Publicaties Rijkswaterstaat Bouwdienst 2006

Publicaties Rijkswaterstaat Bouwdienst 2006

Publicaties Rijkswaterstaat Bouwdienst

Projectmanagement

Inkoop

2

Bouwtechnologie

Rijkswaterstaat (Bouwdienst) in beweging

Onze veranderende omgeving en organisatie brengen ook een verandering in werkwijze en kennis met zich mee. 2006 was een jaar van inventarisatie op het gebied van kennismanagement. Welke kennis is er nodig? En hoe zorgen we ervoor dat deze kennis ook op de lange termijn actueel blijft en gemakkelijk te ontsluiten is? Rijkswaterstaat Bouwdienst is volop bezig met het vormgeven van de nieuwe werkwijze en de kennis die hiervoor nodig is. Dit jaar verschijnt het publicatieoverzicht dan ook in een modern jasje; er is gekozen voor een andere indeling, een ander formaat en een eigentijdse vormgeving. In dit overzicht vindt u samenvattingen van de publicaties van medewerkers van Rijkswaterstaat Bouwdienst die in het jaar 2006 zijn verschenen, overzichtelijk op een rij. Het gaat vaak om artikelen die zijn gepubliceerd in nationale en internationale vakbladen. In de bijlage treft u een overzicht van de verschillende auteurs aan en een verwijzing naar de bijbehorende artikelen, zodat u de artikelen gemakkelijk kunt vinden. Ook is er een trefwoordenlijst opgenomen. Het thema van deze uitgave is Kennismanagement. De inhoud is ingedeeld op basis van de drie pijlers van Rijkswaterstaat Bouwdienst: Bouwtechnologie, Projectmanagement en Inkoop, en een aantal zogenaamde ’kennisvelden’. U leest hierover meer in de inleiding.

Ook de interviews met medewerkers geven een beeld van Rijkswaterstaat in beweging, en uitwisseling van kennis op allerlei terreinen. Rijkswaterstaat Bouwdienst is een deskundige, professionele opdrachtgever, die graag samen met u in gesprek en aan de slag gaat. Ik wens u veel leesplezier.

Leendert Bouter Hoofdingenieur Directeur Rijkswaterstaat Bouwdienst

3


Rijkswaterstaat bevindt zich, onder invloed van belangrijke ontwikkelingen, in een vernieuwingsproces. Rijkswaterstaat is een kennisintensieve en publieksgerichte organisatie in een steeds veranderend speelveld. Samenwerking tussen RWS-diensten, organisaties als kennisinstituten, universiteiten en hogescholen, aannemers en ingenieursbureaus, en ook andere overheidsorganisaties zoals gemeenten en provincies staat centraal in het nieuwe perspectief van Rijkswaterstaat Bouwdienst. Kennisontwikkeling speelt een steeds belangrijkere rol.

Kennis delen over de grenzen heen Door Ingrid Roos en Douwe van Akkerveeken

Rijkswaterstaat bevindt zich in een vernieuwingsproces. Maatschappelijke ontwikkelingen en issues zoals klimaatveranderingen en ’hindervrij bouwen’ vragen om nieuwe oplossingen en een nieuwe manier van denken en daarmee om nieuwe kennisontwikkeling. Met de nieuwe werkwijze ’markt tenzij’ verandert de rolverdeling tussen de verschillende partijen in


de Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW)-sector en daarmee de rol van Rijkswaterstaat: minder zelf doen, meer uitbesteden.

4

Deze nieuwe rolverdeling roept de vraag op over welke kennis Rijkswaterstaat moet kunnen beschikken. Rijkswaterstaat is niet alleen opdrachtgever, maar heeft ook de verantwoordelijkheid voor areaalgegevens, normering, publieksgericht werken en het kunnen beantwoorden van acute vragen. Het uitgangspunt is dat Rijkswaterstaat over díe kennis beschikt, die noodzakelijk is om zijn publieke taak goed te kunnen uitvoeren: het zorgen voor droge voeten, schoon en voldoende water en een vlotte en veilige doorstroming van het verkeer. Dit uitgangspunt geldt ook voor Rijkswaterstaat Bouwdienst.

Rijkswaterstaat Bouwdienst is een bruisende organisatie waarin deskundigen, vanuit expertise verbonden door netwerken en vanuit een internationale context, meerwaarde leveren aan een optimale verkeersinfrastructuur en watersystemen in Nederland. Rijkswaterstaat Bouwdienst richt zich op drie pijlers, namelijk Projectmanagement, Bouwtechnologie en Inkoop. Zo ontwikkelen de vakafdelingen van Rijkswaterstaat Bouwdienst normen en nieuwe werkwijzen ten aanzien van betrouwbaarheid, beschikbaarheid, onderhoudbaarheid en veiligheid van de infrastructuur, en passen deze toe in projecten. Projectmanagement richt zich op het beheerst laten uitvoeren van projecten. Vanuit de pijler Inkoop komt expertise bij het voorbereiden, aanbesteden, afsluiten en toetsen van contracten.

Het doel van een kennisveld is om de noodzakelijke kennis en expertise bij de voorbereiding, realisering en instandhouding van infrastructurele werken te ontsluiten. Het is hierbij cruciaal dat de juiste kennis op het juiste tijdstip beschikbaar is. Om dit doel te bereiken, hoeft Rijkswaterstaat Bouwdienst niet al deze kennis zelf in huis te hebben. Belangrijk is dat de benodigde kennis op het juiste moment gemobiliseerd kan worden. Samenwerking met andere RWSorganisaties en diensten, andere opdrachtgevers binnen de GWW-sector, kennisinstituten, grote technologische instituten, aannemers en ingenieursbureaus staat daarom centraal in het perspectief van Rijkswaterstaat Bouwdienst, zowel op nationaal als internationaal niveau. In onderstaande illustratie zijn de belangrijkste stappen in de kenniscyclus nog eens samengevat.

Sturen op duurzame kennis bij RWS Hoe de samenwerking is ingericht, verschilt per kennisveld. Wanneer kennisvelden heel specifiek zijn voor Rijkswaterstaat Bouwdienst, zullen we moeten weten waar de kennis zit en of er kennishiaten zijn of dreigen te ontstaan. Rijkswaterstaat Bouwdienst treedt op als ’trekker’ van het kennisveld en nodigt andere partijen uit om aan kennisontwikkeling en uitwisseling deel te nemen. In andere gevallen gaat het om kennis die (ook) bij andere partijen ruim vertegenwoordigd is, soms zelfs wel beter dan bij Rijkswaterstaat Bouwdienst. In dit geval zoekt Rijkswaterstaat Bouwdienst aansluiting bij die organisaties die wel het overzicht hebben. De mogelijke organisatievormen rond een kennisveld zijn legio: commissies, virtuele communities, congressen of het opzetten van onafhankelijke steunpunten, het behoort allemaal tot de mogelijke werkvormen. Ook het aantal (nationale en internationale) specialisten dat zich met het kennisgebied bezighoudt, speelt mee bij het bepalen van de organisatievorm. Per kennisveld gaat Rijkswaterstaat Bouwdienst op zoek naar de meest geschikte vorm, nadrukkelijk samen met de kennispartners. Want Rijkswaterstaat Bouwdienst kan het niet alleen.

��

Publieksgerichte dienstverlening areaal gegevens

Regisseurs functie

normering

��

ki's ki'

...

kennisveld kennisvel BD BD

markt mark

andere OG's OG

RWS RWS

5

acute vragen

��

Ad 4: BD= Bouwdienst Ki=Kennisinstituut OG=Opdrachtgever RWS= Rijkswaterstaat


Ook de ontwikkeling, beschikbaarstelling en uitwisseling van (innovatieve) kennis is rond deze drie pijlers georganiseerd. Binnen elke pijler zijn een aantal kennisvelden gedefinieerd die samen het totaal aan benodigde kennis van Rijkswaterstaat Bouwdienst zo goed mogelijk bestrijken. Uiteraard zijn de kennisvelden geen statisch gegeven. Nieuwe ontwikkelingen kunnen op termijn leiden tot een verschuiving in de kennisbehoefte van Rijkswaterstaat Bouwdienst. Zo kunnen oude kennisvelden verdwijnen en nieuwe kennisvelden ontstaan.

Inhoudsopgave Rijkswaterstaat Bouwdienst in beweging

3

Kennis delen over de grenzen heen

4

Projectmanagement ’Projectmanagement Rijkswaterstaat naar de top’ Interview Louis Schouwstra Risicomanagement Projectoverstijgend risicomanagement: een onderzoek naar risicomanagement op portfolio niveau binnen Rijkswaterstaat Omgevingsmanagement Experiences gained from plan development Spatial planning key decision - room for the river Professioneel opdrachtgeverschap Missie naar China: kennisuitwisseling op gang

8

Inkoop ’Rijkswaterstaat is een lerende organisatie’ Interview Arnoud Kop en Arjan Verweij Contractendeskundigheid Speciale contracten voor Limburgse tunnels Life Cycle Cost tenders for infrastructure projects Bouwtechnologie ’We moeten laten zien dat we lef hebben’ Interview Gerland Nagtegaal en Rijk Noordzij Bruggen en viaducten Strengthening of the A1 bridge over the Amsterdam-Rhine Canal near Muiden Societal aspects of bridge management and safety in The Netherlands Large-scale assessment of Dutch concrete bridges Stille en duurzame voegovergangen: noodzaak! Fatigue solutions for orthotropic steel bridges in the Netherlands Geluid van voegovergangen, hoe krijg je er grip op? Integraal wegontwerpen: integraal wegontwerp en vormgeving kunstwerken Rijksweg A73-zuid Integraalviaducten met voegloze overgangen in de A73-zuid Brug Julianakanaal (N267), Roosteren: belastingsproef bewijst conditie boogbrug Voegloze overgangen van asfaltbeton voor integraalbruggen Tunnels Tunnel ventilation and safety in escape routes The global approach to safety Nieuwe wet maakt tunnels nog veiliger

