Islam elders
Ramadan-i Sharif in Maleisië auteur
Birsen Taspinar ∫ Psycholoog & antropoloog
Niemand op straat te bespeuren bij valavond op de eerste dag van de heilige maand Ramadan in Kuchin, een stad ten zuiden van Maleisisch-Borneo. Na hun laatste inkopen aan de kleine eetkraampjes, langs de rivier, haasten de meeste mensen zich naar huis om hun eerste maaltijd van deze heilige maand te delen met hun familie en naasten. Even leek het erop dat ik niets van de iftar te zien zou krijgen op straat, maar na enkele dagen werd ik al aangenaam verrast door de reuze voedselmarkt met de vele kraampjes waar gezinnen gezamenlijk de vasten verbreken. Ik werd herinnerd aan de sociale dimensie van het vasten, aan het eten als sociale bezigheid dat in onze geïndividualiseerde samenleving steeds vaker moet inboeten.
Toeval bracht me dit jaar tijdens de maand ramadan in Maleisië. Toen ik daar was bedacht ik me dat het toch weer niet zo’n toeval was. Twee dromen werden tegelijkertijd werkelijkheid: Ramadan in een islamitisch land beleven én naar een tropisch land reizen.
54 ⎬ MANAzine 2012 ~ nr 04
Kota Kinabalu City Mosque, Sabah, Borneo ∫ foto: Birsen Taspinar ∫
⎬ 55
Vasten in een Aziatisch tropisch regenwoud
∫ De ‘iftar’, de
Ramadan in hartje zomer. Dit jaar viel het tussen 1 en 30 augustus. Je zou kunnen denken dat dit een ongelukkige periode is. Voor Maleisiërs, die geen seizoenen kennen omdat ze rond de evenaar gelocaliseerd zijn, is dit geen punt. Ieder jaar brengen zij de vastenmaand door op dezelfde uren in ongeveer hetzelfde klimaat. Zo verschilden de iftaruren slechts enkele minuten over de hele maand, terwijl dit voor Europa vaak 1 uur verschil geeft. Zonsopgang en -ondergang zijn er het hele jaar door op ongeveer dezelfde tijdstippen, vasten duurt steeds 12 uur, tussen ongeveer 6u s’ochtends en 18u ‘s avonds. Hoewel de moessonwinden voor enige verfrissing kunnen zorgen in bepaalde perioden, waardoor de temperaturen lichtjes kunnen verschillen, gaat het ook daar slechts om enkele graden verschil. Het gehele jaar door blijft de temperatuur vrijwel gelijk: gemiddeld 27C. Maleisië wordt ook wel eens “Land beneath the Winds” genoemd, het land waar de moessonwinden elkaar ontmoeten.
maaltijd bij zonsondergang, Het leek dan ook een irrelevante vraag om te stellen of zij moeite hebben om te en ‘sahur’, het vasten en zich te onthouden van alle voedlaatste maal net sel en drank tussen zonsopgang en –ondergang, in tropische temperaturen. Een voor zonsopgang, vraag die moslims in Europa tot vervelens worden er zelfs toe te horen krijgen, in het bijzonder tijdens de zomermaanden. aangeboden in islamitische Alsof alles aan het hotels ∫ meevasten is Stel dat je Kerstmis altijd in een islamitisch land hebt gevierd en je maakt het voor het eerst mee in een land waar de christelijke cultuur dominant is. Dan doet dat iets met je beleving van kerstmis. De
56 ⎬ MANAzine 2012 ~ nr 04
geuren, kleuren en geluiden van de festiviteiten en rituelen ervaarde je tot dan slechts in verkapte vorm.... Ramadan is in Maleisië overal aanwezig, zowel in de publieke sfeer als in het privéleven. Dit vergemakkelijkt het vasten. Alsof alles aan het meevasten is. De straten, de winkels, de mensen, de vele moskeeën met hun gezangen, ... overal zijn er sporen van deze bijzondere maand te ervaren. De eetkraampjes op straat en de voedselmarkten na zonsondergang, zorgen voor een gezamenlijke publieke ruimte om de ramadan te beleven. De ‘iftar’, de maaltijd bij zonsondergang, en ‘sahur’, het laatste maal net voor zonsopgang, worden er zelfs aangeboden in islamitische hotels. Je wordt er gewekt door de wake-up service om 4u ‘s nachts. Je kleedt je aan en half slaperig stap je in de lift. Het gaat allemaal vanzelf, alsof je wordt gestuurd met een afstandbediening. Eens aan tafel word je zachtjes en in alle sereniteit bediend door obers, van wie je de slaaptekens in het gezicht nog kunt aflezen. Op de achtergrond klinkt koranrecitatie of religieuze muziek, net zacht genoeg om je slaap na de sahurmaaltijd weer verder te kunnen zetten. Nog een ander aspect dat minder aanwezig is in de Europese diasporacontext is het feestelijke karakter van de ramadan. Hier is alles ondergedompeld in een feeststemming. Er is veel sociaal contact. Voor het avondgebed in de moskee zijn de mensen opgekleed. Kinderen werpen speelgoedbommen bij valavond. Bezinning en feestelijkheid gaan hand in hand tijdens deze heilige maand. Bezinning mag een feest zijn voor de ziel.
