STUK
BOEK
2
3
D U HO N I Racquelle 54-57
Inleiding 6-13
Op school werd er nooit gesproken over kindermishandeling terwijl het om mij heen gebeurde. Jullien 58-61
Joke van Leeuwen 14-15 Gedicht Zie wat ik zeg. Shehab 16-19
ik wil iets doen tegen kindermishandeling. We zijn begonnen met theater.
Anna 20-23 In mijn klas zit een meisje dat thuis wordt mishandeld. Het lijkt alsof de school niet weet wat ze moet doen. Ahmed 24-27
Mijn stiefvader mishandelde mijn moeder, mijn broertje en mij. We zijn weggevlucht. Clara 28-31
De scheiding van mijn ouders.
Cléo 32-35 Mijn broer misbruikte mij tot ik begon te spreken. 36-37 Seksueel misbruik. En dan? Tatyana 38-41 Waarom ik uit huis ben gevlucht en wat er daarna gebeurde. Yvonne 42-45 Dalorim 46-49
Ze mishandelde haar eigen kinderen. Totdat ze dement werd.
Zonder vader / boze moeder. Wat doe je? Zoë 50-53
4
eén juf van school durfde ik te vertrouwen.
Ellen 62-65
Ik moest zwijgen van de katholieke kerk. Ik spreek toch!
Matthias 66-69
Mijn vriendin werd nonstop gekleineerd door haar ouders.
Sharon & Jennifer 70-73 Yessie 74-77 Sunita 78-83
Mijn vader was er nooit. Ik leerde van mijn moeder dealen.
Onze positieve ervaringen in de jeugdzorg + wat anders zou kunnen.
De kinderen van onze buren werden mishandeld. Hoe reageer je?
In mijn hele leven heb ik 103 ‘hulpverleners’ gehad. Maar twee daarvan durfden mij recht in de ogen te kijken.
Harde cijfers
88-89
Nederland en Vlaanderen Chantal
Teddy
92-93
discussie-discussie
90-91
Wat je moet weten.
Onze rechten. 94-123
Zes stellingen om over van mening te verschillen. 124-125 5
“Wij hebben het meegemaakt en vinden het niet normaal. Als jij het meemaakt mag je het ook niet normaal vinden. Zoek hulp, steun elkaar en gebruik dit boek om met elkaar te praten over geweld in opvoeding en relaties”. Eerst dacht ieder van ons dat ie de enige was die het thuis, of in de omgeving, meemaakte. Dat blijkt niet zo te zijn. Honderdduizenden jongeren in Nederland en Vlaanderen maken mee dat ze verwaarloosd, mishandeld, vernederd of misbruikt worden. Wij vinden dat niet normaal! Dus maken we theater voor uitvoeringen op school&straat. We maken korte filmpjes voor YouTube en onze eigen site. We geven workshops voor jongeren (en volwassenen). En nu dit boek. Verteld, vormgegeven en gefotografeerd door jongeren. Een boek om te gebruiken. Weet dat je niet de enige bent / doe iets wanneer je weet of een vermoeden hebt dat iemand in jouw omgeving mishandeld, verwaarloosd of misbruikt wordt / gebruik dit boek om met elkaar te discussiëren over geweld in opvoeding en relaties. Zeventien verhalen van jongeren over eigen ervaringen + zeven discussies over hot items + achtergronden en tips. Shehab, Racquelle, Dalorim, Jullien, Ellen, Cléo, Zoë, Clara, Mathias, Sunita, Yessie, Tatyana, Ahmed, Yvonne, Anna, Sharon en Jennifer vertellen hun verhaal. Jongeren uit Nederland en Vlaanderen. Gebaseerd op eigen ervaringen. Recht in de camera en niet anoniem. Behalve Ellen, Cléo en Zoë die anoniem willen blijven. Zij hebben broertjes of zusjes of kindjes en willen niet dat die gepest gaan worden omdat zijzelf seksueel zijn misbruikt. Maar iedereen vertelt zonder schaamte. En iedereen weet zeker dat je erover moet spreken met iemand die je vertrouwt. Op het moment dat je het zelf wil. Want de mishandeling is slechts een deel van onze geschiedenis, we zijn meer dan dat. De zeven discussies in dit boek zijn gehouden op scholen. Jongeren van STUK spraken met scholieren. ‘Mag je geslagen worden door je ouders?’, ‘Is huiselijk geweld kindermishandeling?’, ‘Wat kan je doen’, ‘Kan je op
6
jouw school ondersteuning krijgen?’ In dit boek steeds een stelling plus informatie en dan daarna een pagina met meningen uit de school-discussies. Achtergronden en tips. ‘Harde cijfers van Nederland en Vlaanderen op een rijtje’. ‘Wat je moet weten’ 7 tips van Chantal. ‘Tips’ van Cléo voor iedereen die seksueel is misbruikt en tips voor de mensen om hen heen. Jongeren hebben STUKBOEK gemaakt. De verhalen zijn vertelt door jongeren. Studenten van de HKU hebben de verhalen vormgegeven. Zij studeren om illustrator te worden en hadden al een keer met elkaar een goed gelukt boek gemaakt. Iemand van ons zag dat en vond het erg mooi. Alle foto’s zijn gemaakt door jongeren uit Vlaanderen en Nederland. Behalve de grote foto’s van Sunita. Die hebben we gekregen van de beroeps-fotograaf en volwassene Vincent van den Hoogen. STUK STUK is een groep jongeren die steeds groter wordt. STUK is ontstaan in 2005. Shehab, toen 15 jaar, wilde iets doen tegen kindermishandeling. Hij had dingen in zijn omgeving meegemaakt waardoor hij dacht dat het goed zou zijn om een theaterstuk te maken dat zou eindigen met de vraag Wat kunnen we hier met z’n allen aan doen? Shehab vond andere jongeren die mee wilden doen. De meesten met eigen ervaring. Anderen omdat ze graag mee wilden doen. Sommigen omdat ze van theater maken houden of omdat ze kindermishandeling onrechtvaardig vinden. Shehab zorgde voor twee regisseurs die konden helpen. In de herfstvakantie van 2005 werden we een groep en maakten we de voorstelling. Dat was tijdens de ramadan waar sommigen van ons aan meededen. Maar de moeder van Ahmed liet lekker eten brengen zodra de zon onder was. We noemden de voorstelling STUK en het was een groot succes. We speelden voor schoolklassen die naar een theater kwamen. Veel voorstellingen in Nederland en Vlaanderen en het publiek was enthousiast. STUK duurde 30 minuten en daarna een gesprek met het publiek. ‘Wat is kindermishandeling’ en ‘Wat kan je doen?’. In de zaal alleen maar jongeren. Of het normaal is dat je door je ouders geslagen wordt. Of het normaal is dat je
7