9

11 12 13 14 16 17 19 20 22 23 25 26 26 27 28 29 30 31 32 33 34 34 35

Regels nodig voor bouwen op tunnel Onderzoek fundering Hubertustunnel geeft geen uitsluitsel Rijkswaterstaat: Precieze oorzaak waarschijnlijk nooit te achterhalen Overkappen A2 levert Utrecht ruimte Fire protection for high-speed line tunnels: risk analysis and exceptional robotic application results Schone lucht uit verkeerstunnel Veiligheid voor omgeving en gebruikers Secundaire dijk zorgt voor brede waterkering langs kust Waterbodemsanering en baggeren Goed, het is bagger. Maar wel onze bagger Weer wonen op terpen Hoe baggerhopen gouden bergen worden Met zes dobbelstenen zes zessen gooien Sluizen en stuwen New design solutions for contact zones in movable hydraulic closures Design of Movable Weirs and Storm Surge Barriers Contact problems in design and renovation of movable hydraulic closures Probabilistisch beheer en onderhoud The potential applicability of the Life-Quality Index to maintenance optimisation problems Wegen Optimisation of expressway design: Cost-effective and safe accommodation of traffic growth in central Europe Duurzaamheid en onderhoud Maintenance management from an economic perspective Inspection and maintenance products for civil structures Project- en procesarchitectuur Het nieuwe opdrachtgeven: Systems Engineering maakt nieuwe wijze van specificeren mogelijk Verkeersmanagement Rijkswaterstaat schoeit onderhoud onderstations op landelijke leest: uniforme aanpak zorgt voor meer kwaliteit en efficiency Innovatie Energiek Wegdek op termijn realiseerbaar Materialen Physical and material property effect on chloride ingress in RC Structures Advances in modelling of RILEM TC-178: Testing and modelling chloride penetration in concrete Recommendations on unreinforced underwater concrete floors concerning infrastructural structures Samen sterk voor optimaal conserveren staal: zeven opdrachtgevers willen af van deeloptimalisaties in schakels van productieketen Bijlagen Auteurslijst Trefwoordenlijst

35 36 36 37 38 39 40 41 42 42 43 43 44 45

46 47 48 49

50 51 52 53 54 55 56 56 58

Projectmanagement

Interview Louis Schouwstra

’Projectmanagement Rijkswaterstaat naar de top’ ’De kwaliteit van ons projectmanagement naar een hoger level tillen. Dat is onze doelstelling voor de komende jaren. We willen de beste zijn in ons vak!’ Aan het woord is Louis Schouwstra die als manager processen, systemen en markt

’Het managen van Rijkswaterstaatprojecten wordt steeds complexer’, legt Schouwstra uit. ’Een goede inpassing wordt in ons drukbevolkte landje steeds belangrijker. Ook moeten we tegenwoordig alles uit de kast halen om verkeers- en omgevingshinder tijdens de uitvoering zoveel mogelijk te beperken. Innovativiteit en creativiteit zijn daarbij van groot belang om zo de slimste oplossingen te verzinnen voor de lastigste problemen. Dat doen we samen met de markt. Immers, de markt heeft vanuit zijn uitvoeringservaring zeer relevante kennis en ervaring die kan leiden tot slimme ontwerpen. Maar die andere omgang met de markt vraagt wel om een andere houding ten aanzien van die markt. Bijvoorbeeld als het gaat om contractmanagement. Vroeger bedachten we zelf de beste oplossing voor een aannemer; nu mag de aannemer zelf met een oplossing komen. Dat vraagt om een andere manier van werken. Dat moet je met elkaar leren.’

Louis Schouwstra

9

Publicaties Projectmanagement

binnen de Directie Projecten aan de lat staat voor een nieuwe en uniforme projectaanpak binnen Rijkswaterstaat.

De beste ’Zo kan ik nog wel even doorgaan’, vervolgt Schouwstra. ’Maar waar het om gaat is dat we ook op het gebied van projectbeheersing de beste worden. We zijn inmiddels bij een aantal grote projecten al toonaangevend op het gebied van risicomanagement. Dat willen we uitbreiden naar andere projecten. Op het gebied van technisch management is er de ontwikkeling van Systems Engineering; hoe kom ik vanuit de behoefte aan een verbinding tussen A en B tot een volledig uitgewerkt ontwerp van de aannemer. De conclusie is helder: projectmanagement voor infrastructuurprojecten is een complex maar wel uitermate dynamisch en boeiend werkveld.’


Tegenstrijdig

10

Schouwstra: ’Dan komen we terecht bij de vraag hoe we projectmanagers in dat complexe werkveld het best kunnen ondersteunen en professionaliseren. Daarvoor zijn een paar dingen nodig. Om te beginnen goede opleidingen. Maar ook een goede netwerkstructuur is onontbeerlijk. Projectmanagers moeten elkaar weten te vinden in een vertrouwde en beschermde omgeving. Het moet geen schande zijn als je iets niet weet, het moet juist een schande zijn als je iets niet gevraagd hebt. Verder moeten we ervoor zorgen dat we nog meer een lerende organisatie worden. Het vastleggen van good and bad practises heeft een snel en positief effect. En we moeten een uniforme wijze van werken creëren met kaders en handreikingen. Dat laatste klinkt misschien tegenstrijdig. Immers, veel mensen associëren uniformiteit niet met een organisatie die bestaat uit professionals. En toch kan die uniformiteit ons helpen. Niet alleen om projecten efficiënter en beheerster uit te voeren maar juist om daar weer van te leren. Je zou het ook zo kunnen zien: met een uniforme werkwijze zijn we in staat leerervaringen gemakkelijker door te vertalen naar andere projecten.

Op tal van plaatsen binnen Rijkswaterstaat wordt er hard gewerkt om dit alles vorm te geven. Zo is in samenwerking met het Corporate Learning Centre al een leerwerktraject voor projectmanagers opgezet. Momenteel heeft een groot aantal projectmanagers het basisprogramma al doorlopen. Een aantal verdiepingsmodules is in ontwikkeling.’

Klankborden ’Verder zijn er sinds kort zogenaamde expertgroepen en kenniskringen actief op het gebied van projectmanagement’, vervolgt Schouwstra. ’Die laatste worden overigens ook wel Communities of Practice genoemd. We onderscheiden binnen ons projectmanagement de volgende groepen: projectmanagement, projectbeheersing, contractmanagement, technisch management en omgevingsmanagement. Daarnaast hebben we een paar specialistische expertgroepen op het gebied van kosten, Systems Engineering en risicomanagement. De expertgroepen ontwikkelen de kaders, handreikingen en best practices en zetten dus feitelijk de toon binnen Rijkswaterstaat. In de kenniskringen worden ervaringen gedeeld en kan de hulpvraag worden gesteld. De kenniskring wordt ook door de expertgroep gebruikt om te klankborden over kaders en handreikingen, noem maar op. Al die resultaten worden vervolgens weer gecommuniceerd met de projecten. Zo ontstaat een lerende organisatie.’ ’Op het gebied van projectmanagement presteren we al heel aardig’, aldus Schouwstra tot slot. ’Maar ik ben er van overtuigd dat we over een paar jaar tot de top op dat gebied behoren. En daarmee is het nog leuker, boeiender en leerzamer om bij Rijkswaterstaat of samen met Rijkswaterstaat aan projecten te werken!’

Risicomanagement

Projectoverstijgend risicomanagement: een onderzoek naar risicomanagement op portfolio niveau binnen Rijkswaterstaat R.M. Augustijn; Universiteit Twente Utrecht: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Rijkswaterstaat Bouwdienst augustus 2006 Begeleiding Rijkswaterstaat Bouwdienst: Frans Breij, Willem Lamers

Het doel daarbij is het mogelijk maken dat risico’s op een efficiënte en effectieve manier kunnen worden behandeld en er duidelijkheid is over het risicoprofiel, door het ontwikkelen van een model dat ervoor zorgt dat projectrisico’s kunnen worden geaggregeerd en projectoverstijgend behandeld. 11


Onderzoek naar risicomanagement bij Rijkswaterstaat. Risicomanagement wordt bij Rijkswaterstaat (RWS) belangrijker door: het RWS ondernemingsplan met het doel om ’in control’ te komen; het hanteren van het principe ’Markt, tenzij’, waardoor explicietere risicoverdeling tussen opdrachtgever en opdrachtnemer noodzakelijk wordt; de toegenomen aandacht voor de beheersing van grote infrastructurele projecten, mede door de resultaten van de Tijdelijke Commissie Infrastructuurprojecten (TCI). Dit artikel gaat over mogelijke methoden voor projectoverstijgend risicomanagement, ook wel risicomanagement op programma- of portfolio niveau genoemd. Er is onderzocht wat de RWS organisatie moet doen met risico’s die in projecten kunnen optreden.

Omgevingsmanagement

Experiences gained from plan development


In the year 2000 the Dutch Government (Cabinet) decided upon a new approach for dealing with high water levels: instead of the traditional option of raising and reinforcing the dikes, it was decided to relinquish space for the rivers. The objective is to achieve an acceptable safe water flow of 16,000 m3 per second by the year 2015. At present, the River Rhine area in The Netherlands is protected up to a flow of 15,000 m3 per second at Lobith.

