Professionele LeerGemeenschap

Starten met een

Dit boek biedt docenten en schoolbestuurders een duidelijke houvast om aan de slag te gaan met professionele leergemeenschappen. De concrete aanpak geeft veel structuur, leidt tot zichtbare resultaten en maakt professionele leergemeenschappen daarmee tot een succes. Samenwerken doe je immers niet door bij elkaar te gaan zitten aan een tafel en gewoonweg te gaan praten. Het boek bevat allerlei praktische werkvormen die helpen om de uitwisseling effectief te laten verlopen met een focus op het verbeteren van de dagelijkse onderwijspraktijk. Doordat leraren en docenten beter gebruikmaken van elkaars kennis en ervaring zijn ze telkens weer in staat om verbeteringen in hun onderwijs en de onderwijsinstelling door te voeren. Het onderwijs wordt niet alleen beter, ook de betrokkenheid en het werkplezier nemen toe. Deze aanpak is inzetbaar in het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs en het hoger onderwijs.

Starten met een Professionele LeerGemeenschap

Starten met een Professionele LeerGemeenschap

ISBN 978-94-6118-215-9 www.bazalt.nl Maarten Bruns en Martin Bruggink

ISBN 978-94-6118-215-9

In samenwerking met

9 789461 182159

Professionele LeerGemeenschap PLG-Teams in het onderwijs Maarten Bruns en Martin Bruggink

Starten met een

Professionele LeerGemeenschap PLG-Teams in het onderwijs Maarten Bruns en Martin Bruggink

Colofon Auteurs: Inhoudelijke redactie: Bureauredactie: Projectleiding: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk:

Martin Bruggink en Maarten Bruns Fred Kruidenberg (HCO) Boekwerk, Maasbommel Nicole Hendriks (Bazalt) Studio groenling, Middelburg Floris Oudshoorn en Susanne van Aernsbergen PrintSupport4U, Meppel

ISBN: 978-94-6118-215-9 Bazalt Educatieve Uitgaven 1e druk 2016 © Bazalt Educatieve Uitgaven 2016 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd of doorgegeven in welke vorm dan ook zonder schriftelijke toestemming van Bazalt. Voor informatie over workshops, trainingen en coaching aansluitend bij deze uitgave, kunt u terecht bij onderstaande organisaties. Bazalt Postbus 21778 3001 AT Rotterdam T Educatieve uitgeverij (088) 557 0500 Dienstverlening (088) 557 0570 [email protected] www.bazalt.nl

HCO Postbus 53509 2505 AM Den Haag T (070) 448 28 28 [email protected] www.hco.nl

RPCZ Postbus 351 4380 AJ Vlissingen T (0118 480 880 [email protected] www.rpcz.nl

Bazalt maakt deel uit van de Bazalt Groep en werkt daarin samen met partners HCO en RPCZ.

Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Een professionele leergemeenschap? 11 1.1 Hoe verhoudt een PLG zich tot andere samenwerkings vormen? 12 1.2 Wat is de aanpak voor PLG-Teams? 18 In het kort 22 2

Uitgangspunten voor PLG-Teams 2.1 Bepaal het gezamenlijke doel 2.2 Besteed aandacht aan de groei van de gemeenschap 2.3 Pas toe en verbeter 2.4 Hanteer een vaste structuur voor elke bijeenkomst 2.5 Ga uit van de kennis en ervaring in de groep 2.6 Laat de groep de agenda bepalen 2.7 Maak het visueel 2.8 Kijk terug en verbeter In het kort

25 25 26 27 29 30 30 32 32 33

3

Hoe werken PLG-Teams? 3.1 Startbijeenkomst 3.2 Exploreren 3.3 Condenseren 3.4 Maken 3.5 Retro 3.6 Stand-up In het kort

37 40 49 51 53 56 58 60

4

Zichtbaar resultaat 4.1 Resultaten waarnemen, de middelen 4.2 Focus op wat goed gaat en maak fouten 4.3 Maak de resultaten zichtbaar In het kort

63 64 67 68 70

5

Starten maar 5.1 Werk aan een relevant thema 5.2 Zorg voor 6 tot 12 mensen 5.3 Verzamel een enthousiast team 5.4 Geef ruimte om te experimenteren 5.5 Zorg voor tijd 5.6 Plan data en kies de frequentie 5.7 Betrek de omgeving 5.8 Faciliteer de PLG 5.9 Zorg voor een goede PLG-begeleider 5.10 Valkuilen 5.11 En nu? In het kort

