PvE. Nieuw protocol. Programma van Eisen, meer transparantie INHOUD

N I E U W S B R I E F

PvE

ARCHEOLOGISCH ADVIESBUREAU

Inpassing van archeologie op gemeentelijk niveau

In het Programma van Eisen stelt de gemeente eisen aan de aard en omvang van proefsleuvenonderzoek en opgravingen. Het PvE vormt daarmee de basis voor de kwaliteit van het onderzoek en wordt door de initiatiefnemer van een bouwproject gebruikt bij de aanbesteding van het archeologisch onderzoek. De reden voor de wijziging is dat door de hevige concurrentie op prijs, de huidige PvE’s onvoldoende duidelijkheid bieden over de omvang van het archeologisch onderzoek. Aanbieders van het onderzoek waren daardoor genoodzaakt een zogenaamde ‘vanafprijs’ te hanteren en opdrachtgevers wisten hierdoor niet waar ze financieel aan toe waren. De kosten van het onderzoek konden immers tijdens de looptijd aanzienlijk oplopen. Over de vanafprijs leest u meer op pagina 3 van deze nieuwsbrief. Vanaf 1 juli is het verplicht in PvE’s duidelijk te vermelden hoe groot de opgraving moet worden, uit welke archeologische periode vondsten worden verwacht en met hoeveel vondsten rekening moet worden gehouden. Speciale aandacht wordt gevraagd voor de te verwachten hoeveelheid vondsten die moet worden geconserveerd. Vanzelfsprekend zal de situatie tijdens de opgraving regelmatig afwijken van wat in het PvE is verwacht. Overleg tussen de overheid en opdrachtgever zal dan een oplossing moeten bieden. Voor het PvE is een nieuw format beschikbaar gesteld door de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB). Opdrachtgevers kunnen hierdoor offertes van verschillende aanbieders beter vergelijken en hieruit een goede keuze maken. Voor meer informatie kijk op www.sikb.nl

erfgoedzorg

Per 1 juli 2013 wordt het protocol Programma van Eisen (PvE) gewijzigd. Hoewel er niet veel ruchtbaarheid aan is gegeven, zijn de consequenties voor het aanbesteden van archeologisch onderzoek verstrekkend.

Oriënterende aanpak Watergebiedsplan Linschoterwaard

INHOUD

programma van eisen

Nieuw protocol Programma van Eisen, meer transparantie 2013 - 1

Betere vrijstellingsdieptes voor Woudenbergse agrariërs

Prospectieve onderzoeksmethoden onder de loep

En verder: Slagveldarcheologie | Rapport ‘Archeologie voor de toekomst’ | Atypisch geofysisch onderzoek | Nieuwe website | Landschapmarker| #Boerderijverleden | RAM rapport 211 | Informatiemiddagen 2013

Inpassing van archeologie op gemeentelijk niveau archeologie & ruimtelijke ordening

Een verhaal over praktische ondersteuning Al geruime tijd zijn gemeenten verplicht om archeologie te integreren in hun ruimtelijke plannen, op verschillende niveaus: van beleidsnota’s tot vergunningen. In de afgelopen jaren heeft RAAP hier veel ervaring mee opgedaan. Door de praktische samenwerking met gemeenten is een heel scala aan ondersteunende producten en diensten ontwikkeld, optimaal op elke gemeente afgestemd.

projecten. Zo kwam RAAP vanzelf terecht in een boeiende omgeving, door de archeologische verantwoordelijkheid van een gemeente heel concreet te borgen in relatie tot alle andere verantwoordelijkheden, uitdagingen en plichten waar een gemeente voor staat. Peeters: “Op basis van vertrouwen en door ons relatienetwerk kwamen we in aanraking met een heel nieuw speelveld. Als je nu terugblikt, merk je dat we al doende een hele reeks nieuwe producten en diensten hebben ontwikkeld.”

Ondersteuning In eerste instantie kwam RAAP vooral in aanraking met de nood aan verwachtingskaarten, voor archeologie, maar in toenemende mate ook voor het bredere erfgoed. Daarna bleek er een grote behoefte te bestaan aan ondersteuning bij de praktische implementatie van het een en ander. Het ging niet alleen meer over beleid, maar over de burger die aan het loket staat en alles daartussenin. Mijke Peeters, beleidsadviseur bij RAAP Zuid-Nederland kan erover meepraten: “Als je een verwachtings- of beleidskaart maakt voor een gemeente heb je uiteraard goed contact met de gemeentelijke organisatie en de mensen die daar werken. Zodoende beseften we steeds beter dat ons verhaal maar ten dele af was op het moment dat we onze Mijke Peeters beleidsadviezen verstrekten. We moesten ze nog vertalen naar de praktische beslissingen en procedures waarbij archeologie een rol speelt.” Gemeenten kwamen steeds vaker met het verzoek om hen hierbij te ondersteunen, zowel via detacheringen als via

De nieuwe producten van RAAP liggen op het raakvlak van archeologie en ruimtelijke ordening, waarbij het accent al naar gelang de behoefte verschuift. Denk aan het opstellen van de archeologische onderbouwing voor een bestemmingsplan, de archeologische paragraaf voor een ruimtelijke onderbouwing of het leveren van archeologische inhoud bij een bestemmingsplan of beheersverordening met toelichtingstekst, voorbeeldregels en GISgegevens op maat. De ondersteuning is heel divers, geeft Peeters aan: “Zo beoordelen we schetsplannen op het aspect archeologie, voeren we toetsen uit voor omgevingsvergunningen en begeleiden we interne gemeentelijke projecten , waarbij archeologie een rol speelt. Maar we ontwikkelen ook gemeentelijke instructies en handleidingen, bijvoorbeeld voor vergunningverlening. En we beoordelen producten die door derden zijn gemaakt.” RAAP heeft in elke regio specialisten die u kunnen helpen met vragen over archeologie en ruimtelijke ordening: RAAP Zuid: Mijke Peeters, T 0495-513555; [email protected] RAAP Oost: Nico Willemse, T 0575-567876; [email protected] RAAP West: Ruurd Kok, T 071-5768118; [email protected] RAAP Noord: Jørgen van Beek, T 0512-589140; [email protected]

behoud in situ

Onderzoek toont effectiviteit archeologische monumentenzorg Een derde van de behoudenswaardige archeologische vindplaatsen in Nederland wordt niet opgegraven, maar daadwerkelijk in de bodem behouden. Dat concludeert RAAP in het rapport Archeologie voor de Toekomst. Een kwantitatieve analyse van het behoud van archeologische waarden (2007-2011). Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Een belangrijke pijler van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz),die op 1 september 2007 werd ingesteld, is een betere zorg voor het archeologisch erfgoed, bij voorkeur door behoud in de bodem. Daar blijven archeologische resten namelijk het beste bewaard. Bij de evaluatie van de wet in 2011 stelde de toenmalig staatssecretaris Halbe Zijlstra in een brief aan de Tweede Kamer dat het ontbrak aan kwantitatieve gegevens over dit behoud in de bodem. De Rijksdienst gaf daarom opdracht aan RAAP hierin te voorzien door het uitvoeren van een onderzoek. Vertegenwoordigers

van het archeologische veld begeleidden dit onderzoek.