ouders altijd ruzie maken. Of het normaal is dat iemand uit je familie aan je zit op een manier die jij niet wil. Het lijkt wel normaal omdat het zoveel vóórkomt, maar wij vinden het niet normaal. We spraken erover en wisselden ervaringen uit en bespraken wat je kan doen. Ook voor elkaar. Sommigen in het publiek wilden gelijk zeggen wat ze meemaakten. Die zeiden dat soms voor het eerst. We zorgden voor opvang als dat nodig was. Weer anderen hadden er nog nooit van gehoord. Maar nu dus wel! We zorgden er altijd voor dat er iemand in de zaal was die je kon helpen. De scholieren kregen na de voorstelling nog een extra les over het onderwerp. We traden ook op voor volwassenen. Mensen van bureau’s jeugdzorg, van gemeentes, op conferenties en congressen. Het stomme was dat we daar ook volwassenen tegenkwamen die bang voor ons waren. Volwassenen vinden het moeilijk om over kindermishandeling te praten. Misschien wel omdat ze zelf kinderen hebben. Als ouder ben je altijd onzeker. (Was ik toen niet te streng? Heb ik mijn kind niet te veel aan haar lot overgelaten?) Alle ouders twijfelen wel eens of ze het wel goed doen. Veel volwassenen hebben een groot gebrek aan openheid om te praten over problemen bij opvoeding. Ook mensen die met jongeren werken hebben weerstanden om normaal met ons te praten. Ik kan het niet - ik wil het niet - ik zie het niet - het is er niet. Nou ja, dan komen wij langs en dan gaat dat een stukje beter, hopen we. Maar we zijn er in de eerste plaats voor jongeren. We zijn gestopt met dit STUKtheater en we zijn nieuwe dingen gaan doen. STUKQUIZ Voor de gesprekken met ons publiek hebben we een quiz bedacht met stellingen. Iedereen in de zaal krijgt een rood en een groen papiertje. Rood is ja en groen is nee (of andersom, of andere kleuren) en rood+groen betekent twijfel. Wij geven een stelling. Bijvoorbeeld ‘Je krijgt een tik van je ouders omdat je iets verkeerd heb gedaan. Is dat Kindermishandeling ja of nee?’ Dan steekt iedereen een papiertje omhoog en gaan wij langs met mic’s om te vragen waarom. Bijna iedereen zegt ‘nee’ op deze stelling. Dan vragen we ‘OK, doe eens voor op mijn hand. Hoe hard is dat tikje?’. Dan krijg je een echt zacht klapje. Bijna een aai. Dan vragen we door en gaat
8
het al snel over ‘wat is te hard?’, ‘waar wordt geslagen?’, ‘hoe vaak?’, ‘wanneer is het vernederend?’, ‘is de relatie herstelbaar?’ Wij vinden het trouwens erg raar dat een volwassene een jonger mens, een kind mag slaan. Dat is toch niet normaal? STUKquiz en meningen uit het publiek staan ook in dit boek. Om te gebruiken! STUKYOUTOO.com Filmpjes voor YouTube. In 2008 vroeg Myra ter Meulen aan STUK of we filmpjes wilden maken voor op internet. Als je tot die tijd ‘kindermishandeling’ intypte op YouTube kwam je niets bijzonders tegen. Een lege schommel met een heftig nummer van Dolly Parton eronder. Of je zag alleen erge foto’s van mishandelde kinderen. Niets waar je steun door krijgt. Dus we zijn filmworkshops gaan geven op scholen. Op het Pius X in Antwerpen en het IVKO in Amsterdam. Jongeren hebben filmpjes gemaakt en zijn op een nieuwe website gezet www.STUKYOUTOO. com. De filmpjes duren kort en zijn verschillend. Statements op de camera, music-clip, reportage, straatinterview, fictie, poppenspel. Nu staan er bijna 90 filmpjes op YouTube en die zijn al meer dan 100.000 keer bekeken in een jaar. Vooral door jongeren. De filmpjes worden gelinked in social media als hyves, my-space en facebook. En de filmpjes worden gebruikt in het onderwijs. Van basisschool tot universiteit. Op de site staan ook tips en telefoonnummers voor meer informatie en hulp. WORKSHOPS Jongeren die aan STUKYOUTOO meewerkten wilden ook meedoen met STUK. We geven nu workshops met de filmpjes aan andere groepen jongeren (scholen, jongerencentra). Net als vroeger met het theaterstuk. We laten een paar van onze filmpjes zien en dan doen we de STUKQUIZ. Met dezelfde stellingen. We hebben ook nieuwe stellingen bedacht. Bijvoorbeeld: Je zit in een bus waarin weinig mensen zitten. Voor je valt een meisje van 3 jaar van de bank op de grond op haar hoofd. Ze blijft liggen, huilt en je ziet dat ze pijn heeft. De moeder doet niets en zegt alleen: Dat komt er van! Doe je iets Ja of Nee?
9
FORUM STUK Forumtheater is heel tof om te doen. We spelen een korte scène die slecht afloopt voor de hoofdrolspeler. Dan spreken we met het publiek. Wat heb je gezien? Wie werd onderdrukt? Hoe kan de hoofdrolspeler z’n veiligheid verbeteren? Wat herken je? Daarna spelen we de scène nog een keer. Maar nu mag het publiek de hoofdrolspeler of de bystander vervangen. Je hoeft dan alleen maar STOP te roepen. Dan gaat de scène verder. De vervanger probeert andere oplossingen. Daardoor eindigt de scène anders. Op deze manier oefenen we voor de werkelijkheid. Om die te kunnen veranderen. Alle scènes zijn vanuit onze eigen ervaringen. Dat betekent niet dat je jezelf speelt. Vaak is het juist sterker om b.v. je stiefmoeder die je de hele dag kleineert te spelen. Jij weet precies hoe die zich gedraagt. Ons publiek is enthousiast over onze voorstellingen en we hebben veel lol. Voor sommige jongeren is het een bevrijding. STUK INTERNATIONAL In STUK is geen sprake van ‘autochtonen’ en ‘allochtonen’. We houden niet van die woorden. Iedereen op de wereld is ooit migrant geweest. Velen van ons zullen of willen migrant worden. Wij zijn Vlaamse en Nederlandse jongeren met ouders of grootouders uit allerlei landen in de wereld. Voor STUK geldt: Kindermishandeling komt overal voor. Maakt niet uit welke cultuur. Het gaat om de gesloten groepen. Gezin, familie, godsdienst, internaten, jeugdhuizen, gevangenissen, leger, bedrijven, een wijk. Om maar wat te noemen. In gesloten groepen zijn er volwassenen die kinderen en jongeren mishandelen en misbruiken. Die op kinderen en jongeren hun onmacht afreageren. Of hun opvattingen botvieren. Omdat die volwassenen getraumatiseerd zijn door oorlog, of mishandeling in hun eigen jeugd. Of te gestrest zijn door armoede of werkeloosheid. Gestrest door migratie in een land dat je niet welkom heet. Of omdat ze de opvoeding niet aankunnen maar geen hulp weten te zoeken. Of omdat zij het zo hebben geleerd van hun ouders. En dan geen idee hebben hoe ze het anders kunnen doen.