73 73 74 74 76 77 78 78 79 79 80 81 82

6 Werkvormen 6.1 Werkvormen selecteren 6.2 Exploreren 6.3 Condenseren 6.4 Maken 6.5 Retro 6.6 Opwarmertjes

85 85 87 90 93 96 97

Lees meer over PLG’s in het onderwijs

99

Over de auteurs

100

Dankwoord 102

Voorwoord Toen we eind 2013 het projectplan voor het begeleiden van startende ­leraren maakten, was meteen duidelijk dat werken in professionele leergemeenschappen dé manier zou zijn om een goed resultaat te behalen en optimaal recht te doen aan de expertise van de deelnemers. Nu we twee jaar verder zijn, kunnen we constateren dat dit een zeer goede beslissing was. In 11 PLG’s hebben 120 begeleiders van startende docenten hard en met veel plezier gewerkt aan begeleidingstrajecten voor startende leraren. Dat de PLG’s zo’n succes zijn, komt door een aantal belangrijke voorwaarden waaraan ze voldoen. Ze hebben een duidelijke en herkenbare structuur, de begeleiders zijn, voordat ze aan de slag gingen, goed getraind, de deelnemers hebben allemaal hetzelfde doel en hun eigen inbreng en expertise staan aan de basis. Wij hebben een gelukkige keus gemaakt door Martin Bruggink en Maarten Bruns te vragen ons te begeleiden bij het opstarten van de PLG’s. Alle a­ specten van de professionele leergemeenschap die zij in dit boek beschrijven, hebben daarbij de revue gepasseerd. Dat geldt ook voor de vele werkvormen die aan de orde komen en de randvoorwaarden die cruciaal zijn om een PLG succesvol te laten zijn. Met deze kennisbasis, en geënthousias­meerd door Maarten en Martin, zijn onze begeleiders aan de slag gegaan en waren ze in staat de PLG’s optimaal te laten functioneren. Onze PLG’s bestaan uit collega’s van verschillende scholen en met een verschillende ervaring op het gebied van het begeleiden van beginners. Het was niet alleen voor de deelnemende docenten een geweldige ervaring, ook schoolleiders waren enthousiast. De aarzeling die een enkele zeer ervaren deelnemer had over wat het hem zou opleveren, bleek ongegrond. In een professionele leergemeenschap leert iedereen! Dit boek biedt iedereen die overweegt met PLG’s te gaan werken een concrete aanpak en inzicht in succesfactoren om te komen tot geslaagde PLG’s. Wij hebben er ons voordeel mee gedaan! Willem van der Wolk (ICLON, Universiteit Leiden), projectleider Ontwikkelen vanuit Expertise 5

Inleiding Nederland is een kennisland en de maatschappij verwacht behoorlijk veel van ons onderwijs. De lat komt steeds hoger te liggen. Dat legt een behoorlijke druk op onderwijzend Nederland, zeker als je bedenkt dat de onderwijsomstandigheden steeds veranderen. Scholen krijgen te maken met verschuivingen in demografie, leerlingen worden mondiger en groeien op in een drukke wereld waarin het moeilijk voor hen is om langdurig bij de les te blijven. En voor je goed en wel aan de laatste onderwijsvernieuwing gewend bent geraakt, wordt het beleid gewijzigd en volgt een volgende ronde van onderwijsinnovaties. Of het nu gaat om primair, voortgezet of hoger onderwijs, docenten, onderwijsmanagers en schoolbesturen proberen zo goed en zo kwaad als mogelijk is de ontwikkelingen bij te houden. De een lukt dat beter dan de ander, maar vaak lijkt het een race waarin de meeste partijen al een rondje achterlopen. Kan het ook anders? Kunnen we er ook voor zorgen dat onderwijsverbetering een continu proces is? Iets wat een gewoonte wordt en ook werkplezier oplevert? Wij geloven dat dit kan. En gelukkig zijn wij niet de enigen. De grondgedachte is dat docenten samenwerken en daarbij zelf het onderwijs en de onderwijsinstelling steeds beter maken. De docent staat niet meer alleen en bepaalt samen met collega’s hoe zij de kwaliteit van hun eigen onderwijspraktijk steeds weer een stapje kunnen opschroeven. De onderwijsinstelling faciliteert en enthousiasmeert de docenten hierbij. Wij hebben een open en lerende cultuur gekregen, mede dankzij de PLG’s. Dat ontstond niet in een week of een halfjaar, maar het groeide doordat we onze manier van werken consequent zijn blijven volgen. Samenwerken is bij ons nu een gewoonte geworden waar niemand meer van opkijkt.  Reinald Gunsch, directeur basisschool Van Ostadeschool, Den Haag De laatste jaren hoor je de term professionele leergemeenschap (PLG) steeds vaker. PLG’s kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de wendbare school van de toekomst.