De hoofdvraag van het onderzoek was: ‘Hoeveel archeologische vindplaatsen zijn daadwerkelijk in de bodem behouden?’ De belangrijkste uitkomst van het onderzoek is daarom in één percentage uit te drukken: 31,9%. Een op de drie behoudenswaardige archeologische vindplaatsen in Nederland wordt dus in de bodem bewaard. De andere twee worden opgegraven of anderszins onderzocht. De onderzoekers komen tot deze conclusie op grond van een analyse van ruim 6000 onderzoeksrapporten van vergunninghouders (vooral bedrijven) uit de periode van 1 september 2007 (de inwerkingtreding van de Wamz) tot 1 mei 2011, het jaar van de eerste evaluatie van deze nieuwe wet. In de rapportage van het onderzoek is ook inzichtelijk gemaakt welke factoren van invloed zijn op de keuze voor opgraven of in de bodem behouden. Tussen 2007 en 2012 lijkt bovendien een lichte opwaartse trend zichtbaar naar meer behoud: 20% (2007), 28,6% (2008), 24,4% (2009), 36,3% (2010) en 36,7% (2011).

VANAFPRIJS

Achtergrond Sinds 2007 is de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) van kracht. De essentie van deze wet is dat waardevolle archeologische resten zoveel mogelijk in de bodem behouden blijven. Om dit te kunnen realiseren is het belangrijk zo vroeg mogelijk in de ruimtelijke planvorming rekening te houden met archeologie. In een vroeg stadium is planaanpassing vaak nog een optie, later is dat veel lastiger. Door de Wamz is archeologie een verplicht onderdeel geworden van elk bestemmingsplan. Ook als bij een ruimtelijke ontwikkeling wordt afgeweken van het bestemmingsplan, moet het archeologisch aspect in de ruimtelijke onderbouwing op een volwaardige manier aan de orde komen. Idealiter beschikt men vroeg in de planvorming over gedetailleerde archeologische informatie. Om een goede integrale afweging te kunnen maken, is het namelijk van belang om te weten of archeologische resten in het gebied aanwezig zijn, waar ze zich bevinden en of ze behoudenswaardig zijn. Dit kan vastgesteld worden via archeologisch onderzoek. Als blijkt dat de resten behoudenswaardig zijn en bedreigd worden door de geplande ontwikkelingen, worden ze meegewogen in de besluitvorming. Daarbij ligt het voor de hand om, conform de doelstelling van de Wamz, te streven naar behoud archeologische resten ‘in situ’ door planaanpassing. Als dat niet mogelijk is, dienen voorwaarden te worden gesteld voor een zo zorgvuldig mogelijke omgang met de archeologische waarden. Vaak betekent dit een opgraving of archeologische begeleiding van de werkzaamheden. Om gemeenten te helpen met de omgang van erfgoed in de ruimtelijke ordening heeft de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed de online ‘Handreiking erfgoed en ruimte’ uitgegeven: www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte

De data uit het onderzoek vormen een onderdeel van de Erfgoedmonitor en worden meegenomen in de komende Erfgoedbalans van de Rijksdienst. Het percentage van 31,9% behoud in de bodem is een nulmeting. Bij het uitgangspunt ‘voldoende behoud, bij voorkeur in de bodem’ is de uitkomst van het onderzoek een reflectie van een tot dusverre effectieve archeologische monumentenzorg. Het is nu aan het archeologisch veld en bestuurders om mede op basis van deze gegevens de koers voor de komende jaren uit te zetten. Het rapport Archeologie voor de Toekomst werd in maart uitgebracht en is te downloaden via de website van de RCE: www. cultureelerfgoed.nl/actueel/nieuws/archeologie-voor-toekomst Projectleider: Ivar Schute T 071-5768118 | E [email protected]

H

et zijn gouden tijden voor de consument. Je kunt tegenwoordig naar Madrid vliegen voor een prijs v.a. € 28,- , makelaars verkopen huizen met een vanafprijs, en auto’s lijken met de week goedkoper te worden sinds de dealers een vanafprijs hanteren. Het lijkt wel of in deze tijden van economische tegenwind een vanafprijs het enige is waar je nog mee kunt adverteren. Maar wat is nou precies een vanafprijs? Kun je het product daar ook werkelijk voor aanschaffen? Wikipedia biedt helaas geen uitkomst en de on line Van Dale is zelfs hard in zijn oordeel: ‘Het woord is verkeerd gespeld of het staat niet in het gratis woordenboek’, lees ik. Het enige dat ik echt meen te weten, is dat de werkelijke prijs altijd hoger is dan de vanafprijs. Maar hoe hoog? Het kost een hoop zoekwerk om dat uit te vinden en vaak is het zelfs onmogelijk, omdat je er niet achter kunt komen wat nu wel en niet bij de prijs is inbegrepen. Tot het te laat is en je een hoge rekening krijgt gepresenteerd waar je nooit meer ‘vanaf’ komt. Sinds kort hebben de vanafprijzen daarom te lijden onder een negatief imago. Een bekende low budget vliegmaatschappij heeft ze zelfs in de ban gedaan, nadat ze door de Stichting Nederlandse Reclame Code op de vingers is getikt. ‘Tarieven zijn exclusief optionele kosten. Klik op de tabel hoe u deze kosten kunt vermijden’ staat er tegenwoordig op hun website te lezen. Slim bedacht. Optionele kosten vermijden, jaja. Het zal niet lang meer duren tot ook de kleine boodschap tot de optionele kosten worden gerekend. En dat natuurlijk allemaal in het belang van de klant, want die moet wat te kiezen hebben. Ook in de archeologie komen sinds enige tijd vanafprijzen voor, alleen zijn ze niet zo gemakkelijk te herkennen. Bij auto’s weet je dat het gaat om een model zonder extra’s, bij huizen dat je kunt bieden vanaf de genoemde prijs en bij vliegreizen weet je gewoon dat je uiteindelijk drie keer zoveel betaalt. Maar hoe herken je een vanafprijs bij een archeologische opgraving? Gelukkig is dat eenvoudig. Doe een beroep op het gezonde verstand. Als een van de prijzen - ik ga er van uit dat u meerdere offertes aanvraagt - substantieel lager is dan de andere, dan heeft u waarschijnlijk te maken met een vanafprijs. Maar pas op. De optionele kosten die u hoopt te vermijden kunt u niet vermijden, omdat ze niet optioneel zijn. Om een omgevingsvergunning van de gemeente te verkrijgen, dient aan het Programma van Eisen te worden voldaan, en dat is geen keuzemenu. Maar waarom doen bedrijven dat dan, vraagt u zich misschien af. Als het geen vrije keuzes zijn, is een vanafprijs toch niet te verdedigen? U heeft daar helemaal gelijk in. De reden is dat de onderliggende Programma’s van Eisen (PvE) onvoldoende duidelijkheid boden, waardoor de bedrijven niet goed wisten waar ze hun prijs op moesten baseren. Daarom was het soms vanuit concurrentieoogpunt verstandig om op een basisbedrag in te zetten dat vervolgens kon worden ‘opgebouwd’ al naar gelang wat er bij de opgraving werd gevonden. Voor de klant geeft dat begrijpelijkerwijs problemen, omdat van te voren niet kon worden ingeschat waar men financieel aan toe was. Vanaf 1 juli komt hier echter verandering in, zoals u op de eerste pagina van de nieuwsbrief kunt lezen. Met het gewijzigde protocol voor het Programma van Eisen kunt u voortaan beter keuzes maken. Marten Verbruggen directeur RAAP Archeologisch Adviesbureau

