt dat met een snelheid van meer 140 kilometer per uur!

Het ingestudeerde patroon van het premotorische gebied, gecombineerd met bewuste aanpassingen, worden doorgestuurd naar een aangrenzend gebied van de hersenen dat de motorische hersenschors wordt genoemd. Tegelijkertijd gaat er een signaal naar de kleine hersenen (het cerebellum). Dit aparte gebied van de hersenen, dat aan de achter- en onderkant in de schedel ligt, functioneert als een buitengewoon snelle poortwachter en wisselstation. Als poortwachter ontvangt het de bewegings- en omgevingsgegevens van alle sensoren in de pezen, spieren, ogen, oren, huid et cetera. Het sorteert juist die gegevens uit die betrekking hebben op de uitvoering van de worp – en dat zijn er verbazingwekkend veel! Het zal die informatie koppelen aan gegevens uit de motorische cortex en ogenblikkelijk veranderingen aan de uitvoering van het patroon doorsturen naar de spieren en weer terug naar de motorische cortex. Terwijl de worp wordt uitgevoerd, werken de motorische, de premotorische cortexen en de kleine hersenen samen in een flitsend snel circuit dat voorziet in voortdurende gegevensaanvoer vanuit de hersenen, door het ruggenmerg en dan via duizenden microscopisch dunne zenuwen naar de spieren.

Hoe is dat mogelijk?

elkaar rond het doel geeft informatie over hoe ver er moet worden gegooid. Deze aanwijzingen worden voortdurend vergeleken met gegevens die in het geheugen zijn opgeslagen. Zo kan de werper een extreem accurate schatting maken van de afstand, gerelateerd aan hoogte of beweging. Iets anders wat de werper daarin bijstaat, is het vermogen tot ‘stereo kijken’. De ogen van de pitcher staan ongeveer acht centimeter uit elkaar. Deze kleine afstand is genoeg om ervoor te zorgen dat de kijklijnen van de twee ogen naar het object een hoek maken. De klein beetje van elkaar verschillende beelden op de beide oognetvliezen (retina’s) worden door de hersenen samengevoegd tot een driedi-

mensionaal beeld. Dat beeld helpt de werper bij het inschatten van diepte of afstand en zorgt er, samen met de andere factoren voor, dat er een perfecte worp kan worden gedaan.

Guliuzza, R. J. 2009. Throwing Darwin a Curve. Made in His Image: Examining the complexities of the human body. Dallas, TX: Institute for Creation Research, 22-23. Copyright © 2009 Institute for Creation Research. Used by permission.

Zelfs als de werper zich niet kan richten op de handschoen van de catcher (achtervanger), is hij nog in staat om zich te fixeren op dat kleine driedimensionale doel in de lucht boven de plaat. Hoe is dat mogelijk? Wie is nu de held van de show: de bal die over de plaat Onbewust registreren de ogen gaat of de arm die ervoor zorgt dat de bal met zo’n snelvan de werper aanwijzingen heid en precisie wordt geworpen? over de afstand (bijvoorbeeld Alle armen op de wereld getuigen van een perfect ontdoor te kijken naar de relawerp. Alleen als alle signalen, informatieverwerking en tieve hoogte van de hurkende spieractiviteiten juist op elkaar zijn afgestemd, kan de catcher, scheidsrechter, thuiswerper gooien zoals hij gooit. Wie hier geen Ontwerper plaat, slagman en diverse anachter ziet, ontneemt Hem de eer van Zijn werk. En toch dere zaken). Ook het bewegen blijven Zijn armen wijd open, terwijl Hij een ieder uitvan de mensen ten opzicht van nodigt : ‘Komt herwaarts tot Mij, allen die vermoeid en

Ontwerper

belast zijt, en Ik zal u rust geven’ (Mattheüs 11:28).

25

Liefde tekst Sietse H.W. Werkman

Deel 2

WAanraking

Wat de neurowetenschap je kan leren over de liefde...

doet iets met je brein

26

juni 2010

Seksueel actieve jongeren hebben drie keer zoveel kans op depressiviteit dan jongeren die dat niet zijn. Dat schrijven de auteurs van Hooked, waarover het in het eerste deel van deze serie ging. Bij de meisjes die seksueel actief

waren, komt suïcidaal gedrag drie keer vaker voor dan bij meisjes die nog maagd zijn. Bij de seksueel actieve jongens is die kans zeven keer groter! Opmerkelijke resultaten, maar… wat doe je ermee?

Dopamine geeft je een goed gevoel als je iets opwindends doet. Het speelt een belangrijke rol bij het waarnemen, als je ergens gemotiveerd voor wilt raken en bij beloning, maar ook bij verslaving. Seksuele activiteit is één van de belangrijkste opwekkers van een dopamine-beloning. Het geeft je het verlangen om plezierige of opwindende dingen te herhalen en daardoor heeft het veel invloed op het menselijk gedrag. Maar belangrijk is om te weten dat dopamine een onwillekeurige respons geeft; dat is iets wat je niet in de hand hebt. Dopamine maakt geen onderscheid tussen goed en kwaad, schadelijk of onschadelijk. Het beloont alle soorten van gedrag zonder onderscheid. Dopaminewaarden bereiken hun top in de tienerjaren, waarbij ze daarna, pas in de adolescentie, een belangrijke rol spelen in het (kunnen) maken van volwassen beslissingen.

Gezond seksueel leven Een andere buitengewoon interessante doorbraak is de ontdekking van de werking van de neurochemicaliën oxytocine en vasopressine. Oxytocine is een bij vrouwen voorkomende chemische stof, terwijl vasopressine de bij mannen werkzame tegenhanger is. Samen worden ze het ‘monogame molecuul’ genoemd. Oxytocine en vasopressine zijn van doorslaggevend belang voor

een gezond seksueel leven. Daarmee wordt bedoeld: een relatie die stabiel is en waar de partners voor de rest van hun leven een hoge graad van bevrediging en welbevinden ervaren. Dit heeft namelijk z’n effect op alle aspecten van het leven, waaronder de lichamelijke en de geestelijke gezondheid, maar ook financiën en andere materiële zaken, zowel voor de partners, als voor hun nageslacht. Vanuit deze sociaal-emotioneel gezonde en stabiele thuissituatie krijgen de kinderen ook de meest optimale kansen geboden voor hun staan in de wereld.

Binding is echt! Het was al langer bekend dat oxytocine zorgt voor een band (‘bonding’, zoals de Engelsen zeggen) tussen moeder en kind. Maar nu is ook gebleken dat deze neurochemische stof zorgt voor binding van de vrouw naar de man. Daarnaast is gebleken dat de (ver)bindingskracht veel sterker is dan voorheen werd aangeno-

Oxytocine zorgt voor ‘hechtkracht’ in de relatie en past de hersenen daadwerkelijk aan

men. Als gevolg daarvan heeft het een breder scala van gevolgen. Deze kunnen bij bepaald gedrag schadelijk zijn voor de relatie. Wat de onderzoekers nu hebben geconstateerd is dat het verlangen om een bepaalde relatie aan te gaan niet alleen een emotioneel gevoel is. Binding is echt! Net als de ‘hechtkracht’ van lijm is het een krachtige verbinding die niet ongedaan kan worden gemaakt zonder grote emotionele en zelfs lichamelijke(!) pijn. De binding is zo sterk dat, zelfs nadat een serieuze romantische ontmoeting wordt verbroken, hersenscans op de gebieden waar de fysieke pijngebieden zich bevinden dit al laten zien. Echte chemische stoffen verbinden zich met echte hersencellen tot nieuwe, blijvende, fysieke (lichamelijke) verbindingen, waardoor twee mensen op een unieke manier, ook in hun ‘mind’, met elkaar worden verbonden.

Knuffelen doet iets Onderzoek door Louann Brizendine, een neuropsychiater aan de Universiteit van Californië, geeft overtuigend aan hoe snel de binding plaatsvindt. Maar zij ontdekte ook – en dit was nieuw – dat oxytocine bij vrouwen voor een gevoel van vertrouwen zorgt in de persoon waarmee zij

27

opmerkelijk citaat lichamelijk contact heeft. Dit vertrouwen is uiteraard van vitaal belang voor een gezonde relatie, maar een uiterst belangrijke vraag is wel met wie je deze relatie wilt! In een experiment waarbij omarmd en geknuffeld werd bleek dat er na zo’n twintig seconden al oxytocine in de hersenen wordt afgegeven, dat de binding tussen de knuffelaars al is vastgelegd en de ‘vertouwens-circuits’ van de hersenen al zijn geactiveerd. De schrijvers van Hooked waarschuwen dan ook dat vrouwen zich niet zomaar door iemand moeten laten knuffelen, tenzij ze van plan zijn om diegene te vertrouwen. Aanraken, staren, positieve emotionele interactie, kussen en een orgasme stimuleren ook de afgifte van oxytocine. Daar komt bij dat men in dit verband heeft ontdekt dat (net als dopamine) ook oxytocine waardeneutraal is en een onwillekeurig proces activeert

Wisselend seksueel contact wordt door het brein snel als normaal gezien dat niet kan onderscheiden tussen een zogenaamde one night stand (kortstondig, eenmalig seksueel contact) en een partner voor het leven. De wetenschappers waarschuwen dat het brein van de vrouw haar zo kan misleiden en verblinden dat zij in een ongezonde relatie kan zitten, terwijl ze denkt dat het een goede relatie is vanwege het fysieke contact en de oxytocine-respons die daardoor wordt opgewekt. Vasopressine, de mannelijke tegenhanger van oxytocine, speelt een rol bij veel licha-

Mr. Mark Teurlings, als advocaat van Teurlings & Ellens gespecialiseerd in scheidingen, zegt op zaterdag 24 april in De Telegraaf iets opmerkelijks. Nadat hij de aanzienlijke toename van echtscheidingen in het eerste kwartaal van 2010 op circa twintig procent heeft geschat, zegt hij: „Het aantal scheidingen

melijke functies, zoals bloeddrukregulatie en – door z’n invloed op de nierfunctie – bij de vochtregulatie in het lichaam. In relaties zorgt vasopressine voor de seksuele binding met een partner, maar ook voor de binding tussen vader en kind. Als een man en een vrouw een sterke emotionele band hebben, blijkt dat de kinderen een grotere kans hebben dat ze door hun beide natuurlijke ouders worden opgevoed (dit komt onder andere door de nu aangetoonde neurofysieke band die ouders met hun kinderen hebben).

Plakband moet plakken

Net als dopamine en oxytocine heeft vasopressine een enorme invloed op het menselijk gedrag. Velen zijn zich daar niet van bewust. Mannen zouden zich bijvoorbeeld af kunnen vragen waarom ze teruggaan naar dezelfde vrouw die hen zo beroerd behandelt. Ze zouden zich ook kunnen afvragen waarom ze zich heel diep vanbinnen niet in ‘Daarom zal een mens vader en moeder staat voelen tot echte overgave verlaten en zal zijn vrouw aanhangen en (binding) aan een vrouw nadat ze die twee zullen tot één vlees zijn; alzo sekspartner op sekspartner hebdat ze niet meer twee zijn, maar één ben gehad. Helaas weten ze gevlees. Hetgeen dan God samengevoegd woonweg niet dat hun hersenen

hechting in de bijbel

heeft, scheide de mens niet.’ Mattheüs 19 vers 5 en 6

28

neemt al jaren toe, mede ook door het feit dat mensen vaker vreemdgaan en de opmars van internet. Daardoor duiken oude geliefden opeens weer op, met verstrekkende gevolgen.” Plaats dit eens in de context van het onderzoek waarover de auteurs van Hooked schrijven...

tijdens die seksuele contacten niet alleen overstroomd zijn met dopamine – wat een geweldig gevoel geeft – maar ook met vasopressine. En vasopressine schept een band met elke vrouw waarmee ze seks hebben. Zo riskeren deze mannen het om de ontwikkeling te beschadigen van een gezonde, aangeboren mogelijkheid om een langdurende emotionele verbinding met een vrouw aan te gaan, die het gevolg is van seks met dezelfde persoon. Dit heeft te maken met de eerder ontdekte kneedbaarheid van het brein. Omdat het brein zo kneedbaar is, wordt het wisselende seksuele gedrag als normaal beschouwd. De kracht van de relatieband is eraf als deze mannen een langdurige relatie willen aangaan. Vergelijk het maar met plakband. Dat moet kleven. Als je na verschillende seksuele contacten niet meer in staat bent tot binding in een relatie, kun je dat zien als plakband dat z’n kleefkracht heeft verloren nadat het verschillende keren is vast- en losgemaakt.