6

Wij spreken op nascholingen en PLG-bijeenkomsten veel docenten die aangeven dat ze graag meer willen samenwerken met collega’s. Niet in babbelclubs, maar op een resultaatgerichte wijze die leidt tot beter onderwijs in de praktijk. Schoolbesturen en schooldirecteuren hebben diezelfde wens. Aan de motivatie ligt het dus niet, maar op de een of andere manier is het nog niet zo gemakkelijk om van idee tot praktijk te komen. Zodra je hierover doorpraat, worden vaak dezelfde obstakels genoemd: geen uren, huidige cultuur, geen geld, slechte ervaringen uit het verleden en niet precies weten hoe je moet starten. In de literatuur worden wel hints gegeven maar een laagdrempelige aanpak die op elke school of instelling toepasbaar is, vind je niet. Dat was voor ons voldoende reden om dit boek te schrijven. Het is namelijk helemaal niet zo ingewikkeld om te starten, zeker niet als je kunt bouwen op de goede ervaringen van anderen die je voorgingen. De basis bestaat uit een simpele aanpak die ritme en rust geeft, zodat docenten de ruimte hebben om de inhoud vast te pakken en verder te brengen. Niet alleen door erover te praten, maar ook door er in de onderwijspraktijk mee aan de slag te gaan. Bovendien staat de kennis en ervaring van de docent centraal. Het bestaande sociale vermogen binnen een school kun je beschouwen als een berg goud die wacht om aangesproken te worden. Externe kennis is leuk, maar gebruikmaken van elkaars kennis en kunde is beter. De teams dragen bovendien bij aan een cultuur van onderzoekend werken, waarbij zichtbare resultaten van belang zijn. De openheid en het vertrouwen tussen docenten groeien. Het heeft wel iets weg van samen in de keuken staan. Iedereen draagt bij en je hebt de ander nodig om tot iets moois te komen. Het PLG-Team werkt aan concrete gerechten, met veel energie en plezier. Wij leveren daarbij een recept in de vorm van een concrete aanpak waarmee de kans op een lekkere taart een stuk groter wordt. De aanpak heeft een aantal vaste ­onderdelen. Deze zijn niet beperkend, maar geven juist het houvast dat nodig is om uitwisseling, creativiteit en reflectie mogelijk te maken. Het hoeft bij PLG’s zeker niet altijd te gaan over grootse innovaties, het kunnen net zo goed kleine veranderingen zijn, die bijvoorbeeld maken dat leerlingen of studenten effectiever kunnen leren, beter worden begeleid, meer uitgedaagd worden of zich prettiger voelen in de school.

7

Het werken in een PLG heeft mij veel inzichten gebracht. Door de kruis­ bestuiving met onderwijzers uit andere instellingen en met een andere vak­ achtergrond ben ik crea­tiever geworden in mijn werkwijze, niet alleen vóór de klas, maar ook ten dienste van de klas in bredere zin. Ik heb het gevoel dat ik studenten beter kan bereiken en enthousiasmeren en zie dit ook terug in de feedback en resultaten van mijn studenten. Daarnaast heb ik leuke en zinvolle contacten in het onderwijs overgehouden aan mijn tijd in de PLG. H. Duivenvoorden, docent technische vakken, Haagse Hogeschool In kleine teams gaan docenten gericht aan de slag rond belangrijke thema’s. Of het nu gaat over gebruikmaken van nieuwe ICT-middelen, meer uitdagen van studenten, invoeren van een nieuwe lesmethode, vergroten van ouderbetrokkenheid, voorbereiden op een nieuw examenprogramma of faciliteren van samenwerking tussen leerlingen of studenten, het zijn onderwerpen waar de docenten graag samen hun schouders onder willen zetten. Een professionele leergemeenschap bestaat uit professionals, de docenten. Zij hebben de expertise, en zij zijn het meest bepalend voor de kwaliteit van het onderwijs. Ze zetten hun kennis en ervaring gericht in om resultaat te boeken. In dit boek gaan we in op de achtergronden en principes van een PLG. Maar wellicht nog belangrijker, we laten zien hoe je zelf kunt starten. En geloof het of niet, starten is eenvoudiger dan je denkt. We beschrijven een simpele en geteste aanpak, geven tips en trucs die helpen om valkuilen te ontwijken en bieden concrete werkvormen die direct inzetbaar zijn, zowel binnen als buiten een PLG. We geven voorbeelden uit het primair, het voortgezet en het hoger onderwijs. Het boek is bestemd voor docenten die met collega’s willen samenwerken aan de verbetering van de eigen onderwijspraktijk. Maar het is ook bedoeld voor schoolmanagers die een cultuur van samenwerken in de school willen stimuleren. Als je het boek leest, krijg je waarschijnlijk meteen ideeën over de manier waarop professionele leergemeenschappen jouw onderwijs kunnen versterken. Werk je al in een leergemeenschap? Dan is het een mooi naslagwerk met principes en werkvormen die je telkens weer kunt inzetten. Onze missie is het continu verbeteren van onderwijs door samenwerking te stimuleren op een manier die werkplezier oplevert voor alle betrokkenen. We hopen daar met dit praktische boek een bijdrage aan te leveren. Martin Bruggink en Maarten Bruns 8

01

Een professionele leergemeenschap?