waterschappen en cultuurhistorie

Oriënterende aanpak Watergebiedsplan Linschoterwaard meer grip en zicht op wat kan komen Waterschappen krijgen er regelmatig mee te maken: hun bodemingrepen kunnen archeologische waarden verstoren. Daarom zullen ze voorafgaand aan bijvoorbeeld het verbreden van watergangen of aanleggen van leidingen vaak een archeologisch onderzoek moeten laten doen. Peter Hesen, senior projectbeheerder bij Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, legt uit waarom hij proactief de archeologische en cultuurhistorische kansen en risico’s voor het Watergebiedsplan Linschoterwaard liet inventariseren.

Het watergebiedsplan van de Linschoterwaard, de streek tussen Woerden, Montfoort en Oudewater, bestaat uit 4 peilbesluiten en een inrichtingsplan. De inrichting gaat gepaard met bodemingrepen die nog niet in detail vaststaan, maar die archeologische resten mogelijk kunnen aantasten. Om stagnatie tijdens de uitvoering te voorkomen en archeologische waarden te borgen of meer zichtbaar te maken, wilde Peter Hesen van het waterschap goed zicht krijgen op de te nemen stappen. Hij gaf RAAP de opdracht een proactief plan van aanpak te maken, waarbij alle actoren Peter Hesen, sr. projectbeheerder zo vroeg mogelijk Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden betrokken zijn. Met het onderzoek daarvoor wilde hij inzicht krijgen in de archeologie en de cultuurhistorie in het plangebied: waar is bijvoorbeeld extra onderzoek nodig als ze gaan graven en waar kan verstoring van archeologische waarden worden voorkomen door plannen aan te passen. RAAP stelde een globale archeologische en cultuurhistorische verwachting op en kon op basis daarvan de archeologische en cultuurhistorische risico’s, maar ook de kansen in het plangebied in beeld brengen. De integrale manier van werken, waarbij alle cultuurhistorische waarden meegenomen worden, is zeker voor de waterschapswereld nieuw te noemen. Waarom koos Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden voor deze oriënterende aanpak? Deze aanpak is relatief nieuw voor ons. Niet nieuw is het werken met watergebiedplannen, dat doen we al sinds 2003. Daarvoor werkten we meer met op zichzelf staande projecten, maar zo’n 10 jaar geleden hebben we besloten om het verbeteren van het watersysteem integraler aan te pakken. Als je maatregelen

uitvoert, krijg je automatisch te maken met vergunningverlening en dan is archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek ook vaak nodig. Vandaar dat we gekozen hebben voor deze aanpak van oriënterend onderzoek, zodat we weten waar we qua archeologie en cultuurhistorie mee te maken krijgen. Vanuit de probleemkant gezien: stel je komt een vindplaats tegen, dan moet je eromheen werken, of de werkzaamheden begeleiden. Als je dat vooraf weet, voorkom je vertraging. De andere kant van deze aanpak is de winst die je ermee kan behalen. Zo’n gebied heeft allerlei cultuurhistorische kenmerken en als je er dan toch aan de gang gaat, kun je van die cultuurhistorische kennis gebruik maken. Bijvoorbeeld door het plan aan te passen of de waarden meer zichtbaar te maken. Dit laatste past in het beleid van het waterschap om ook aandacht te besteden aan de cultuurhistorie in het beheergebied. In hoeverre kunt u praktisch met het adviesdocument aan de slag? Het vergemakkelijkt de samenwerking met gemeenten, je bent proactief bezig en betrokkenen zien daarvan direct de voordelen. We zijn nu bijvoorbeeld twee locaties aan het zoeken voor gemalen. Het bureau dat daarmee aan de slag gaat, had anders zelf onderzoek moeten doen hoe het zit met archeologie en cultuurhistorie in het gebied, maar het was handig dat RAAP dat al geïnventariseerd had. Hoe zijn resultaten van het onderzoek intern binnen het waterschap ontvangen? In eerste instantie was er toch wel wat scepsis. We waren gewend klein en projectmatig te werken. Zo’n oriënterend onderzoek vooraf voor een heel plangebied was toch wel bijzonder, maar nu wordt het voordeel ervan wel ingezien. Je hebt zo meer grip en zicht op de zaak. Gaat het waterschap iets doen met de voorstellen over recreatieve ontsluiting in het rapport? Recreatieve ontsluiting is voor ons een bijzaak. Als we op de een of andere manier de recreatieve waarde van het gebied kunnen versterken door dat in een werk mee te nemen, dan zullen we dat zeker doen. Het initiatief daarvoor moet bij anderen liggen, bij gemeenten of om een voorbeeld te noemen bij het Platform Utrechtse Waarden, dat vanuit de streek zelf is geïnitieerd. We hebben aangegeven dat we met hen om tafel willen zitten om te kijken waar mogelijkheden liggen, maar wij gaan dat niet actief initiëren of subsidiëren. Wij zijn vooral faciliterend en meedenkend. Het rapport kan ook inspirerend zijn voor andere partijen, het staat hen vrij om ook iets te doen met de ideeën in het document. Wat vond u van de samenwerking met RAAP? De samenwerking was goed. We moesten wel tijd steken in het beschikbaar stellen van alle stukken en in het toelichten van de plannen, maar dat is op zich begrijpelijk.