Volgende keer het laatste deel in deze serie: verliefdheid, liefde en lust

A

Opgraving

juni 2010

tekst Naomi Verboom

A

Australopithecus sediba gevonden in grotten bij Johannesburg

In april werd in het vooraanstaande wetenschappelijke tijdschrift Science een nieuwe soort fossiele aapmens (hominide) gepresenteerd: ‘Australopithecus sediba’. Volgens de onderzoekers heeft het fossiel kenmerken van zowel apen als mensen, en dus

is het fossiel volgens hen een overgangsvorm tussen apen en mensen. Maar

vormen deze fossielen echt het bewijs voor de evolutie van aapachtige voorouders tot mensen?

nieuwe missing link? 29

Een team van de Universiteit van Witwatersrand (Zuid-Afrika) voert sinds 2008 opgravingen uit in een aantal grotten in de buurt van Johannesburg. Al eerder zijn in dit gebied belangrijke fossielen gevonden, bijvoorbeeld op de opgravingen in de Sterkfontein-grotten en bij Swartkrans. Het gebied staat daarom op de UNESCO Werelderfgoedlijst als de ‘Wieg van de Mensheid’. Tijdens opgravingen in de Malapagrot vond het 9-jarige zoontje van één van de onderzoekers een bot van een aapachtige. Verdere opgravingen legden twee gedeeltelijke skeletten bloot.

Kalksteen kan oplosHet team deed sen in water, en op die opgravingen in de buurt manier kunnen uitgevan Johannesburg breide grotsystemen ontstaan. Omdat dieren per ongeluk door zo’n schacht in de grot vallen en er dan niet meer uitkunnen, worden er vaak fossielen gevonden in dit soort grotten. Met radiometrische dateringen zijn de sedimenten direct onder de fossielen Het skelet van Malapa individu 1 gedateerd tot een ou(MH1) is van een bijna volwassen manne- derdom van ongeveer tje. Op basis van het wisselen van het twee miljoen jaar. De melkgebit stellen de onderzoekers dat fossielen zelf zijn dus niet gedateerd, en werden ze al gauw gezien als de perfecte hij ongeveer even ver ontwikkeld was in zouden veel jonger kunnen zijn, hoewel overgangsvorm tussen mensapen en menzijn groei als een kind van 12 of 13 jaar het erop lijkt dat de fossielhoudende la- sen. Dit paste ook mooi in de dateringen: oud. Het skelet bestaat uit een deel van gen direct op de gedateerde laag volgen de oudste australopithecinen hebben de schedel en onderkaak en een deel van zonder onderbreking in de sedimentatie. oudere radiometrische dateringen, rond het postcraniale skelet (postcraniaal = Omdat de skeletten van deze aapachti- 4 miljoen jaar, dan de eerste mensen, die het skelet uitgezonderd de schedel en gen niet lijken op die van andere apen- gedateerd worden op ongeveer 2 miljoen onderkaak). soorten, denken de onderzoekers dat de jaar. Er waren natuurlijk nog veel onduidelijkheden, omdat de vroegste mensenfosHet tweede skelet, Malapa sielen, bekend als Homo erectus, behalve individu 2 (MH2), is van een volde schedel moeilijk te onderscheiden zijn wassen vrouwtje en bestaat uit van de huidige mens. Er moest dus nogal een aantal bovenkaakskiezen, een wat veranderen in Australopideel van de onderkaak en een deel thecus om te evolueren tot van het postcraniale skelet. De botHomo erectus. ten zijn gevonden in de positie Vervolgens bleek dat de mawaarin ze in het skelet voorkomen. nier van lopen bij de austraSamen met de goede conservering lopithecinen anders is dan van de skeletten wijst dit erop dat die van mensen. Hoewel de de skeletten als geheel gefossiliseerd skeletten van een tot nu toe onbekende australopithecinen rechtop zijn en nadat ze in de grot terecht kwa- soort aapachtige zijn. Zij hebben daarom liepen, hielden zij hun benen men niet erg verstoord zijn door wilde een nieuwe naam voor deze soort be- niet gestrekt, zoals wij. Ze dieren of geologische processen. dacht. Onder paleontologen is het ge- konden daarom niet goed Naast deze aapachtige fossielen werden bruikelijk om een naam in het Latijn te rennen en springen. Mogelijk ook veel fossielen van andere dieren in verzinnen voor nieuwe soorten, zodat gebruikten zij een vorm van de Malapagrot gevonden, bijvoorbeeld wetenschappers over de hele wereld tweevoetigheid als ze over een vrijwel compleet zebraskelet. De precies weten welke soort er bedoeld takken in de bomen liepen, skeletten zijn in de grot terechtgekomen wordt. De wetenschappelijke naam voor zoals de gibbon dat doet. door een ‘schoorsteen’, een verticale de mens is bijvoorbeeld Homo sapiens, Daarnaast zijn ook fossielen opening in het plateau. Zulke schachten wat letterlijk ‘denkende mens’ betekent. gevonden van een rechtop lokomen vaak voor in kalksteengebieden. De nieuwe aapachtige soort heet Austra- pende aap, die duidelijk geen lopithecus sediba. ‘Aus- voorouder van de mens kan tralopithecus’ betekent zijn (de Oreopithecus bam‘zuidelijke aap’, ‘sediba’ bolii: zie kadertekst). Deze is een woord uit de seSo- vondst maakt duidelijk dat Fossielen van de apenzich op de grond voort te tho-taal dat ‘fontein’ of tweevoetigheid op zichzelf soort Oreopithecus bewegen. Zo hoefde hij geen goed criterium is om ‘bron’ betekent. bambolii zijn gevonden minder gebruik te maken een fossiel als een mensein Toscane en Sardinië. van energievretende en Overgangslijke voorouder te zien.

De verschillen met mensen zijn zo groot dat van een voorouder geen sprake kan zijn

RECHTOP LOPENDE AAP

Aangezien Oreopithecus op eilanden woonde waar geen grote vleeseters waren, was het voor hem niet gevaarlijk om op

30

gevaarlijke voortbeweging in bomen. Hij kon waarschijnlijk geen grote snelheden behalen of grote afstanden afleggen.

vorm?

Omdat de australopithecinen rechtop liepen,

Het wordt inmiddels ook betwijfeld of de voetsporen

juni 2010

in vulkanische as, die gevonden werden in Laetoli (Tanzania), gemaakt zijn door australopithecinen. De voetsporen zijn gemaakt door twee volwassenen en een kind, waarbij het kind zijn voeten in de voetafdrukken van één van de volwassenen plaatste. Omdat de voetsporen een zeer oude datering van 3,5 miljoen jaar hebben, werd aangenomen dat ze door australopithecinen zijn gemaakt. Maar uit onderzoek blijkt dat de voeten van de australopithecinen er anders uitzagen dan de onze. De sporen moeten daarom gemaakt zijn door, tot nu toe op grond van fossielen onbekende, vroege mensen.

Zijtak? Door deze ontwikkelingen zien de meeste wetenschappers de australopithecinen inmiddels als een interessante zijtak in de boom van de menselijke evolutie, die geen directe rol speelde in de evolutie van aapachtige naar mens. Waarom wordt er

dan nu opnieuw gesproken over een nieuwe ‘missing link’? Wat maakt De australopithecinen zijn de open savannes. de nieuwe fossieeen groep fossielen die in Naast deze soorten kennen we len bijzonder? Afrika worden gevonden. nu ook zwaarder gebouwde De belangrijkste soorten, die mogelijk in de rereden hiervoor genwouden leefden. AanvanIn 1924 werd een schedel van is dat de nieuwe kelijk werden deze zwaargeeen 3-jarig jongetje gevonAustralopithecus bouwde australopithecinen den in een mijn bij Taung in sediba-fossielen Australopithecus robustus Zuid-Afrika. Het werd al snel meer op mensen duidelijk dat de schedel er heel genoemd, maar tegenwoordig lijken dan alle anworden ze meestal aangeduid anders uitzag dan de schedel dere australopitheals Paranthropus robustus. van een mens of van één van cinen. Details van de mensapen. Daarom werd de De hersenomvang van de met name de schemeeste australopithecinen soortnaam Australopithecus del worden ook in was ongeveer 35 procent van africanus bedacht. menselijke schedie van de mens. Ze waren dels gevonden. De ongveer 1,20 tot 1,40 meter Later werden er meer fossieskeletten hebben lang en de mannetjes waren len gevonden die leken op dit echter ook kenmergroter dan de vrouwtjes. Er eerste fossiel, eerst in Zuidken die meer op de wordt verondersteld dat ze Afrika en later ook in Oostaustralopithecinen voornamelijk vruchten en Afrika. Eén van de bekendste lijken: ze hebben wortels aten, maar als het van fossielen uit Oost-Afrika bijvoorbeeld kleine pas kwam, aten ze ook dode (Ethiopië) is het gedeeltelijke hersenen, ze zijn skelet van een vrouwtje, bijge- dieren (aaseters, te bepalen veel kleiner dan aan de hand van moleculaire naamd Lucy. Dit skelet wordt mensen en ze hebtoegeschreven aan een andere methoden en het afslijten van ben lange armen, de kiezen). Het meest opvalaustralopithecus-soort, Ausnet als de menslende aan de australopithecitralopithecus afarensis. Deze apen. De vorm van fijngebouwde australopitheci- nen is het feit dat ze rechtop, de heupbeenderen liepen net als wij. nen leefden waarschijnlijk in wijst er mogelijk op dat Australopithecus sediba beter op twee benen kon van de andere mensapen omdat ze lopen dan andere australopithecinen, rechtop konden lopen. De verschillen met hoewel niet zo goed als de mens. Het mensen zijn zo groot dat van een voorouvoetskelet lijkt meer op dat van Aus- der geen sprake kan zijn. Ook al lopen ze tralopithecus. Australopithecus sediba rechtop, de manier waarop ze dat doen is vertoont dus een unieke combinatie van duidelijk verschillend van moderne menaapachtige en mensachtige kenmerken, sen. En dat is nog niet alles: ze zijn veel wat hem volgens de evolutionistische we- kleiner, hebben relatief veel kleinere hertenschappers kwalificeert als een over- senen, maken geen werktuigen, hebben geen cultuur... enzovoort. De vondst van gangsvorm. Maar er is wel een probleem met de date- deze fossielen vormen dus geen bewijs ring: er zijn menselijke fossielen die ouder voor de evolutie van aapachtige tot mens of gelijktijdig gedateerd worden dan die (iets wat ook de meeste evolutionistische van Australopithecus sediba. Dit zou be- wetenschappers zullen toegeven). Ze vortekenen dat Australopithecus sediba niet men eerder een nieuwe aanwijzing voor de voorouder van de mens kan zijn. Maar, de grote mogelijkheden tot variatie die zo redeneert men, het is goed mogelijk God in de schepping heeft gelegd. dat er nog oudere soortgelijke fossielen gevonden zullen worden, die wel de voorouder van de mens kunnen zijn… WEET MEER:

Wat zijn australopithecinen?