01

1 Een professionele leergemeenschap? ‘We gaan werken in professionele leergemeenschappen!’ zegt Willem tegen Jeanette. ‘Ah, klinkt gezellig,’ zegt Jeanette. ‘Maar wat zijn het eigenlijk? En waarom niet gewoon in werkgroepen?’ Kennis delen en professionaliseren is van alle tijden. Overal in het land zijn er bijeenkomsten, worden symposia georganiseerd en wisselen docenten kennis en ervaring uit in werkgroepen. Maar wat is nu precies een professionele leergemeenschap? En hoe verhoudt zich dat tot intervisie, werkgroepen en andere vormen van uitwisseling en samenwerking? Een professionele leergemeenschap is wat ons betreft een klein team (6 tot 12 docenten) dat regelmatig bij elkaar komt om op een gestructureerde wijze kennis en ervaring te delen rond een relevant thema, waarbij de inzichten bo­ vendien direct praktisch toegepast worden om het onderwijs of de onderwijs­ instelling te verbeteren. We zullen iets dieper ingaan op de kernelementen: de P(rofessioneel), de L(eer) en de G(emeenschap). Professioneel – Dit begrip heeft meerdere kanten. Aan de ene kant gaat het om een gemeenschap van professionals. Dit zijn dus onderwijskundigen. Anderzijds gaat het ook over het doel van de leergemeenschap: het verbeteren van de onderwijspraktijk of de onderwijsinstelling. Het zijn niet zozeer persoonlijke of privéaangelegenheden, het gaat om omgevingen waarin professionals werken aan gezamenlijke uitdagingen, of het nu gaat om het aanpakken van pestgedrag op school of het invoeren van een nieuwe lesmethode voor Engels, je staat er niet alleen voor. Leren – Bij een PLG ligt de nadruk op het uitwisselen van kennis en ervaring, het van elkaar leren. Geen kennisinjectie van buiten, maar leren door te delen wat er al in de groep aanwezig is. Bovendien geeft het ook

11

aan dat een PLG niet slechts een productiebedrijf is, waar alleen producten zoals lesmateriaal worden opgeleverd. We maken zeker ook dingen, maar er is ruimte om op een gestructureerde manier van elkaar te leren en uit te wisselen. Gemeenschap – Een PLG bestaat niet uit losse bijeenkomsten met een groep mensen die als los zand aan elkaar hangen. Er ontstaat een hecht team dat naar een gezamenlijk doel streeft, zaken uittest en regelmatig feedback organiseert. Bovendien is het een team dat elkaar minstens één keer per maand treft voor een bijeenkomst. Ik ben een van de vijftien docenten uit de PLG Nieuwe Natuurkunde, georga­ niseerd door het Bètasteunpunt Zuid-Holland. In deze groep ken je iedereen waardoor het makkelijk is om materiaal en kennis te delen. Doordat we tien keer per jaar bij elkaar komen, hebben we genoeg tijd om materiaal te ontwik­ kelen en dingen uit te proberen. Zeker wat betreft de nieuwe onderwerpen in het eindexamenprogramma kunnen we elkaars kennis gebruiken aangezien iedereen een andere expertise heeft. Zo heb ik voor geofysica en technische automatisering materiaal gemaakt en gedeeld. Maar ik maak ook veel ge­ bruik van de materialen en aanpakken die de andere deelnemers inbrengen. Freek Pols, docent natuurkunde ISW, ’s Gravenzande

1.1 Hoe verhoudt een PLG zich tot andere samenwerkingsvormen? Voordat we ingaan op onze specifieke aanpak voor het vormgeven van een PLG, kijken we eerst breder naar vormen van samenwerking in het onderwijs. We vroegen ons af: wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen? We kwamen tot het inzicht dat er twee dingen zijn die helpen om onderscheid te maken: >> Gaat het om incidentele of structurele samenwerking? >> Gaat het alleen om delen (van kennis), of wordt er aan producten ­gewerkt?

12

Op basis daarvan komen we tot een indeling van zes vormen van samenwerking tussen docenten.

Indeling samenwerkingsvormen

1 Incidenteel delen Een veelvoorkomende activiteit om kennis en ervaring te delen is het symposium. Iedereen is er wel eens geweest. Key-note speakers brengen hun slimme gedachten over op het publiek. In de pauze kan er genetwerkt worden en meestal zijn er bijeenkomsten in subgroepen. Mensen vinden dit vaak heel prettig, als de sprekers tenminste een beetje goed kunnen presenteren. Het is eigenlijk een soort bioscoop. Je gaat op je stoel zitten en laat de kennis over je heen komen. Bovendien kun je ook nog eens even lekker bijpraten met collega’s die je lang niet meer hebt gezien. Symposia zijn gewaardeerde bijeenkomsten en hebben hun waarde. De vraag is echter wel wat er met die kennis in de praktijk wordt gedaan. In die zin is het symposium minder geschikt om echt kennis met elkaar te delen. Een ander kenmerk is dat een symposium incidenteel is. Dezelfde groep komt niet meer in dezelfde samenstelling bij elkaar. Meestal levert een symposium vooral inspiratie op, maar leidt het tot weinig concrete activiteiten. 13