Wat zou u een volgende keer anders aanpakken? Niet zozeer anders, maar een extra zou kunnen zijn dat je een veldbezoek inlast. Om samen te bekijken welke maatregelen op welke plaatsen genomen gaan worden. De projectleider van RAAP, Chris Coppens, kende het gebied overigens goed. Dat was erg handig, want als ik het had over een bepaalde locatie snapte hij snel wat ik bedoelde.

RA A

Pv

Heeft u tips voor andere waterschappen over deze aanpak? Het kan goed werken voor andere waterschappen. Trek vooral tijdig de vergunningverleners erbij, de

r o o

gemeenteambtenaren die over cultuurhistorie en archeologie gaan, dat deden wij ook. Het is handig dat die er in het voortraject al bij hebben gezeten, als er later verdere stappen nodig zijn. Voor de projectleiders bij waterschappen is het goed de stand van zaken in het gebied te kennen om vertragingen en problemen te voorkomen. Er op tijd bij zijn is belangrijk, zodat je de risico’s kan inschatten, maar ook de kansen kan benutten. Projectleider Chris Coppens T 071-5768118 | E [email protected]

l u s isjes w u l a !

Regelmatig doet RAAP voor waterschappen en andere opdrachtgevers archeologisch onderzoek naar sluisjes en vaak is dat alleen onder specifieke omstandigheden uit te voeren. Zo was het onderzoek aan een 18e-eeuws sluisje in de zomerdijk van de Lek in de Bossenwaard (project Ruimte voor de Lek) alleen uitvoerbaar op woensdagmiddag om 12.00 uur, omdat het water dan het laagste peil van de week heeft bereikt (links). Desondanks waren natte voeten verzekerd. Rechtsonder de begeleiding van de renovatie van de Oude Sluis in Vreeswijk waar archeologen van RAAP op 9 meter onder straatniveau op de bodem van de sluis stonden voor onderzoek. Linksonder booronderzoek op het talud naast de Prinses Beatrixsluis, de grootste monumentale binnenvaartsluis van Nederland in het Lekkanaal bij Nieuwegein, die door Rijkswaterstaat verbreed wordt.

agrariërs en archeologie

Betere vrijstellingsdieptes voor Woudenbergse agrariërs Landbouwers in de Utrechtse gemeente Woudenberg lopen niet meer onnodig tegen eventuele archeologische verplichtingen aan. In samenspraak met de betrokkenen ontwikkelde RAAP een methode om betere vrijstellingdieptes voor het agrarisch gebied vast te stellen. Tegelijkertijd is daarmee ook de bescherming van het archeologisch bodemarchief gewaarborgd. In 2011 gaf de gemeente Woudenberg opdracht aan RAAP om de vrijstellingsdieptes in het aanlegvergunningstelsel archeologie in het bestemmingsplan Buitengebied 2010 onder de loep te nemen. Doel hiervan was het perceelsgewijs vaststellen van verstoringsdieptes op percelen die door grondeigenaren werden aangedragen. Zo wilde de gemeente voorkomen dat landbouwers onnodig met archeologische verplichtingen zouden worden belast wanneer gewone agrarische landbewerkingen uitgevoerd moesten worden.

De gehanteerde vrijstellingsdiepte in het aanlegvergunningstelsel archeologie was 40 of 50 cm onder maaiveld. Eigenaars en gebruikers vroegen vrijstellingsdiepten aan van 40 cm tot 110 cm en RAAP adviseerde uiteindelijk vrijstellingsdiepten die varieerden tussen 50 en 80 cm. Op 30,7% van de percelen bleef de geldende verstoringsdiepte gehandhaafd en op 69,3% is een nieuwe vrijstellingsdiepte vastgesteld. Op een controleerbare en transparante manier heeft RAAP de gehanteerde vrijstellingsdiepten aangepast aan de plaatselijke (verstorings)omstandigheden. Bijzonder is dat dit bereikt werd met een relatief eenvoudige onderzoeksopzet en op basis van informatie die de eigenaren en gebruikers zelf aanleverden. Ook een vertegenwoordiger van LTO werkte mee aan deze opzet. De voordelen van deze opzet zijn evident: archeologisch veldwerk werd alleen daar uitgevoerd waar dat echt nodig was, er was geen nieuw beleid nodig en agrariërs waren zelf bij het onderzoek betrokken. Zo is een regime van vrijstellingsdiepten ontstaan dat zowel rekening houdt met de daadwerkelijke verstoring als de wensen van landbouwers en het bodemarchief.

Voor het onderzoek zijn alle betrokken grondeigenaren benaderd. Gedurende drie maanden kregen zij de gelegenheid bewijsstukken aan te leveren voor het vaststellen van een diepere vrijstellingsgrens. Mede aan de hand van deze stukken beoordeelde RAAP of de ondergrens voor aanlegvergunningen kon worden gewijzigd. Waar op basis van deze stukken niet met zekerheid een uitspraak kon worden gedaan, werd veldonderzoek verricht. Dit veldonderzoek was niet bedoeld om de archeologische verwachting te toetsen, maar alleen om de actuele verstoringsdiepte vast te stellen waarboven grondbewerkingen zonder vergunning uitgevoerd kunnen worden. Het resultaat was uiteindelijk een rapportage per perceel of per groep van percelen met een beoordeling van de actuele verstoringsdiepte en een advies over de nieuw te hanteren vrijstellingsdiepte. In totaal zijn 26 aanvragen van eigenaren en gebruikers van percelen in de gemeente Woudenberg in behandeling genomen. Het ging om 137 percelen waarvoor uiteindelijk een beoordeling is opgesteld. De beoordeling van de aangeleverde gegevens leverde voor 133 percelen voldoende informatie op om een advies op te kunnen stellen over de vrijstellingsdiepte. Op vier percelen bleek een uitspraak niet mogelijk en is aanvullend veldonderzoek uitgevoerd. Daar is met boringen en kleine, met de hand gegraven, proefputjes extra informatie over de verstoringsdiepte verkregen.