12

L.A. Tutein Nolthenius, E.G. Voorsluis In: Floods, from defence to management: Proceedings of the 3rd International Symposium on Flood Defence (ISFD3), Nijmegen, the Netherlands, 25-27 May 2005 - ISBN 0415391199; p. 1077-1083, 2006

To maintain the level of flood protection of the most densely populated areas in the Netherlands, the Rhine delta river branches have to accommodate ever-higher peak flows due to anticipated climatic changes. Until recently, it was standard policy to raise the crest levels of the dikes. This centuries-old policy was abandoned in 2000 in favour of Room for the River. In the new policy, river cross-sections will be widened by situating the dikes further away from the river, or by lowering the river forelands. This will result in lower flood levels. The Dutch cabinet ordered the preparation of a Spatial Planning Key Decision, in which the spatial planning for the entire area related to the Dutch part of the Rhine delta is laid out. The document presents an integrated development plan having the main objectives of flood protection, master landscaping and the improvement of overall environmental conditions. This plan has now been finalized. Completion of construction of the planned projects is anticipated by 2015, with a budget of € 2,2 billion. The plan also offers suggestions for the long-term accommodation of peak river flows. A package of measures has been assembled to realise the short-term objectives within the budgetary constraints. For the longer term various options are available, offering additional opportunities for regional development along the rivers, such as

waterfront housing and recreational and nature developments. Most such options were not selected for the basic package due to the higher costs and longer legal procedures involved. Public-public or public-private partnerships and co-financing will be required for their implementation. The Spatial Planning Key Decision will therefore be based on a programme approach, with a flexible framework for integrated regional development, rather than a rigid set of projects to achieve an objective within a set timescale and fixed budget. A Spatial Planning Key Decision has to be approved by the Dutch parliament and has a status similar to a Bill. The implementation of the various projects will be greatly facilitated by supra-regional instead of local legal procedures. The success of such a complicated process depends entirely on carefully concluded public-public and public-private partnerships. The Spatial Planning Key Decision has to inspire confidence that it will be rewarding, if the participating public and private parties are to show initiative. P-P.A. van Meel, M.E. van Boetzelaer, P.C. Bakker In: Floods, from defence to management: Proceedings of the 3rd International Symposium on Flood Defence (ISFD3), Nijmegen, the Netherlands, 25-27 May 2005 - ISBN 0415391199; p. 1017-1021, 2006

13


Spatial planning key decision - room for the river

Professioneel opdrachtgeverschap

Missie naar China: kennisuitwisseling op gang


Een Nederlandse afvaardiging van overheid en bedrijfsleven bracht in november 2005 een werkbezoek aan China. Het thema was: transport, logistiek en infrastructuur. De missie vormde de eerste stap naar structurele kennisuitwisseling tussen beide landen. Vooral de grootschaligheid van bezochte projecten en de snelheid van realisatie maakten grote indruk op het reisgezelschap.

14

Interview met L.C. Bouter COB-nieuws. - Nr. 32; p. 16-17, maart 2006


15

Inkoop

Interview Arnoud Kop en Arjan Verweij

’Rijkswaterstaat is een lerende organisatie!’ Met de reorganisatie van de bedrijfsvoering is ook het inkoopproces van Rijkswaterstaat ingrijpend veranderd. Het zwaartepunt ligt nu duidelijk anders, ervaren inkoopmanager Arjan Verweij en hoofd cluster inkoopkennis

’Voorheen kochten alle hoofdafdelingen zelf in’, trapt Arjan Verweij af. ’Elke hoofdafdeling beschikte daarvoor over eigen specialisten en kocht op zijn eigen manier in. Dat bracht een enorme versnippering van kennis met zich mee. Met de reorganisatie van de bedrijfsvoering is de inkoopkennis gecentraliseerd bij BIO (Bedrijfsvoering Inkoopondersteuning). BIO is onderverdeeld in vier klantenteams met deskundigen die het hele inkoopgebied bestrijken. We hebben het dan over juristen, contractvormers, kostendeskundigen, financieel/administratieve medewerkers, kwaliteitsmedewerkers en inkoopmanagers, zoals Arjan Verweij. Al deze deskundigen zijn werkzaam binnen projecten waar inkoop wordt gerealiseerd.

Leren en delen ’Naast die vier klantenteams is er ook nog een cluster inkoopkennis’, vertelt Arnoud Kop, hoofd van dat cluster. ’Wij dragen bij aan de ontwikkeling en uitwisseling van inkoopkennis voor de hele afdeling. En dat is nogal wat gezien alle verschillende vakdisciplines. Neem de contractvormers. Zij stellen niet alleen juridische bepalingen op maar stroomlijnen ook vraagspecificaties en geven advies.’ Verweij somt op: ’Als afdeling inkoopondersteuning moet je kennis van de markt hebben, je moet weten hoe je op een

slimme manier een contract aangaat, je moet juridische kennis hebben, je moet je eisen kunnen opschrijven én je moet een en ander budgettair kunnen verantwoorden. Tegelijk moet je weten hoe je dat hele proces optimaal kunt beheersen en ondersteunen.’ Juist dan is het van enorm belang dat je weet waar je die kennis vandaan haalt en waar je die vervolgens onderbrengt. Om de kennis op het gebied van juridische en kostentechnische expertise te versterken wordt naast eigen leertrajecten samengewerkt met externe partijen. ’Ook omdat het toch een behoorlijk dynamische wereld is waarin we acteren’, zegt Kop: ’Zo is de weten regelgeving voortdurend in beweging. Als inkooporganisatie ontlenen wij ons bestaansrecht voor een groot deel aan advisering en innovatief denken. Rijkswaterstaat is een lerende organisatie. Onze kennis groeit dus met de dag.’ Verweij: ’We leren van elk contract. Opgedane ervaringen kunnen we meteen gebruiken in volgende contracten. Van ervaring leer je.’ ’En vervolgens is het belangrijk dat je die kennis en ervaring deelt’, vult Kop aan. ’We netwerken veel, we zoeken elkaar op, we organiseren themasessies waarin we kennis met elkaar delen en we doen aan kruisbestuiving. We nemen deel aan de leerwerktrajecten van projectmanagement en omgekeerd vertellen we daar ook over de belangrijkste ontwikkelingen binnen inkoopmanagement.’

17

Publicaties Inkoop

Arnoud Kop: ’Je moet goed nadenken voor je een contract naar de markt brengt. Want wat vraag je precies?’

Publicaties Inkoop

Het blijft balanceren

Kansen!

’De vraag van Rijkswaterstaat aan de markt is in de laatste jaren wezenlijk veranderd’, zegt Kop: ’Bij onze contractvormen en aanbestedingsmethodieken stellen we nu functionele vragen in plaats van technische.’ Verweij beaamt dat: ’Rijkswaterstaat dacht alles ook zelf uit tot in de details. Dat doen we nu niet meer. We geven de markt de verantwoordelijkheid om met goede oplossingen en optimalisaties te komen binnen de door ons gestelde kaders.’ ’Uiteraard blijft een bepaalde mate van technische deskundigheid noodzakelijk’, stelt Kop: ’Je moet met elkaar de juiste eisen formuleren en ook al denken in de richting van waarschijnlijke oplossingen, maar wel op een verantwoord abstractieniveau.’ Dat kan heel innovatieve oplossingen opleveren. Zo heeft de aannemer van de Roertunnel in de Rijksweg 73-Zuid binnen de ruimte van het contract een innovatief plan ontwikkeld voor de bouw van de tunnelelementen. Verweij: ’Je kunt maximale innovatie krijgen als je zo min mogelijk vraagt. Aan de andere kant, krijg je dan ook de oplossing die je zou willen hebben? Dat blijft balanceren.’

’Innovatieve oplossingen zijn ook niet het doel op zich’, zegt Kop: ’Het gaat om het optimaal benutten van de markt. We kiezen niet meer per definitie voor de oplossing met de laagste prijs.’ Verweij daarover: ’Onderdeel van de corporate inkoopstrategie is dat het niet meer alleen gaat om de prijs, maar om de meest optimale verhouding tussen prijs en kwaliteit. De markt heeft daar nu meer invloed op. Daardoor wordt het voor alle partijen interessanter. Ook kijken we steeds meer naar de kosten van onderhoud en de uiteindelijke sloopkosten. Onderhoud bijvoorbeeld contracteren we vaak al mee. Op deze manier is het voor de markt aantrekkelijk om mee te denken en tot andere oplossingen te komen.’ Vooral de vraag om mee te denken is relatief nieuw. In aanbestedingsprocessen stelde de markt voorheen vragen en daarop werden antwoorden gegeven. Nu gaan we met elkaar in gesprek in een zogenaamde concurrentiegerichte dialoog en organiseren we in sommige gevallen marktconsultaties of -zoals bij het project KOSMOS- een publiek-private discussie. De betrokkenheid start veel eerder in het traject: hoe gaan we het slimst samenwerken? Het wordt steeds duidelijker dat dit een structurele, duurzame verandering is. Dit biedt de markt en Rijkswaterstaat, nu en in de toekomst, nog heel veel kansen.’

18

v.l.n.r. Arnoud Kop en Arjan Verweij

Contractendeskundigheid

Speciale contracten voor Limburgse tunnels H. Kosterman, M. van den Broeke, A.W.M. Boumans, A.M. den Ouden In: Land + Water. - Jrg. 46, nr. 12 sub.; p. 70-71, 73, december 2006

19

Publicaties Inkoop

Voor de aanleg van tunnels in de Rijksweg 73-Zuid is gekozen voor een samenstel van contracten dat een heldere weergave biedt van de eisen die aan deze projecten worden gesteld. Rijkswaterstaat Bouwdienst heeft een contract opgesteld, bestaande uit vijf delen, om de taken van opdrachtgever en opdrachtnemer duidelijk op schrift te hebben.