10
Het idee van STUK is eenvoudig en helder. Jongeren informeren jongeren dat het niet normaal is. Niet anoniem (als dat kan) en recht in de camera: Wij hebben het meegemaakt en we vinden het niet normaal. Wanneer jij het meemaakt mag je het ook niet normaal vinden. Besef dat je niet de enige bent. Zoek hulp bij iemand die je vertrouwt. Op het moment dat het jou uitkomt. Spreek erover met elkaar. Help elkaar.
We zijn nieuwsgierig hoe het is buiten Nederland en Vlaanderen. Dus we zijn met een groep jongeren in Mostar (Bosnia-Herzegovina) gaan samenwerken. Dat is goed gelukt. Zij maakten al forumtheater tegen geweld. Nu gaan ze ook een STUK-groep opzetten die filmpjes op hun website gaan zetten. We hebben contacten in Tiblisi, Oxford , Parijs, Hamburg, Berlijn, Athene en Stockholm. Wanneer we een nieuwe groep opzetten doen we dat met STUK-jongeren uit tenminste twee andere landen. VOLWASSENEN in dit boek Er is één hoofdstuk waarin volwassenen voorkomen! STUK is twee keer uitgenodigd om op een congres van het Emma Kinderziekenhuis een workshop te geven. Dit ziekenhuis doet heel veel tegen kindermishandeling. Wanneer bijvoorbeeld een kind met verwondingen bij de eerste hulp komt, wordt er direct gecheckt of die wonden zijn veroorzaakt door mishandeling. De verplegers en artsen weten dan wat ze moeten doen. Maar dat is stom genoeg niet overal zo. Veel volwassenen die met kinderen te maken hebben durven niet openlijk met (een vermoeden van) kindermishandeling om te gaan. Onderwijzers, verpleegkundigen, huisartsen, politieagenten, speeltuinvrijwilligers bijvoorbeeld. Ze zien of vermoeden mishandeling maar doen niets. Er zijn volwassenen die zelf vroeger zijn mishandeld of misbruikt en hun verleden nog niet hebben verwerkt. Daardoor slaan ze dicht wanneer ze mishandeling bij een kind zien of vermoeden. Anderen denken ‘Misschien vergis ik me wel’, ‘Het kost heel veel werk om me daar mee bezig te houden’, ‘Dat past niet mijn taakomschrijving’, ‘Straks krijg ik een boze vader op de stoep’. En ze laten het kind aan hun lot over. Door weerstanden. Dat is natuurlijk vrij gek! Wanneer je het niet durft of aankan, vraag dan iemand anders. Of zorg voor een goede organisatie op jouw bureau, school, ziekenhuis. Zodat je niet alleen verantwoordelijk bent. Maar doe iets!
11
Tijdens een congres van het Emma Kinderziekenhuis waar STUK ook was kwamen allerlei volwassenen bij elkaar om te praten over hun weerstanden. We hebben daar mensen geïnterviewd en die interviews hebben we op onze website gezet. Vier van hen staan in STUKBOEK. STUKsupport Financieel is STUK mogelijk gemaakt door Stichting Kinderpostzegels Nederland, BZN ATLAS uit Vlaanderen en De Vlaamse Overheid. We hebben twee keer de Jan Brouwerprijs gewonnen die elk jaar wordt uitgekeerd voor het meest veelbelovende preventieproject. Deze prijs wordt toegekend door de Stichting Voorkoming Kindermishandeling (VKM). Die prijs hebben we gebruikt om dit boek te maken. Vanaf het begin zijn we ondersteund door hele toffe mensen. Alle namen die we konden bedenken en terugvinden hebben we bij elkaar gezet. Zie achterin het boek. ONZE POSITIE Onze positie. Het is voor ons als mishandelde, verwaarloosde of misbruikte kinderen en jongeren niet vanzelfsprekend om iets tegen de mishandeling te doen. Als kind heb je een natuurlijke loyaliteit voor je ouders en we zijn van hen afhankelijk. Angst voor de gevolgen voor het hele gezin, schaamte en schuldgevoel, onwetendheid en onzekerheid, angst voor tegenmaatregelen van ouders of andere familieleden. Daardoor kunnen maar weinig kinderen en jongeren op eigen kracht hulp inschakelen. Het gebruiken van geweld bij opvoeding - uit onmacht of opvatting - en de ongelijkwaardige verhoudingen tussen mannen en vrouwen, zijn vrijwel onbespreekbaar. Armoede, werkeloosheid, te weinig scholings- en opleidingsmogelijkheden, egoïstische ambities zijn belangrijke veroorzakers van kindermishandeling en huiselijk geweld. En ook zo bizar: ouders geven die opvoeding met geweld aan hun kinderen door en die weer aan hun kinderen! Bange en luie volwassenen. Volwassenen hebben een groot gebrek aan openheid over problemen bij opvoeding. Gewoon accepteren dat je problemen kan hebben, is voor veel al moeilijk. Zelfs de volwassenen die
12
met jongeren werken hebben weerstanden om normaal met ons te praten, signalen serieus te nemen en goede samenwerking in hun team te organiseren. Ik kan het niet - ik wil het niet - ik zie het niet - het is er niet.