Anderzijds kan de aanwezigheid van de ramadan in de publieke ruimte ook de sociale druk om te vasten verhogen. Dat is niet het geval in Malesië. Hoewel we in een islamitisch land zijn, domineert de ramadan niet het dagelijks leven. Het gewone dagelijkse leven ligt niet stil. De school gaat door. In het straatbeeld van Maleisië zijn eetkraampjes en eten op straat een dagelijks gebeuren. Hoewel dit grotendeels verdwijnt tijdens de ramadan, blijft het voor niet-moslims mogelijk om in het openbaar te eten (behalve in Kelangtan en Terengganu in het Maleisische
schiereiland). Vele eetgelegenheden en shoppingmalls zijn open. Mensen kiezen zelf in hoeverre zij meedoen aan de ramadan. Ik ontmoette heel wat niet-praktiserende moslims, die er geen geheim van maakten dat ze niet vasten.
Tarawih in telekkum Na de iftar gaan de moslims naar de moskee voor het tarawihgebed. Tarawih betekent letterlijk “uitrusten”. Dit gebed wordt tussen het nachtgebed en het ochtendgebed verricht.
Vrouwen in Telekkum ∫ foto: Birsen Taspinar ∫
⎬ 57
De moskeeën in Maleisië kennen eerder een Indische-Chinese architectuurstijl. Dat geeft de moskeeën een sprookjesachtig karakter. Nergens kreeg ik zulke kleurrijke moskeeën te zien. De vloeren zijn vaak in wit marmer gebouwd, waarop de mensen hun eigen bidmatje openspreiden. Je vindt in Malesië trouwens hypermoderne en praktische, compacte bidmatjes.
∫ Als iedereen
samen de bewegingen maakt van het gebed en languit “amin” zegt , lijkt het dan ook net één stem komend uit één lichaam. Het vloeibaar geworden lichaam van de Oemma dat in de richting van de Kaba stroomt ∫
Bidden op witte marmeren vloeren heeft iets verfrissend gezien de tropische zwoele temperaturen. Ook staat de airconditioning op en staan er overal kleine ventilatoren om extra verfrissing te brengen. Tapijten, die we associëren met de moskeeën in de arabo-islamitische wereld zouden hier slechts stoffig en vochtig worden en teveel beestjes aantrekken. Tegelijk heeft het witte marmer iets verheven. De verfrissing komt ook van de flessen water die uitgedeeld worden tegen de hitte. Het lijkt wel als manna uit de hemel te vallen. Mannen dragen traditionele kledij, een losser zittende hemd en broek, gefabriceerd uit fijn zijdestof. Vrouwen dragen zonder uitzondering een witte ‘telekkum’, bestaande uit twee stukken, een onderkleed en een naadloos bovenstuk (als sluier gedragen). Door de geblazen lucht uit de ventilatoren lijken de vrouwen in hun telekkum op draaiende derwisjen. De telekkums zijn zo lang dat ze over je voeten vallen tijdens het bidden. In tegenstelling tot sommige islamitische culturen, kan je in Maleisië niet met blote voeten bidden. Tijdens één van de gebeden trok de vrouw achter mij mijn kleed over mijn voeten zodat ze niet zichtbaar waren. Na het gebed sprak ik de vrouw erover aan, hetgeen aanleiding gaf tot een
58 ⎬ MANAzine 2012 ~ nr 04
gesprek over diversiteit in de islam en de verschillende manieren om het gebed te verrichten. Iedereen bidt zij-aan-zij met mannen vooraan en vrouwen achteraan of in een afzonderlijke ruimte. Er wordt zo weinig mogelijk plaats tussen de mensen gelaten. Hierdoor lijken zij samen één lichaam van de Oemma, de wereldgemeenschap van gelovigen, te vormen. Als iedereen samen de bewegingen maakt van het gebed en languit “amin” zegt , lijkt het dan ook net één stem komend uit één lichaam. Het vloeibaar geworden lichaam van de Oemma dat in de richting van de Kaba stroomt. Jongeren vertrekken meestal na