Apart geschapen

Australopithecus sediba

Veel christenwetenschappers zien de australopithecinen als een aparte geschapen soortengroep van apen die inmiddels is uitgestorven en die duidelijk verschilde

www.scheppingofevolutie.nl/art_ Australopithecus_sediba.htm creation.com/sediba-not-human-ancestor www.answersingenesis.org/articles/arj/ v3/n1/hominid-baraminology creation.com/fossil-evidence-for-allegedapemenpart-2-non-homo-hominids

31

Heelal tekst: Bas van Ginkel

W

Wat gebeurt er in het International Space Station?

Zweven door de ruimte 32

juni 2010

Het International Space Station: zo groot als een voetbalveld

Na twaalf jaar intensieve samenwerking is het zover: astronauten van Space Shuttle Atlantis slaagden er vorige maand in om de Russische Rassvet-module aan het ISS te bevestigen. Daarmee is het International Space Station (ISS), dat zo groot is als een voetbalveld en 350 ton weegt, helemaal klaar. Maar wat gebeurt er

nu precies op dat zwevende ruimtetoestel? Hoe ziet het leven van de astronauten eruit?

33

Volgens astronauten is er niets mooiers dan kijken naar onze planeet Het grootste internationale samenwerkingsproject bevindt zich niet op de aarde, maar 350 kilometer erboven. Daar werken de Verenigde Staten, Europa, Rusland, Canada en Japan sinds 1998 aan het ISS. Dit ruimtestation is opgebouwd uit verschillende gedeelten, modules genoemd. Die modules zijn allemaal afzonderlijk de ruimte in gebracht, waarna ze aan elkaar zijn gekoppeld. De elektriciteit wordt geleverd door vier gigantische zonnepanelen van elk 375 vierkante meter.

Daar gaat m’n tas! De bouw van het ISS begon twaalf jaar geleden, toen een Russische raket het eerste gedeelte lanceerde. Pas in 2000 kwamen de eerste bemanningsleden aan boord en tot halverwege 2009 zijn er steeds drie astro nau ten actief geweest. Daarna zijn dat er zes geworden. 2 Tijdens de bouw is niet alles vlekkeloos verlopen. Zo verloor een astronaute tijdens een ruimtewandeling in 2008 een gereedschapstas ter waarde van 75.000 euro! Ze was vergeten om de tas vast te maken. Terwijl ze hem, na het oplossen van het probleem van een lekkende verfspuit, schoonmaakte, dreef hij opeens weg en had ze het nakijken.

Het Iss beschikt over gigantische zonnepanelen van elk 375 m

Daar gaat m’n eten! Doordat er in het ruimtestation gewicht-

Astronauten aan boord van Space Shuttle Endeavour, inclusief vers fruit

loosheid heerst (zie kader hiernaast), is het leven er niet altijd even makkelijk. Je kunt alleen vooruit komen door je ergens tegen af te zetten. Hoewel het er in de ruimte eigenlijk niet is, zijn de modules toch zo ingericht dat er een ‘boven’ en een ‘onder’ is. Dat is wel zo gemakkelijk voor de astronauten.

Als astronauten voor de eerste keer in de ruimte zijn, hebben ze vaak een paar dagen last van misselijkheid (ruimteziekte). Ook door andere oorzaken gaat het eten en drinken in de ruimte wat minder eenvoudig dan op planeet Aarde. Drinken is alleen mogelijk met een rietje uit een pakje, omdat de vloeistof niet in een beker zou blijven zitten. Er is immers gewichtloosheid. Er worden momenteel wel proeven gedaan met een speciale beker die de vorm van een vliegtuigvleugel heeft waardoor het drinken er wél in blijft zitten. Het eten is in de ruimte ook meestal gedroogd en moet eerst aangelengd worden met water. Zoals thuis smaakt het niet, maar het proeft toch lang niet slecht. Elke keer als er een bevoorradingscapsule komt, is het een week lang feest: dan is er weer vers voedsel!

Hangend slapen De astronauten hebben elk een slaapcabine: een hokje van ongeveer één bij één meter. Hierin is wat ruimte voor persoonlijke dingen en hangt een laptop. Met die

34

juni 2010

Een van de controlecentra op aarde.

overal zoemen of ruisen de computers en andere apparatuur.

Andere afdelingen

Zicht vanuit het Kibo-laboratorium in het ISS.

laptop kunnen ze boeken lezen, die ze in digitale vorm meenemen. Echte boeken zouden immers te veel ruimte innemen. Slapen doen de astronauten in een slaapzak die aan de wand hangt. Dit voorkomt

dat ze wegzweven en de volgende morgen heel ergens anders wakker worden. De astronauten van een bezoekende Space Shuttle hebben ook slaapzakken. Zij mogen elke nacht kiezen waar ze gaan slapen. Dat kan in de shuttle zelf zijn of in één van de modules van het ruimtestaWerken in of aan het ISS is niet altijd even getion. Echt rustig is makkelijk. Doordat de astronauten in het ruimtehet nergens, want

gewichtloosheid

station even hard rondjes rond de aarde vallen als dat ze om de aarde draaien, zijn ze ‘gewichtloos’: het lijkt alsof er geen zwaartekracht is. Door de snelheid wil een ruimtevaartuig eigenlijk rechtdoor, maar de zwaartekracht trekt het naar het middelpunt van de aarde. Doordat die krachten precies in evenwicht worden gebracht, blijft het ISS in een constante baan om de aarde.

In de ‘woonkamer’ van het ISS, de centrale module Zvezda, is een eettafel aanwezig, maar ook een keyboard om orgel of piano te spelen. Verschillende astronauten hebben ook een gitaar of ander instrument meegenomen. Onderzoek wordt gedaan in één van de laboratoria: het Amerikaanse Destiny, het Europese Columbus of de Japanse Kibo. Eind 2011 zal ook een Russisch laboratorium worden gelanceerd: de Nauka. Er wordt op tal van gebieden onderzoek verricht, waarvan één van de belangrijkste de medische kant is. Het bekendste onderzoek op dit gebied is het testen van medicijnen tegen botontkalking. Op oudere leeftijd worden je botten langzaam afgebroken, waardoor het risico op botbreuken groter wordt. Omdat dit effect ook in de ruimte optreedt, maar dan veel sneller (ongeveer 1% per maand) kunnen medicijnen daartegen hier goed worden getest. Op aarde zou zo’n test een paar jaar duren, maar in de ruimte slechts een paar maanden.

Prijskaartje De kosten van het ISS voor de verwachte 30-jarige levensduur worden geschat op

35

Canadarm2 Krijgt versterking

sommmige medische testen duren in de ruimte veel korter

een uitgebreide versie van de Canadarm van de Space Shuttle, beide afkomstig uit Canada. De In 2012 zal ook de Europese robotarm kan Vracht, zoals wetenschappelijke materiarobotarm gelanceerd wora s t r o n a u t e n , len voor experimenten, zuurstof, water den. Momenteel heeft het modules en an- en voedsel, wordt omhoog gebracht met ruimtestation de beschikdere onderdelen Russische Progress-ruimtevaartuigen, de king over een Canadese tijdens een ruim- Europese ATV en de Japanse HTV. Deze robotarm, Canadarm2, maar tewandeling ver- laatste heeft onlangs de eerste vlucht uitdie heeft als nadeel dat hij plaatsen. Sinds gevoerd. De ATV maakte zijn eerste vlucht alleen op de Amerikaanse de lancering van al in 2008 en moet nu elke 17 maanden modules kan werken. De EuCupola in febru- worden gelanceerd met de tweede vlucht ropese arm zal echter overal ari dit jaar is het gepland voor eind 2010. Dit Europese kunnen komen, doordat hij één van de meest vrachtschip is uniek in zijn soort: het kan zelfstandig over de modules favoriete plekken vracht vervoeren, automatisch aan het kan ‘lopen’. van de astronau- ruimtestation koppelen, het ISS naar een ten geworden, grotere hoogte brengen, extra ruimte 100 miljard euro, waarvan Amerika het door het wonderschone uitzicht op de bieden voor astronauten (die het meteen grootste deel voor zijn rekening neemt, aarde. Volgens hen is er niets mooiers al hun favoriete slaapplaats noemden gevolgd door Europa en Rusland. De dan kijken naar de blauwe planeet, met vanwege de stilte). Aan het eind van zijn grootste bijdrage van Europa is de Colum- alle natuurwonderen. bus-module, een onderzoeksgedeelte van vierenhalve meter doorsnee en bijna Alles via zeven meter lang. Nadat het door ver- Rusland schillende Europese landen ontworpen, Het transport van gebouwd en in elkaar is gezet, is het in astronauten van en Wat de nadelen van ruimtevaart zijn, daar2008 gelanceerd door Space Shuttle At- naar het ruimtestatiover hoeft vaak niet lang worden nagedacht: lantis. Sindsdien zijn er al veel onderzoe- on wordt uitgevoerd het kost veel geld en astronauten lopen risico. door de Amerikaanse ken uitgevoerd. Maar er zijn ook heel wat voordelen van ruimOok heeft Europa drie koppelmodules ge- Space Shuttles en de tevaart te noemen: bouwd, die alle verschillende onderdelen Russische Soyuz-ramet elkaar verbinden: Unity (of Node 1), ket. Omdat de ruimHarmony (of Node 2) en Tranquility (of teveren in de loop van Een groot voordeel Ook levert ruimteNode 3). Bovenop de Tranquility-module dit jaar met ‘pensivan ruimtevaart is dat het vaart vele honderdduizenbevindt zich een koepel met zeven grote oen’ gaan, zal daarna ontzettend veel kennis den banen op en zorgt het ramen waardoor de astronauten een pa- alles via de Russen oplevert voor wetenschap- voor veel internationale norama-uitzicht hebben op het ISS zelf moeten, waarvoor uipers. De onderzoeken zijn samenwerking. Wat er en op de aarde. Van hieruit wordt nu ook teraard moet worden erg belangrijk voor ook gebeurt, die samende robotarm bestuurd, wat eerder alleen betaald. Ook kunnen bijvoorbeeld natuur- of werking is tot nu toe nog via camera’s kon worden gedaan. Deze er per keer slechts scheikundigen, doordat in altijd in stand gebleven. robotarm, de Canadarm2 genoemd, is drie astronauten mee.

Is ruimtevaart ethisc

gewichtloosheid allerlei dingen uitgeprobeerd en uitgezocht kunnen worden; iets wat hier op aarde niet kan. Ook wordt er veel medisch onderzoek gedaan, zoals onderzoek naar medicijnen tegen botontkalking. Omdat botontkalking ook in de ruimte optreedt, maar dan veel sneller, kunnen astronauten testen doen met medicijnen; testen die normaal gesproken enkele jaren zouden duren, maar nu slechts enkele maanden.

36

Ongeveer tien procent van alle uitvindingen komt direct of indirect uit de ruimtevaart, wijst onderzoek uit. Deze producten zijn in de hele maatschappij terug te vinden, uiteenlopend van matrassen, zonnebrillen en sportschoenen tot veiligere en zuinigere vliegtuigen, accugereedschap en computers. Zonder ruimtevaart zouden ze waarschijnlijk wel een keer uitgevonden zijn, maar in elk geval veel later.

levensduur kan het volgestopt worden met afval en verbranden in de atmosfeer. De ATV was zo succesvol dat ESA momenteel bezig is hem door te ontwikkelen tot een uitgebreidere versie. In eerste instantie zal deze een hitteschild bevatten, zodat experimenten mee teruggenomen kunnen worden naar de aarde. En dan is het nog maar een kleine stap om er een bemande versie van te maken!

Weten je vrienden het al?