Gebrek aan informatie. Ondanks het bestaan van zinvolle sites van b.v. het Nederlands Jeugdinstituut, Kindertelefoon Nederland en de Vlaamse Kinder en Jeugd Telefoon (KJT), Vertrouwenscentrum Kindermishandeling, ‘t JAC en Hulpmix.nl is er weinig informatie voor jongeren te vinden in onze eigen stijl in onze eigen taal. Scholen. Er is een groot gebrek aan voorlichting en begeleiding vanuit scholen. Scholen en docenten durven het gewoonweg niet aan. Het onderwerp wordt als te precair gezien en scholen voelen zich vaak onvoldoende toegerust om nazorg te kunnen bieden. Of zijn bang voor eventuele gevolgen. Ook het eigen verleden van de docent met mishandeling of huiselijk geweld, kan adequate voorlichting en begeleiding belemmeren. Deze terughoudendheid maakt dat wij de volwassenen op school weinig in vertrouwen durven nemen. We maken te vaak mee dat de volwassene eigenlijk de kant van de ouders kiest. Gebruik dit boek! Har Tortike, namens STUK
13
14 gedicht Zie wat ik zeg Joke van Leeuwen
Shehab 16
18
19
Anna 20
22
23
Ahmed 24
26
27
Clara 28
30
31
Cléo 32
34
35
p Ti
s
VA
N
eo l c
seKsUeel misBrUiK. en dan? vanuit mijn eigen misbruik ervaringen, wil ik jullie wat tips geven. Tips voor de slachtoffers, en tips voor de naaste omgeving.
Bij een vermoeden Wanneer je een vermoeden van seksueel misbruik of kindermishandeling hebt, spreek dan eerst eens met het kind, de jongere. Luister naar wat hij of zij te vertellen heeft. Wat je ook doet, doe er in ieder geval iets aan, in plaats van het kind aan zijn of haar lot over te laten. Velen zeggen wel, dat is toch normaal, dat je daar iets aan doet, maar in de praktijk lijkt het toch niet zó normaal.
Tips voor slachToffers
onvoorwaardelijk aanwezig Maak duidelijk dat het kind ten allen tijde bij jou terecht kan wanneer het met iets zit, of wanneer het een probleem heeft etc.
lotgenotencontact Ik heb enorm veel steun gekregen van lotgenoten. Als je op internet lotgenotencontact intypt, krijg je een hele hoop internetsites waar jij je gevoelens, gedachten en eventuele gebeurtenissen kan delen en waar je ook herkenning, erkenning en steun kan vinden. Er zijn ook lotgenotengroepen die je kan bezoeken.
Tijd en ruimte Geef het kind ook de tijd en ruimte om een vertrouwensband op te bouwen. Wijs het kind ook zeker niet af wanneer het er lang over doet om iets te zeggen, want praten is echt de moeilijkste stap. Help om die geheimhouding te doorbreken. Speel in op wat het kind wel zegt en vooral: “respect en vertrouwen” zijn de sleutel tot alles!
Geef aan wat jij verwacht De mensen rondom je zijn niet helderziend, hoewel je dat misschien graag zou willen. Soms zien ze zelf niet eens dat er iets scheelt. Ze maken niet door wat jij doormaakt. Dus zeg gewoon wat er scheelt en wat je van hen verwacht. Durf hulp te vragen, hoe moeilijk het ook is.
lichaamstaal Luister niet alleen met je oren, maar ook met je ogen: het kind zegt heel vaak met woorden dat alles oké is en alles goed gaat. Maar de lichaamstaal laat vaak andere dingen uitschijnen. Stel altijd: verbaal kan men liegen, maar non-verbale taal liegt nooit.
het is niet jouw schuld Wat anderen ook zeggen, het is niet jouw schuld, het is niet jouw fout. Hoe moeilijk het ook is om het te geloven. De volledige schuld en verantwoordelijkheid ligt bij de dader. Jij bent het slachtoffer, je mag er gerust over spreken, je mag gerust hulp en steun vragen en vooral, je hebt recht op erkenning en herkenning. Niets of niemand kan de dader goedpraten.
Geen dwang Dwing het kind nooit om iets te zeggen wat het niet wil, dwing het kind ook niet om gevoelens te tonen. Je doet eigenlijk al enorm veel door er gewoon te zijn. En natuurlijk ook door hem of haar te steunen, steun die ze al dan niet zelf vragen.
praat erover Praat erover met iemand die je vertrouwt. Anderen kunnen je pas helpen wanneer jij het toelaat dat ze je helpen, dat kan dus enkel door erover te praten. Praten, het delen van je geheim is de eerste, de moeilijkste, maar ook direct de belangrijkste stap, want die stap zet de hele verwerking in gang. confrontatie Confrontatie met de dader, indien de dader gekend is natuurlijk, het is geen noodzaak, maar het kan je ontzettend vooruit helpen in je verwerking. Soms, met de nadruk op soms, beseft de dader niet eens wat hij of zij eigenlijk allemaal teweeggebracht heeft bij jou. Daarom is confrontatie wel belangrijk. Zeg hem of haar hoe jij je voelt, zeg, wat je wil zeggen, soms kan je nog met vragen zitten, stel deze. Het lucht enorm op en het maakt ook, dat indien je dat wil, je de dader ook kan vergeven. MAAR VOORAL, het maakt dat jij verder kunt in je verwerking. Wanneer praten te moeilijk is Wanneer praten te moeilijk is of de stap veel te groot, kan je het opschrijven in een dagboek, in een gedicht, in een brief. Je kan het ook gewoon opschrijven voor jezelf, om je hart eens te luchten, of om alles eens te relativeren, of gewoon omdat je een aantal dingen kwijt wilt. Ook in therapie is dit mogelijk, schrijf de dingen die je aan je therapeut wil zeggen op. Lees de brief voor of laat je therapeut hem zelf lezen. Wanneer het met woorden niet lukt kan je het altijd tekenen. Want woorden kunnen soms enorm kwetsen. verwacht niet te veel Verwacht niet van jezelf dat alles steeds goed gaat, of dat je alles steeds aankan, want dat is niet de realiteit. Het zal altijd wel met ups en downs gaan. Je hoeft niet altijd te vechten, je moet je ook niet altijd sterk houden en moedig zijn. Natuurlijk gaat het af en toe eens wat minder goed, natuurlijk mag je af en toe eens opgeven en natuurlijk moet je niet altijd moedig zijn en je sterk houden. Verwacht niet te veel van jezelf.