het eerste deel. De ouderen en de meer vromere moslims blijven wel gedurende het hele tarawihgebed, dat zo’n tweeënenhalf uur duurt, zitten. Het lijkt wel een marathon, doch wordt in alle sereniteit uitgevoerd. De koranrecitaties worden langzaam en muzikaal gezongen waardoor de spiritualiteit van de ramadan tot in je aders doordringt. In sommige islamitische landen, zoals in Turkije, duren de gebeden veel minder lang (ongeveer een half uur, maximum één uur) en worden de koranverzen veel sneller gereciteerd. Wellicht het onvermijdelijke gevolg van de snelle overhaaste moderne samenleving? Het tarawih-gebed wordt afgesloten met religieuze liederen waarna jong en oud elkaar begroeten door elkaars hand tussen de twee handen te nemen en vervolgens de rechterhand naar het hart te brengen. Hartverwarmend en verbindend. De koranrecitaties in enkele moskeeën weerklinken nog tot middernacht uit de minaretten. Een handvol mannen blijft
nog even nakeuvelen in de moskee. Sommigen verrichten nog snel het nachtgebed, terwijl anderen al languit liggen te rusten en enkelen nog wat thee drinken in het theehuis. De vrouwen die achterblijven doen aan gezamenlijke ‘hatim’ waarbij in groep de koran van begin tot einde wordt gelezen. Het reciteren van het heilige boek vormt een belangrijk element in de maand ramadan, omdat het de maand is waarin de eerste openbaringen van de Koran aan de profeet Mohammed plaats vonden. In zowat alle moskeeën, ook hier in Europa, wordt in de maand ramadan de Heilige Koran individueel of in groep uitgelezen.
Culturele en religieuze diversiteit als evidentie. Maleisië, het kloppend hart van ZuidOost Azië, is een bij uitstek mulitreligieus en multicultureel land. Het eerste wat opvalt, is de geschiedkundige veellagigheid. Beginnende met de oorspronkelijke bevolking, voornamelijk afkomstig uit het regenwoud en vooral bezig met hun strijd om hun eigen taal en cultuur levend te houden, en vervolgens het koloniale tijdperk, met de Engelse en -in veel mindere mate- de Nederlandse aanwezigheid en invloeden. Maar ook de sporen van de specerijenroute, die trouwens één van de voornaamste wegen vormde waarlangs Maleisië de islam leerde kennen, zijn tastbaar. Tenslotte is ook de aanwezigheid en invloed van de recentere Chinese migratie onmiskenbaar. Aan die andere bekende route, de zijderoute, is Maleisië net ontglipt. Economisch gaat het Maleisië momenteel voor de wind en het behoort daarmee tot één van de meest aantrekkelijke landen om te migreren in Zuid-Oost Azië. Dat
brengt vanzelfsprekend ook nieuwe migratiestromen op gang vanuit de de omringende landen zoals Indonesië, Indië en China. Vooral in de textielsector blijkt Maleisië een vooraanstaande rol te spelen. Meer bepaald in de markt van de islamitische (‘halal’) mode zijn ze toonaangevend. Niet alleen omdat textiel hier erg goedkoop is, maar ook omdat Maleisië de verschillende culturele invloeden tot een interessante combinatie weet te breien. Dat zie je ook in het aanbod rond ‘halal reizen met all-in halal hotels.’ Moslims krijgen een breed scala aan mogelijkheden om te reizen (tijdens en buiten de ramadan). Nu de ramadan in de zomer valt, staat “halal reizen” nog meer in de picture. Moslims verkiezen een islamitische cultuur om te reizen. Ook onder niet-moslim toeristen zijn er enkele die een islamitische cultuur kiezen als bestemming. Maar ook lokale toeristen bezoeken met hun gezin de “halal hotels”, die een promotiepakket aanbieden voor de ramadanmaand.