Ik vind het altijd heerlijk, zo’n symposium. Lekker luisteren naar iemand die vertelt over kwantummechanica, activerende didactiek of het gebruik van ICT in de klas. Bijna altijd leerzaam en leuk. Vaak zijn er ook lekkere broodjes en kan ik bijpraten met vakcollega’s. En de volgende dag sta ik weer les te geven. Maar ik doe daarna zelden meteen iets met de opgedane kennis. Bij een pro­ fessionele leergemeenschap ligt dat anders: wat ik daar leer, wat we met elkaar leren, heeft een heel korte incubatietijd, omdat wat we daar doen vraag­gestuurd is. Een PLG is een enorme verrijking in het grote aanbod van cursussen, congressen en andere na- en bijscholingen. Guus Mulder, docent natuurkunde, Visser ‘t Hooft Lyceum, Leiden

2 Structureel delen De meest gebruikte vorm van samenwerking is waarschijnlijk wel inter­ visie. Bij intervisie komt een vaste groep met een vast ritme bij elkaar, meestal één keer per maand. Je legt elkaar de zaken voor waar je de afgelopen tijd tegenaan bent gelopen en probeert samen tot inzichten en tot oplossingen voor eventuele problemen te komen. Voor intervisie zijn allerlei werkvormen beschikbaar. Intervisie kan individuele docenten helpen om hun vaardigheden aan te scherpen en te horen hoe anderen het doen. Vaak worden concrete situaties in de klas besproken, met veel aandacht voor klassenmanagement, de omgang met leerlingen en met ouders, omgaan met stress, enzovoort. Het is een nuttige manier van werken waarvan veel docenten profijt ondervinden. 3 Incidentele uitwisseling gericht op het maken van een product Een mooi voorbeeld van een incidentele samenwerking waarbij wel een concreet product wordt gemaakt is de hackathon. Deze vorm wordt overigens in het onderwijs nog niet zo vaak toegepast. Het doel is altijd om in korte tijd een concreet product te leveren. Deelname aan een hackathon is voor de betrokkenen vaak een heel positieve ervaring. Ze dragen bovendien bij aan een product dat direct toepasbaar is. De energie tijdens deze bijeenkomsten is hoog en de productiviteit ook. Als teams structureel op deze manier zouden werken, zou de productiviteit de pan uit rijzen.

14

Hackathon Hackathons komen uit de ICT-wereld. Ontwikkelaars van verschillende expertises (programmeurs, grafisch ontwerpers, testers) komen bij elkaar om in een tijdsbestek van twee tot drie dagen heel gefocust aan een programma of app te werken. De teamleden werken dag en nacht aan het programma. Soms slapen ze wat bij op een stretcher die naast hun bureau staat. Deze hackathons kunnen leiden tot heel mooie resultaten in weinig tijd. Het kan weliswaar tijdelijk slaapgebrek tot gevolg hebben, het geeft ook een ontzettende kick om zo snel iets op te leveren. Tegenwoordig worden hackathons ook gebruikt om andere soorten producten te maken. Dat kan gaan om lesmateriaal, een speeltuin, een verbouwing, enzovoort. Studenten van de TU Delft hebben op deze manier in de zomer van 2015 in drie dagen tijd vijf lesmodules ontwikkeld voor het middelbaar onderwijs, waaronder modules over zelfherstellend beton en over big data. Onderwerpen uit vakken als natuurkunde, scheikunde, wiskunde en informatica kunnen met behulp van dit lesmateriaal in een rijke context door de docent worden behandeld. 4 Structurele samenwerking gericht op het maken van een product In deze categorie horen onder meer projectteams die gezamenlijk langere tijd werken aan een product. Een vorm die in het onderwijs vaker voorkomt, zijn de docentontwikkelteams (DOT’s). Een DOT is een groep docenten die werkt aan het ontwikkelen van een product. Meestal gaat het daarbij om lesmateriaal. De resultaten zijn voor iedereen beschikbaar en daarmee wordt bijgedragen aan de kwaliteit van het onderwijs. Hoewel DOT’s er in allerlei varianten zijn, is er vaak minder aandacht voor de toepassing in de praktijk. De docenten uit het DOT gebruiken het materiaal meestal zelf wel, maar bespreken hun ervaringen niet met de andere deelnemers. Vaak kost het maken van het materiaal al zo veel tijd, dat er geen ruimte meer over is om het materiaal te testen en op basis hiervan te leren. Daarnaast kunnen we Scrum niet onvermeld laten. Of je nu kijkt naar het bedrijfsleven, de overheid, de zorg, het onderwijs of andere maatschappelijke sectoren, steeds meer teams werken met Scrum (zie kader). Mensen die bekend zijn met Scrum zullen in onze aanpak elementen van Scrum herkennen. Reden hiervoor is dat Scrum leidt tot veel transparantie: het is