WEET MEER: www.nasa.gov www.esa.int www.spacepage.nl www.spaceflightnow.com

Word ambassadeur en meld je aan op onze site www.weet-magazine.nl

h verantwoord? Een ander voordeel van ruimtevaart is dat satellieten gebruikt kunnen worden bij het voorkomen en bestrijden van rampen, zoals aardbevingen en bosbranden. Doordat men met satellieten het gebied continu in de gaten kan houden, weten hulpverleners waar ze moeten zijn en wat de beste manier is om de ramp te lijf te gaan. Ook kunnen communicatiesatellieten gebruikt worden in moeilijk bereikbare gebieden waar geen ander mobiele communicatie mogelijk is.

Een belangrijk nadeel dat vaak genoemd wordt is dat ruimtevaart zo duur is. Zo gaf Amerika de afgelopen jaren ongeveer 14 miljard euro per jaar aan ruimtevaart uit; Europa 3,6 miljard euro. Dit zijn weliswaar hoge bedragen, maar toch… het budget van NASA is slechts 0,58 procent van het hele overheidsbudget! Amerika geeft jaarlijks wel honderd keer zoveel geld aan Defensie. Of ruimtevaart ethisch verantwoord is, blijft altijd een afweging van deze voor- en nadelen.

NEU

ROW

ETEN

SCH

AP O

VER

LIEF

DE

ROEP

END

E KO

FF ER PAS

O P,

ZUIV

EL!

APRI nummL 2010 er 2

STE DE RFT UIT?PALING

Breng

t je bi

j kenn

BAR R BED Y SETTE ACH T AL RFIELD TER NAT IEF

is

BIG HEEFBTANG CONC U R RE NTI E

NE E MAARLANDS T KT EE ROTS ND

OO R S Maa TART met kte een ij n met stijd ko mamte d moet rte ? e

DE O ONBEERKNALTHE ER EE SPROKEN ORIE W ANDE N WEL HE . NU ZET SEAS AL NIE RE TH T EL EORIE WAARD TTERFIEL D TEGE IGE, NOVER ...

BLO BLA ND HA Hitle UWE O AR tot Lers rassenid GEN bensb eaal le orn Pro idde HE T gramm Ze pratPARAD en er IJS nóg ov er

Weet

april

2010

A.indd

1

SNE E GELU UWVLO KJE KKIG W OR H A D M E D JIJ IN D LANINE E ZO MER GEBREK WÉL BRU IN

13-04-

2010

13:00:

08

Regelmatig ontvangen we berichten van lezers die Weet.magazine willen promoten op school, bij vrienden, in de kerk of op een eigen website. Natuurlijk vinden wij deze initiatieven geweldig! We stellen hiervoor dan ook graag promotiemateriaal beschikbaar. Flyers, proefnummers, posters of banners; we sturen ze graag toe! Stuur ons een korte motivatie waarom je ambassadeur wilt worden en welk materiaal je wilt ontvangen en we sturen je het zo snel mogelijk toe.

Weet.magazine 37

Bodemvondst tekst Corina Schipaanboord

Z

Zeebodem geeft geheimen prijs

Vissen naar beenderen Kommer Tanis toont twee mammoetkiezen die zijn opgevist.

38

juni 2010

Versteend starend staan schedels van steppewisenten op een rijtje, omringd door reusachtige botten van de wolharige mammoet. Een hertenschedel spreidt brutaal zijn enorme gewei tentoon. „Toen

ik deze vond, sprong ik een gat in de lucht!” Kommer Tanis (46), visser van

beroep, streelt de kies van een Mastodont (Anancus arvernensis). Enthousiast vertelt de visser in een grote ruimte vol gebeente over zijn bodemvondsten.

„Deze fossielen ontstonden in een periode waarin de Noordzee droog stond.”

Cutterzuiger Kommer werkt in de boomkorvisserij en haalt met de visvangst jaarlijks een paar kuub botten boven water. Meer dan negentig procent van zijn verzameling is afkomstig uit de Noordzee. Elke week vindt hij wel wat, vooral in de Eurogeul. „Daar baggeren ze veel en door die beroering van de bodem komt er gebeente bovendrijven. Helaas raken botten door het baggeren soms beschadigd, bijvoorbeeld door cutterzuigers. Als de snijkoppen van die machines de bodem

Voor Kommer’s huis in Goedereede staat waarschijnlijk ouder en van dieren uit een een tafeltje met botten. ‘Te Koop’, meldt (geologisch) warmere periode, zoals de een bordje. Ook in zijn woning staan al- Zuidelijke olifant (Mammuthus meridionalerlei beenderen uitgestald. „Ik verza- lis) en een bever (Trogontherium cuvieri). mel alleen zoogdieren uit het Pleistocene tijdvak, dus alleen uit de bovenste zandlagen in Europa”, vertelt Kommer. „Ik heb bijvoorbeeld botten van Teenslippers, badpakken, gewoon zo snel mogelijk weer mammoeten, neushoorns, bommen, potten en fosoverboord werken. We doen steppewisenten, oerossen, sielen. Naast botten haalt een sonarreflector op de bom reuzenherten en elanden. Kommer wekelijks nog en dumpen hem meteen weer Dit spul vind je nooit in anveel meer boven water. in zee. We bellen dan de dere lagen dan het pleisto„Alles wat over zee wordt marine die de bom vervolcene zand of eventueel in vervoerd en wat mensen gens met een mijnenveger de grindlaag daaronder en aan hun lijf hebben, vind weer opzoekt. Ze doen er een ertussen. Ook in bruinkoolje in de zee”, vertelt Kom- beetje kneedspringstof op om groeves, zoals in het oosmer. het ding tot ontploffing te ten van Duitsland, duiken brengen.” dit soort botten op in de „Per jaar vissen we zo’n vijfEen paar jaar terug viste zandlagen tussen de bruinentwintig tot dertig bommen Kommer een schegbeeld op. koollagen.” op. Deze bommen zijn nog he- „Dat is een beeld dat op de In Nederland zijn er slechts lemaal in tact. Dat is best wel achterkant van zo’n schip hing zo’n tien verzamelaars gevaarlijk, maar ik schrik er als waar Michiel de Ruyter op die op specialistisch ninooit van. Ik ben er helemaal voer. Mijn vondst is van een veau botten verzamelen. aan gewend. In 2005 is er bij Franse edelman en geschat Kommer is er één van. IJmuiden een verschrikkelijk wordt dat het schegbeeld uit „Ik verzamel alleen subongeluk mee gebeurt. Er kwa- 1700 komt. Ik wil het preparefossielen. Er zit zelfs nog men drie vissers om, doordat ren voor in huis. Het ding is beenderlijm (collageen) in een opgeviste bom ontplofte. ongeveer 1.20 meter hoog.” de botten die ik verzamel.” Dus daar moet ik wel eens aan Verder vindt Kommer wel eens Kommer bezit ook verdenken, maar bang worden een kanon van staal en heel steende botten; die zijn

“Er zit zelfs nog beenderlijm in de botten die ik vind!”

Bommen en granaten

helpt niets. Je moet de bom

soms van brons. Regelmatig

Een bom wordt binnenboord getakeld.

vist hij aardewerk op. Meestal zijn dat scherven, soms een kruikje of een bord. „Meestal houd ik het zelf. Ik vis ook wel eens andere fossielen op, zoals ammonieten. Dat lijken slakken, maar zijn schelpen van een inktvis. Meestal geef ik ze weg.”

39

ingaan en tegen de botten aan komen, gaan ze aan gruzelementen en heb je er niets meer aan. Gelukkig wordt er ook nog regelmatig met korven gebaggerd. Met deze techniek blijven de botten wel heel”, vertelt Kommer (zie kader over boomkorvissen). „Ik houd precies bij waar er gebaggerd wordt en ga op die plekken soms speciaal op expeditie om enkel op botten te vissen. In zee is het alleen mogelijk om botten op te sporen door ernaar te vissen. Op het land kun je een magnetometer gebruiken. Dat is een soort radar die dingen onder de grond opspoort.” De uitbreiding van de Maasvlakte is nu ook een bron van fossiel materiaal.

Botten prepareren

niet zomaar leeg Raakt de Noordzee niet leger en leger als er elk jaar zoveel botten uitgehaald worden? “Nee”, antwoordt Kommer, „want als het stormt, verandert de bodem van structuur. Er komen grote ribbels op de zeebo-

Na een week vissen, heeft Kommer meestal ook botten gevangen. Die neemt hij in viskisten mee naar huis. „Ik prepareer de botten om te voorkomen dat ze uit elkaar vallen. Hierdoor gaan ze een beetje glimmen, maar daar ontkom je niet aan.”

werkt wordt met het giftige aceton: Zet de botten in zoet water om ze te ontzilten. Laat ze weken- of zelfs maandenlang in het water liggen, om er zeker van te zijn dat er geen zout achterblijft.

Laat ze uitlekken en drogen. Maak een mengsel van één deel lijm en één deel aceton.

Laat de botten drogen Stapsgewijs vertelt Kommer hoe hij te werk gaat. Het is raadzaam dit niet zelf thuis te doen als je er weinig van afweet, aangezien er ge-

. Maak een mengsel van één deel blanke hobbylijm en vijf delen aceton.

dem, net zoals wij de kleine ribbels op het strand kennen. Dan komen er steeds weer andere beenderen tevoorschijn. De pleistocene zandlagen in ons land zijn zo enorm dik; die zijn niet zomaar leeg. Wel wordt het verzamelen voor jezelf steeds lastiger, want op den duur vind je vooral botten die je al hebt. De dubbele dingen ruil of verkoop ik, want mijn ruimte is maar beperkt.”

Kaakjes In de huiskamer van de familie

Tanis hangt een enorm gewei aan de muur. „Dit is van het Reuzenhert (Megaloceros giganteus),

Smeer het mengsel met een kwast op de botten.

De schedel van een steppewisent een dier dat soms geweien kreeg van drie meter spanwijdte. In Ierland is zelfs een gewei gevonden met een spanwijdte van 3,70 meter!” Op de grond staat een imposant bot van een bosolifant (Elephas antiquus). „Eigenlijk is het niet goed voor botten om ze hier te bewaren. Je moet de luchtvochtigheid bewaken, maar het is toch wel zo leuk om een paar mooie exemplaren in je huiskamer te hebben.” Achter in Kommers kamer staat een vitrinekast vol beenderen. „Toen ik deze vond, werd ik helemaal gek. Ik sprong een gat in de lucht”, vertelt hij met een grijns, terwijl hij de enorme kies van een Mastodont showt. De kies is groter dan Kommers hand. „Dit is een zeldzaam exemplaar. Op de kies zitten knobbeltjes

“In de noordzee vind je vooral dieren die tegen de kou kunnen”

40

Dompel de botten er in, totdat er geen bubbeltjes meer vanaf komen en ze helemaal doordrenkt zijn met de oplossing.