36
Tips voor de omGevinG
Wel willen praten, maar niet kunnen Wanneer je merkt dat het kind wel wil praten, maar het niet durft, vraag dan of ze het niet eens wil tekenen of opschrijven. (Vaak is er tegen het kind gezegd geweest dat ze nooit over het geheim mocht praten, schrijven en tekenen is niet spreken.) Probeer dat ook duidelijk te maken aan het kind. automutilatie Wanneer je merkt dat het kind automutileert (zichzelf beschadigd) laat dan merken dat je niet akkoord bent met wat ze doet, maar steun haar wel. Want vaak is het een manier van overleven, de enige manier die voor hem of haar efficiënt blijkt (dat voelen ze toch zelf zo aan). Dreig ook zeker en vast niet met het afpakken van scherpe voorwerpen, dat haalt toch niets uit, kinderen en jongeren zijn inventief genoeg. Dreig ook nooit met: “als je het nog eens doet ben ik je vriend niet meer” of “ik wil het niet meer zien want dan help ik je niet meer verder”. Deze dreigingen kunnen juist nog meer leiden tot automutilatie of tot verlies van vertrouwen in jou. Geen schuld Maak het kind nog eens extra duidelijk dat hij of zijn niet in de fout is en hem of haar geen schuld treft. Het kind zal ook moeite hebben om dat te geloven. aantrekken en afstoten Slachtoffers willen dolgraag steun, liefde en vriendschap, maar wanneer je te dichtbij komt of wanneer ze je juist het meeste nodig hebben, zullen ze je juist afstoten. Probeer op die momenten de gulden middenweg te vinden. Neem afstand, om hem of haar ruimte te geven, maar neem niet té veel afstand. Maak ook duidelijk dat je er nog steeds bent wanneer hij of zij je nodig heeft.
Luister niet alleen met je oren maar ook met ogen en hart. 37
TAT YA N A
38
Tatyana
40
41
Yvonne 42
44
45
Dalorim 46
48
49
Zoë 50
52
53
Racquelle 54
56
57
Jullien 58
60
61
Ellen 62
64
65
Mathias 66
68
69
Sharon
Jennifer 70
72
73
Yessie 74
76
77
SUNITA
78
Mijn start
Ik werd al op m’n 3e jaar met m'n zus die twee jaar ouder is uit huis geplaatst. Mijn vader was alcoholist en mishandelde en misbruikte mij en m’n zus. Hij mishandelde ook mijn moeder. We moesten naar het tehuis ‘De Koperwiek’. Na anderhalf jaar worden we gescheiden. Mijn zus wordt in een pleeggezin geplaatst, maar ik moet nog een aantal jaar blijven in ‘De Koperwiek’. Ik ben daar seksueel misbruikt door oudere jongens van het tehuis. Ze speelden seksuele spelletjes met mij. Op m’n 6e jaar moet ik naar een pleeggezin. In dat gezin zijn drie oudere jongens maar die doen me niets. Het is een heel christelijk gezin. Ik weet dat mijn voogd tegen de pleegouders heeft gezegd: “je moet haar uitdagende gedrag naar mannen gewoon negeren, haar niet op schoot nemen en afstand houden”. Deze tip namen ze letterlijk en daardoor kreeg ik geen liefde, geen aandacht maar ook geen enkele vrijheid. Mijn haar werd kort geknipt, ik mocht niks, ik leefde onder een streng christelijk regime. Dat is toch geestelijke mishandeling? Sowieso was ik het enige donkere kind in een blank, christelijk dorp. Ik had
voortdurend het gevoel: ik hoor niet bij deze mensen, en zij moeten mij niet. Ik heb geprobeerd hierover te klagen bij mijn voogd, maar die zei gewoon “nee joh, dit zijn goede, christelijke mensen en ze zijn goed voor je”.
IJskoningin
Op m’n 13e ben ik weggelopen. Ik woonde een paar weken op straat, sliep bij een vriendinnetje en daarna kwam ik in de crisisopvang, op drie verschillende plekken. Toen moest ik naar Zetten (OG Heldringstichting), een jeugdinternaat voor kinderen met ernstige gedragsproblemen. Daar werd ik erg gepest door de andere jongeren die daar zaten. Sommigen zaten daar omdat ze overvallen hadden gepleegd of erger. Ik was ontzettend bang. Op een keer ben ik gaan vechten met een ander meisje. En dat won ik! Toen dacht ik: dít is wat ik kan. Vanaf dat moment ben ik blijven vechten. Iedere nieuweling die binnenkwam op de groep werd eerst door mij in elkaar getrapt. Dat ging heel extreem. Ik sloeg met kettingen en zelfs met een hamer. Hoe meer ik anderen onderdrukte, hoe hoger ik kwam in de groep. Uiteindelijk werd ik door iedereen
‘de ijskoningin’ genoemd. Maar het ging natuurlijk helemaal niet goed met me. Ik kwam in steeds grotere problemen. Niemand wist hoe ze op mij moesten reageren. De leiding is er nooit voor me geweest. Als ik om hulp vroeg werd het vrijwel direct een discussie. Als ik ook maar iets te hard schreeuwde, dan drukten ze op een knopje en kwamen er drie beveiligers, van die kleerkasten, die me op de grond gooiden en me vasthielden. Ik was een meisje van 13 van 1.60 meter en 40 kilo, en dan word je op de grond gewerkt.
door de rechter besloten dat ik niet naar Huize Alexandra zou gaan, maar naar het Sophiahuis in Apel-
Time-Out
doorn (Rentray). Ik kom weer terecht in een leefgroep. Met andere jongeren met gedragsstoornissen en psychiatrische problematiek. En ook hier zien ze mij niet, en is er niemand die echt naar me luistert. In het Sophiahuis ben ik door de groepsleider een keer aan mijn haren over de grond gesleurd en de trap op geschopt. Toen heb ik een klacht ingediend. Die is echter nooit door de klachtencommissie behandeld. Deze groepsleider had al vaker jongeren mishandeld, geschopt of aan de haren getrokken. Als groep hebben we toen afgesproken dat als hij weer zoiets bij één van ons zou doen, dat we dan met z’n allen op
Toen ik bijna 15 jaar was dreigden ze met overplaatsing naar Huize Alexandra. Dat is een gesloten justitiële inrichting voor meisjes in Almelo. Maar ik werd eerst in een Time-Out project geplaatst, in een gezinssetting. Dat was gelijk helemaal anders dan wat ik ooit had meegemaakt! Dat waren echt geweldige mensen. Voor het eerst werd ik als een normaal persoon gezien! Van hen kreeg ik liefde en aandacht. Die maanden in de Time-Out heb ik niet gevochten. Dat hoefde niet meer, want er was niemand die mij wilde onderdrukken. Maar slim, na een half jaar werd 80
hem zouden springen. Op mijn 16e ga ik op kamertraining. Het ging wel iets beter met me maar ik toen ik 18 was moest ik voor de vierde keer voor de rechter verschijnen voor een geweldsdelict. Ik was net bevallen van m’n zoontje. De vader van mijn kind is gewelddadig en mishandelt me. Gelukkig krijg ik hulp van Youth at Risk. Ik verlaat mijn vriend en kom met mijn baby van drie maanden voor de rechter. Ik heb de rechter gesmeekt om mij geen hechtenis te geven, want ik wilde zelf voor mijn kind zorgen. Gelukkig trof ik een goede rechter. Hij zag dat ik dit nu écht goed wilde doen. Ik heb vier jaar voorwaardelijk gekregen. Veel, maar ik heb me aan mijn woord gehouden. De rechtbank heb ik nooit meer gezien van binnen.