∫ Vooral in de
textielsector blijkt Maleisië een vooraanstaande rol te spelen. Meer bepaald in de markt van de islamitische (‘halal’) mode zijn ze toonaangevend ∫
De diversiteit is ook zichtbaar in de kunst en cultuur. Het gigantische Islamic Art Center in het centrum van Kuala Lumpur biedt een uitgebreid overzicht van de diversiteit in de islamitische kunst aan de hand van geschriften, textiel, gezangen, maar deze diversiteit kan echter ook terug gevonden worden in de moskee-architectuur of de ambachten. Dit is veruit het beste overzicht dat ik tot nog toe te zien kreeg over islamitische kunst. Ook de Chinese kunst, misschien wel één van de meest ongekende uitingen van islamitische kunst, krijgt hier uitgebreide aandacht. Niettemin zijn de verschillende invloeden, wegen, lijnen en routes die de islamitische wereld geschiedkundig en geo⎬ 59
∫ De oorspronkelijke bevolking bestaat uit stammen uit het regenwoud die zich vooral tot het Christendom bekeerden. ∫
grafisch met elkaar verbinden niet onbelangrijk. Het belichaamt de reis van “het lichaam van de Oemma”, die elke dag opnieuw getekend en hertekend wordt, afhankelijk van tijd en context. Het zijn de lijnen van globalisatie, migratie, transculturele en transnationale netwerken waardoor dit lichaam zich steeds opnieuw tot nieuwe gedaantes transformeert. Het geeft de verbondenheid weer, die onzichtbaar, doch erg belangrijk is voor de islamitische gemeenschap over de wijde wereld. Wat het beheer van de diversiteit betreft, vormt islam de staatsgodsdienst in Maleisië. Tegelijkertijd heeft bijna de helft van de bevolking een andere geloofsovertuiging. Dit is zeker het geval voor Maleisisch-Borneo. Hierdoor is de zichtbaarheid van de Ramadan er nog minder dan in het schiereiland Maleisië. Daarnaast telt de regio bijna 30% Chinezen en een kleiner percentage Indiërs. Die laatsten zijn tijdens de koloniale periode aangetrokken om de economie op gang te brengen. In Maleisië wordt het islamitisch deel van de bevolking ‘Malay’ (Maleis) genoemd. De andere bevolkingsgroepen worden ‘Malaysian’ (Maleisisch) genoemd.
∫ De ene keer ervaar
je je in een islamitisch land, de andere momenten waan je je in het regenwoud in Brazilië. Dat werkt voor de buitenstaander misschien verwarrend, maar de bevolking gaat hier flexibel mee om. ∫
Het koloniale tijdperk liet haar sporen na, zowel in het culturele als in het religieuze leven. Zo zie je dat de oorspronkeljke bevolking bestaande uit stammen uit het regenwoud vooral zich tot het Christendom bekeerden. Bij een bezoek aan de Bidaye (Zuid-Borneo) en de Rungus (Noord-Borneo), viel het dan ook op dat zij niet aan de ramadan hoefden mee te doen. Beide stammen wonen in het regenwoud en spreken een eigen taal. Ze hebben hun eigen kerken. Terwijl sommige stammen weer diverse animistische religies aanhangen, bekeerden anderen zich onder invloed van de Engelse aanwezigheid tot het Christendom .