juni 2010

die doen denken aan tepels. Daarom heet het beest Mastodont, dat verwijst naar de tepels van een koe.” Achter in zijn huis heeft Kommer een ruimte ingericht om al het verzamelde ge- eerste was zo groot als een beente te bewaren. Het vertrek staat afge- dobbelsteen en hoe verder laden vol met botten, schedels en andere naar achter, hoe groter ze beenderen. Alles is keurig genummerd. In waren; tot een lengte van een Excel-bestand heeft de verzamelaar 25 tot 30 cm! Als ze afgesleeen lijst gemaakt waarin alle gegevens ten waren, kwamen er geen op een rijtje staan. Lade na lade schuift nieuwe in de plaats en ging het dier dood het gebruik ervan.” hij open. In de ene liggen allerlei kaakjes omdat hij niet meer kon eten. Deze kaak keurig gesorteerd, de andere ligt vol met is van een wat oudere mammoet, want je Maaginhoud rolbeentjes. „Dit kaakje is van een bever- ziet dat de kiezen erg afgevlakt zijn door Tijdens de ijstijd kwam het ijs tot een berat. Je ziet dat het van een oud dier is, want hij heeft al kiezen verloren. In dit gat De ouderdom van het dateringsmethode dus niet exact, Vaak wordt dit aangegeven door groeide een kies, materiaal dat Kommer maar je kunt er wel de relatieve middel van een halveringstijd. maar nu is het verzamelt, laat hij berewaarde mee berekenen. „MamKoolstof C14 heeft een halvevol gegroeid kenen aan de hand van ringstijd van 5730 jaar. Dat bete- moetbotten die ik vind, zouden met bot.” Vereen C14-datering. Dat is kent dat wanneer je C14-koolstof volgens deze methode twintigduiderop in de ruimte een methode waarmee de zend jaar oud zijn en menselijke zou nemen en dit 5730 jaar zou liggen onderdelen leeftijd van botten door resten die ik vind, zijn nooit ouder bewaren, hiervan na al die jaren van mammoetscheeen koolstofmeting kan dan twaalfduizend jaar. Daar nog de helft over zou zijn. dels en complete worden bepaald. kan ik uit afleiden dat mens en schedels van steppevaste verhouding mammoet niet tegelijk leefden in wisenten. Bepaalde De verhouding in een levend ons land. Ook denk ik dat mamonderdelen heeft KomVanuit de ruimte komt er veel wezen van C12 en C14 koolstof is moeten de ijstijd niet overleeft mer aan elkaar gezet kosmische straling op de wereld vast. Wanneer een mens of dier kunnen hebben. Deze aan de om zo de schedel van terecht. Alle aardbewoners worsterft, verandert deze verhouding. kou aangepaste olifant had ruim een mammoet te maden door deze straling geraakt. C12 blijft altijd gelijk, maar C14 tweehonderd kilo voedsel per ken. De kop is niet Na een aantal ingewikkelde proneemt af door radioactief verval. dag nodig! Dat kon hij nooit zelf helemaal compleet, cessen ontstaan vanuit stikstof Op basis van deze afname kan vanonder het ijs vandaan halen. maar de oogkassen het C14-molecuul. Ook zijn er bepaald worden hoe oud botten Ook vinden we nooit bewerkte zijn duidelijk te zien C12-moleculen, die niet door kos- zijn. De Rijksuniversiteit van mammoet- of neushoornbotten. en ook een begin van mische straling worden gevormd. Groningen is één van de weinige Dit wijst erop dat deze beesten al de enorme slagtanC14 is radioactief en reageert locaties in Nederland die nog aan uitgestorven waren toen de mens den. Kommer haalt met zuurstof tot koolzuurgas. koolstofdatering doet. in dit gebied kwam. In andere een mammoetonderPlanten nemen dit gas op door de gebieden, zoals Hongarije, is deze kaak tevoorschijn. 200 kilo fotosynthese. Doordat dieren en combinatie wel gevonden.” „Kijk, kiezen van zo’n Volgens Kommer is deze datemensen deze planten als voedsel beest ontstaan uit alringsmethode niet waterdicht. gebruiken, krijgen zij ook deze lerlei schijven. Deze Kaakjes van „Ik kan me voorstellen dat radioactieve stof binnen. groeien in de loop van een beverrat klimatologische omstandigheden Van al het koolstof dat in de atde tijd aan elkaar en invloed hebben op de vervalsnelmosfeer aanwezig is, is maar een vormen een kies”, legt heel klein gedeelte C14. Bijna alle heid. Sommige creationistische Kommer uit. „Zoals onderzoekers beweren dit. Zeker koolstof in de atmosfeer bestaat alle olifantachtigen is in ieder geval dat de verhouding uit het niet-radioactieve C12kregen mammoeten koolstof. Alle radioactieve stoffen C12/C14 fluctueert door de tijd in iedere kaakhelft heen.” Volgens Kommer klopt de hebben een mate van verval. zes kiezen, die tijdens zijn leven groeiden. De

“Ik ben nog lang niet klaar met mijn verzameling”

“Dateringmethode niet waterdicht”

41

iPhone en iPod Touch zijn geregistreerde handelsmerken van Apple Computer, Inc.

De beste reden om jouw muziek te beluisteren op jouw iPhone

NIEUW! BOSE Mobile in-ear en Mobile on-ear hoofdtelefoon ®

Luisteren. Als je jouw favoriete muziek beluistert op je telefoon, wil je natuurlijk genieten van levensecht

geluid. BOSE Mobile hoofdtelefoons, voor levensecht kwaliteitsgeluid met opmerkelijke helderheid – de beste reden om jouw muziek te beluisteren op jouw telefoon. Ook hoef je nooit meer een aparte muziekspeler mee te nemen. ®

Bellen. Bellen en genieten van kwaliteitsgeluid van Bose op jouw telefoon was nog nooit zo eenvoudig. De

BOSE Mobile hoofdtelefoons zijn uitgerust met een handige geïntegreerde microfoon en knop voor beantwoorden/ beëindigen waarmee je eenvoudig gesprekken kunt aannemen. Als er een gesprek binnenkomt terwijl je naar muziek luistert, druk je op de knop om het gesprek aan te nemen. En na afloop van het gesprek schakel je net zo eenvoudig weer terug naar jouw muziek. Ook zijn er verschillende telefoons, waaronder de Apple iPhone en iPod Touch*, die de geavanceerde functies ondersteunen. ®

Uitproberen. Hoe groot is het verschil nu precies? Vraag om een demonstratie bij een geautoriseerde

Bose-dealer. Beluister jouw muziek met de uitmuntende kwaliteit die Bose tot een van de meest gerespecteerde namen op het gebied van geluid heeft gemaakt. Ontdek hoe eenvoudig je schakelt tussen muziek en gesprekken. Ervaar hoe comfortabel deze hoofdtelefoons zitten. je zult versteld staan van het verschil dat de technologie van Bose maakt.

Thuis. Op het werk. Onderweg. Maak kennis met Personal Audio van Bose. ®

Bel 0299 390290, bezoek www.bose.nl, of ga naar je geautoriseerde BOSE Personal Audio-dealer. ®

Geschikt voor veel verschillende mobiele telefoons met muziekfunctie. Ga naar telefoons.bose.eu voor een volledige lijst iPhone niet inbegrepen. * iPod Touch tweede generatie

®

juni 2010

paalde lijn in Europa. Dat zie je volgens Kommer terug in de vondsten. „In de Noordzee vind je voornamelijk veel dieren die tegen de kou konden, terwijl je in Spanje meer warmteminnende beesten tegenkomt, zoals de Zuidelijke olifant.” Kommer heeft een uitgebreide encyclopedie waarin hij via tabellen, tekeningen

“ik zou nog dolgraag botten van de wilde kat willen hebben” en foto’s kan nagaan van welk beest een gevonden bot is en hoe oud het ongeveer is. „Welk bot het is, weet ik meestal wel. Ik ben altijd al geïnteresseerd geweest in biologie en als je eenmaal weet hoe een skelet in elkaar zit, kun je dat op alle zoogdieren toepassen. Het is net als bij iemand die voetbalgek is. Die ziet aan een shirtje meteen om welke club het gaat. Ik heb dat op het gebied van botten. Al vanaf mijn twaalfde verzamelde ik botten van recent materiaal, zoals van muizen en honden. Op m’n negentiende stapte ik op fossielen over.” In Nederland worden alleen losse botten gevonden, maar in landen met een koud klimaat, worden soms hele karkassen in de permanent bevroren bodem (permafrost) gevonden. Een aantal jaar geleden kwam zo’n mammoet boven ijs in Siberië. „Het bijzondere aan zulke vondsten is dat de maaginhoud van een mammoet vaak nog niet verteerd is. Je kunt precies zien welke bloempjes het beest heeft gegeten. Door het stuifmeel en pollen van de bloemen is vaak te achterhalen waar

Een hele verzameling botten ligt keurig gerangschikt.

Wat is boomkorvissen? Kommer Tanis vist met een boomkornet. Zo’n net bestaat uit een zware ijzeren boom met kettingen en een net eraan. Dit tuig weegt in totaal zeven ton en sleept tijdens het vissen constant over de bodem met zo’n twaalf kilometer per uur. Het net ploegt de bovenste centimeters van de zeebodem om, waardoor grote stofwolken ontstaan, en is bedoeld om platvis te vangen. De beesten schrikken ervan en proberen te ontsnappen, maar het net blijft hen achtervolgen. De platvis vlucht naar de bodem, maar doordat de kettingen over de grond slepen, lukt het hen niet om via die weg te ontsnappen. Als ze moe raken, belanden ze in het net. Het uiteinde van het net bestaat uit een punt waarin de vissen zich verzamelen.

boomkorvisserij gevangen. De hele week is de visser op zee en gaat het net heen en weer. Greenpeace en andere milieubewegingen zijn voornamelijk tegen boomkorvisserij omdat de kettingen van het net schelpdieren, anemonen, krabben en ander leven

op de bodem beschadigt. Volgens Greenpeace levert één kilo gevangen tong vijftig tot honderd kilo aan dode bodemdieren op en worden vier van de vijf gevangen vissen dood in zee teruggeworpen omdat ze ondermaats zijn. Kommer reageert: „Het Noordzeeleven bloeit de laatste jaren op zoals ik het nog nooit heb meegemaakt. Het gaat goed met de visbestanden en ook het overige bodemleven, maar de milieuorganisaties vinden het nooit genoeg!”

kettingen Zo’n tachtig procent van alle door Nederlanders gevangen vis wordt met de mammoet heeft gelopen.”

Iedereen aast De visser geniet van het bestuderen van alle verzamelde botten en het opsporen, maar steekt ook veel tijd in de administratie. Wat hij nu al weet is dat, als hij overlijdt en één van zijn zoons neemt het niet over, hij zijn hele verzameling schenkt aan een groot museum. „Dit is veel te groot om te behappen voor een lokaal museum.”

Als Kommer bijzondere botten vindt, weten andere verzamelaars dat binnen een week; dat zijn soms zelfs mensen uit Duitsland en Engeland. Iedereen aast op mooie vondsten. „Af en toe ruil ik iets wat ik zelf heel mooi vind met een bot van iemand anders dat ik nóg liever wil hebben. Zelf zou ik dolgraag botten van de wilde kat willen hebben. Ik ben dus nog lang niet klaar met m’n verzameling!”

Weet meer? Wil je zelf aan de slag gaan met botten? Kommer geeft een boekentip: Kleine encyclopedie van het leven in het Pleistoceen. Het boek is onderdeel van een serie van de Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuurwetenschap & Techniek van uitgeverij Veen Magazines. Het kost € 39,95 en geeft op een toegankelijke manier informatie over mammoeten, neushoorns en andere dieren waarvan resten in de Noordzeebodem worden gevonden.

43

Actueel tekst Jan Rein de Wit Azn.

C

Chinees expeditieteam stuit op grote houten constructie

Op ZOEK Naar de ark Op dinsdag 11 mei werd er een persconferentie gehouden door Noah’s Ark Ministries International (NAMI) uit Hong Kong in het Nederlandse Putten. De boodschap was zonneklaar: de ark van Noach was na-

genoeg zeker gevonden op de berg Ararat! Weet Magazine was erbij.