Mijn kindje, een keerpunt
De geboorte van mijn kind was echt een keerpunt in mijn leven. Ik ging op mezelf wonen en ik volgde een opleiding. Ik kreeg een nieuwe vriend, die goed is voor mij en mijn kind. Ik maakte mijn SPW-opleiding af en vond een baan in de jeugdzorg, en later in de vrouwenopvang. Het gaat nu goed met me. Ik heb nu
twee kinderen en ik woon samen met mijn vriend. De afgelopen jaren vecht ik voor verbetering van de jeugdzorg en voor een andere aanpak van kindermishandeling. Ik doe ook al een paar jaar mee met de STUK-workshops voor scholieren en volwassenen. Het werk in de Vrouwenopvang is echt leuk. Ik werk met slachtoffers van loverboys en meiden die te maken hebben met eer gerelateerd geweld. Deze organisatie past goed bij me. We leggen niks op, maar stellen vooral vragen en proberen zoveel mogelijk aan te sluiten bij de behoeften van onze cliënten. Dat hadden mijn eigen hulpverleners vroeger ook wel vaker kunnen doen. Ik was boos en bang. Maar niemand vroeg aan mij: ‘Wat heb jij nodig om uit deze situatie te komen?’ Naast mijn werk en moederschap ben ik ook sinds kort lid van
de PvdA-fractie in de gemeente Apeldoorn, met als portefeuille ‘jeugdbeleid’. Samen met collega’s van onderwijs zet ik me nu in voor een andere houding op scholen tegenover kindermishandeling. Ik heb veel ideeën over wat er in de jeugdzorg verbeterd kan worden. Allereerst is er veel betere zorg voor slachtoffers van mishandeling en misbruik nodig, vooral gericht op jonge kinderen! In mijn eigen jeugd is dat misgegaan. Ik heb nooit hulp gehad om mijn trauma’s en ervaringen uit mijn vroege kindertijd te verwerken. Vervolgens werd ik – waar ik ook kwam – altijd op mijn gedrag beoordeeld. Door het misbruik vertoonde ik van jongs af aan seksueel uitdagend gedrag. Later werd ik ‘de ijskoningin’. Maar eigenlijk was ik echt altijd een heel bang kind.
Screening
Ik ben ervan overtuigd dat de hele jeugdzorg op de schop moet. Te beginnen bij de opleidingen. Zo’n SPW papiertje kan iedereen halen, dat stelt echt niks voor. En daarna gaan al die jonge meiden van 22 aan het werk als gezinsvoogd of groepsleider in een jeugdinternaat. Dat vind ik echt niet kunnen! Als je zoals ik alle hoeken van de jeugdzorg hebt gezien zou je een voogd moeten hebben die het écht voor je opneemt. Voor dit soort functies moet je mensen hebben die wat ouder zijn en die veel meer ervaring
81
hebben. Ook vind ik dat iedereen die met kwetsbare kinderen werkt standaard een psychologische test of andere screening moet ondergaan of hij/zij wel geschikt is voor dit werk. In het leger en bij de politie kijken ze toch ook eerst of je voldoende emotionele stabiliteit, ontwikkeling en vaardigheden hebt voordat ze je daar aannemen? Dat moet in de jeugdzorg ook gebeuren. En ik vind dat alle jeugdgevangenissen en gesloten jeugdzorginstellingen dicht moeten. Het is daar gewoon erg onveilig. Je straft bovendien kinderen voor een verleden waar ze niks aan kunnen doen. Er moet iets beters te verzinnen zijn dan dit. Alles is gericht op beheersen en controleren. Probleem is ook dat zo’n groep jongeren in een gesloten instelling helemaal afgesneden is van de rest van de wereld. Zo ontstaat er binnen zo’n instelling een angstige wereld, waar jongeren 82
onderling vechten voor een plekje in de rangorde, waar groepsleiding en staf vooral bezig zijn met het in de greep krijgen van de jongeren, en waar eigenlijk iedereen bang is voor elkaar. Niemand is meer zichzelf. Niemand is te vertrouwen. Dat is dus geen goede plek om je leven weer op de rails te krijgen. Ik denk dat er een systeem van jeugdzorg moet komen dat veel minder gericht is op macht en onderdrukking, en veel meer gericht is op zorg, behandeling en ondersteuning. We moeten veel meer de positieve weg gaan bewandelen en kinderen en jongeren vragen ‘wat heb jij nu nodig, waar schreeuw jij nu om?’ Ik zou willen dat er landelijk onderzoek gedaan wordt naar welk type jeugdzorg nu echt aansluit bij deze groep. En dan heb ik het over de groep kinderen die veel heeft meegemaakt en die (als gevolg daarvan) veel gedragsproblematiek heeft. We moeten dit eerst onderzoeken en in ieder geval niet zomaar weer iets nieuws opzetten.