Contractmanagement

Life Cycle Cost tenders for infrastructure projects

Publicaties Inkoop

In the past decade, contracts for civil works have changed rapidly. Whereas traditional contracts contain detailed descriptions of the contractors’ work, more modern contracts aim at describing the desired result (or functionality) based on the principles of system engineering, leaving the contractor free to decide how to achieve the desired result. Typical forms of modern contracting are DC (design and construct), DCM (design, construct and maintain) and DCFM (design, construct, finance and maintain). The last two types of contracts typically aim at a shared risk between owner and contractor construction, but maintenance periods are often too short to adequately cover these financial risks over time. DC contracts (and in practice also DCM contracts) do not encourage the contractor to consider life cycle cost aspects. RWS, the Dutch Ministry of

20

Transport, Public Works and Water Management (Rijkswaterstaat) develops a new approach for tendering DC contracts: the ”LCC tender”. Instead of the lowest bid, the lowest life cycle cost will be used (as one of the criteria) to determine the economically most advantageous proposal. In this paper, different ”fit to purpose” approaches are described for LCC tenders for the construction of new bridges and roads, new ”complex structures” and renovation projects. All types of tender are currently being put into practice or are under development at Rijkswaterstaat. J. Bakker, J. Volwerk In: The 5th international workshop on Life Cycle Cost Analysis and design of civil infrastructure systems: technical program and abstracts: Seoul, Korea, October 16-18 2006; 8 p., 2006

Publicaties Inkoop

21

Bouwtechnologie

Interview Gerland Nagtegaal en Rijk Noordzij

’We moeten laten zien dat we lef hebben’ Hoe geef je kennismanagement vorm? Wat wil je ermee bereiken en hoe organiseer je het? Wat kun je wél aan de markt vragen maar wat ook niet? Gerland Nagtegaal en Rijk Noordzij hebben dagelijks met dit soort vragen te maken: ’Je moet goed kunnen inschatten hoe realistisch je eisen in een contract zijn.’

Maar als de opdrachtnemers stellen dat die uitbreiding binnen de gegeven constructieve randvoorwaarden niet te realiseren is, dan moet je daar wel een oordeel over hebben. Misschien moet je dan een andere vraag aan de markt stellen. Of misschien kan het wel anders opgelost worden.’ ’De technische kennis om nieuwe kunstwerken te bouwen, die hebben ingenieursbureaus wel’, vervolgt Nagtegaal: ’Voor Rijkswaterstaat wordt de kennis van het bestaande areaal steeds belangrijker. De kennis daarover moet gewaarborgd worden. Ook over twintig jaar moeten bestaande kunstwerken nog steeds naar behoren functioneren. Daarom moet ook na de realisatie van nieuwe projecten het contact tussen Rijkswaterstaat en de beheerder blijven bestaan.’ Noordzij daarover: ’Vroeger gingen beheerder en Rijkswaterstaat Bouwdienst uit elkaar zodra het kunstwerk klaar was. Maar als die lijntjes blijven bestaan kunnen we de prestaties veel beter beoordelen. En met die ervaringen in ons achterhoofd kunnen we vervolgens weer veel realistischer vragen stellen aan de markt. Die daarmee weer uitgedaagd wordt om te komen met innovatie en creatieve oplossingen. Met andere woorden, zonder gedegen kennis van zaken kun je geen goed opdrachtgever zijn.’

23

Publicaties Bouwtechnologie

Technische kennis is erg belangrijk voor Rijkswaterstaat. Enerzijds om de juiste vraag aan de markt te kunnen stellen. En anderzijds om te kunnen beoordelen of dat wat we krijgen wel is wat we hebben gevraagd.’ Dat vertelt Gerland Nagtegaal, projectleider bij Rijkswaterstaat Bouwdienst. Hij werkt aan de renovatie van de Moerdijkbrug en de Muiderbrug en is betrokken bij het kennisveld Sluizen en Stuwen. Nagtegaal signaleert wel dat het abstractieniveau van de technische kennis verschuift. ’Hoe dingen functioneren, welke keuzemogelijkheden je hebt, welke risico’s dat met zich meebrengt en wat de juiste vrijheden zijn, die aspecten zijn binnen Rijkswaterstaat belangrijker aan het worden dan gedetailleerde technische kennis.’ ’Verder is de technische kennis natuurlijk ook gerelateerd aan de eisen die je stelt’, vindt senior adviseur Rijk Noordzij (kennisveld gemalen, steunpunt conserveringskennis en interne kwaliteitsborging). ’Je moet goed kunnen inschatten hoe realistisch die zijn. Neem het gemaal IJmuiden. Dat heeft een bepaalde pompcapaciteit. Stel dat die capaciteit vanwege het veranderende klimaat uitgebreid moet worden. Die vraag, verpakt in een contract, leg je dan voor aan opdrachtnemers.


24

Kruisbestuiving

Creatieve oplossingen

’Kennis managen en uitbreiden kan op verschillende manieren’, legt Nagtegaal uit. ’Er zit heel veel kennis in de hoofden van mensen. Dus je moet netwerken. Laat ik als voorbeeld De Moerdijkbrug noemen. Zo’n oude stalen brug is vermoeiingsgevoelig. Dus vroeg of laat komen daar onderhoudsproblemen. Daar hebben we een nationaal ontwikkelprogramma voor in het leven geroepen. Samen met ingenieursbureaus en kennisinstituten als TNO en TU Delft hebben we een oplossing bedacht voor de vermoeiingsproblematiek. In nauwe samenwerking met de aannemer, met onze netwerken én de zijne, werden oplossingen voor deze problematiek ontwikkeld. De aannemer schakelde een kennisinstituut in dat ook weer internationale contacten benaderde. Ineens staan er dan een Engelsman en een Luxemburger op die brug werkzaamheden uit te voeren. En als gevolg daarvan werd Rijkswaterstaat weer benaderd door de Duitse overheid. Ook zij waren op zoek naar oplossingen voor dezelfde problematiek. Deze samenwerking helpt om je kennis op niveau te brengen én te houden. En als die kennis op peil is, dan kán het gebeuren dat je imago je vooruitsnelt.’ Noordzij: ’We hebben de afgelopen tweehonderd jaar een naam opgebouwd als het gaat om ’droge voeten’. De Chinezen zijn niet voor niets naar Nederland gekomen toen ze meer over gemalen wilden weten. Dat is omdat wij die kennis hebben. Dan zie je dat kennis die je misschien niet meteen nodig hebt, toch onverwachts rendement oplevert. Het begint misschien met een vraag over gemalen, maar het kan uitkomen bij een vraag over het managen van watersystemen of projectmanagement. Het een leidt tot het ander. En tegelijkertijd biedt de samenwerking met China ons de kans onze kennis levend en up-to-date te houden.’

Nagtegaal ervaart dat je zelf sturend moet zijn als het gaat om innovaties: ’De belangen zijn vaak verschillend. De markt zal met name zijn innovatieve vermogen willen aanwenden om iets sneller en goedkoper te realiseren. Terwijl Rijkswaterstaat juist op zoek is naar betere producten die langer mee gaan en minder onderhoud vragen. De markt is niet altijd geïnteresseerd in lagere onderhoudskosten. Maar als de markt ook het onderhoud op zich neemt, dan wordt het wel anders.’ Volgens Noordzij doen opdrachtnemers niet per definitie baanbrekend of vernieuwend werk. ’Maar ze komen soms wel met creatieve oplossingen waar we zelf niet aan gedacht zouden hebben. Een voorbeeld van zo’n creatieve oplossing wordt in deze publicatiebundel beschreven. De manier waarop de brug over het Amsterdam-Rijnkanaal wordt omgebouwd tot tuibrug, dat is nog nooit eerder gedaan. Deze oplossing is er met name op gericht om de kosten en de hinder voor het publiek tijdens de werkzaamheden tot een minimum te beperken. Door erover te schrijven en te praten laten we zien dat we het lef hebben om dit soort innovatieve projecten aan te pakken. Dat is iets om trots op te zijn.’

v.l.n.r. Gerland Nagtegaal en Rijk Noordzij

Bruggen en viaducten

Strengthening of the A1 bridge over the Amsterdam-Rhine Canal near Muiden J. Zwarthoed, A. Plu, G. Nagtegaal In: CD-ROM IABSE Conference on the operation, maintenance and rehabilitation of large infrastructure projects, bridges and tunnels, Copenhagen, Denmark, May 15-17, 2006; 15 p., May 2006 Related fields of expertise: structural safety/ execution maintenance

25


The 300-meter steel bridge across the AmsterdamRhine canal on the A1 motorway near Amsterdam was constructed in 1970. The bridge has three main box girders and an orthotropic deck consisting of crossgirders with longitudinal stiffeners. The bridge’s traffic capacity has shown to be insufficient due to the increase in traffic volume, and the deck needs to be extended with an additional lane in each direction. During the last two decades, the bridge has suffered severe fatigue problems in the deck stiffener splices and the deck stiffener connections. The bridge also requires an increased fatigue resistance (orthotropic deck) and static load capacity because of growing traffic loads. The fatigue resistance will be improved by replacing the mastic asphalt wearing course with a steel fibre reinforced high strength concrete wearing course. The static load capacity will be increased through an additional mid-span support consisting of a crossbeam supported by two identical external cable-stay structures. The cable-stay structure consists of a concrete pylon and a horizontal steel girder supported by cables. The front ends of the girders support the mid-span crossbeam. Construction will start in 2006 and finish in 2007.

Societal aspects of bridge management and safety in The Netherlands Describes the decision-theoretic approach used for bridge management in the Netherlands to obtain optimal investment and maintenance decisions. Firstly, the theoretical framework for optimising maintenance against lowest life cycle costs is described. Second, the models and data on the structural behaviour, deterioration processes, and characteristics of inspection and repair are presented. The corresponding costs complete the data needed to perform a life cycle costing analysis according to the framework proposed. Finally, the results are evaluated from a societal perspective.