Een houten constructie, hoog op de berg Ararat. Wie denkt bij zo’n vondst niet meteen aan de ark van Noach? De grote vraag is echter: Is het hem echt? Die vraag stond centraal op de bijeenkomst in Putten. In het forum zaten Turkse regeringsverte-

44

genwoordigers en expeditieleden, de Chinezen, de Amerikaanse en Nederlandse ark-onderzoekers John McIntosh en Gerrit Aalten en geoloog/bioloog Tom Zoutewelle. Zoutewelle hield een prikkelende presentatie over de geologische achtergrond

van Turkije, waarbij hij moeilijke vragen niet schuwde. Zo hield hij rekening met de mogelijkheid dat de vondst bedrog kon zijn. Een concurrerende arkzoeker had dit bericht op internet geplaatst. Dorpelingen uit de omgeving zouden het hout de berg op hebben gesjouwd… Aalten en McIntosh achtten dit ondenkbaar. De zware houten balken van de gevonden constructie breng je niet zo makkelijk naar 4000 meter hoogte, was hun argumentatie. Werken en ademen gaat niet moeiteloos op die hoogte. Bovendien is de omgeving ronduit gevaarlijk. Het weer slaat plotseling om, verborgen spleten in het ijs zijn levensgevaarlijk en losliggend puin rolt onverwachts naar beneden. Zoutewelle vroeg zich af hoe het kan dat

juni 2010

den. Dat was te verwachten omdat de kerkleiding de evolutietheorie in de theologie heeft opgenomen. Dan is er immers geen wereldwijde zondvloed geweest. En de orthodoxe protestanten? Daar bleef het opmerkelijk stil. Zelfs vanuit creationistische organisaties, die de

Orthodoxe protestanten bleven oorverdovend stil ark hoog op de Ararat als het ultieme bewijs voor de zondvloedmodellen zien, klonk een voorzichtig geluid.

Waarom zo stil? Een belangrijke reden waarom orthodoxe protestanten zich stil hielden, zal zijn geweest dat er de afgelopen vijftig jaar regelmatig te horen was dat de ark was gevonden. Bergen geld en tijd zijn er in expedities naar de Ararat gestoken. Zonder resultaat. Zelfs ooggetuigenverslagen bleken afkomstig te zijn van ‘horen zeggen’, duidelijk verzonnen of op zijn best: niet te bewijzen. Soms werd zelfs Mattheüs 24 vers 37 tot 39 geciteerd. Zou het in de eindtijd niet net als in de dagen van Noach zijn? Het vinden van de ark zou de ontdekkers daarmee een sleutelrol in het eindtijddrama geven. Apologetiek, mysterie en avontuur mengden zich. Soms was er wel degelijk iets te zien. Zoals een grote, rechthoekige constructie op de top van de Ararat. Nagetrokken meldingen van piloten wezen echter uit dat het om grote rechthoekige blokken basalt ging.

lijk welk gebied en berg er precies wordt bedoeld. Flavius Josephus, de Joodse historicus, heeft het in dit verband over Armenië, Ararat, de Gordyaanse bergen en Adiabene. De Bijbel heeft het in Genesis 8 vers 4 over ‘de bergen’ (meervoud) van Ararat. Niet één specifieke berg dus. Het is in deze context goed om te weten dat de Armenen de berg oorspronkelijk geen Ararat noemden, maar Masis. In 300 na Christus werd Armenië officieel christelijk. Sindsdien is daar langzaamaan de traditie ontstaan om deze berg te beschouwen als de berg waar de ark van Noach strandde; waarschijnlijk omdat het de hoogste berg uit de verre omtrek is (Noach zag immers lange tijd geen bergen nadat hij was vastgelopen met de ark). Maar de huidige Ararat was tot in de tiende eeuw niet alom bekend als de strandingplaats van de ark. Hoe kwam men er dan op om de vulkaan in het huidige Turkije Ararat te noemen? Waarschijnlijk ging dat op dezelfde manier als de naamgeving aan de rivieren de Eufraat en Tigris door de eerste kolonisten in Mesopotamië. Deze Paradijs-ri-

wereldnieuws

zo’n grote houten constructie zo lang op de Ararat kan zijn bewaard. De Ararat heeft een dikke ijskap die in een aantal gletsjers naar beneden glijdt. Als de ark daar in zou liggen, zou hij al lang vergruisd zijn. Het ijs glijdt namelijk niet overal even snel, waardoor de ark in stukken zou zijn gereten.

Onmogelijk? Hoeveel reserves je ook bij de vondst kunt hebben, het houten bouwwerk op de Ararat is hoe dan ook iets aparts. Wat zijn de reacties uit de religieuze pers? Die zouden er toch blij mee moeten zijn? Het Katholiek Nieuwsblad meldde in april al dat het onmogelijk was dat een mythisch schip kon worden teruggevon-

stranding

De vondst van de ark haalde wereldwijd het nieuws. De ontdekking werd gedaan door de Chinese christelijke organisatie NAMI, in samenwerking met de Turkse overheid. In 2004 vonden ze al, op een hoogte van 4200 meter, een opening waarvan ze vermoedden dat het een onderdeel van de ark was. Pas in augustus 2007 ontdekten ze de grote versteende houten constructie. Het geheel was bedekt met vulkanisch as en ijs. In oktober dat jaar hielden ze een persconferentie in Hong Kong. Dat kreeg brede aandacht in de media. Later brachten ze nog meer van hun vondst in kaart.

Geklop moet aantonen dat het hier om echt hout gaat...

Oude vermeldingen dat de ark op de Ararat was gezien, stammen van lang voor onze jaartelling, maar zijn pas te traceren in geschriften van rond het jaar nul. Ze maken niet duide-

45

vieren waren daar tijdens de zondvloed natuurlijk niet rustig blijven stromen. De zondvloed heeft de aarde omgekeerd en de nakomelingen van Noach moesten in een grimmig milieu opnieuw beginnen. De rivieren in de weelderige vlakte van Mesopotamië deden hen wellicht aan het verloren Paradijs denken. Vandaar die namen. Maar er speelt nog iets anders mee waardoor je kunt zeggen dat de Turkse berg Ararat een onwaarschijnlijke vindplaats is voor de ark van Noach...

stratovulkaan Het oppervlak van de aarde bestaat uit een aantal platen, die als het ware in de zachtere ondergrond drijven. Omdat het aardoppervlak constant in beweging is, schuren de randen van die platen langs elkaar en duiken hier en daar ook onder elkaar. Dat resulteert in aardbevingen en vulkaanuitbarstingen. Gebergteketens zijn als het ware de rimpelingen in het aardoppervlak. In Turkije komen het Taurus-gebergte langs de zuidkust en het Pontisch gebergte langs de noordkust in het oosten als een knoop bij elk a a r . Tu r k i j e ligt op een kleine losse plaat, die ingeklemd zit tussen een paar andere platen. De vulkanen zijn vooral daar te vinden waar de ene plaat onder de andere duikt. In Turkije is dat langs de oostgrens, de zuidelijke kust en de eilandenboog in de Egeïsche Zee. Ook de Ararat is een vulkaan. De vorming ervan wordt toegeschreven aan het geologische proces dat continentendrift heet. Het aardoppervlak blijkt zodanig in beweging dat in het verleden Afrika en Europa als het ware de Middellandse Zee hebben dichtgedrukt. Voordien liep de Middellandse Zee door naar de Indische Oceaan. Tijdens deze processen zijn op het aardoppervlak allerlei aardlagen ontstaan. Die kregen allemaal een naam. Alles bij elkaar heet dit: de geologische kolom. De Ararat is aan het eind van het Tertiair en

De ararat heeft littekens van een grote uitbarsting

46

Wat dan wel? Feit is dat er een grote houten constructie op de Ararat is gevonden. Er is geen aanleiding om aan te nemen dat er bedrog in het spel is. Wat is er dan gevonden?Wat suggesties. Het lijkt onmogelijk om op een hoogte van meer dan vier kilometer een grote houten constructie neer te zetten. Onder het ijs, welteverstaan. Ook rijzen de volgende vragen: Is de ijskap op de Ararat er wel altijd geweest? Is de Ararat na de vloed nog omhoog gekomen? Vanuit jaarringen van bomen kan worden gereconstrueerd dat ze in de periode rond 1159 en 207 voor Christus haast niet groeiden. Toen was er iets aan de hand in het klimaat. Ook in 540 en rond 1350 na Christus zijn aan het begin van het Kwartair ontstaan. Volgens recent onderzoek was het gebied van het huidige Turkije aan het eind van het Tertiair, in het Mioceen, al droog. De zee was toen teruggetrokken in de huidige bedding van de Middellandse Zee. Vulkanen zijn er in verschillende vormen. De Ararat kan worden gerekend onder de explosieve stratovulkanen. De doorsnee laat een afwisseling zien van lavastromen en aslagen. Het is bekend dat dit type vulkanen alleen op land worden gevormd. Niet in zee! In zee vormt lava ronde bollen magma: kussenlava. En dat wordt niet teruggevonden op de Ararat. Er is wel een melding van wat kussenlava, maar dat kan heel goed in het smeltwater van de ijskap zijn gevormd.

onwaarschijnlijk Wetenschappers die creationistische modellen hanteren, waarin de zondvloed een

Ararat toont eenzelfde ‘wond’ als Mount St Helens.

deze aanwijzingen te vinden. Ook in het ijs van gletsjers op de bergen, de Zuidpool en Groenland, kom je zulke aanwijzingen tegen. De periode van 1100 tot 1300 na Christus heet de Middeleeuwse Warme Periode. Je kon toen met paard en wagen door de beddingen van de grote rivieren in Nederland rijden. In zo’n klimaat zal er ook niet veel ijs op de Ararat hebben gelegen. Rond 1350 treedt er dan een temperatuurdaling op, die uiteindelijk resulteert in een koudere periode, de Kleine IJstijd, van grofweg 1550 tot 1750 na Christus. Vanaf 1900 zet zich dan weer een proces van opwarming in. Kan er in de Middeleeuwse Warme Periode iets gebouwd zijn op de Ararat dat later in de Kleine IJstijd onder het ijs werd bedolven? Verder onderzoek is nodig! belangrijke factor van snelle aardlaagvorming is, moeten er rekening mee houden dat het ontstaan van de Ararat moeilijk in de zondvloed is te situeren. Pogingen daartoe komen vooralsnog geforceerd over; vooral gelet op het karakter van de uitbarstingen van de Ararat. Die waren erg gewelddadig. Ze zijn te vergelijken met de beroemde uitbarsting van de Mount St. Helens in Amerika. In 1980 knalde daar met groot geweld de hele noordkant van de berg uit. In een oogwenk werd een gebied van 600 vierkante kilometer platgeslagen en voor een groot deel met puin, modder en as bedekt. Soms tot 180 meter dik! De berg Ararat maakte net zoiets mee in het begin van zijn bestaan. Het litteken is te zien. De ontstane scheur in de berg wordt de Ahora Kloof genoemd. In 1840 was er nog een grote aardbeving die een lawine van puin door deze kloof liet storten, waardoor een klooster, een kapel en een dorp werden weggevaagd. Samenvattend kan worden gesteld dat het om bovengenoemde redenen erg onwaarschijnlijk is dat er restanten van de ark te vinden zijn op de Turkse berg Ararat.

Actueel tekst Rinus Kiel

IJstijd-theorietje

Heeft de mens echt een levend wezen geschapen?

Geknutsel met DNA maken dat koolstofdioxide (CO2) opneemt en consuAmerikaanse wetenschappers meert. Ook ziet hij van het J. Craig Venter Institute mogelijkheden om beweren dat ze erin zijn geslaagd kunstmatige organismen te maken om zelf een levend organisme te die na een ramp maken. Deze opzienbarende claim olie of andere gifwerd onlangs door het tijdschrift tige stoffen afbreken. Verder denkt Science als ‘een doorbraak in Venter dat zulke kunstmatige biologie’ in het nieuws organismen ingegebracht. Een verontrustende bezet kunnen worden wering? Is er dan geen God novoor het maken van vaccins en een dig om leven te maken? nieuwe manier zijn om voedingsstoffen te produceren. Wat is er precies gedaan door de weten- De onderzoeker is in gesprek met farmaschappers van het J. Craig Venter Institu- ceutische en brandstofbedrijven om de te? Eerst haalden ze alle DNA uit de bac- techniek in de komende jaren verder uit te terie Mycoplasma capricolum. Vervolgens kunnen breiden. kochten ze alle genen van een andere bacterie, Mycoplasma mycoides, en zet- Leven geschapen? ten deze in de juiste volgorde aan elkaar. Kritische wetenschappers vinden de Dit genoom stopten ze in die Mycoplasma claim dat er synthetisch leven is geschacapricolum-cel, waarvan ze eerder het pen wel wat te ver gaan. Eén van hen is DNA hadden verwijderd. Het organisme de Delftse nanotechnoloog Cees Dekker. dat daarbij ontstond kon zich gewoon ‘In de paper noemen de onderzoekers het weer vermenigvuldigen, waardoor er mil- resultaat van hun handelen een ‘synthejarden cellen ontstonden met de eigen- tische cel’. Dat gaat mij te ver, omdat ze schappen van Mycoplasma mycoides. feitelijk maar een deel van de cel hebben John Craig Venter wil deze techniek nu veranderd, het DNA. Een essentieel comgaan gebruiken om milieuproblemen op ponent, dat wel, maar het is iets anders te lossen. Hij wil het liefst een organisme dan een hele cel opbouwen uit levenloze materialen,’ aldus Dekker op de website van het programma Noorderlicht.