Getraumatiseerde kinderen
Volgens mij is het moeilijk om binnen de jeugdzorg met je vermoedens van misbruik of mishandeling
naar buiten te komen. Een veilige situatie creëren in de groep en binnen de organisatie is een voorwaarde voor jongeren om te kunnen praten over seksueel misbruik of mishandeling. Elke jongere is bang, en dat geldt zeker voor de meeste leefgroepen in de gesloten jeugdzorg en de JJI’s. Iedereen is bang. En als je angstig bent, trek je echt niet je mond open. Dan ben je naar buiten toe dus ‘de ijskoningin’, maar van binnen… Ik hoop in ieder geval te bereiken dat er wat minder (ver)oordelend wordt gekeken naar jongeren in de jeugdzorg. Ik vind dat er te weinig naar jongeren wordt geluisterd. Zo zou bij de beoordeling en toekenning van overheidsgelden aan jeugdzorg-instellingen niet alleen gekeken moeten worden naar de prestatie-afspraken die vanuit de directie gemaakt zijn met de financierende overheid. Maar de overheid zou óók met de jongeren uit de instelling moeten praten en bij hen toetsen wat ze ervan vinden en wat hun behoeften of wensen zijn. Jongeren in de jeugdzorg worden niet of nauwelijks gehoord! Hun mening wordt eigenlijk nooit gevraagd, óók over je eigen hulpverleningsproces heb je niet veel te zeggen. De macht
van de managers is veel te groot. In de beleving van een jongere in de jeugdzorg keert alles tegen je als je aangeeft dat je het ergens niet mee eens bent. Als je je eigen mening geeft of ergens tegenin gaat ben je al gauw ‘onbegeleid-baar’ of ‘onbehandelbaar’. En een teamleider die het voor je opneemt loopt vaak tegen hetzelfde systeem aan. Er zou een vakbond moeten komen voor jongeren die in een internaat of tehuis wonen. Terugkijkend op mijn jeugd kan ik stellen: Ik heb ongeveer 135 hulpverleners gehad tussen mijn 3e en 18e jaar. Van al die mensen zijn er maar 2 of 3 geweest waar ik echt iets aan gehad heb. Die paar mensen koester ik, maar van al die anderen is het toch zonde. Ik hoop dat we daar iets aan kunnen verbeteren.
Dit artikel van Marjon Donkers verscheen eerder in TKM en is een bewerking. Fotografie: Vincent van den Hoogen
84
85
86
87
n
e nd
o
Harde Cijfers Vlaanderen
r rg
te
h ac
Hoeveel? In Vlaanderen is één op tien kinderen het slachtoffer van fysiek of verbaal geweld door hun ouders. Mishandeling is de tweede doodsoorzaak van kleutersterfte in Vlaanderen.
Harde Cijfers Nederland
Seksueel misbruik 1 Op de 10 Vlaamse jongeren die seksueel actief zijn, werden ooit tegen hun zin tot seks gedwongen. 66% Van dit seksueel misbruik gebeurt in het eigen gezin. Huiselijk geweld 1 Op 5 vrouwen in België krijgt ooit te maken met partnergeweld.
In Belgie overlijden 70 vrouwen per jaar aan de gevolgen van partnergeweld. Meer dan 1 per week.
2 Op 3 is kinderen slachtoffer of getuige van huiselijk geweld en loopt later het risico zelf slachtoffer of dader te worden.
f j i
kind aan mishandeling door ouders. Van de 140.000 gesprekken die de Kindertelefoon voerde gingen er ruim 9300 over mishandeling. Daarvan ging het in 51% over geweld in de gezinssituatie, 8% binnen een relatie.
c e d r a H
In 2006 kwamen er in Vlaanderen 4.669 meldingen over een concrete situatie van kindermishandeling of verwaarlozing binnen bij de vertrouwenscentra (VK). Bij deze meldingen waren 6.316 minderjarigen betrokken.
s r e
Hoeveel? Per jaar worden in Nederland 150.000 kinderen mishandeld. Elke week sterft minstens 1
Het AMK (Advies en Meldpunt Kindermishandeling) krijgt elk uur 2 serieuze meldingen van mishandeling binnen, 24 uur per dag, 365 dagen per jaar. Vorig jaar betrof dat: Meer dan 2200 baby's van 0 jaar Ruim 1500 baby's van 1 jaar Ruim 1500 peuters van 2 jaar Bijna 2000 peuters van 3 jaar en zo verder …
Seksueel misbruik 40% Van alle Nederlandse vrouwen heeft vóór hun zestiende levensjaar één of meer ervaringen met seksueel misbruik. Van alle 16-jarige meisjes is 8 % seksueel misbruikt door een familielid. De helft langer dan een jaar. Het misbruik komt voor in alle milieus, alle soorten geloof, alle culturen. De daders zijn vrijwel altijd mannen (98%). Huiselijk geweld Elk jaar zijn meer dan 160.000 kinderen getuige van huiselijk geweld. Ze voelen de spanning, horen de kreten, zien de verwondingen, springen ertussen. 40% tot 60% van hen raakt hierdoor getraumatiseerd. Deze kinderen lopen ernstige psychische schade op. Wegkijken Eén op de zes volwassenen zegt kindermishandeling te hebben gesignaleerd, maar brengt geen hulp op gang voor het kind en het gezin.
88
89
n
e nd
o
r g r
te h c an
a
90
s Tip
v
l ta n a Ch
91
Artikel 1 - Ieder mens jonger dan achttien jaar is een kind. Artikel 2 - Alle rechten gelden voor alle kinderen, zonder uitzond
et voor
onen. Artikel 12 - Het kind heeft het recht om zijn of haar mening te
lende bronnen. Ar
geven over alle zaken d
n ident et recht op haar eig e
ie het k ind aangaan. Artikel 13
- Het kind heeft recht op toegang tot informatie en materialen van verschil
achtergronden
e, en om deel te nemen aan kunst en cultuur.
8 - Het kind heeft h
e land w
eringen. Artikel 3 - Het belang van het kind mo
op recreati
tikel 31 - Het kind heeft recht op rust en vrije tijd, om te sp elen en
ht op privacy. Artikel 17
- Het kind heeft recht op vrijheid van meningsuiting. Artikel 16 - Ieder kind heeft rec
en de ouder(s) niet in hetzel fd
iteit. Artikel 10 - Ieder kind heeft het recht om herenigd te worden met zijn of haar ouder(s) als het kind
op staan bij alle maatregelen die kinderen aangaan. Artikel 6 - Ieder kind heeft recht op leven en ontwikkeling. Artikel
92
93
94
95
? aar w iet n f r o a a W
Je krijgt een tik van je ouders omdat je iets verkeerd doet. Dat is kindermishandeling.
Wordt het weer goedgemaakt?
Waar op je lichaam word je geslagen?
Wat is er pedagogisch aan een jonger iemand slaan?
Zien anderen het? Is het slaan of wordt er ook bij gescholden?