H.E. Klatter, A.C.W.M. Vrouwenvelder, J.M. van Noortwijk In: Bridge maintenance, safety, management, life cycle performance and cost: proceedings of the third International Conference on Bridge Maintenance, Safety and Management, Porto, Portugal, 16-19 July 2006; 10 p., 2006 Related fields of expertise: structural safety/ safety for the environment and users/durability and maintenance/probability-based management and maintenance


Large-scale assessment of Dutch concrete bridges

26

Presents the experience gained with a guideline for bridge assessment recorded by Rijkswaterstaat. The guideline contains standards and also provides supportive guidance notes for the inspection, assessment and maintenance/strengthening of concrete bridges. Most of the experience has been gained in the assessment of more than 600 bridges on which rush-hour lanes have been planned. In most cases this boils down to using the hard shoulder as an additional lane during rush hour. This will result in an increase of the traffic load on the bridges. Thorough investigation of the bridges with respect to these additional loads is therefore necessary. The different levels of investigation are mentioned.

G. Dieteren, R. de Meijer In: CD-ROM IABSE Conference on the operation, maintenance and rehabilitation of large infrastructure projects, bridges and tunnels, Copenhagen, Denmark, 15-17 May 2006; 7 p., May 2006 Related field of expertise: execution, maintenance

Stille en duurzame voegovergangen: noodzaak! op het beheer en onderhoud van enkelvoudige voegovergangen door het verlengen van de onderhoudsintervallen en het beperken van het aantal schades; verbetering van de doorstroming door minimaliseren van verkeershinder als gevolg van onderhoud en vervanging; komen tot de ontwikkeling van voegovergangen die niet alleen onderhoudsarm zijn maar ook geluidsarm. J. Voskuilen, W-J. van Vliet, J.N. Booij, H. Leendertz Presentatie tijdens Wegbouwkundige Werkdagen georganiseerd door CROW in Doorwerth, 21 en 22 juni 2006 Verwant kennisveld: duurzaamheid en onderhoud

27


Voegovergangen in kunstwerken vormen de overgangsconstructies in rijbanen tussen kunstwerken en landhoofden en kunstwerkdelen onderling. Deze onderdelen zijn kwetsbaar en vergen frequent onderhoud. Daarmee vormen zij een grote kostenpost (ca. € 20 mln. /jr). Op basis van inspecties is vastgesteld dat voortijdig functieverlies van enkelvoudige voegovergangen in toenemende mate leidt tot schade aan de voegovergangen en aangrenzende constructies. De consequentie is dat de voegovergangen eerder dan gepland hersteld/onderhouden moeten worden. Om bovenstaande problematiek aan te pakken is door de Bouwdienst het project Verbetervoorstellen enkelvoudige voegovergangen gestart. Het concrete doel is te komen tot: significante kostenbesparingen

Fatigue solutions for orthotropic steel bridges in the Netherlands


After several decades orthotropic steel bridge decks with closed stiffeners are already suffering from fatigue cracks in the trough to deck plate connection and in the splices. Recently deck plate cracks were found in several bridges with thin epoxy wearing courses, and more and more in deck plates in bridges with thick mastic asphalt surfacings. A special project was created dedicated to the analysis of these problems, the development of remaining fatigue life calculations and measures to be taken in order to extend the fatigue life of existing orthotropic steel decks. Subsequently most highway bridges have been analysed, with the Caland Bridge near Rotterdam receiving a steel fibre reinforced high performance concrete overlay.

28

F.B.P. de Jong, P.D. Boersma In: CD-ROM IABSE Conference on the operation, maintenance and rehabilitation of large infrastructure projects, bridges and tunnels, Copenhagen, Denmark, 15-17 May 2006; 8 p., May 2006 Related field of expertise: materials

Geluid van voegovergangen, hoe krijg je er grip op? J. Hooghwerff, J.N. Booij, W.J.A. van Vliet Presentatie op tiende Wegbouwkundige Werkdagen georganiseerd door CROW in Golden Tulip Parkhotel Doorwerth, 21 en 22 juni 2006

29


Doel is om de hinder in de vorm van geluidsoverlast rond voegovergangen zo klein mogelijk te houden. Op welke manier kan de wegbeheerder in de contractvorming grip houden op de geluidseigenschappen van voegovergangen? Er wordt een methode voorgesteld om (zonder metingen) eenvoudige geluidseisen te bepalen voor de boven- en onderzijde van een kunstwerk. Daarnaast wordt beschreven hoe aan deze eisen getoetst kan worden. Een voorbeeld verduidelijkt de werking van het protocol.

Integraal wegontwerpen: integraal wegontwerp en vormgeving kunstwerken Rijksweg A73-zuid


Wanneer we onze rijkswegen goed bekijken, valt het op dat er een veelheid aan objecten te zien is die vaak niet op elkaar zijn afgestemd: grondwallen, geluidsschermen, viaducten, portalen, geleiderails, lichtmasten enz. Alle verschillend van vorm, materiaal en kleur en veelal onafhankelijk van elkaar gerealiseerd. Gezien de lange ontwikkelingen die deze rijkswegen hebben doorgemaakt, is dit wel begrijpelijk, maar zeker niet gewenst. Bij de planvorming en aanleg van Rijksweg A73-zuid bestond de kans een integraal wegontwerp te maken, waarbij alle objecten zoveel mogelijk in samenhang worden ontworpen en aansluitingen op een eenduidige manier worden uitgevoerd. Een integraal wegontwerp voorkomt ad hoc oplossingen en resulteert in een rustig, doordacht en aangenaam wegbeeld. J.M.J.F. Thijs In: Cement. - Jrg. 58, nr. 6; p. 8-12, september 2006

30

Integraalviaducten met voegloze overgangen in de A73-zuid Duurzaam bouwen, doordacht bouwen. Een betonnen viaduct dat vakkundig is ontworpen en zorgvuldig is gebouwd, behoeft tijdens zijn functionele levensduur weinig onderhoud. Vanuit de lifecycle cost benadering is er steeds meer aandacht voor integraalbruggen, waarbij het dek en de landhoofden zonder opleggingen en dilatatievoegen met elkaar zijn verbonden. Als hierbij ook nog voegloze overgangen naar de weg worden toegepast, ontstaat een onderhoudsarm kunstwerk. Bijkomende voordelen zijn: meer rijcomfort voor de weggebruiker en minder verkeerslawaai voor de omgeving. Integraalconstructies met voegloze overgangen vormen dan ook een uitdaging voor ontwerper en constructeur.

Verwante kennisvelden: innovatie/duurzaamheid en onderhoud/uitvoering en instandhouding

31


J.M.J.F. Thijs In: Cement. - Jrg. 58, nr. 6; p. 26-30, september 2006

Brug Julianakanaal (N267), Roosteren: belastingsproef bewijst conditie boogbrug Om de doorvaarthoogte van het Julianakanaal met ongeveer 3,0 m te vergroten, was het nodig de bruggen bij Roosteren en Echt te verhogen. Hiervoor moest eerst een constructief onderzoek van de brug plaatsvinden. Conclusie is dat boogbruggen met verticale hangers nog steeds goed kunnen concurreren met andere systemen. R.A. Daniël, G.H.C.A.M. Remmerswaal In: Bouwen met Staal. - Jrg. 39, nr. 191; p. 48-53, augustus 2006


Verwant kennisveld: duurzaamheid en instandhouding

32

Voegloze overgangen van asfaltbeton voor integraalbruggen Zowel in Nederland als in het buitenland wordt de toepassing van integraalconstructies voor viaducten en bruggen steeds meer erkend als een efficiënte oplossing, niet duurder dan traditionele constructies bij aanleg en kostenbesparend gedurende de onderhoudsperiode. In het nieuwe weggedeelte van rijksweg A50 Eindhoven-Oss, in 2004 gereedgekomen, is een aantal integraalbruggen gerealiseerd. De inmiddels opgedane ervaring is zeer positief. Dankzij deze ervaring staat niets routinematige toepassing van integrale constructies in de weg.

Verwante kennisvelden: innovatie, duurzaamheid en onderhoud, uitvoering en instandhouding

33


J.M.J.F. Thijs, W.A. de Bruijn, W.T. van Bijsterveld, A.H. de Bondt Cement. - Jrg. 58, nr. 6; p. 78-81, september 2006

Tunnels

Tunnel ventilation and safety in escape routes This paper addresses ventilation principles to provide safe escape circumstances in escape corridors parallel to the tunnel tube and at the tunnel portal. The pressure differences caused by the longitudinal tunnel ventilation system in the tunnel tube and by the overpressure system in the escape corridor are discussed. The exit situation of the escape route, near the exit portals, is discussed and proposals to improve safety are given. The results indicate that with minor modifications, safety in a fire situation can be increased. P. Hartman, O.W. Huijben In: Safety in the Underground Space: proceedings of the World Tunnel Congress & 32nd ITA General Assembly, 22-27 April 2006, Korea; 7 p., April 2006

Fotograaf: Hans Huijben


Related field of expertise: environmental and personal safety

The global approach to safety 34

At the European level, a legally binding EU Directive exists for minimum safety requirements for tunnels in the Trans European Road Network. While a major step in the right direction, the EU Directive is also non-integrated, addresses road and not rail safety, meets only minimum agreed safety requirements, and requires development in terms of harmonisation of methodologies such as risk assessment. To address these deficiencies a ’Global Approach’ to tunnel safety was developed and introduced.