De in de gemeente Woudenberg gehanteerde opzet, kan voor veel gemeenten worden gebruikt als uitgangspunt en desgewenst aangepast worden aan de lokale situatie. Dat de nieuwe aanpak in goed aarde valt, blijkt wel uit het feit dat verschillende partijen inmiddels belangstelling hebben getoond.

projectleider Richard Kroes T 071-5768118 | E [email protected]

Prospectieve onderzoeksmethoden onder de loep booronderzoek

Avegaarboor met een diameter van 145 mm

In hoeverre zijn handboringen maatvast en betrouwbaar als het gaat om het vaststellen van de zanddiepte, en welke rol speelt boorervaring daarin? Wat is de efficiëntie en nauwkeurigheid van mechanische Aqualockboringen? Levert het opboren van grotere boorvolumes met de mechanische Avegaarboor ook een verbeterde waarderingsmethodiek voor afgedekte steentijdvindplaatsen? Kritische vragen die centraal stonden in enkele recente pilotprojecten die RAAP in Almere uitvoerde. Mechanisch booronderzoek in Flevoland Het grootste deel van het Almeerse bodemarchief bestaat uit steentijdvindplaatsen die enkele meters diep in de bodem liggen. In de gemeente wordt al sinds 2000 grootschalig mechanisch booronderzoek ingezet voor het opsporen van deze vindplaatsen. Dit onderzoek volgt een min of meer vast stramien waarbij eerst het steentijdlandschap in kaart wordt gebracht met een zogenoemde Aqualockboor met een diameter van 70 mm. Vervolgens worden kansrijke zones verder onderzocht op de aanwezigheid van vindplaatsen. Dit gebeurt met een Avegaarboor met een diameter van 145 mm. Vanuit Bureau Archeologie en Monumenten van de gemeente Almere kwam de vraag of het gebruik van grotere boren (een Aqualock-100 mm of een Avegaar-200 mm) ook zou leiden tot betere resultaten, onder meer afgezet tegen de onderzoekskosten.

Archeoloog of machine? Uit het pilotonderzoek met de Aqualock-100 bleek dat deze qua nauwkeurigheid en maatvastheid niet onderdoet voor de bestaande boormethode met de Aqualock-70. Wanneer gekeken wordt naar kosten en doorlooptijd kan de inzet van de Aqualock-100 zelfs voordeel opleveren: door de grotere diameter kunnen namelijk al tijdens de verkennende fase monsters genomen worden, terwijl hiervoor in het huidige onderzoeksstramien een aparte Avegaarboor nodig is. Saillante uitkomst van de pilot is dat ‘ouderwetse’ handmatige boringen door een ervaren boorder de nauwkeurigste methode blijkt voor het in kaart brengen van het diepgelegen dekzandlandschap.

Size doesn’t matter? Hamvraag bij het onderzoek met de Avegaar-200 was of het opboren van een groter bodemvolume ook leidt tot een betere waardering van de vindplaatsen in kwestie. Uit de pilot bleek dat een grotere boordiameter - zoals verwacht - weliswaar meer archeologische indicatoren oplevert, maar dat dit geen wezenlijk ander vindplaatsbeeld geeft. Het gebruik van de Avegaar-200 leidde dan ook niet tot een andere waardering van de vindplaatsen. Een verrassende uitkomst was dat niet zozeer de waarderingsmethode, maar juist de huidige waarderingssystematiek (de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) het grootste obstakel lijkt voor een verbeterderde waardestelling van de afgedekte steentijdvindplaatsen. Volgens deze systematiek is namelijk (vrijwel) elke nieuw ontdekte Almeerse steentijdvindplaats behoudenswaardig. Het verzamelen van extra inhoudelijke informatie, diagnostisch vondstmateriaal, een betere begrenzing en dergelijke, genereert weliswaar zinvolle nieuwe kennis, maar het maakt de vindplaatsen niet ‘behoudenswaardiger’. De inzet van een grotere Avegaarboor is niet zozeer van belang voor de waardering van vindplaatsen, het is vooral effectief bij het opsporen ervan. Bovengenoemde pilots werden uitgevoerd in het kader van het cultuurconvenant tussen het Rijk (OC&W), de provincie Flevoland en de gemeente Almere. Het zijn voorbeelden van de manier waarop RAAP kritisch probeert bestaande archeologische prospectiemethoden onder de loep te nemen en zo mogelijk te verbeteren. Dat levert uiteindelijk efficiëntere en tijdbesparende onderzoekmethoden op, waarmee zowel opdrachtgevers als de wetenschap geholpen zijn. Projectleider Geuch de Boer T 071-5768118 | E [email protected]

geofysisch onderzoek

Meten is weten Atypisch geofysisch onderzoek Een van de specialismen van RAAP is geofysisch onderzoek. Het omvat verschillende technieken en instrumenten waarmee specifieke eigenschappen van de bodem worden gemeten. Geregeld worden daarmee locaties van verdwenen gebouwen in kaart gebracht, zoals kastelen, kloosters en schansen. Maar ook geheel andere archeologische resten zijn daar succesvol mee op te sporen, zoals drie recente voorbeelden van atypisch geofysisch onderzoek laten zien.

1 Een tuin met een sluis

Aan de achterzijde van kasteel Rijckholt in de gemeente Eijsden-Margraten deed RAAP in 2012 zowel elektrisch weerstands- als magnetometrisch onderzoek. Vanwege de herinrichting van het terrein wilde opdrachtgever Virenze BV een aantal elementen van de tuinaanleg rond het kasteel, waaronder een sluisje uit circa 1930, in kaart laten brengen. De globale ligging van het sluisje was al bekend van een foto. Het onderzoek was gericht op de exacte positie van het sluisje en andere tuinelementen. Om maximale informatie te verkrijgen werden twee geofysische methoden ingezet en inderdaad werd zo de - deels metalen - fundering van het sluisje aangetroffen. Deze bleek te zijn gebruikt voor een latere loopbrug over de slotgracht. Ook werden resten ontdekt van een looppad dat deel uitmaakte van de 19e eeuwse tuinaanleg en een stuk van een mogelijk middeleeuwse (weer)muur.

Elektrisch weerstandsonderzoek Weerstandsmetingen worden vaak toegepast om archeologische structuren op te sporen tot een diepte van 2 meter onder het maaiveld. Met behulp van twee elektroden in de grond worden om de meter verschillen in de elektrische weerstand van de bodem gemeten. De verschillen in weerstandswaarden worden voornamelijk bepaald door de grondsoort en het vochtgehalte van de bodem. Vochtige grond geleidt elektriciteit beter dan droge grond. De verschillen kunnen duiden op archeologische resten zoals fundamenten (hoge weerstandswaarden) en grachten (lage weerstandswaarden).

Magnetometrisch onderzoek Met magnetometrisch onderzoek zijn tot een diepte van enkele meters zeer kleine afwijkingen in het aardmagnetisch veld te meten. Dicht bij het aardoppervlak vertoont het aardmagnetisch veld afwijkingen, die verband kunnen houden met archeologische resten in de ondergrond. Verstoringen in de bodem, zoals een kuil of greppel, gedragen zich als een magneet of serie magneten, die dicht bij het aardoppervlak afwijkingen veroorzaken in het aardmagnetisch veld. Ook objecten die boven de 600 °C verhit zijn geweest, zoals baksteen, vulkanische gesteenten en metalen objecten gedragen zich onder invloed van het aardmagnetisch veld als een magneet en kunnen met de magnetometer gemeten worden.