Genontrafelaar

John Craig Venter (1946) is een bekende genonderzoeker. Eind jaren ‘90 werd hij op slag wereldberoemd met zijn bedrijf Celera, vanwege zijn claim het menselijk genoom eerder te willen ontrafelen dan de officiële instantie (HUGO) die ermee bezig was. Hij slaagde er ook nog bijna in! Daarna onrafelde zijn team alle genen van zijn poedel Shadow, dat van de fruitvlieg, de muis, en dat van de rat.

Kip of ei Ook moleculair bioloog Peter Borger zegt op zijn weblog dat het wel wat meevalt met Venters claims. ‘Hij doet niet echt iets opzienbarends. In principe gaat Venter uit van twee functionerende auto’s. Hij haalt de motors uit beide, waarna hij er één weggooit en de andere precies nabouwt. Die zet hij dan terug

in de ene overgebleven auto. Op de keper beschouwd maakte hij geen nieuwe auto, maar vernietigde hij er juist één om de andere weer te laten functioneren. Het is maar net hoe je dit soort dingen in het nieuws brengt... Maar er schuilt wel potentieel gevaar in een micro-organisme dat alleen maar CO2 vreet. We moeten dit soort ontwikkelingen niet al te veel bejube len en veel kritischer zijn. Als Venter een eigen genetische code zou ontwerpen en die zou weten te koppelen aan een nieuw soort biochemie, en hij zou dat aan de praat krijgen zonder gebruikmaking van een reeds levend organisme,  ja… dat zou pas opzienbarend

Alleen de ‘software’ van de bacterie is veranderd, niet de ‘hardware’ zijn. Maar dat zal niet gebeuren, want voor DNA-synthese heb je eiwitten nodig en die eiwitten moeten eerst in DNA gecodeerd worden. Het bekende kip-eiprobleem’, aldus Borger.

Weet meer? www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/science.1190719

47

On Topic redactie

Esther verhoeven

Elektrische auto legt recordafstand af Een Japanse elektrische auto heeft een recordafstand van 1003 kilometer afgelegd zonder opnieuw te worden opgeladen. Het voertuig deed maar liefst 27 uur over de rit; een gemiddelde snelheid van 40 km per uur. De Japan Electric Vehicle Club stelt met de rit een eigen wereldrecord te hebben gebroken, door de langste afstand ooit af te leggen met een elektrische auto zonder het voertuig onderweg op te laden. Tijdens de marathonrit namen meerdere mensen om beurten plaats achter het stuur. De Club hoopt dat het nieuwe record wordt opgenomen in het Guinness Book of Records. Volgens Japanse media zal het record ‘nieuwe deuren openen in de wereld van de elektrische auto’s’.

Minder bloemen en vlinders In ruim tien jaar tijd is het bloemenaanbod in Nederland met 34 procent afgenomen. Dit biedt een nieuwe verklaring voor de aanhoudende achteruitgang van dagvlinders en andere bestuivende insecten in Nederland. Dat blijkt uit een onderzoek van Wageningen Universiteit in samenwerking met onder andere De Vlinderstichting. De veranderingen worden in verband gebracht met de afname van dagvlinders. Via Wageningen Universiteit wordt gezocht naar de mechanismen die de veranderingen in vlinderaantallen kunnen verklaren.

Vlinderrijkdom De gegevens zijn door enkele honderden vrijwilligers verzameld langs in totaal 388 vlinderroutes. Bloemen en vlinders werden zowel in 1994-1995 als in 2007-2008 geteld. Het aantal bloemen nam in die

periode af met 34 procent en het aantal vlinders met 28 procent. De vlinderrijkdom bleek sterk samen te hangen met het totale bloemenaantal, in het bijzonder met distels en met knoopkruid. Juist de soorten die sterk op de bloemenrijkdom reageren zijn in aantal achteruit gegaan. Zo is bijvoorbeeld het zwartsprietdikkopje met meer dan 75 procent afgenomen en de argusvlinder met bijna 90 procent.

vlinders blijkt een landelijk verschijnsel te zijn. De verschillen tussen regio’s en tussen landbouw- en natuurgebied zijn kleiner dan verwacht. De oorzaken lijken gezocht te moeten worden in het wegconcurreren van nectarplanten door andere planten, en mogelijk ook in een veranderde uitvoering van het maaibeheer, waarbij het maaisel minder vaak wordt afgevoerd. Verhoging van de bloemenrijkdom kan het tij doen keren. Niet alleen vlinders, maar ook bijvoorbeeld bijen hebben daar baat bij.

Landelijk De afname van bloemen en

Suikerwater houdt kinderen zoet Suikerwater heeft ook pijnstillende effecten bij kinderen ouder dan een maand. Dat meldt Medisch Contact op basis van een onderzoek dat is gepubliceerd in Archives of Disease in Childhood. Het was al langer bekend dat suikerwater bij pasgeborenen een pijnstillend effect heeft, maar nog onduidelijk was of het bij oudere kinderen dezelfde uitwerking heeft. Uit de analyse

48

van onderzoekster Denise Harrison en anderen blijkt dat kinderen tot 12 maanden eveneens een pijnstillend effect ervaren, maar ook dat de effecten kleiner zijn vergeleken met die bij pasgeborenen. Voor deze analyse zijn veertien studies bekeken waarin in totaal 1674 prikken gegeven werden aan kinderen tussen de

1 en 12 maanden. Voorafgaand aan de vaccinatie werd een sucrose- of glucoseoplossing gegeven. Het toedienen van de suikeroplossingen bleek in vergelijking met het geven van water of geen behandeling in dertien van de veertien studies te leiden tot pijnstilling. De kinderen huilden minder vaak en iets minder lang en er

werd een positief effect gezien op de pijnscore. De auteurs vinden dat deze pijnstillende strategie gebruikt moet worden bij het vaccineren van kinderen en dat suikerwater ook het overwegen waard is bij andere pijnlijke medische handelingen. Bij meerdere vaccinaties zou de totale dosis zoetigheid voorafgaand en tijdens de procedure gegeven moeten worden. Verder onderzoek is nodig naar de meeste effectieve concentratie.

juni 2010

Hyves-profiel belangrijk bij sollicitaties Ben je op zoek naar werk? Loop dan nog even kritisch door je Hyves-profiel. Je kunt je profiel natuurlijk onzichtbaar maken voor onbekenden. Doe je dat niet, wees je er dan van bewust dat krabbels en foto’s voor recruiters reden kunnen zijn om je wel of niet uit te nodigen op gesprek... Dat blijkt uit onderzoek van Kirsten van Wingerden van de Universiteit Twente. Zij onderzocht welke informatie van Hyves door recruiters wordt gebruikt om een indruk te krijgen van een sollicitant en welke

gevolgen dat heeft voor zijn of haar baankansen. Uit het onderzoek kwam naar voren dat recruiters weliswaar aangeven dat ze uitsluitend gebruikmaken van informatie die een sollicitant zelf op zijn profiel heeft geplaatst, maar dat ze in de praktijk anders handelen. Door derden geplaatste informatie op Hyves, zoals krabbels en foto’s, blijkt namelijk wel

degelijk een belangrijke rol te spelen bij de eerste selectie van sollicitanten. Het effect speelt het sterkst bij de selectie van sollicitanten voor representatieve functies waarvoor veel verschillende vaardigheden zijn vereist. Van Wingerden vond geen verschillen tussen verschillende branches en grotere en kleinere bedrijven. In het onderzoek kregen 159 personen die de beslissingen nemen binnen het sollicitatieproces gemanipuleerde Hyvesprofielen voorgeschoteld. Negatieve foto’s en krabbels bleken de kans op een gespreksuitnodiging te verkleinen. Het effect was het grootst bij negatieve foto’s.

Wat internet van je weet Webmasters kunnen nog makkelijker dan gedacht de surfgeschiedenis van hun bezoekers achterhalen. Onderzoekers van de Electronic Frontier Foundation ontdekten dat een bekend lek in alle browsers veel erger lijkt dan eerst werd aangenomen. Beheerders van websites kunnen vrij gemakkelijk een beeld krijgen van het surfgedrag van bezoekers. Het was al ongeveer tien jaar bekend dat door analyse van de http-code die een browser zoals Internet Explorer, Firefox, Safari of Opera uitwisselt met

een website, beheerders van de bezochte sites kunnen achterhalen waar die gebruiker verder naartoe surft. Grote problemen gaf dat tot nog toe niet, omdat de werkwijze om de surfgeschiedenis uit de http-code te distilleren omslachtig en tijdrovend is. Onderzoekers Artur Janc en Lukasz Olejnik, zo meldt ZDNet, hebben die methode nu verfijnd waardoor ze realtime de code kunnen analyseren. Daarvoor ontwierpen ze een algoritme (een systematisch rekenstelsel) dat tegen 30.000 pagina’s per seconde de links nakijkt die aanwezig zijn in de httpcode. Om de efficiëntie van

het algoritme te verhogen worden de meest bezochte websites op het internet in dalende lijn gecheckt. Komt een bepaalde link voor in de http-code, dan wordt gekeken of gerelateerde websites ook bezocht zijn. Zo kunnen de onderzoekers een globaal beeld krijgen van het surfgedrag. Ongeveer driekwart van de browsers zou hiervoor vatbaar zijn. Het bewijs wordt gegeven op de website www.whattheinternetknowsaboutyou.com. Die website laat meteen zien waar je zoal naartoe surft en geeft meer uitleg over de gebruikte methode.

Proef met pil tegen hart- en vaatziekten Onderzoekers in Nederland, Groot-Brittannië, Ierland en India zijn begonnen met een groot onderzoek naar de zogeheten polypil, die mogelijk hart- en vaatziekten kan helpen voorkomen. De polypil, een Indiase vinding, combineert vier medicijnen: een milde bloedverdunner, een cholesterolverlager en twee bloeddrukverlagende middelen. De pil is bedoeld voor mensen met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten en voor patiënten die al een hartaanval of beroerte hebben gehad. Het is de bedoeling dat tweeduizend mensen aan een proef deelnemen. “Het idee achter de polypil is eenvoudig”, aldus hoofdonderzoeker Rick Grobbee van het UMC Utrecht, dat het Nederlandse deel van de studie voor zijn rekening neemt. “Het is voor patiënten makkelijker om elke dag één tablet te nemen dan een handvol pillen. In rijkere landen, zoals Nederland, kan de pil helpen therapietrouw te vergroten.” In armere landen kan de lage prijs van de polypil ervoor zorgen dat preventie van hart- en vaatziekten betaalbaar wordt. De pil kost in India naar schatting 15 euro per patiënt per jaar. Het UMC Utrecht werkt bij de proef samen met onder meer het Imperial College in Londen. De studie sluit aan bij al lopende onderzoeken in Zuid-Afrika, China en Canada, waaraan in totaal zevenduizend mensen meedoen. Hart- en vaatziekten zijn volgens cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wereldwijd de belangrijkste doodsoorzaak.