Met wat word je geslagen?
au w
E A E M J K TI EN AR
ST
discussie-discussie
UK
96 Hoe hard word je geslagen? Hoe vaak?
pedagogische tik
p a ed g i og sc he ti k
97
i n e n
98
discussie-discussie
m n e g
99
Je bent getuige van geweld tussen je ouders. Huiselijk geweld dus. Dat is kindermishandeling.
100
discussie-discussie
92% Van de dader is man.
70 Vrouwen per jaar overlijden aan de gevolgen van partnergeweld. Meer dan 1 per week.
64.000 Meldingen bij politie van huiselijk geweld.
r? t waa e i n of Waar
Elk jaar zijn tienduizenden kinderen getuige van huiselijk geweld. Ze voelen de spanning, horen de kreten, zien de verwondingen, springen ertussen
huiselijk geweld
Huiselijk geweld is kindermishandeling!
101
i n e n
102
discussie-discussie
m n e g
103
104 ni et wa ar ?
Je mag altijd eten wat je wil en daarom eet je alleen van de snackbar of de McDonald’s Dat is kindermishandeling.
discussie-discussie
Je mag altijd zo laat naar bed als je wil.
Een kind heeft ‘t recht om te leren omgaan met frustratie.
of
Je mag spijbelen wanneer je wil.
Wa ar
Je krijgt altijd je zin want jij de bent het prinsje.
grenzen stellen
! ar niet a W ! ar a w O o pv ed z en on r de gr z en en
105
i n e n
106
discussie-discussie
m n e g
107
Waar of niet waar?
Je wordt door je ouders gedwongen heel goed te zijn in sport. Je krijgt straf wanneer dat niet lukt, Dat is kindermishandeling.
108
e A n d re v
Je wordt uitgehuwelijkt omdat je ouders het beste voor je willen.
Je móet aan een talentenjacht meedoen, anders krijg je straf.
discussie-discussie
Je mag bijna nooit alleen naar buiten.
Je ouders zijn gescheiden. Je moet steeds de woede van mamma over pappa aanhoren. En andersom.
Je bent nog geen 10 jaar en moet bijna altijd voor je eigen eten zorgen.
Je bent 7 jaar, je moet hele dag op je broertjes en zusjes passen.
andere vormen van mishandeling
m en or
109
i n e n
110
discussie-discussie
m n e g
111
Waar niet waar?
Verplichte opvoedcursus of pas wanneer het misgaat?
voedcursu s
discussie-discussie
Deze 5 belangrijke punten lukken de meeste ouders vaak niet: 1-rust bewaren, 2-helder zijn in het opvoeden, 3- positieve aandacht geven, 4-niet schelden, 5-niet slaan.
or vo
alle oude r
s?
112 of
Op
Met een puppy moet je op cursus, de opvoeding van een kind gaat vanzelf.
In Zweden gaat 93% van alle ouders naar opvoedingsondersteuning. Daar krijgen ze hulp wanneer ze met een vraag zitten. In Zweden is minder kindermishandeling.
opvoedcursus
113
i n e n
114
discussie-discussie
m n e g
115
? r a a w t ie n f o r Waa eee eh?
Wanneer je in je werk met kinderen te maken hebt, moet je alles weten over kindermishandeling.
116
aar niet w
EHBO
onzin
psychologie
politieacademie
SPH
tandheelkunde
HBO lerarenopleiding
SPW
discussie-discussie
pabo
maatschappelijk werk verpleegkunde medicijnen
pedagogiek
Aandacht voor kindermishandeling tijdens opleidingen moet!
opleidingen
ng eli d n sha ding i i rm de ople n i k en
117
i n e n
118
discussie-discussie
m n e g
119
TU
WEER
f r o Waa
Professionals hebben weerstanden om met kinderen om te gaan die worden mishandeld.
S
120 K
r? waa t nie Wat als de ouder het gaat ontkennen?
discussie-discussie
Dat gaat me te veel werk kosten.
Het hoort niet bij mijn taakomschrijving.
Is dat nou wel kindermishandeling?
Wat als ik fout zit? Staat de vader bij mij op de stoep! Wat als ik fout zit? Kom ik voor de rechter!
Dat kan toch niet waar zijn?
weerstanden
STANDEN
121
n
n e m i
122
discussie-discussie
e ng
123
124 125
GEWELD
Luister goed naar elkaar.
VERWAARLOZING
GEWELD
VERWAARLOZING
GEWELD
JE
IETS
OF
NIET?
In de bus valt een meisje van 3 van haar stoel. Ze blijft liggen, huilt en heeft pijn. De moeder die naast haar zit doet niets. Doe je iets?
Bij de buren met wie je geen contact hebt hoor je steeds vreselijk veel ruzie van de ouders tegen de kinderen die ook worden geslagen. Doe je iets?
DOE
Je wordt door een iemand gestreeld op intieme plaatsen die jij niet prettig vindt.
Je moet thuis meekijken naar een pornofilm/sex op internet.
SEKSUEEL
Je wordt niet geholpen/gesteund bij angsten.
Je mag heel vaak spijbelen van school zonder reden.
GEESTELIJKE
Je krijgt bijna nooit een compliment.
Je wordt nauwelijks of nooit geknuffeld of aangeraakt.
Je wordt altijd gekleineerd.
Je wordt door je ouders gedwongen heel goed te zijn in sport. Je krijgt straf wanneer dat niet lukt.
-Je wordt steeds als praatpaal gebruikt bij de scheiding van jouw ouders.
-Je bent getuige van geweld tussen je ouders.
Huiselijk geweld
GEESTELIJK
Je wordt niet naar een dokter gestuurd wanneer dat nodig is.
Je mag eten wat je wil. Dus eet je alleen maar chips, of van de snackbar of de McDonald’s.
FYSIEKE
Je wordt voor straf zonder eten naar bed gestuurd.
Je wordt opgesloten op je kamer.
Je krijgt een tik omdat je iets verkeerds doet. Hoe hard? Hoe vaak? Is de relatie herstelbaar?
FYSIEK
Misschien verandert je standpunt?
Dan leg je aan elkaar uit waarom je ja of nee hebt gekozen.
Iedereen doet een groen of rood papiertje omhoog. Rood betekent ‘nee’ en groen ‘ja’.
Je stelt steeds de vraag: “Is dit kindermishandeling of niet?” en dan een voorbeeld van hieronder.
Alle deenemers hebben twee papiertjes met een verschillende kleur. Bijvoorbeel rood en groen.
SPELREGELS