2 Gezonken en weer boven water

In de natte Flevolandse kleibodem liggen vele oude scheepswrakken. Het opsporen daarvan met boor- of proefsleuvenonderzoek komt neer op het zoeken naar de spreekwoordelijke speld in een hooiberg. Het is kostbaar én ineffectief. Om die reden is in het kader van een cultuurconvenant tussen het Rijk, de provincie Flevoland en de gemeente Almere, onderzocht wat de (on)mogelijkheden zijn van geofysische prospectiemethoden voor het opsporen van scheepswrakken. Op verschillende locaties waar (mogelijk) scheepswrakken lagen, deed RAAP in 2012 onderzoek met de grondradar en magnetometer, aangevuld met handboringen. Grondradaronderzoek bleek hier geen goede prospectiemethode te zijn, maar met magnetometrie kwamen de scheepswrakken nauwkeurig in beeld. Bij een van de scheepswrakken kon zelfs de metalen lading, mogelijk bestaande uit wapens, aan boord van het schip gemeten worden.

Linksboven: Resultaten magnetometer onderzoek in de tuin van kasteel Rijckholt. Boven: Resultaten magnetometeronderzoek naar een scheepswrak in Almere in twee kleurstellingen.

Resultaten metaaldetectieonderzoek en interpretatie geofysische data Commandopost Jacometti.

KNA Leidraad Geofysisch onderzoek De nieuwe Leidraad voor Geofysisch onderzoek van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA)) is gebaseerd op Engelse richtlijnen. In september 2012 heeft het Centraal College van Deskundigen (CCvD) Archeologie besloten om voor de geofysische prospectie van landbodems de Engelse Geophysical Survey in Archaeological Field Evaluation (2008) van English Heritage te adopteren. De belangrijkste redenen hiervoor waren de goede kwaliteit, volledigheid en grote mate van overeenkomst tussen deze Guidelines en wat momenteel voor de verdere ontwikkeling van de geofysische prospectie in Nederland wordt nagestreefd. RAAP voert haar geofysische onderzoeken uit volgens deze - in de KNA Leidraad Geofysisch onderzoek overgenomen richtlijn. Voor een link naar de Guideline zie: www.sikb.nl

3 WO II Commandopost Jacometti

De vermoedelijke locatie van een voormalige commandopost van het Nederlandse leger op de Grebbeberg werd eind 2011 onderzocht voor Stichting De Greb. De commandopost maakte deel uit van de zogenoemde Stoplijn die de Duitse inval in mei 1940 moest voorkomen. Verschillende historische bronnen, waaronder stafkaarten en een ooggetuige verslag van de verbindingsofficier van de commandopost, werden gecombineerd met de resultaten van elektrisch weerstandsonderzoek. Zo bleek het mogelijk om de ingegraven ‘bunker’ van de commandopost en ook de bijbehorende loopgraven precies in kaart te brengen. Wat deze geofysische methoden onderscheidt van veel andere archeologische onderzoeksmethoden is dat ze nondestructief zijn. Zonder de bodem te verstoren, zijn hiermee niet alleen ondergrondse resten van verdwenen gebouwen, maar dus ook delen van een tuinaanleg, scheepswrakken en militaire structuren op te sporen. Junior-projectleider & geofysicus: Wouter Verschoof T 071-5768118 | E [email protected]

Afgelopen mei voerde RAAP elektrische weerstandsmetingen en grondradaronderzoek uit voor het bordes in de tuin van Paleis Soestdijk. Dit paleis is oorspronkelijk rond 1650 gebouwd als landhuis van de burgemeester van Amsterdam. Sindsdien is er veel aan veranderd, vooral in de tuin van deze buitenplaats. Het geofysisch onderzoek was gericht op het opsporen van mogelijke resten van vroegere bijgebouwen onder het grasveld, voor Soestdijk. De onderzoeksresultaten worden binnenkort bekend gemaakt.

RAM rapport 211 ‘Archeologie van de Tweede Wereldoorlog’ Ondanks het feit dat de Tweede Wereldoorlog ruim zeventig jaar geleden plaatsvond, staat deze periode nog steeds volop in de belangstelling van het publiek en van wetenschappers. De laatste jaren houden ook archeologen zich steeds meer bezig met resten uit de oorlogsjaren. Bij de bestudering van deze relatief recente resten, lopen archeologen tegen diverse vragen en knelpunten aan. Reden voor Hazenberg Archeologie om in samenwerking met RAAP deze problematiek systematisch in kaart te brengen. Met steun van de provincie Gelderland, de gemeenten Apeldoorn, Arnhem, Ede, Renkum en Wageningen, het Geldersch Landschap en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) is het project ‘Archeologie van de Tweede Wereldoorlog’ uitgevoerd. Centrale vraag van het project is: “Welke bijdrage kan de archeologie en

de Archeologische Monumentenzorg leveren aan beheer, onderzoek en presentatie van het archeologische bodemarchief uit de Tweede Wereld oorlog?” De publicatie van dit project verschijnt als RAM (Rapportage Archeologische Monumentenzorg) 211 en wordt in juni gepresenteerd. Het rapport brengt de mogelijkheden en beperkingen van de archeologie van de Tweede Wereldoorlog in kaart en biedt als zodanig voor het eerst in Nederland een overzicht van dit nog jonge onderzoeksgebied. De publicatie geeft niet voor alle gesignaleerde knelpunten een eenduidige oplossing en beoogt vooral een aanzet te geven tot een brede discussie over de omgang met archeologische resten uit deze periode. Door middel van deze publicatie willen de projectpartners en de auteurs de huidige stand van zaken breed presenteren en daarmee een bouwsteen leggen voor verdere beleidsontwikkeling en ontwikkeling van onderzoeksmethoden.

Bestellen/downloaden RAM rapport 211 ‘Archeologie van de Tweede Wereldoorlog’ is vanaf eind juni voor € 44,95 te bestellen bij SPA Uitgevers te Zwolle en als pdf te downloaden via de website van de RCE en RAAP.

oorlogserfgoed

Slagveldarcheologie Terwijl archeologisch onderzoek naar resten van de Tweede Wereldoorlog pas de afgelopen jaren sterk in opkomst is, doen archeologen al jaren onderzoek naar oudere verdedigingslinies en vestingwerken: van de Romeinse limes tot schansen uit de Tachtigjarige Oorlog. Gericht onderzoek naar slagvelden wordt in Nederland echter nauwelijks uitgevoerd, sterker nog: er bestond tot voor kort geen overzicht van de ligging van de vele tientallen slagvelden in ons land. Het ontbreken daarvan heeft als consequentie dat bij ruimtelijke ontwikkelingen geen rekening wordt gehouden met (de archeologisch resten van) deze terreinen. Een geschikte mogelijkheid voor het uitvoeren van een eerste inventarisatie van vaderlandse slagvelden diende zich aan met het stageverzoek van Volker Visser, masterstudent Erfgoedstudies aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zijn onderzoek ‘De neerslag van het slagveld’ leverde een lijst op van 44 veldslagen in de periode tot 1800, met uitzondering van belegeringen en zeeslagen. Behalve een overzicht van slagvelden in Nederland presenteert het onderzoek vier casestudies van meer en minder bekende veldslagen uit verschillende perioden, te weten: de Slag op de Vrijenberg (14e eeuw), de Slag bij Heiligerlee (1568), de Slag bij Castricum (1799) en de Slag bij Broekhuizen (november 1944).