15

voor iedereen in het team duidelijk wat er gaat gebeuren. Daarnaast zien we bij Scrum-teams veel energie en werkplezier ontstaan omdat het een erg efficiënte manier van werken is. En dat willen we in een PLG natuurlijk ook graag terugzien. Scrum De term Scrum komt uit het rugby, en staat voor een hecht team dat met een duidelijk doel voor ogen intensief samenwerkt. De aanpak geeft die teams een eenvoudige structuur om snel resultaten te behalen. Enkele aspecten van Scrum zijn: >> Een Scrumteam werkt steeds in korte sprints van enkele dagen of weken toe naar een concreet resultaat. Aan het begin van elke sprint wordt heel precies bepaald wat er moet worden opgeleverd. >> Het team krijgt heel snel feedback op de producten die worden opgeleverd en kan daardoor deze producten in korte tijd steeds beter maken. >> Aan de hand van enkele simpele lijsten is voor iedereen continu zichtbaar wat er moet gebeuren. Een van die lijsten is het zogenoemde Scrumbord (DOE-bord), waarop precies staat wie met welke taak bezig is (zie paragraaf 3.4). >> Scrumteams zijn lerende teams. Niet alleen leren ze snel over hoe ze de kwaliteit van hun producten kunnen verbeteren op basis van de feedback, ook wordt elke sprint afgesloten met een retro waarin wordt gekeken hoe het proces van samenwerken verder kan worden verbeterd. Scrum wordt nog weinig toegepast in het onderwijs als het gaat om ­samenwerking tussen docenten. Wel zijn steeds meer leerlingen in teams onder begeleiding van hun docent aan het ‘scrummen’ (kijk bijvoorbeeld naar eduScrum en Scrum@School). Leerlingen zijn door Scrum actiever en beter in staat om zelfstandiger hun werk vorm te geven. Docenten kunnen de individuele leerlingen beter begeleiden, spelen beter in op de motivatie van leerlingen en leren bovendien hun leerlingen beter kennen. Bron: Scrum in Actie, 2015

16

5 Incidentele samenwerking gericht op zowel maken als delen Workshops zijn vaak onderdeel van een symposium en komen voor in allerlei vormen. Het woord workshop geeft al aan dat er gewerkt wordt. De deelnemers brengen hun kennis en ervaring in om gezamenlijk tot een product te komen. Dat kan een poster zijn, een pamflet, een video, of iets anders. Het product is een weerslag van de aanwezige kennis en kan gebruikt worden voor eventuele vervolgactiviteiten. Meestal komt de groep na de workshop niet meer in dezelfde samenstelling terug. Workshops zijn erg handig om een groep onbekenden samen te brengen om tot iets moois te komen. Het incidentele karakter maakt workshops minder geschikt om thema’s structureel aan te pakken met een toegewijde groep. Het kan wel een goede toevoeging zijn op het werken met teams. 6 Structurele samenwerking gericht op zowel maken als delen Wat ons betreft vallen PLG’s in deze categorie. Het team wisselt niet alleen kennis en ervaring uit, maar werkt ook aan concrete producten die direct relevant zijn voor de praktijk. Het gaat dan niet om het schrijven van een uitgebreide lesmodule, zoals in DOTs, maar bijvoorbeeld om zaken als een nieuw lesplan, een pestprotocol, de globale aanpak voor het begeleiden van beginnende docenten. Het zijn producten die gebruikt worden voor het verbeteren van lessen of voor het verbeteren van de onderwijsinstelling. Het gaat bij voorkeur om gezamenlijke producten die door alle teamleden ingezet kunnen worden. Denk bijvoorbeeld aan een innovatieve werkvorm voor het behandelen van kwantummechanica in de natuurkundeles. Maar het kan ook gaan om producten die niet hetzelfde zijn, maar wel op elkaar lijken. Denk bijvoorbeeld aan de inzet van Socrative (een handige online applicatie waardoor leerlingen of studenten met hun mobiel vragen kunnen beantwoorden) in de les, waarbij de docent Engels een eigen variant maakt die natuurlijk verschilt van de variant die de docent economie inzet. Of denk aan het toepassen van het Directe Instructie Model op een basisschool. Een PLG is echter veel meer geïntegreerd in de dagelijkse praktijk dan de andere vormen. Deelnemers proberen de producten zoveel mogelijk ­direct uit in de les, of bespreken de aanpak met collega’s en teamleiders. De feedback die ze daarbij ontvangen, brengen ze weer terug in de PLG zodat verdere uitwisseling van kennis en ervaring plaatsvindt.