60 ⎬ MANAzine 2012 ~ nr 04
Al deze verschillende elementen dragen bij tot de veelzijdige complexiteit van dit land. En toch lijkt men eerder pragmatisch om te gaan met diversiteit. Het is ook binnen deze context of achtergrond dat de hoedanigheid van de islambeleving moet gezien worden. De ene keer ervaar je je in een islamitisch land, de andere momenten waan je je in het regenwoud in Brazilië. Dat werkt voor de buitenstaander misschien verwarrend, maar de bevolking gaat hier flexibel mee om. Zo zijn er heel wat gemengde huwelijken, zowel in etnische als in religieuze achtergronden. Als diversiteit minder een probleem vormt en als er natuurlijker mee wordt omgegaan, wordt vasten ook iets natuurlijker. In de verschillende reisgidsen die ik doornam viel mij de negatieve toon op waarin er over de islam in Maleisië wordt geschreven. Volgens de Lonely Planet (dé bijbel van de backpackers en andere reizigers) zijn de vrouwenrechten erop achteruit gegaan sinds de islam haar intrede heeft gedaan. Islam wordt daarin als een achteruitgang van de positie van vrouwen gezien. Daarnaast word ik gewaarschuwd voor een radicalisering van de islam. Verder lees ik op reissites paniekmails met vragen zoals: zijn de winkels tijdens de ramadan nog open en hoe zit het met de eetstalletjes? Mag je in bikini lopen tijdens de ramadan?
Ramadan en tropische rijkdom Ramadan in een tropische omgeving, op het Zuidoost-Aziatisch continent, heeft een nieuwe dimensie toegevoegd aan mijn beleving van het vasten. De lichamelijke sensatie van vasten verandert als gevolg van de sociale context.
Voedselmarkt in Kota Kinabalu, Sabah, Borneo ∫ foto: Birsen Taspinar ∫
Ik werd teruggeworpen op vragen waar ik niet onmiddellijk een antwoord op had. Wat betekent ramadan tussen tropische natuurlijke rijkdommen? De tropische regenwouden, de rijkdom aan vruchtbare grondstoffen, de exotische vruchten, de biodiversiteit in de fauna en flora, de ongerepte stranden,...? Wat betekent ramadan in een context waar veel natuurlijke rijkdom is, doch honger en waterschaarste veel frequenter voorkomt? Wat betekent vasten als je hele stukken regenwoud weggemaaid ziet worden om plaats te maken voor palmbomen die dienen voor de consumptie van palmolie, dat gebruikt wordt in heel wat producten zoals shampoo maar ook in voedsel? Wat is de betekenis van vasten als je de schade van dynamietvissers ziet op de fauna en flora onder water? Dit zijn allemaal ecologisch niet verantwoorde wijzen van omgaan met de natuur en haar rijkdom.
Vasten is bewust omgaan met de rijkdom van de natuur. Vasten is dus ook de waarde van het voedsel te leren kennen en ecologisch en duurzaam bewust te zijn. Vasten is ook denken aan de komende generaties en welke planeet we hen doorgeven. De mythologie van de oorspronkelijke stammen probeerde al antwoorden te vinden op deze vragen. Een legende van één van de volksstammen, de Kadazandusuns, in de regenwouden van Sabah, verhaalt ons over honger en transformatie. Kinoroingan offerde zijn enige bloedmooie dochter, Huminodun, om de mensen te redden van honger omdat ze niets hadden om te planten en te zaaien. Haar lichaamsdelen (ogen, tanden, ribben, hoofd) transformeerden en kwamen terug als verschillende soorten planten en zaden.
∫ Wat betekent
vasten in een context van overproductie en overconsumptie, dé grote monden die onze planeet vandaag de dag opeten? ∫
Wat betekent vasten in een context van overproductie en overconsumptie, dé grote monden die onze planeet vandaag de dag opeten? Hoe gaat “het lichaam van de Oemma” om met “het lichaam van moeder aarde”? ⎬ 61