G.A. Khoury, B. van Horn (etc.) In: Tunnels & Tunnelling international. p. 40-42, November 2006

Nieuwe wet maakt tunnels nog veiliger Nederlandse tunnels zijn, in Europees verband, al veilig, maar de nieuwe Wet Aanvullende Regels Veiligheid Wegtunnels (WARVW) brengt het niveau nog verder omhoog. De wet brengt ook eenheid in normen die gelden voor rijkstunnels en gemeentelijke onderdoorgangen. A. van Waterschoot In: Land + Water. - Jrg. 46, nr. 12 sub.; p. 40-41, 43, december 2006

Regels nodig voor bouwen op tunnel Het verschil tussen landtunnels en overkapte wegen is miniem en lijkt louter taalkundig. De tunnelwet schrijft voor beide oplossingen immers dezelfde regels voor. Vanuit meervoudig ruimtegebruik is bouwen boven tunnels en overkapte wegen gewenst, maar hiervoor ontbreken thans duidelijke veiligheidseisen en adequate regelgeving. F.F.M. de Graaf In: Land + Water. - Jrg. 46, nr. 12 sub.; p. 33-35, december 2006 Verwant kennisveld: veiligheid voor omgeving en gebruikers

35


Verwant kennisveld: veiligheid voor omgeving en gebruikers

Onderzoek fundering Hubertustunnel geeft geen uitsluitsel Rijkswaterstaat: Precieze oorzaak waarschijnlijk nooit te achterhalen De funderingspalen voor de bouwkuip van de Hubertustunnel bleken tijdens controleproeven nog niet eens eenvijfde van de benodigde krachten te kunnen opnemen. Ruim een jaar later is nog steeds niet duidelijk wat precies de oorzaak was van dat falen. Evert Aukema van Rijkswaterstaat Bouwdienst onderzocht het voorval, maar kon alleen een aantal mogelijke oorzaken vinden. I. de Bel, interview met E. Aukema In: Cobouw. - Jrg. 150, nr. 200; p. 9, 27-10-2006 Verwant kennisveld: geotechniek


Overkappen A2 levert Utrecht ruimte

36

Aanvankelijk bestond de overkapping van de A2 ten Westen van Utrecht uit drie stukken. Veranderende inzichten over de brandveiligheid van tunnels leidden ertoe dat de rijksweg toch in zijn geheel kon worden overkapt. De aannemer moet alleen nog aantonen dat de betonconstructie een uur lang bestand is tegen brand. T. van Belzen, interview met W. Jansen In: Cobouw. - Jrg. 150, nr. 169; p. 1, 14-09-2006 Verwant kennisveld: omgeving en veiligheid

Fire protection for high-speed line tunnels: risk analysis and exceptional robotic application results

F.W.J. van de Linde, F.B.J. Gijsbers, G.J. Klok In: Safety in the Underground Space: proceedings of the World Tunnel Congress & 32nd ITA General Assembly, 22-27 April 2006, Korea; 10 p., April 2006 Related field of expertise: environment and safety

37

Boortunnel Groene Hart, Rijkswaterstaat HSL-Zuid/Ton Poortvliet


The Green Hart Tunnel in the Netherlands is a 7,154 km long high speed railway tunnel with an exterior diameter of 14,87 metres. A separating wall divides the tunnel into two single tubes. High speed trains will pass through the tunnel at speeds in excess of 300 kph. Inside the tunnel 200,000 m2 of wire mesh reinforced Fendolite MII fire resistant plaster was applied within a very short period of time. A test programme and risk analysis were performed to verify compliance of the fire resistant plaster with the safety requirements for the tunnel. This paper describes the application of the fire resistant plaster, the test programme and the risk analysis.

Schone lucht uit verkeerstunnel Bij de uitgang van verkeerstunnels komt vervuilde lucht vrij. De uitvoeringscommissie D10 van het Centrum voor Ondergronds Bouwen heeft onderzoek gedaan naar mogelijkheden om de luchtkwaliteit op deze plaatsen te verbeteren. J.W. Huijben, O.H.G. Jörg, A.L.L. van Daalen In: Land + Water. - Jrg. 46, nr. 12 sub.; p. 36-38, december 2006


Verwant kennisveld: milieu

Fotograaf: Hans Huijben

38

Veiligheid voor omgeving en gebruikers

Secundaire dijk zorgt voor brede waterkering langs kust In het internationale project ComCoast zoekt men naar innovaties in kustverdediging. Onderzoekers vergeleken de recente maatregelen ter versterking van de Pettemer en Hondsbossche zeewering met een mogelijk alternatief. G. Hoffmans, W. Terhorst, P. Bernadini Land + water. - Jrg. 46, nr. 1/2; p. 22-23, februari 2006

39


Verwante kennisvelden: waterbouwkundige constructies/innovatie

Waterbodemsanering en baggeren

Goed, het is bagger


Maar wel onze bagger We moeten de vervuiling van slib niet overdrijven, zeggen innovatoren bij Rijkswaterstaat. Op terpen van bagger is het prima wonen en tuinieren. Een interview met Jan Dirk van Duijvenbode, innovator bij Rijkswaterstaat. Al een paar jaar zinnen de ingenieurs van Rijkswaterstaat op manieren om vervuild slib uit rivieren op te slaan. Veilig. En zonder dat provinciale plannen onmiddellijk leiden tot protesten van omwonenden. In Doornenburg is onderzoek verricht naar de schadelijkheid van de vervuilde bagger. De grond is in de loop van de vorige eeuw door de Waal afgezet en zeven jaar geleden als terp bijeengebracht. Bureau Royal Haskoning heeft de aanleg van de terp begeleid. Eerder was al vastgesteld dat metalen in de afgelopen zeven jaar niet zijn uitgespoeld. ”De klei houdt de deeltjes vast”, verklaart Jaco van Rijsbergen, adviseur Royal Haskoning.

Aerofoto Brouwer-Brummen

A. Schreuder, interview met J.D. van Duijvenbode In: NRC Handelsblad, 05-10-2006 40

Verwante kennisvelden: innovatie/milieu

Fotograaf: Renie Hylkema

Aerofoto Brouwer-Brummen

Weer wonen op terpen In de Klompenwaard bij Doornenburg ligt een ’snuffelterp’, een terp waaraan iedereen kan snuffelen om een indruk te krijgen hoe het is om te wonen en te leven op een terp. Biedt dit 6000 jaar oude Hollandse concept nu uitkomst voor de grote hoeveelheden vervuilde baggerslib? En is het een aantrekkelijke en veilige nieuwe vorm van wonen? ’Ja’, vindt Jan Dirk van Duijvenbode van het Waterbouw Innovatie Steunpunt (WIS) van Rijkswaterstaat Bouwdienst. Interview met J.D. van Duijvenbode In: Rivieren magazine. - Nr. 16, 2006

41



Hoe baggerhopen gouden bergen worden Even buiten Doornenburg werd in 1999 een flinke hoeveelheid ernstig verontreinigde bagger opgeslagen. Dit werd afgedekt met een terpje van één meter schone grond. Hierop is onderzoek gedaan naar de eventuele verspreiding van de verontreinigingen.

C. van Rossum, interview met J.D. van Duijvenbode In: Nederlandse Staatscourant. - Nr. 189; p. 3, 28-09-2006 Verwant kennisveld: milieu


Met zes dobbelstenen zes zessen gooien

42

Het is lastig duidelijk uit te leggen hoe groot de kans is dat Nederland wordt getroffen door overstromingen. Rijkswaterstaat hanteert verschillende normen, mede afhankelijk van de verwachte schade. Dichtbevolkte delen zijn beveiligd tegen een overstroming waarvan de kans per jaar één op 10.000 is. Zeeland moet het doen met veiligheidsnorm van één op 2.000. Het grootste deel van het rivierengebied loopt een kans van één op 1.250 per jaar. Innovator Van Duijvenbode vergelijkt deze normen met het gooien van dobbelstenen. ”Er zijn ook bij Rijkswaterstaat nog steeds mensen die zeggen dat we rekenen met een overstroming die bijvoorbeeld één keer in de 10.000 jaar voorkomt. Dat is verkeerd.” Hij spreekt liever over dobbelstenen. Een veiligheidsnorm van één op 1.250 jaar betekent dat iemand één keer per jaar met vier dobbelstenen vier zessen gooit. ”Stel dat iemand daarboven dat doet, dan mag hij dus maar één keer per jaar gooien.” Als Nederland een kans van één op 50.000 wil, zoals op de terp in de Klompenwaard, dan betekent dit de kans dat iemand met zes dobbelstenen zes zessen gooit. Bij een gooifrequentie van één keer per jaar.

Interview met J.D. van Duijvenbode In: NRC Handelsblad, 05-10-2006 Verwant kennisveld: milieu

Sluizen en stuwen

New design solutions for contact zones in movable hydraulic closures R.A. Daniel, E. Dembicki In: Proceedings of the IX Conference ”Problems of Hydro-technology”, Wroclaw - Zlotniki Lubanskie, 24-26 May 2006, Dolnoslaskie Wyd. Edukacyjne, Wroclaw 2006; p. 450-466., May 2006

The PIANC InCom-WG26 performed a comprehensive state-of-the-art review of the modern technologies, design tools and recent research used to design and build structures controlling water level and flow in rivers, waterways and ports (for navigation & flood protection). This includes: gates controlling water level and flow in rivers (including non-navigable) and waterways (lifting gate, tilting gate, radial gate, sector, etc., designed in one piece or with an upper flap etc). These are the movable weirs; gates controlling water level and flow in estuaries with regard to high tides and storms (lifting gate, articulated, tilting, rolling, floating, sliding, etc.). These are the flood barriers or storm surge barriers. Ph. Rigo, R.A. Daniel (etc) In: Proceedings of the 31st PIANC Congress, Estoril, 14-18 May 2006, published on a CD, abstract in the Congress Book, May 2006

43


Design of Movable Weirs and Storm Surge Barriers


Contact problems in design and renovation of movable hydraulic closures

44

Contact areas increasingly affect the performance of hydraulic closures, such as lock gates, movable weirs and storm surge barriers. The research work in this field was the subject of a doctoral thesis that was recently defended at the Gdansk University of Technology, Poland, Faculty of Civil and Environmental Engineering. The main conclusion of the completed research work is that gate contact problems ought to be considered at all project stages, beginning with the definition of a project outcome and ending with its satisfactory operation. This is new insofar as these problems are usually dealt with at the detailed engineering stage, which is often too late. This paper provides a general review of gate contact issues. Attention has been drawn to contact loads, tribological and other phenomena in contact components, and the impact of those components on the behaviour of entire gate systems. An important issue in gate contact design is material selection. Presented are the results of laboratory investigations into this matter which have been performed under conditions simulating the characteristics of hydraulic gate operation. The investigations enabled the author and his colleagues to introduce new solutions and materials into hydraulic gate contacts.