Heiligerlee De Slag bij Heiligerlee (1568), die wordt aangemerkt als het begin van de Tachtigjarige Oorlog, laat goed zien dat de herinneringen aan een slag en ook de aan een slagveld Gevechten in de duinen in 1799, weergegeven door Dirk Langendyk (1748-1805).

Daarentegen is de manier waarop gebeurtenissen bewust of onbewust in de vergetelheid raakten minder goed zichtbaar. Archeologisch onderzoek kan niet alleen inzicht geven in de wijze waarop een slagveld werd achtergelaten, maar ook bijdragen aan begrip van de manier waarop samenlevingen dergelijke gebeurtenissen herinneren of vergeten. Locaties van gewapende conflicten herbergen vaak verschillende overblijfselen van de gebeurtenissen op die plek. Aan de hand van opgegraven artefacten en sporen is het mogelijk een beeld te construeren van de landschappelijke en militaire situatie tijdens deze gevechten. Deze archeologische vondsten maken zodoende deel uit van de verhalen van deze plaatsen, vullen deze aan of creëren geheel nieuwe verhalen. Andersom geven de verhalen over het conflict en de manier waarop we de gebeurtenis herinneren, betekenis aan de vondsten en van het slagveld in ruimere zin. De herinneringen en archeologische vondsten vormen dus elkaars context bij het interpreteren van deze landschappen. Bij het onderzoek ‘De neerslag van het slagveld’ is niet alleen gekeken naar de fysieke resten, maar ook naar de mentale neerslag van gewapende conflicten. Het onderzoek levert hiermee een waardevolle bijdrage aan de bestudering van slagvelden in Nederland en geeft richting aan archeologisch onderzoek en beheer van deze bijzondere terreinen.

Bestellen RAAP-rapport 2645 , De neerslag van het slagveld Auteur: Volker Visser | 88 pagina’s en 23 afbeeldingen Te bestellen voor € 15,00 inclusief verzendkosten via [email protected] of tel. 0294-491500

toegekende betekenis, door allerlei historische processen, een dynamisch verloop kennen. Door het specifieke karakter van slagvelden, als plaatsen waar veelal op traumatische wijze getracht werd politieke tegenstellingen te doorbreken, zijn het bij uitstek plekken waar het verleden zeer lang blijft doorwerken. Verwijzingen naar dit verleden en de manier waarop men dit wilde herinneren zijn veelal nog steeds zichtbaar in deze landschappen.

Meer informatie: Ruurd Kok T 071-5768118 | E [email protected]

Het verhaal van Pesse

Jager-verzamelaar gesignaleerd in Reusel

‘Mam, de oudste boot ter wereld!’ klinkt het door een van de zalen van het Drents Museum. Ik draai me om en zie een moeder teruglopen naar de vitrine die ze al was gepasseerd. Laat dit even doordringen, de oudste boot, niet van Drenthe, niet van Nederland, nee, van de wereld. Dus ook van Chili en China. Het betreft de in 1955 in het veenmoeras van Pesse gevonden boomstamkano. Pesse, een gehuchtje bij Hoogeveen. De kano is een bron van - soms apocriefe - verhalen: van een vrachtwagen afgedonderd en geconserveerd in de koelcel van een slachthuis. En nu ligt ‘ie daar ietwat achteloos in het zaaltje met archeologische vondsten. Het staat er inderdaad bij, in bijzonder kleine letters, ‘de oudste boot van wereld’. Het moet maar eens gezegd zijn: ik verbaas me er mateloos over dat wij de oudste boot ter wereld bezitten en dat deze in een museum in Assen ligt met daarbij een infobordje ter grootte van een halve pagina van deze nieuwsbrief. Canon van Nederland? Prominent op het 2 euro muntstuk? Nee, bepaald niet. Hoe kan het dat zo’n waanzinnig object zo’n schimmig bestaan leidt? Niet dat het Drents museum schimmig te noemen is. Ergens in de negentiger jaren gebeurde daar iets bijzonders. Klaarblijkelijk zat de juiste groep mensen bij elkaar om een museum een succes te laten worden. Het Chinese terracottaleger, 100.000 jaar sex en nu de Sovjet-mythe, spraakmakende exposities, met een uitstraling die het toch tamelijk ingeslapen Assen ver overstijgt. De behuizing is er ook naar. Smaakvolle nieuwbouw mooi ingepast in een historische omgeving. Wat is het dan met die boot? Zijn wij zo bescheiden? Of is het de discussie rond de boot die het voorwerp enigszins verdacht maakt? Zo scheen hij niet te kunnen varen of het zou eigenlijk een varkenstrog zijn. Die verhalen zijn we voorbij: de boot vaart en de varkens vraten gewoon van de grond. In de archeologie brengen we kleine verhalen groot. De vondst van de oudste kip van Nederland haalt de landelijke dagbladen. Maar de grootste verhalen krijgen we klein. In Assen ligt de oudste boot ter wereld, in de archeologiezaal in de kelder bij de afdeling prehistorie rechts onder aan de trap. Dat moet anders.

Sinds dit voorjaar staat in plangebied Beleven in de Brabantse gemeente Reusel - De Mierden een jager verzamelaar op de rand van het Beleven. Het gaat om een ijzeren beeldje dat geplaatst is als verwijzing naar de bewoners die in de prehistorie op deze locatie verbleven. Het fraaie landschapsmarkertje is tot stand gekomen op initiatief van Brabants Landschap, de Werkgroep Erfgoed Landschap Kempen, de Landschapsambassadeurs van de Kempen en RAAP als vervolg op het natuurontwikkelingsproject. Voor de Dienst Landelijk Gebied Tilburg voerde RAAP in 2008 en 2009 de archeologische begeleiding van graafwerkzaamheden uit in het plangebied Beleven. De werkzaamheden hadden de realisatie van bepaalde natuurtypen tot doel. Er werden weliswaar geen vindplaatsen aangetroffen, maar er zijn wel grondmonsters genomen voor paleo-ecologisch onderzoek (gesubsidieerd door de Provincie Noord Brabant in het kader van Cultureel Erfgoed, Eco-Archeologisch Onderzoek 3). De aanwezigheid van houtskoolfragmenten in de monsters en het bomenarme karakter van het landschap kunnen een aanwijzing zijn dat er mensen die in de buurt van het meertje bivakkeerden. Op de hoge oevers zijn eerder al door amateurs vele vuursteenvindplaatsen aangetroffen. RAAP projectleider Jan Roymans zocht, mede namens de Werkgroep Erfgoed Landschap Kempen, contact met het Brabants Landschap en de gemeente Reusel, met als inzet een archeologisch landschapsmarkertje in het gebied te plaatsen. Dat is er nu gekomen, wandelaars kunnen in de rietkraag langs het ven de historie van de plek beleven. Het ijzeren beeld is een jager-verzamelaar die op de rand van het Beleven zijn pijl richt op aanvliegende ganzen.