17

1.2 Wat is de aanpak voor PLG-Teams? De aanpak voor PLG-Teams die in dit boek wordt besproken, is gebaseerd op de volgende uitgangspunten: >> Het gaat om structurele samenwerking. Er is aandacht voor het laten groeien van de gemeenschap. Door tijdens de bijeenkomsten telkens dezelfde structuur te hanteren, ontstaat een ritme waarop iedereen kan meebewegen. >> Het maken is belangrijk. Het team levert concrete producten op die ­direct ingezet kunnen worden in de (les)praktijk (zie verderop meer over producten). >> Er is tijdens de bijeenkomsten veel aandacht voor uitwisseling van ken­ nis en ervaringen, mede gebaseerd op het toepassen van de producten in de praktijk. In de aanpak beschrijven we vooral de inrichting van de bijeenkomsten. In elke bijeenkomst wordt een onderwerp behandeld, dat door de deelnemers zelf is bepaald. De kern van elke bijeenkomst bestaat uit vijf ­gebeurtenissen. >> Stand-up – Wat heeft iedereen getest en toegepast sinds de vorige bijeenkomst en welke hindernissen zijn de deelnemers tegengekomen? >> Exploreren – De deelnemers verkennen met elkaar het onderwerp op basis van hun eigen kennis en ervaring. >> Condenseren – Wat zijn de belangrijkste bevindingen uit de vorige gebeurtenis? Waar willen de deelnemers mee verder? >> Maken – De deelnemers werken aan een concreet product dat in de praktijk bruikbaar is. (Verderop gaan we in op welke producten dat kunnen zijn.) >> Retro – Hoe ging de samenwerking en wat vinden de deelnemers van het product dat ze hebben opgeleverd? Wat kunnen ze nog verbeteren? Een PLG-bijeenkomst is geen vergadering, waarbij iedereen met een iPad voor zich zit. Binnen elke gebeurtenis kiest de begeleider voor een werkvorm, waarbij vaak ook in kleinere groepen wordt gewerkt. De werkvormen zorgen ervoor dat efficiënt uitgewisseld en gewerkt wordt. Het voorkomt lange discussies en zorgt voor afwisseling en dynamiek. In dit boek beschrijven we allerlei werkvormen die daarvoor kunnen worden ingezet.

18

Een bijeenkomst wordt altijd afgesloten met een retro, een afkorting voor retrospective, oftewel terugkijkend. De retro is een evaluatie van de PLG tot dan toe, waarin de deelnemers terugkijken op het proces van samenwerking en eventueel benoemen wat verbeterd moet worden. Ook hiervoor zijn allerlei werkvormen beschikbaar. Een PLG-bijeenkomst staat niet op zichzelf. Tussen de bijeenkomsten in worden de producten vaak verder uitgewerkt, toegepast en/of afgestemd met collega’s en andere betrokkenen. Wat in een PLG-bijeenkomst wordt behandeld, moet dicht bij de praktijk staan. Anders heb je er niets aan. Daarom beginnen we de bijeenkomst met een stand-up waarin iedereen kort aangeeft wat hij/zij heeft gedaan de afgelopen periode en of er nog bepaalde belemmeringen zijn. In hoofdstuk 3 bespreken we de aanpak in detail. Voordat je begint met een PLG is het belangrijk te zorgen dat aan een aantal randvoorwaarden wordt voldaan. Ook daarvoor hebben we handvatten opgenomen (zie hoofdstuk 5). In hoofdstuk 2 bespreken we de algemene principes die we hanteren bij het vormgeven van een PLG. In hoofdstuk 4 gaan we dieper in op het zichtbaar maken van resultaten. Aan het eind van dit boek staan allerlei werkvormen die kunnen worden toegepast in een PLG-bijeenkomst. Waarom dit boek? De reden dat wij deze aanpak hebben ontwikkeld en dit boekje hebben geschreven, is dat we hebben gemerkt dat PLG-begeleiders behoefte hebben aan een eenvoudige aanpak waarmee ze kunnen voldoen aan de bovenstaande uitgangspunten. De aanpak zorgt ervoor dat een gemeenschap kan groeien. De bijeenkomsten zijn efficiënt, geven energie en leveren concrete resultaten op. Er ontstaat echt een team. Wij hebben gezien dat deelnemers van PLG’s waarbij deze aanpak wordt toegepast er veel plezier aan beleven en het vooral ook als heel nuttig en verrijkend ervaren. Het geeft de PLG-begeleiders veel houvast bij het voorbereiden van de bijeenkomsten. Het is dus vooral een praktisch boek!