R.A. Daniel In: proceedings of the 52 KRYNICA Conference of the Civil Engineering Committee of the Polish Academy of Sciences, Gdansk - Krynica, September 2006, vol. 1,; p. 279-316, September 2006

Probabilistisch beheer en onderhoud

The potential applicability of the Life-Quality Index to maintenance optimisation problems Related fields of expertise: durability and maintenance/ safety for the environment and users/probabilitybased management and maintenance

M.D. Pandey, J.M. van Noortwijk, H.E. Klatter In: Bridge maintenance, safety, management, life cycle performance and cost: proceedings of the third International Conference on Bridge Maintenance, Safety and Management, Porto, Portugal, 16-19 July 2006; 8 p., 2006

45


The Life-Quality Index (LQI) is a tool for the assessment of risk reduction initiatives that would enhance safety and quality of life. The paper evaluates the impact of road maintenance programs on the quality of life in the Netherlands using the LQI method. The LQI is calibrated using the specific economic and demographic data for the Netherlands. A preliminary cost-benefit analysis shows that the current road maintenance program is beneficial to the Dutch society. The paper also concludes that use of the LQI can be promising in supporting decisions for structure and infrastructure maintenance.

Wegen

Optimisation of expressway design:

Fotograaf: Roeland van Santbank

Cost-effective and safe accommodation of traffic growth in central Europe


In general the realization of a nationwide highway network has proven to be a successful measure to serve both the accommodation of traffic growth and the improvement of road safety. A good highway network carries safely big amounts of traffic at relatively high speeds. Such a network distracts traffic from secondary roads, not suitable for this kind of traffic. Additional measures to slow down traffic on secondary roads can improve road safety even more.

46

A national highway network can consist of motorways and so called expressways. The latter are easier to implement on the short term than motorways. They are less expensive and less land consuming than motorways. By using a substantial share of the budget for building expressways, it will be possible to adapt a larger part of the existing road network, than in case of building motorways only. In this way probably a better balance can be attained between investments on the one hand and road capacity on the other hand.

Unfortunately expressways are not as safe as motorways. Therefore they should be designed carefully. Designers have to take much care of details. In the Partners for Roads program experts from The Netherlands and central Europe cooperate in the field of safe road design. In this framework in Hungary experts managed to select a number of ’quick win’ safety measures on expressways: cheap and easy to implement. In this process the approach of bringing together experts wit several backgrounds proved to be very effective. In a relatively short period of time shortcomings of a road became clear and safety measures could be formulated.

C.A. Verweij In: Proceedings International Conference Motor Vehicle; Transportation- MTV 2006, 15-17 November 2006, Timisoara, Romania

Duurzaamheid en onderhoud

Acknowledging the fact that there are many other perspectives, this paper discusses ’maintenance management’ from an economic point of view. It will show that, using general principals of economics, an economic perspective results in different maintenance decisions than would a technical, governance or ’user’ perspective. It will also become apparent that optimisation of maintenance investments on the basis of economics often conflicts significantly with budgetary requirements, frequently forcing a less economical ’short-term’ maintenance strategy to be practised. To realize the full potential of economically optimized maintenance management, it should be adopted as an investment strategy at a corporate level. Setting up such a strategy requires insight into ’lifecycle costs’ and the effect of ’lifespan uncertainty’ for infrastructural components (balancing out of risk and revenue). To maintain the current infrastructure functioning optimally in the near future (given current functional demands), the larger part of costs will be generated by the replacement of economically obsolete structures (due to changing circumstances and functional

demands these structures no longer meet functional requirements). From an economic perspective it is undesirable to utilize maintenance funds to this end, particularly if this leads to additional replacement costs. Pre-allocated budgets may obstruct or even contradict a sound investment strategy, yet be completely rational from a governance perspective. It is therefore critical to acknowledge these perspectives, to begin to understand their relationships and incorporate them structurally into maintenance management debates. J. Bakker, J. Volwerk, J. Verlaan In: Bridge maintenance, safety, management, life cycle performance and cost: proceedings of the third International Conference on Bridge Maintenance, Safety and Management, Porto, Portugal, 16-19 July 2006; 7 p., 2006 Related field of expertise: contract management

47


Maintenance management from an economic perspective

Inspection and maintenance products for civil structures Presents an outline of the maintenance strategy being deployed by the Dutch Ministry of Transport, Public Works and Water Management and how these newly-developed products are used in this strategy. T. van Beek, B.M.H. Djorai In: CD-ROM IABSE Conference on the operation, maintenance and rehabilitation of large infrastructure projects, bridges and tunnels, Copenhagen, Denmark, 15-17 May 2006; 8 p., May 2006


Related field of expertise: execution maintenance

48

Project- en procesarchitectuur

Het nieuwe opdrachtgeven: Systems Engineering maakt nieuwe wijze van specificeren mogelijk

A. van Beek In: Cement, jrg. 58, no. 2. - p. 19-21, maart 2006

49


Om het areaal op orde te houden investeert Rijkswaterstaat jaarlijks rond € 5 miljard. Het grootste deel hiervan wordt door de markt omgezet in het onderhouden en aanleggen van wegen, dijken, bruggen, viaducten enz. Door de nieuwe werkwijze ”Markt tenzij,...” wordt het aandeel voor de markt steeds groter. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van nieuwe contractvormen. Met de contractvormen alleen krijgen we nog geen nieuwe brug. De nieuwe contracten bestaan uit functionele eisen waaraan het te bouwen of te onderhouden object, het proces en de beheersing van de werkzaamheden moeten voldoen. Om een standaard invulling te geven aan deze nieuwe werkwijze wordt gebruik gemaakt van het principe van Systems Engineering.

Verkeersmanagement

Rijkswaterstaat schoeit onderhoud onderstations op landelijke leest: uniforme aanpak zorgt voor meer kwaliteit en efficiency


Nederland telt een kleine 3500 onderstations langs het hoofdwegennet. De stations sturen onder meer signaalgevers aan en verzamelen data van de nabijgelegen detectiepunten. Het beheer en onderhoud was tot voor kort een lappendeken. Elke regionale directie van RWS vulde het op zijn eigen manier in. Die situatie is nu voorbij. Voor het onderhoud van alle onderstations geldt nu één landelijke raamovereenkomst voor de drie betrokken leveranciers Peek Traffic, Siemens, en Vialis Traffic. Interview met B. Harbers In: Matrix: vakblad voor verkeersmanagement. - Nr. 28; p. 18-19, december 2006 Verwant kennisveld: uitvoering en instandhouding

50

Innovatie

Energiek Wegdek op termijn realiseerbaar De pilot Energiek Wegdek maakte deel uit van het thema Wegdek van de Toekomst van het innovatieprogramma Wegen naar de Toekomst. De pilot had tot doel de mogelijkheden van duurzame energiewinning uit (snel)wegen te verkennen en te demonstreren. Dit in het kader van het toekomstbeeld voor 2030 van een energetisch zelfvoorzienende weg. De pilot richtte zich op kansrijke technieken voor duurzame energiewinning.


51


R. Visscher In: Wegeninfo: periodiek wegeninformatiebulletin. p. 3-5, juni 2006

Materialen

Physical and material property effect on chloride ingress in RC Structures A. de Boer, J. Gulikers In: CD-ROM IABSE Conference on the operation, maintenance and rehabilitation of large infrastructure projects, bridges and tunnels, Copenhagen, Denmark, May 15-17 2006; 8 p., May 2006


Related field of expertise: durability and maintenance

52

Advances in modelling of RILEM TC-178: In recent European research within the ”DuraCrete” and ”Darts” projects, modified mathematical expressions for chloride ingress into concrete structures have been employed based on the well-known Fick’s second law. While discussion between scientists and practitioners still continues over the impact of these modified formulae, there is an urgent practical need to quantify the detrimental influences of chloride ingress on the performance of concrete structures. One of the major drawbacks of the current formulae for chloride ingress into concrete is that these formulae do not take into account the obstructive effect of embedded or reinforcement steel. In addition to the thickness of the concrete over a reinforcing bar and the diffusion coefficient of the uncracked concrete, the diameter of the reinforcement bar and the separation between two neighbouring reinforcement bars present essential parameters with respect to the spatial distribution of chloride ingress over time. C. Andrade, J. Gulikers In: Advances in concrete through science and engineering: proceedings of the 2nd international RILEM symposium 11-13 September 2006, Quebec City, Canada; 4 p., September 2006 Related field of experience: durability and maintenance

53


Testing and modelling chloride penetration in concrete

Recommendations on unreinforced underwater concrete ﬂoors concerning infrastructural structures


The Dutch created half of the country themselves, out of the sea. Some 25 % of the Netherlands is situated below sea-level, and around 67 % would frequently be flooded if there were no dunes and dikes. As you can imagine, this causes specific problems in infrastructural building projects situated below ground level. Due to the high groundwater level in our country, excavations must often be waterproof. Accordingly, an unreinforced concrete floor is applied, which has to be constructed underwater (hence the abbreviation ’UUC-floor’). After completion, the water can be drained out of the excavation. A. Zeilmaker, C.R. Braam In: Safety in the Underground Space: proceedings of the World Tunnel Congress & 32nd ITA General Assembly, 22-27 April 2006, Korea; 7 p., April 2006 Related field of expertise: execution maintenance

54

Samen sterk voor optimaal conserveren staal: zeven opdrachtgevers willen af van deeloptimalisaties in schakels van productieketen Zeven opdrachtgevers bundelen hun krachten om in nauw overleg met alle betrokken partijen het gehele proces van conserveren van staal naar een hoger plan te tillen. Om deze doelstelling ”toegevoegde waarde” te geven, gaan zij samenwerken in het Opdrachtgeversoverleg Staalconserveren (OGOS). Het OGOS gaat op 5 april officieel van start met het ondertekenen van de samenwerkingsovereenkomst door het ministerie van Defensie/Koninklijke Marine, ministerie Verkeer en Waterstaat Directoraat-generaal Rijkswaterstaat, Gemeentewerken Rotterdam, Nederlandse Gasunie, ProRail, Provincie Zuid-Holland en Shell/NAM.