Nieuwe serie: #Boerderijverleden Omdat dit jaar is uitgeroepen tot Jaar van de Boerderij 2013 is, heeft RAAP op haar website de serie #Boerderijverleden in het leven geroepen. Elke maand is daar een nieuw verhaal te vinden over dat boerderijverleden aan de hand van ons rijke archief aan bodemvondsten. Van alle bouwwerken waar archeologen sporen van ontdekken, zijn boerderijen het meest voorkomende type in Nederland. Als een rode draad is het steeds weer de boerderij die opduikt tijdens onze archeologische onderzoeken. Zo vinden we paalsporen van boerderijen van de eerste landbouwers die in het Neolithicum in ons land verschenen, gevolgd door vele huisplattegronden van boeren uit de Bronstijd en IJzertijd. De complete bevolking van ons land leefde toen op de boerderij. Ook in de Romeinse tijd en de Middeleeuwen bleef de boerderij het meest voorkomende gebouwtype. Niet alleen op het platteland maar ook in moderne steden, waar vrijwel niets meer herinnert aan het verre verleden, ontdekken we sporen van het boerenleven van eeuwen geleden in de bodem. Voor maandelijkse verhalen over boerderijen en hun bewoners, verteld door onze projectleiders, kijk op: www.raap.nl/boerderijverleden.html

Column

KORTE BERICHTEN

Ivar Schute Senior projectleider bij RAAP

KORTE BERICHTEN RAAP-informatiemiddagen 2013 Net als voorgaande jaren organiseert RAAP in oktober weer een aantal informatiemiddagen op verschillende locaties in het land. Daar praten we onze klanten en andere contacten bij over actuele onderwerpen in de Nederlandse archeologie en presenteren we regionale thema’s. Deze informatieve middagen vinden plaats op: Donderdag 10 oktober, De Kruidhof in Buitenpost Donderdag 17 oktober, IJselpaviljoen in Zutphen Donderdag 24 oktober, Kasteelhoeve De Grote Hegge in Thorn Donderdag 31 oktober, De Nieuwe Energie in Leiden De RAAP-informatiemiddagen zijn gratis en duren van 14.00 tot 17.00 uur, met aansluitend een borrel. Meer informatie over het programma en de locaties verschijnt binnenkort op de website van RAAP. Geïnteresseerden kunnen zich al aanmelden door een e-mail te sturen naar de receptie van het hoofdkantoor: [email protected]

Digitale nieuwsbrief

Nieuwe website voor RAAP Afgelopen mei is de nieuwe website van RAAP online gegaan. Het is een responsive site, wat wil zeggen dat deze ook geschikt is voor tablet en smartphone zonder dat eindeloos inzoomen nodig is, of de knopjes veel te klein zijn, etc. De homepage is een stuk overzichtelijker geworden en geeft via duidelijke knoppen snel toegang tot vaak opgevraagde informatie. De producten en

COLOFON RAAP Nieuwsbrief 2013-1, juni 2013 De RAAP Nieuwsbrief is een uitgave van RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. RAAP is een zelfstandig en onafhankelijk adviesbureau voor archeologische monumentenzorg en integrale cultuurhistorie, met vestigingen in Leiden, Zutphen, Drachten, Weert en Weesp. Aan dit nummer werkten mee: Wim De Baere, Geuch de Boer, Chris Coppens, Peter Hesen, Ruurd Kok, Richard Kroes, Mijke Peeters, Ivar Schute, Marten Verbruggen en Wouter Verschoof. Fotografie en cartografie: RAAP (tenzij anders vermeld) Vormgeving: Olav Odé | Eindredactie: Caroline Hom Wilt u op de verzendlijst van de RAAP Nieuwsbrief komen te staan, of de nieuwsbrief juist niet meer ontvangen, stuur dan een e-mail naar [email protected]

www.raap.nl www.raap.be RAAP Archeologisch Adviesbureau

diensten zijn via verschillende ingangen te vinden. Nieuw is de etalage met allerlei praktijkvoorbeelden: recente en zeer diverse projecten waarvan RAAP er jaarlijks vele uitvoert. Ook is er op veel pagina’s gelegenheid om teksten te sharen via Twitter en Facebook. Met deze nieuwe website is RAAP klaar voor de toekomst. Het adres is uiteraard hetzelfde gebleven: www.raap.nl Onze Vlaamse website www.raap.be zal binnenkort ook worden vernieuwd.

@RAAPerfgoed

Wilt u voortaan liever een digitale RAAP-nieuwsbrief van ons ontvangen dan een papieren versie toegezonden per post, laat het ons dan weten. U kunt u dat aangeven door een e-mail te sturen naar [email protected] met de vermelding ‘Voortaan digitale nieuwsbrief’ en voorzien van uw naam, adres en e-mailadres. Via onze website zijn alle nieuwsbrieven overigens te downloaden.

RAAP Hoofdkantoor Leeuwenveldseweg 5b, 1382 LV Weesp Postadres: Postbus 5069, 1380 GB Weesp T 0294-491500 | E [email protected] RAAP Regio Noord-Nederland (Fr, Gr, Dr) De Kiel 11, 9206 BG Drachten T 0512-589140 | E [email protected] RAAP Regio Oost-Nederland (Gld, Ov) Pollaan 48 E-F, 7202 BX Zutphen Postadres: Postbus 222, 7200 AE Zutphen T 0575-567876 | E [email protected] RAAP Regio Zuid-Nederland (Li, N-Br) De Savornin Lohmanstraat 11, 6004 AM Weert T 0495-513555 | E [email protected] RAAP Regio West-Nederland (N-Hl, Z-Hl, Zld, Fl, Ut) Le Pooleweg 5, 2314 XT Leiden Postadres: Postbus 4025, 2301 RA Leiden T 071-5768118 | E [email protected] RAAP Vlaanderen Postbus 1063, 2300 Turnhout, België T (+32) 0468-128670 | E [email protected]