19

Ik vond het spannend telkens opnieuw weer iets goeds te verzinnen voor de bijeenkomsten. De voorbereiding van de bijeenkomsten ging echter veel snel­ ler dan ik had gedacht. Het was een kwestie van de juiste werkvormen kiezen en een planning maken, want de structuur lag al vast. Saskia London, PLG-begeleider, Hogeschool Rotterdam Er zijn genoeg voorbeelden van PLG’s die verzanden. Er wordt te veel gepraat tijdens de bijeenkomst zonder structuur en richting. Het draagt onvoldoende bij aan de praktijk van de deelnemers. Deelnemers hebben niet het gevoel invloed te hebben op de thema’s die worden behandeld. Deelnemers voelen niet de ruimte en veiligheid om hun ervaringen te delen met anderen. Onze aanpak geeft natuurlijk geen honderd procent garantie op succes. Maar hij helpt wel om enkele valkuilen te omzeilen en tot resultaten te komen, die ook echt leiden tot verbetering van de onderwijspraktijk, zodat de deelnemers zeggen: de PLG-bijeenkomsten helpen me echt, en ik beleef er ook nog veel plezier aan. Producten In dit boek hebben we het vaak over producten. Een product kan allerlei vormen hebben: >> een lesplan waarin bijvoorbeeld een bepaalde didactiek of werkvorm wordt toegepast >> lesmateriaal voor de leerlingen of studenten >> een protocol over het omgaan met pestgedrag door leerlingen >> afspraken over hoe data worden verzameld in enkele lessen van de deelnemers als onderdeel van een praktijkonderzoek >> een korte video met een instructie voor het begeleiden van samenwerkend leren binnen de onderwijsinstelling >> een poster die helpt om het verhaal over de voorgestelde aanpak voor het vergroten van ouderbetrokkenheid uit te leggen aan het management.

20

Het product moet direct toepasbaar zijn in de praktijk. Dat kan de lespraktijk van de docent zijn, het kan ook de praktijk van de docentbegeleider of de praktijk van de school in bredere zin zijn (denk aan het tegengaan van pesten). Hoe concreter, hoe beter. Het kan ook zijn dat het product wordt gebruikt om afstemming binnen de school of onderwijsinstelling te ondersteunen. Zo hebben deelnemers van een PLG een praatplaat gemaakt over het begeleiden van startende leraren, waarin visueel wordt gemaakt wat zij belangrijk vinden bij die begeleiding. Dat was het uitgangspunt voor een gesprek met hun eigen schoolbestuur. Dit is een belangrijke stap in het verbeteren van de begeleiding van startende leraren.

Praatplaat

Door het toepassen van het product in de praktijk en/of het afstemmen van de bevindingen tijdens de PLG met collega’s en management krijgen de deelnemers feedback. Hoe pakte het lesplan uit in de les? Hoe reageerden de leerlingen op je aanpak? Wat zei de directeur van jouw voorstellen? Die feedback is belangrijk en kan ook weer tijdens PLG-bijeenkomsten worden gebruikt als basis voor uitwisseling. Het lukt niet altijd om in het tijdbestek van de bijeenkomsten zelf de producten te vervolmaken. Een PLG-bijeenkomst duurt meestal zo’n drie uur. Het maken van bijvoorbeeld een lesplan tijdens een bijeenkomst, naast alle andere gebeurtenissen, is dan niet haalbaar. De deelnemers zullen dan tussen de bijeenkomsten door hieraan werken. Het product is de link tussen PLG en de praktijk van de deelnemers. Een PLG is immers geen doel op zich, maar moet leiden tot verbetering van de praktijk.

21

In het kort >> Een PLG-Team bestaat uit zes tot twaalf docenten die regelmatig bij elkaar komen om op een gestructureerde wijze kennis en ervaring te delen rond een relevant thema, waarbij de inzichten bovendien direct praktisch toegepast worden om het onderwijs of de onderwijsinstelling te verbeteren. >> In een PLG-Team staat het leren van elkaar centraal. De kennis en ervaringen van de deelnemers staat voorop. >> Een PLG-Team komt regelmatig bij elkaar en groeit uit tot een hecht team. >> In een PLG-Team worden producten gemaakt en vervolgens toegepast in de dagelijkse praktijk. >> De aanpak in dit boek geeft begeleiders veel praktisch houvast om een PLG tot een succes te maken. >> De deelnemers bepalen gezamenlijk de onderwerpen die worden behandeld in een PLG. >> De bijeenkomsten van een PLG kennen een vaste structuur, waarbinnen allerlei werkvormen worden ingezet. Dit zorgt voor een efficiënte uitwisseling. >> Een PLG is geen doel op zich, het doel is het verbeteren van de onderwijspraktijk. Daarom maken deelnemers producten die toegepast kunnen worden in de praktijk.

22

39

Proces PLG­Teams

De uitgave bestellen? De uitgave ‘Starten met een Professionele LeerGemeenschap’ is te bestellen via onze webwinkel. Vanaf €20,- gratis verzending - anders €1,99

Bestellen vanuit België? Abimo is onze distributeur in Vlaanderen. www.abimo.net

In de praktijk aan de slag? Wij kunnen u daarbij helpen! De Bazalt Academie biedt opleidingen voor onderwijsprofessionals die direct aan de slag willen met nieuw opgedane kennis en inzichten: www.bazalt.nl/academie. Uiteraard verzorgen wij ook trainingen, coaching en implementatietrajecten op maat! Meer informatie: [email protected].

Wilt u meer previews ontvangen meldt u dan aan voor de wekelijkse e-mailing. aanmelden