49

Radio mét Geloof, Hoop en Liefde

24 uur per dag, 7 dagen in de week

Het LCJ voor jongeren van 0 tot 27 jaar!

De christelijke radiozender voor Nederland en België 24 x 7 een ander geluid: de boodschap van het evangelie van Jezus Christus in de ether. Naast muziek ook veel gepresenteerde programma’s op GrootNieuwsRadio. Op de hoogte blijven van de laatste christelijke weetjes uit kerk en samenleving? Luister dan eens naar ons actualiteitenprogramma De Dag van Vandaag, op werkdagen van 16.00 tot 19.00 uur. Voor het complete programmaoverzicht zie www.grootnieuwsradio.nl Stem af op 1008 AM, ook via internet www.grootnieuwsradio.nl A

A

AA

APOLOGETICS ACADEMY

Een rationele fundering voor je geloof

Wat hebben we jullie te bieden: ⇒ Kinderappel voor 8-12 jaar ⇒ Regionale en landelijke bijeenkomsten voor -16 en +16 jeugd ⇒ Kruispuntconferentie Belijdenis ⇒ Kruispuntconferentie Huwelijk ⇒ BijbelStudieConferenties voor +16 en +23 ⇒ Bijbelstudiemateriaal voor zondagschool, -12, - 16 en +16 verenigingen Voor ouders: opvoedingsondersteuning Voor kerken: ondersteuning van kerkenraad en jeugdleiders

Zomercursus voor (toekomstige) studenten 12 t/m 16 juli 2010 Zijn we geschapen of geëvolueerd? Is de Bijbel echt Gods Woord? Hoe weten we überhaupt dat het christelijke geloof het juiste is? Met dit soort vragen zul je als christelijke student vroeg of laat geconfronteerd worden. Apologetics Academy wil jou toerusten met wetenschappelijk houdbare antwoorden, zodat je deze uitdagingen niet uit de weg hoeft te gaan!

Kijk voor meer informatie op www.lcj.nl Of mail naar Kees van Vianen; [email protected] LCJ: Landelijk Contact Jeugdwerk CGK

www.ApologeticsAcademy.nl

Jouw mening... Jouw krant... ”Ik wil een krant die mij helpt mijn mening te vormen” Jongerenabonnement

5ko0rti% ng

Jongerenabonnement – voor de helft van de prijs Soms roept nieuws vragen op. Het RD ordent nieuws in betrouwbare en begrijpelijke taal. Ben jij 24 jaar of jonger en woon je niet meer thuis, dan betaal je de helft van de normale prijs. Deze korting geldt voor een standaardabonnement, het WeekendPlusabonnement en

een abonnement op de E-paper. Stuur een kopie van je ID-kaart naar Reformatorisch Dagblad BV, Afdeling Abonneeservice, Antwoordnummer 92, 7300 AB Apeldoorn, geef de abonnementsvorm aan en ontvang een krant die verder kijkt*.

* Wij sturen je een formulier ter ondertekening dat je niet meer thuis woont. Je mag het abonnement ieder jaar maximaal 3 maanden onderbreken.

www.refdag.nl/abonneren

Ogenblik

colofon Uitgever Christelijke Tijdschriften BV Brigittenstraat 1 3512 KJ Utrecht Uitgever: Ringer Otte

tekst

Johan Démoed

We kunnen niet anders

Hoofdredacteur Jan Rein de Wit Eindredactie Johan Démoed Redactie Andreas Boonstra, Joop Buker, Jan van Meerten, Kees van Helden – Brigittenstraat 1, 3512 KJ Utrecht – 030 230 3508 –  [email protected] Medewerkers Daniel en Nancy Adams, Lex van Bochove, Jan Bor, Peter Borger, Koos van Delden, Bert Dorenbos, Willy Duister, Tjarko Evenboer, Erik van Geel, Andre van Gelder, Frans Gunnink, Stef Heerema, Wim Hoek, Hans Hoogerduijn, Johan Huibers, Ruben Jorritsma, Rinus Kiel, Erik Koning, Peter Scheele, Pieter Siebesma, Ton Verdam, Gerrit de Wit. Ontwerp en art direction Chris-Jan de Leeuw Vormgeving en druk GBU grafici Marketing Hans van Lindenberg Abonnementen Een jaarabonnement op Weet Magazine kost € 25,- (6 nrs). Voor buitenland worden de verzendkosten doorberekend. Adreswijziging of opzegging uiterlijk 4 weken voor einde abonnementsperiode bekend maken via: Brigittenstraat 1, 3512 KJ Utrecht - 030 230 3508 - [email protected] Beeldrechten Indien niet specifiek vermeld, berusten de fotorechten bij de fotostockbureaus StockExchange, Istock, Wikimedia, Dreamstime of bij de bij het artikel vermeldde bronnen; pag 2-3: Gaby Jalbert; Pag 5 (J.R. de Wit): Tselem; Pag 16: Orlando BarrÌa; Pag 38: Tselem; pag 39: Kommer Tanis; Pag 40-43: Corina Schipaanboord; Pag 32-37: NASA; Pag 51: Jef Koenders. www.weet-magazine.nl © Weet Magazine 2010

juni 2010

De eerste twee nummers van Weet Magazine hebben intussen vriend en vijand bereikt. Dat leverde soms heftige reacties op. In positieve zin: „Op dit tijdschrift heb ik lang gewacht: fantastisch!” Er waren ook negatieve reacties, zoals de Geen Stijl-actie om massaal gratis proefnummers aan te vragen, met het advies om ze daarna in de kattenbak te gooien. Er is echter ook kritiek uit christelijke hoek. Broeders die het karakter van Weet Magazine verfoeien omdat het creationisme daar ook deel van uitmaakt. „Jullie hebben de waarheid toch niet in pacht?!” We schoppen kennelijk tegen een zeer been… Zo stond in het ND een recensie van Weet Magazine waarin de auteur afgeeft op het standpunt dat de redactie inneemt, namelijk: het geloof in creatie door God de Schepper, zoals dat letterlijk in Genesis staat beschreven. Wij gaan er inderdaad van uit dat Genesis geschiedenis is, letterlijk zo gebeurd. Niets in de Bijbel geeft aanleiding om de scheppingsgeschiedenis symbolisch op te vatten. Daarbij laten we datgene wat veel hedendaagse wetenschappers veronderstellen nadrukkelijk buiten beschouwing. Als je de evolutieleer wilt inbedden in de scheppingsdagen, ja… dan zouden we ze moeten oprekken, maar daar is, puur bezien vanuit het Genesis-perspectief, geen reden toe. Een belangrijk argument hiervoor is bijvoorbeeld dat de dagen die het eerste Genesis-hoofdstuk meldt in het Hebreeuws worden omschreven met ‘yom’. In heel het verdere van de Bijbel is ‘yom’ telkens een dag van 24 uur. Dus waarom zou het hier dan opeens iets anders betekenen? „Maar je kunt toch gewoon geloven dat God alles heeft gemaakt? Hoe Hij dat precies deed, maakt toch weinig uit? Als

God uit eencelligen een mens heeft laten voortkomen, is dat toch ook een wonder? Sluit die mogelijkheid niet bij voorbaat uit en vertrouw op Gods almacht!” Wederom kritiek uit christelijke hoek. Wij zouden andere christenen verketteren die wel uitgaan van miljarden jaren. Wat men echter niet doorheeft, is dat het de redactie er niet om te doen is om mensen te verketteren. Het gaat ons erom dat God de eer ontvangt die Hem toekomt. Dat we daarbij op lange mensentenen kunnen staan, is minder van belang. Maar wel met de bede: ‘Heere, U wilt ons allen bij Uw Woord bepalen. Wilt u het werk, ondanks onze tekortkomingen, zegenen?’ Waarom we er zo in staan? Stel dat een vader voor zijn kind een schitterend zandkasteel heeft gemaakt en het kind vertelt later tegen zijn vriendje: ‘De wind heeft al die zandkorreltjes vanuit alle hoeken van Nederland bij elkaar geblazen. Zo is de basis van dit kasteel ontstaan.

kennelijk schoppen we tegen een zeer been… Daarna heeft mijn vader met een schepje nog wat bijgeschaafd.’ Hoe zou de vader zich dan voelen? Zoveel temeer geldt dat voor de hemelse Vader. Wij durven zo’n eerontnemende theorie niet in te bedden in de oorspronkelijke context van Genesis. Daarbij komt dat het zandkasteelvoorbeeld bij lange na de werkelijkheid niet benadert: in feite maken we van God een moordenaar en leugenaar als we zeggen dat het proces van de evolutieleer tot de mens heeft geleid, omdat dood op dood daar dan aan vooraf heeft moeten gaan. Was dat ‘zeer goed’? Maatgevend is het Woord. Datgene wat de wetenschap opduikt is een versterking van datgene wat het Woord al zegt; die twee kunnen simpelweg niet met elkaar in conflict zijn. Als dat zo lijkt, klopt er iets niet aan onze menselijke interpretatie. Wat is er verkeerd aan als christenen zo’n standpunt innemen?

51

Dan staat u niet alleen

Word RMU-lid

en trek er op uit! Dagje uit in de vakantie? Word nu RMU-lid en ontvang entreekaartjes of één van de andere zomerse geschenken. Als RMU-lid profiteert u onder meer van deze voordelen: ● ● ● ● ● ●

Deskundig juridisch advies en actieve ondersteuning bij arbeidsconflicten, reorganisaties en ontslagkwesties. Antwoord op al uw vragen over werk, salaris, voorwaarden en cao’s. Ledenkortingen met de RMU-pluskaart. Voordelig deelnemen aan cursussen en trainingen. Actuele informatie via ons ledenmagazine RMU Contact en de website www.rmu.org. RMU Schadedienst: professionele rechtsbijstand bij de afwikkeling van persoonlijke schade.

Kies uw cadeau! 1. Dolfinarium, Harderwijk Europa’s grootste zeedierenpark. 1 gratis toegangskaartje 2. Beurs naar Buiten, Barneveld Buitenbeurs van DV woensdag 4 t/m zaterdag 7 augustus 2010. 3 gratis toegangskaartjes 3. Burgers Zoo, Arnhem Park met meer dan 3.000 dieren en bush, ocean, desert en safari! 1 gratis toegangskaartje 4. Vogelpark Avifauna, Alphen a/d Rijn Kom kijken naar spectaculaire vogeldemonstraties en diervoederingen. 2 gratis toegangskaartjes

✁

5. MuZieum, Nijmegen Ervaringsmuseum over (niet) zien. Ontdekkingstocht door het donker. 2 gratis toegangskaartjes

JA, IK MELD MIJ AAN ALS RMU-LID Naam:

dhr/mevr

Postcode en woonplaats:

6. Waterland Neeltje Jans, Vrouwenpolder Het leukste waterpark van Nederland; het kruispunt van zon, zee, natuur, cultuur en techniek. 1 gratis toegangskaartje

Telefoon:

7. Boekenbon 10 euro

E-mail: Ik kies cadeau nr:

8. Fietsgids + bikepointerknooppuntenhouder en kaart Onmisbare klassiekers voor een dagje fietsen.

Werkgever/Werknemer/Zelfstandige/Student/65+/Overige* * Doorstrepen wat niet van toepassing is.

9. Wandelgids Pieterpad Deel 1 Pieterburen – Vorden of Deel 2 Vorden - Maastricht

Adres:

Voor overige informatie word ik gebeld. Bon uitknippen en in envelop opsturen naar: RMU, Antwoordnummer 1139, 3900 VB Veenendaal

10. Koeltas met ‘Het grote vakantiekookboek’ WT

Kijk op www.rmu.org voor tarieven en actievoorwaarden. U kunt zich ook via de website aanmelden.