Verwant kennisveld: duurzaamheid en onderhoud

55


J. van Staveren, interview met A. Heutink In: Cobouw. - Jrg. 150, nr. 58; p. 7, 23-03-2006

Bijlagen RWS-auteur E. Aukema J. Bakker J. Bakker A. van Beek T. van Beek P. Bernadini A. de Boer P.D. Boersma M.E. van Boetzelaer J.N. Booij J.N. Booij A.W.M. Boumans L.C. Bouter (geïnterviewd) G.F. Breij (begeleiding)

Publicaties Bijlagen

M. van den Broeke W.A. de Bruijn R.A. Daniël

56

R.A. Daniel R.A. Daniel R.A. Daniel G. Dieteren B.M.H. Djorai J.D. van Duijvenbode (geïnterviewd) J.D. van Duijvenbode (geïnterviewd) J.D. van Duijvenbode (geïnterviewd) J.D. van Duijvenbode (geïnterviewd) F.F.M. de Graaf J. Gulikers J. Gulikers B. Harbers (geïnterviewd) P. Hartman

Auteurslijst Artikel Pagina Onderzoek fundering Hubertustunnel geeft geen uitsluitsel Rijkswaterstaat: Precieze oorzaak waarschijnlijk nooit te achterhalen 36 Life Cycle Cost tenders for infrastructure projects 20 Maintenance management from an economical perspective 47 Het nieuwe opdrachtgeven: Systems Engineering maakt nieuwe wijze van specificeren mogelijk 49 Inspection and maintenance products for civil structures 48 Secundaire dijk zorgt voor brede waterkering langs kust 39 Physical and material property effect on chloride ingress in RC Structures 52 Fatigue solutions for orthotropic steel bridges in the Netherlands 28 Spatial planning key decision room for the river 13 Geluid van voegovergangen, hoe krijg je er grip op? 29 Stille en duurzame voegovergangen: noodzaak! 27 Speciale contracten voor Limburgse tunnels 19 Missie naar China: kennisuitwisseling op gang 14 Projectoverstijgend risicomanagement: een onderzoek naar risicomanagement op portfolio niveau binnen Rijkswaterstaat 11 Speciale contracten voor Limburgse tunnels 19 Voegloze overgangen van asfaltbeton voor integraalbruggen 33 Brug Julianakanaal (N267), Roosteren: belastingsproef bewijst conditie boogbrug 32 Contact problems in design and renovation of movable hydraulic closures 44 Design of Movable Weirs and Storm Surge Barriers 43 New design solutions of contact zones in movable hydraulic closures 43 Large-scale assessment of Dutch concrete bridges 26 Inspection and maintenance products for civil structures 47 Goed, het is bagger. Maar wel onze bagger 40 Hoe baggerhopen gouden bergen worden 42 Met zes dobbelstenen zes zessen gooien 42 Weer wonen op terpen 41 Regels nodig voor bouwen op tunnel 35 Advances in modeling of RILEM TC-178: Testing and modelling chloride penetration in concrete 53 Physical and material property effect on chloride ingress in RC Structures 52 Rijkswaterstaat schoeit onderhoud onderstations op landelijke leest: uniforme aanpak zorgt voor meer kwaliteit en efficiency 50 Tunnel ventilation and safety in escape routes 34

B. van Horn J.W. Huijben J.W. Huijben W. Jansen (geïnterviewd) F.B.P. de Jong H.E. Klatter H.E. Klatter H. Kosterman W.J.M. Lamers (begeleiding) H. Leendertz F.W.J. van de Linde P-P.A. van Meel R. de Meijer G. Nagtegaal A. Plu J.M.J.F. Thijs J.M.J.F. Thijs J.M.J.F. Thijs L.A. Tutein Nolthenius J. Verlaan C.A. Verweij R. Visscher J. Volwerk J. Volwerk E.G. Voorsluis A. van Waterschoot A. Zeilmaker J. Zwarthoed

Samen sterk voor optimaal conserveren staal: zeven opdrachtgevers willen af van deeloptimalisaties in schakels van productieketen The global approach to safety Tunnel ventilation and safety in escape routes Schone lucht uit verkeerstunnel Overkappen A2 levert Utrecht ruimte Fatigue solutions for orthotropic steel bridges in the Netherlands Societal aspects of bridge management and safety in The Netherlands The potential applicability of the Life-Quality Index to maintenance optimisation problems Speciale contracten voor Limburgse tunnels Projectoverstijgend risicomanagement: een onderzoek naar risicomanagement op portfolio niveau binnen Rijkswaterstaat Stille en duurzame voegovergangen: noodzaak! Fire protection for high speed line tunnels; risk analysis and exceptional robotic application results Spatial planning key decision room for the river Large-scale assessment of Dutch concrete bridges Strengthening of the bridge on the A1 over the Amsterdam-Rhine Canal near Muiden Strengthening of the bridge on the A1 over the Amsterdam-Rhine Canal near Muiden Integraal wegontwerpen: integraal wegontwerp en vormgeving kunstwerken Rijksweg A73-zuid Integraalviaducten met voegloze overgangen in de A73-zuid Voegloze overgangen van asfaltbeton voor integraalbruggen Experiences gained from plan development Maintenance management from an economical perspective Optimisation of expressway design: Cost-effective and save accomodation of traffic growth in Central Europe Energiek Wegdek op termijn realiseerbaar Life Cycle Cost tenders for infrastructure projects Maintenance management from an economical perspective Experiences gained from plan development Nieuwe wet maakt tunnels nog veiliger Recommendation of unreinforced underwater concrete floors concerning infrastructural structures Strengthening of the bridge on the A1 over the Amsterdam-Rhine Canal near Muiden

55 34 34 38 36 28 26 45 19 11 27 37 13 26 25 25 30 31 33 12 47 57

46 51 20 47 12 35 54 25


A. Heutink (geïnterviewd)


Trefwoordenlijst

58

Trefwoord Pagina A1 25 A2 36 A73 19, 30, 31, 32 Bagger 40 Bruggen 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 45 China 14 Chloride indringing 52 Conservering 55 Constructieve veiligheid 25 Contractdeskundigheid 19 Contractmanagement 20, 47 Duurzaamheid 27, 30, 31, 32, 33, 45, 47, 48, 52, 55 Energiek wegdek 51 Geotechniek 36 Groene Hart tunnel 37 Hoogsterktebeton 25 Hubertustunnel 36 Innovatie 30, 31, 33, 39, 40, 41, 42, 51 Instandhouding 25, 26, 32, 48 Julianakanaal 32 Life Cycle Costs 20 Materialen 28, 52, 55 Milieu 34, 40, 41, 42, 51 Omgevingsmanagement 12, 13 Onderhoud 27, 30, 31, 33, 45, 48, 52, 55

Trefwoord Pagina Onderwaterbeton 54 Probabilistisch beheer 26, 45 Professioneel opdrachtgeverschap 14 Project- en procesarchitectuur 49 Risicomanagement 11 Ruimte voor de rivier 12, 13 Sluizen 43, 44 Staal 55 Staalvermoeidheid 28 Stormkering 43 Stuwen 43, 44 Systems Engineering 49 Terpen 41, 42 Tunnels 34, 35, 36, 37, 38 Uitvoering 26, 48, 50 Veiligheid 26, 34, 35, 36, 37, 39, 45 Verkeersmanagement 50 Vervuild slib 40 Viaducten 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31 Voegovergang 27, 29 Waterbodemsanering 41, 42 Waterbouwkundige constructies 39 Wegen 46 Wegontwerp 46

Colofon

Dit is een uitgave van Rijkswaterstaat Bouwdienst Postbus 20000 3502 LA Utrecht Tel. 030 285 76 00 www.rijkswaterstaat.nl

Ontwerp en druk Catapult creatieve communicatie, Hellendoorn

Interviews Gert Jan Cuperus R en P communicatie, Ommen

Redactie Nicole Kamphuis, Cees Orij Rijkswaterstaat Bouwdienst, Utrecht

Aerofoto Brouwer-Brummen Tineke Dijkstra Fotografie Hans Huijben Renie Hylkema Ton Poortvliet Roeland van Santbank Jeannette Schols

Uitgave Juli 2007

Meer informatie over de publicaties Bibliotheek Rijkswaterstaat Bouwdienst Tel. 030 285 87 78 E-mail [email protected]

59

Publicaties Colofon

Fotografie

Publicaties Rijkswaterstaat Bouwdienst 2006

Recommend Documents